Agnieszka Barczak-Oplustil Charakter środków

Agnieszka Barczak-Oplustil
Charakter środków zabezpieczających
w nowelizacji Kodeksu karnego
z 20 lutego 2015 r.
Wprowadzenie do dyskusji
Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie
ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 396; dalej:
ustawa nowelizująca k.k. z 20 lutego 2015 r.)
na nowo uregulowała problematykę środków zabezpieczających w Kodeksie karnym.
Wprowadzeniu tych przepisów nie towarzyszył jednak żaden pogłębiony dyskurs na temat charakteru środków zabezpieczających,
ich funkcji czy też umiejscowienia w systemie
prawa karnego. A pytanie, jakie sobie należy
postawić – mając na względzie znaczne rozbudowanie postpenalnych środków zabezpieczających – brzmi: czy dalej uzasadnione jest
traktowanie środków zabezpieczających jako
jednej z dopuszczalnych reakcji na popełniony przez sprawcę czyn zabroniony, czy można
już mówić o powstawaniu nowej gałęzi prawa – prawa zabezpieczającego, której główną
funkcją będzie zabezpieczenie społeczeństwa
przed naruszeniem dóbr prawnych przez
osoby z szeroko rozumianym zaburzeniem
osobowości1 i której regulacje, przynajmniej
w zasadniczej części, powinny zostać zawarte
w odrębnej ustawie. Pytania te – choć może nie
wprost postawione – można wyczytać między
wierszami dyskusji toczących się przy okazji
powstania ustawy z dnia 22 listopada 2013 r.
o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami
psychicznymi stwarzających zagrożenie życia,
zdrowia lub wolności seksualnej innych osób
(Dz.U. z 2014 r. poz. 24).
Przy czym podkreślenia wymaga, że nie
chodzi tutaj tylko o rozstrzygnięcie, czy środki
zabezpieczające stanowią formę reakcji jedynie na niebezpieczeństwo grożące ze strony
sprawcy czynu zabronionego, czy formę reakcji społecznej jedynie na popełniony czyn
zabroniony (czy być może na zachowanie
naruszające dobro chronione prawem), tylko
bardziej o wyważenie proporcji pomiędzy
tymi elementami, które pozwoli odpowiedzieć
na pytanie, czy środki zabezpieczające są na
tyle silnie związane z czynem zabronionym, że
uzasadnia to nie tylko uregulowanie ich w Kodeksie karnym, ale i poddanie – przynajmniej
1
Oczywiście pojawia się pytanie, dlaczego tych środków nie stosować wobec wszystkich podmiotów, ze strony
których możemy przewidzieć niebezpieczeństwo dla dóbr chronionych prawem. Kwestia opowiedzenia się za wąskim lub szerokim rozumieniem środków zabezpieczających wykracza znacznie poza zakres niniejszego opracowania.
Zob. na ten temat: K. Krajewski, (w:) Środki zabezpieczające. System Prawa Karnego, red. L. K. Paprzycki, Warszawa 2012,
s. 5–6.
114
7–8/2015
w części – gwarancjom charakterystycznym
dla kar. Już w tym momencie można stwierdzić, że nowe regulacje dotyczące środków
zabezpieczających zawarte w ustawie nowelizującej z 20 lutego 2015 r., jak też unormowania
ustawy o sprawcach niebezpiecznych, pozwalają postawić tezę o konieczności ponownego
przedyskutowania tzw. dwutorowości polskiego Kodeksu karnego.
Ustawa nowelizująca z 20 lutego 2015 r.
wprowadza nowe środki zabezpieczające do
Kodeksu karnego w postaci elektronicznej
kontroli miejsca pobytu (art. 93a § 1 pkt 1 k.k.),
terapii (art. 93a § 1 pkt 2 k.k.), jak też terapii
uzależnień (art. 93a § 1 pkt 3 k.k.)2. W dalszym
ciągu środkiem zabezpieczającym, jaki można
orzec wobec sprawcy, jest pobyt w zakładzie
psychiatrycznym (art. 93a § 1 pkt 4 k.k.). Zgodnie zaś z art. 93a § 2 k.k., jeżeli ustawa tak stanowi, tytułem środka zabezpieczającego można orzec nakaz i zakazy określone w art. 39
pkt 2–3 § 2 k.k. Wszystkie środki zabezpieczające orzekane są na czas nieokreślony; gdy ich
dalsze stosowanie nie jest konieczne, sąd ma
obowiązek uchylić orzeczony środek zabezpieczający (art. 93b § 2 k.k.).
Istotniejsze w aspekcie postawionego
w pracy pytania jest jednak ustalenie, wobec
kogo – po nowelizacji k.k. – można orzec środki zabezpieczające. Okazuje się bowiem, że
ustawodawca znacznie rozszerzył zakres tych
podmiotów. Aktualnie środki zabezpieczające można orzec nie tylko wobec sprawcy, co
do którego umorzono postępowanie o czyn
zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 (art. 93c pkt 1
k.k.)3, ale także wobec sprawcy skazanego za
przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności, określonej w art. 31 § 2 k.k.
(art. 93c pkt 2 k.k.), jak też skazanego za prze-
Charakter środków zabezpieczających...
stępstwo określone w art. 148, art. 156, art. 197,
art. 198, art. 199 § 2 lub art. 200 § 1, popełnione
w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych (art. 93c pkt 3 k.k.). Dyskusja tocząca się
kilka lat temu na temat sprawców, których niebezpieczeństwo wiąże się z szeroko rozumianym zaburzeniem osobowości, skutkowała zapewne ustaleniem osobnej grupy podmiotów,
wobec których można orzec środek zabezpieczający, jaką stanowią sprawcy skazani na karę
pozbawienia wolności bez warunkowego jej zawieszenia za umyślne przestępstwo określone
w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub XXVI, popełnione w związku z zaburzeniem osobowości
o takim charakterze lub nasileniu, że zachodzi
co najmniej wysokie prawdopodobieństwo
popełnienia czynu zabronionego z użyciem
przemocy lub groźbą jej użycia (art. 93c pkt 4
k.k.). Ponadto – podobnie jak miało to miejsce
na gruncie poprzednio obowiązującego stanu
prawnego, jednak w dużo szerszym zakresie – środki zabezpieczające stosować można
wobec sprawcy w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem
od alkoholu, środka odurzającego lub innego
podobnie działającego środka, przy czym bez
znaczenia jest zarówno społeczna szkodliwość
popełnionego przestępstwa, jak też wymierzona za nie kara (art. 93c pkt 5 k.k.).
Na gruncie nowelizacji k.k. z 20 lutego
2015 r. obowiązuje zasada, że każdy środek zabezpieczający można stosować wobec każdego
ze sprawców wskazanych w art. 93c k.k. Od
zasady tej ustawodawca przewidział jednak
dwa wyjątki: izolacyjny środek zabezpieczający można orzec tylko wtedy, gdy ustawa tak
stanowi, i tylko wobec sprawców określonych
w art. 93c pkt 1–3 k.k. Środek ten orzec można tylko w wyroku skazującym/umarzającym
postępowanie w sprawie. Wykonanie orzeczo-
2
Na temat nieizolacyjnych środków zabezpieczających zob. P. Zakrzewski, Środki zabezpieczające, (w:) Nowelizacja
prawa karnego 2015. Komentarz, red. W. Wróbel, Kraków 2015, t. 14.60–14.141.
3
Na temat problemów, jakie powstają przez zdefiniowanie tej kategorii podmiotów nie jako osób niepoczytalnych, ale jako osób, wobec których umorzono postępowanie ze względu na spełnienie przesłanek z art. 31 § 1 k.k.,
zob. A. Barczak-Oplustil, Środki zabezpieczające, (w:) Nowelizacja prawa karnego 2015. Komentarz, red. W. Wróbel, Kraków
2015, t. 14.38.
115
Agnieszka Barczak-Oplustil
nego pobytu w zakładzie psychiatrycznym
może nastąpić zaraz po uprawomocnieniu się
orzeczenia (przy sprawcach niepoczytalnych)
albo dopiero po zakończeniu wykonywania
kary pozbawienia wolności4. Może on mieć
zatem charakter środka postpenalnego, orzekanego pomimo równoczesnego wymierzenia
sprawcy kary w wysokości nieprzekraczającej
stopnia winy. Drugi wyjątek dotyczy środków
karnych orzekanych tytułem środka zabezpieczającego, które orzekane są jedynie wobec
osób niepoczytalnych i jedynie w orzeczeniu
umarzającym postępowanie w sprawie. Uzasadnieniem dla ograniczenia zastosowania
tego środka zabezpieczającego tylko do tej wąskiej kategorii osób, wobec której można orzekać środki zabezpieczające, jest fakt, że wobec
pozostałych osób można orzec te środki jako
środki karne w wyroku skazującym na zasadach ogólnych. Pozostałe środki zabezpieczające, tj. środki wymienione w art. 93 § 1 pkt 1–3
k.k., mogą zostać orzeczone wobec wszystkich
kategorii sprawców, wobec których można stosować środki zabezpieczające i – co warte podkreślenia – nie tylko w wyroku skazującym,
ale także w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności (art. 93d § 4 k.k.) Zgodnie ze
wskazanym przepisem, jeżeli wobec sprawcy
wykonywana jest kara pozbawienia wolności, środki zabezpieczające, o których mowa
w art. 93a § 1 pkt 1–3 k.k., można orzec również
do czasu wykonania tej kary, jednak nie wcześniej niż na 6 miesięcy przed przewidywanym
warunkowym zwolnieniem lub odbyciem kary
pozbawienia wolności. Nie budzi wątpliwości,
że przesłanki orzekania tych środków już po
zakończeniu procesu wyrokowania w sprawie
o popełnione przestępstwo – a w trakcie wykonywania orzeczonej kary pozbawienia wolności – są identyczne jak przy stosowaniu ich
w wyroku skazującym. Co istotne – orzeczeniu
tego środka na etapie postępowania wykonawczego nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że
PALESTRA
w momencie wyrokowania prognoza kryminologiczna sprawcy była na tyle pozytywna, że
sąd nie miał podstaw do orzeczenia środka zabezpieczającego. Nie tylko nie musiał go w tym
momencie orzec, ale wręcz nie wolno mu było
go wtedy orzec. Okoliczność, że sprawca popełnił czyn zabroniony w związku z istniejącymi zaburzeniami, nie oznacza bowiem automatycznie istnienia prawdopodobieństwa
ponownego popełnienia czynu zabronionego.
Nietrudno nie dostrzec w tym momencie podobieństwa do ustawy z 22 listopada 2013 r.
o sprawcach niebezpiecznych, w przypadku
których też o potrzebie orzeczenia przewidzianego w ustawie środka decyduje spełnienie przesłanek istniejących nie w momencie
czynu, tylko w czasie/pod koniec wykonania
kary pozbawienia wolności.
Artykuł 93d § 4 k.k. nie jest jedynym przepisem w znowelizowanym rozdziale X k.k.,
który pozwala na późniejsze – w porównaniu
z momentem wyrokowania – orzeczenie środka zabezpieczającego. W przypadku środków
opisanych w art. 93a § 1 pkt 1–3 k.k. ustawodawca przewidział możliwość ich orzeczenia
w momencie uchylenia wcześniej zastosowanego środka zabezpieczającego w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym (art. 93d § 2
k.k.), jak też w miejsce uprzednio orzeczonego
środka zabezpieczającego, który stał się nieodpowiedni lub jego wykonanie stało się niemożliwe (art. 93b § 3 zd. 2 k.k.). Nowelizacja umożliwia także orzeczenie środków opisanych we
wskazanych powyżej przepisach w ciągu 3 lat
od uchylenia poprzednio orzeczonego środka
zabezpieczającego (art. 93d § 6 k.k.). Co istotne,
jest to możliwe także w sytuacji, w której ten
uchylony środek zabezpieczający nie był tożsamy z orzekanym aktualnie środkiem. Ustawodawca nie wprowadził bowiem wymogu,
aby orzekany w tym terminie środek zabezpieczający był identyczny treściowo ze środkiem uchylonym (poza pobytem w zakładzie
4
Na temat specyfiki wykonywania tego środka zabezpieczającego w przypadku osób skazanych za popełnienie
przestępstwa w stanie ograniczonej poczytalności zob. M. Pyrcak, Środki zabezpieczające, (w:) Nowelizacja prawa karnego
2015. Komentarz, red. W. Wróbel, Kraków 2015, t. 14.
116
7–8/2015
psychiatrycznym, który na nowo może być
orzeczony tylko wtedy, gdy został wcześniej
orzeczony). Środek, o którym mowa w art. 93a
§ 1 pkt 1–3 k.k., może być zatem po raz pierwszy orzeczony dopiero po znacznym upływie
czasu od popełnienia czynu zabronionego, jak
też niekiedy w znacznej odległości czasowej od
momentu zakończenia odbywania kary orzeczonej za ten czyn. Nie sposób nie postawić
pytania o to, jaki w takiej sytuacji istnieje naprawdę związek pomiędzy orzeczeniem tego
środka zabezpieczającego a popełnionym czynem zabronionym.
Dla ustalenia charakteru środków zabezpieczających na gruncie znowelizowanego k.k.
istotne znaczenie mają przesłanki ich orzekania. Analiza tych przesłanek pozwoli bowiem
dopiero odpowiedzieć na pytanie, dlaczego
orzekamy konkretny środek zabezpieczający
i jakie są jego funkcje, jakie cele stawia się mu
do spełnienia. Na marginesie tylko zauważyć
należy, że w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przy badaniu, jaki jest charakter
prawny określonego rodzaju środków prawnych, konieczna jest przede wszystkim analiza
realizowanych przez nie funkcji5. Funkcje zaś
tych środków w pewnym co najmniej zakresie
można wywieść z przesłanek, których spełnienie uzasadnia zastosowanie danego środka zabezpieczającego.
Zgodnie z art. 93b § 1 k.k. sąd może orzec
środek zabezpieczający, gdy jest to konieczne,
aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez
sprawcę czynu zabronionego, a inne środki
prawne określone w tym Kodeksie lub orzeczone na podstawie innych ustaw nie są wystarczające. Paragraf 3 tego przepisu stanowi
zaś, że środek zabezpieczający i sposób jego
wykonywania powinien być odpowiedni do
stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz
prawdopodobieństwa jego popełnienia, a także uwzględniać potrzeby i postępy w terapii
lub terapii uzależnień. Pierwszy z przytoczo5
6
Charakter środków zabezpieczających...
nych przepisów zawiera zasadę konieczności
orzekania środków zabezpieczających (o zasadzie ultima ratio orzekania środków będzie
mowa w drugiej części opracowania), drugi
zaś – zasadę proporcjonalności. Co istotne,
obie zasady skierowane są wyłącznie na przyszłość. Środek zabezpieczający może być stosowany tylko i wyłącznie po to, aby zapobiec
popełnieniu kolejnego czynu zabronionego.
Jeżeli zatem nie istnieje niebezpieczeństwo
jego popełnienia (np. sprawca ma faktycznie
ograniczoną możliwość poruszania się, która
wyklucza popełnienie czynu), to orzeczenie
środka zabezpieczającego nie tylko jest niemożliwe, ale wręcz zakazane, niezależnie od
tego, jak bardzo społecznie szkodliwego czynu zabronionego dopuścił się sprawca. Nie
ma tutaj też znaczenia okoliczność, że czyn
ten – gdy sąd zrezygnuje z orzeczenia środka
zabezpieczającego – pozostanie – w przypadku
sprawców niepoczytalnych – bez żadnej reakcji ze strony państwa. Nie ma także znaczenia
dla uzasadnienia zastosowania środka zabezpieczającego, jak bardzo społecznie szkodliwy
czyn zabroniony popełnił sprawca. Funkcja zabezpieczająca jest zatem jedyną funkcją, jaką
środki zabezpieczające mają do spełnienia.
Także dla drugiej ze wskazanych zasad – zasady proporcjonalności – punktem odniesienia
jest to, co się może wydarzyć, a nie to, co się
wydarzyło. Zgodnie z tą zasadą środek zabezpieczający ma być stosowny (proporcjonalny)
do czynu zabronionego, który może zostać
przez sprawcę popełniony w przyszłości, oraz
do prawdopodobieństwa jego popełnienia. To
stopień społecznej szkodliwości prognozowanego czynu zabronionego oraz prawdopodobieństwo jego popełnienia określają stopień
dolegliwości środka zabezpieczającego (orzekanych łącznie środków zabezpieczających6),
jaki może zostać sprawcy wymierzony. Przy
czym podkreślenia wymaga, że nie chodzi tutaj
de facto o dolegliwość orzekanych środków zabezpieczających, ale o uszczerbek w prawach
Por. np. wyroki TK: z 5 maja 2009 r., P 64/07, OTK ZU 2009, nr 5/A, poz. 64 oraz z 18 listopada 2010 r., P 29/09.
Na łączne orzekanie środków zabezpieczających zezwala art. 93d § 4 k.k.
117
Agnieszka Barczak-Oplustil
podmiotowych osoby, wobec której taki środek zostaje orzeczony; istotne jest, jakie prawa
konstytucyjne doznają uszczerbku na skutek
wykonywania środka zabezpieczającego oraz
w jakim stopniu. Można zaryzykować postawienie tezy, że przesłanki orzekania środków
zabezpieczających są w tym zakresie „kompatybilne” z zawartą w art. 31 ust. 3 Konstytucji
zasadą proporcjonalności, określającą dopuszczalność ograniczenia konstytucyjnych praw
podmiotowych7.
Oczywiście nie sposób nie zadać sobie pytania, jak w tej perspektywie ocenić należy regulacje zawarte w Kodeksie karnym, z których
wynika jednak, że nie tylko fakt popełnienia
czynu zabronionego, ale także jego społeczna
szkodliwość mają znaczenie w perspektywie
dopuszczalności wymierzenia środków zabezpieczających. Nie można bowiem nie zauważyć, że orzeczenie środka zabezpieczającego
warunkowane jest – jak w dotychczasowym
stanie prawnym – popełnieniem czynu zabronionego. Nie ma czynu zabronionego – nie ma
możliwości orzekania środka zabezpieczającego. Co jednak istotne i warte podkreślenia – nie
chodzi tutaj o jakikolwiek czyn zabroniony. To
ma być czyn popełniony w związku z chorobą
psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub
innym zakłóceniem czynności psychicznych,
jak też w związku z uzależnieniem od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie
działającego środka lub w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych lub innymi zaburzeniami, o których mowa w art. 93c pkt 4
k.k. Fakt popełnienia czynu zabronionego
oznacza, że istniejące u sprawcy zaburzenia
mają faktyczne przeniesienie na jego postępowanie skutkujące naruszeniem dóbr prawnie
chronionych. Stanowi on jeden z czynników
uzasadniających przyjęcie, że istnieje prawdopodobieństwo popełnienia kolejnego czynu zabronionego. Poza tym – i tutaj pojawia
się pewnego rodzaju niekoherencja – popełniony czyn to z jednej strony czyn, za który
PALESTRA
sprawcy nie można pociągnąć do odpowiedzialności karnej, bo nie można mu postawić
zarzutu (przy niepoczytalnych), albo czyn, za
który sprawca już poniósł odpowiedzialność,
czasami w wysokości równej stopniowi winy.
Czyli z faktem popełnienia takiego czynu nie
powinno się wiązać (niekiedy dodatkowo)
żadnych szeroko rozumianych prawnokarnych konsekwencji, bo albo sprawca nie mógł
zapobiec jego popełnieniu, albo już te konsekwencje poniósł. Z drugiej strony okoliczność,
że sprawca popełnił ten czyn, usprawiedliwia –
albo uzasadnia – ograniczenie konstytucyjnych
praw podmiotowych osoby niebezpiecznej;
orzekamy środek zabezpieczający nie dlatego,
że kwalifikujemy dany podmiot jako osobę
z szeroko rozumianym zaburzeniem osobowości, ale w związku z tym, że popełniła ona czyn
zabroniony w związku z tymi zaburzeniami.
Kolejne, kwalifikowane powiązanie pomiędzy popełnionym już czynem zabronionym
a orzekanym środkiem zabezpieczającym musi
wystąpić, gdy sąd chce orzec najsurowszy ze
środków zabezpieczających, tj. pobyt w zakładzie psychiatrycznym. Dopuszczalne to jest
tylko w przypadku popełnienia czynu zabronionego o znacznym stopniu społecznej szkodliwości, po to tylko, aby zapobiec popełnieniu
czynu o takim samym (tj. znacznym) stopniu
społecznej szkodliwości. Oczywiste jest, że
stopień społecznej szkodliwości prognozowanego czynu zabronionego musi być znaczny,
jeżeli chce się przestrzegać zasady proporcjonalności. Orzeczenie pobytu w zakładzie
psychiatrycznym stanowi bowiem naruszenie
konstytucyjnego prawa podmiotowego, jakim
jest wolność. Naruszenie takiego prawa nie
może być uzasadniane potrzebą ochrony dobra
prawnego niewielkiej wartości, a na określenie
stopnia społecznej szkodliwości czynu wartość
dobra prawnego ma zasadniczy wpływ. Odpowiedź na pytanie, dlaczego ustawodawca
przyjął – także na gruncie nowelizacji k.k.
z 20 lutego 2015 r. – że w przypadku orzecze-
7
Szerzej na temat konstytucyjnej zasady proporcjonalności w kontekście orzekania środków zabezpieczających
zob. A. Barczak-Oplustil, Środki zabezpieczające, (w:) Nowelizacja, t. 14.
118
7–8/2015
nia pobytu w zakładzie psychiatrycznym także popełniony już czyn zabroniony powinien
cechować się znacznym stopniem społecznej
szkodliwości, nie jest już taka prosta. Można
założyć, że okoliczność popełnienia czynu zabronionego o znacznym stopniu społecznej
szkodliwości zwiększa prawdopodobieństwo
popełnienia takiego czynu w przyszłości.
Odmienną trochę funkcję ma odwołanie się
do charakteru popełnionego czynu zabronionego przy wyznaczaniu zakresu osób, wobec
których można orzec środki zabezpieczające.
Ustawodawca zdecydował się na taki „manewr ” w przypadku dwóch kategorii podmiotów: sprawców z zaburzeniem preferencji
seksualnych (art. 93c pkt 3 k.k.) oraz sprawców
z zaburzeniami osobowości (art. 93c pkt 4 k.k.).
W ich przypadku nie wystarczy dla zastosowania środka zabezpieczającego popełnienie
jakiegokolwiek czynu zabronionego, tylko
konieczne jest popełnienie przestępstw określonych w art. 148, art. 156, art. 197, art. 198,
art. 199 § 2 lub art. 200 § 1 (w przypadku pierwszej ze wskazanych kategorii) albo umyślnych
przestępstw określonych w rozdziałach XIX,
XXIII, XXV lub XXVI (w przypadku drugiej kategorii podmiotów, gdzie dodatkowo konieczne jest wymierzenie sprawcy bezterminowej
kary pozbawienia wolności). W przypadku
sprawców, o których mowa w art. 93c pkt 3
k.k., można przyjąć, że fakt popełnienia tych
konkretnych czynów zabronionych wzmacnia
niejako powiązania pomiędzy tym czynem
a istniejącymi zaburzeniami preferencji seksualnych. Co do drugiej kategorii przypadków
– to już w uzasadnieniu projektu nowelizacji
Kodeksu karnego wskazano, że „z uwagi na
potencjalnie szeroką grupę sprawców, u których mogą zostać rozpoznane takie zaburzenia
osobowości, przyjęto w tym wypadku dodatkowe kryteria, czyli skazanie na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za jedno z przestępstw
określonych w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub
XXVI, a zatem przestępstw przeciwko życiu
8
Charakter środków zabezpieczających...
i zdrowiu, przeciwko wolności, wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie
i opiece”. Reasumując, można stwierdzić, że
ograniczenie kręgu podmiotów, wobec których można zastosować środki zabezpieczające
przez wskazanie kategorii popełnionych przez
nich czynów zabronionych, spełnia swoistego
rodzaju funkcję gwarancyjną. Jest to dodatkowe kryterium uzasadniające twierdzenie,
że osoby z wymienionymi w tych przepisach
zaburzeniami rzeczywiście stwarzają zagrożenie dla najistotniejszych dóbr chronionych
prawem, takich jak życie, zdrowie, wolność
seksualna.
Mając na względzie dokonane powyżej
ustalenia, należy stwierdzić, że środki zabezpieczające nie stanowią alternatywnej do kary
reakcji na popełniony przez sprawcę czyn zabroniony, tylko stanowią reakcję na ujawnione
przez popełnienie czynu zabronionego niebezpieczeństwo, jakie stwarza dla społeczeństwa
(dóbr chronionych prawem) dany podmiot
cierpiący na wskazane w ustawie karnej zaburzenia psychiczne. Ponieważ także na gruncie
poprzednio obowiązujących uregulowań nie
budziło wątpliwości, że podstawą stosowania
środków zabezpieczających jest niebezpieczeństwo sprawcy dla porządku prawnego8, możemy mówić o pewnym niewielkim przesunięciu
akcentów pomiędzy faktem popełnienia czynu
zabronionego a niebezpieczeństwem, jakie dla
dóbr chronionych prawem stwarza sprawca
tego czynu, niewielkim, ale niosącym za sobą
poważne konsekwencje praktyczne.
Przede wszystkim pojawia się pytanie
o dopuszczalność przyjęcia odmiennej od
powszechnie obowiązującej wykładni terminów „czyn zabroniony” i „stopień społecznej
szkodliwości”, które mają znaczenie zarówno
przy doprecyzowaniu zakresu osób, wobec
których można orzec środki zabezpieczające,
jak i przy wykładni przesłanek ich orzekania.
Co do pierwszego ze wskazanych terminów,
to jest on już na gruncie art. 9 k.k. – ze względów czysto funkcjonalnych – wykładany
K. Krajewski, (w:) Środki zabezpieczające, s. 7.
119
Agnieszka Barczak-Oplustil
inaczej, niż wynika to z brzmienia art. 115 § 1
k.k. Nie budzi wątpliwości ani doktryny, ani
orzecznictwa, że – w uproszczeniu – płaszczyznę intelektualną i woluntatywną odnosimy
do realizacji znamion przedmiotowych typu
czynu zabronionego, a zatem że w art. 9 k.k.
czyn zabroniony rozumiany jest de facto czysto
przedmiotowo.
Nie można orzec środków zabezpieczających wobec sprawcy, który albo nie popełnił
już czynu zabronionego, albo nie popełni go
w przyszłości. Problem powstaje w przypadku
sprawców niepoczytalnych, u podstaw niepoczytalności których znajduje się takie zaburzenie czynności poznawczych, które wyklucza
przyjęcie umyślności. W przypadku realizacji
przez nich znamion przedmiotowych typu
czynu zabronionego i niemożności przypisania
umyślności wynikającej z choroby, w związku
z którą ten czyn został popełniony, przyjęcie
powszechnie obowiązującej wykładni terminu „czyn zabroniony” oznacza wykluczenie
możliwości orzeczenia wobec takiego sprawcy środków zabezpieczających. Oczywiście
można by stwierdzić, że w przypadku takich
osób należy stosować pozakodeksowe środki
zabezpieczające, tylko że mogłoby to prowadzić do konsekwencji trudnych do zaakceptowania, takich jak konieczność zastosowania
izolacyjnego środka w postaci pobytu w szpitalu psychiatrycznym na podstawie ustawy
o ochronie zdrowia psychicznego, w sytuacji
gdy wystarczający dla zapobieżenia popełnieniu czynu zabronionego mógł być jeden
z nieizolacyjnych środków zabezpieczających
uregulowanych w Kodeksie karnym. W tym
kontekście pojawia się też pytanie o to, na ile
dopuszczalne jest zmodyfikowanie zakresu
okoliczności wpływających na stopień społecznej szkodliwości czynu przez usunięcie
z nich strony podmiotowej. Podkreślić należy,
że zastanawiając się nad koniecznością charakteryzowania czynu sprawcy, którego popełnienie aktualizuje dopiero możliwość orzeczenia
środka zabezpieczającego, przez wskazanie
jego nastawienia psychicznego do czynu, dojść
można do wniosku, że strona podmiotowa czy-
120
PALESTRA
nu zabronionego – szczególnie w przypadku
sprawców niepoczytalnych – nie powinna
mieć znaczenia zarówno dla określenia podstawy zastosowania środka zabezpieczającego
(czyn zabroniony), jak i dla określenia jego
dolegliwości (społeczna szkodliwość czynu).
Głównym punktem odniesienia w tym kontekście powinno być dobro chronione prawem
– wskazanie tego, jakie dobro jest zagrożone
(czy dobro osobiste, czy majątkowe), czy istnieje prawdopodobieństwo jego naruszenia,
czy tylko narażenia na niebezpieczeństwo itd.
To fakt podjęcia zachowania naruszającego
dobro prawne jest w niektórych przypadkach
wystarczającym czynnikiem uzasadniającym
postawienie tezy, zgodnie z którą zagrożenie
wynikające z istniejących u sprawcy zaburzeń ma charakter nie tylko abstrakcyjny, ale
i konkretny, skoro w związku z tym zaburzeniem zostało podjęte zachowanie prowadzące
do naruszenia/zagrożenia dóbr chronionych
prawem. Także z perspektywy zasady proporcjonalności – zarówno tej ustawowej, jak
i konstytucyjnej – istotne jest, jakie dobro
prawne jest zagrożone zachowaniem sprawcy; nastawienie psychiczne sprawcy do podjętego czynu ma w tym kontekście znaczenie
drugorzędne. Ono jest istotne z perspektywy
wymierzenia sprawcy kary za popełniony
czyn zabroniony, a nie z perspektywy orzekania środka zabezpieczającego. Środek ten ma
bowiem zapobiec ponownemu naruszeniu
dóbr prawnie chronionych, a stopień tego naruszenia jest zasadniczo identyczny zarówno
w przypadku działań umyślnych, jak i nieumyślnych. Innymi słowy: jeżeli zastosowanie środka zabezpieczającego ma za zadanie
chronić ważne dla społeczeństwa wartości, to
nie można uzależniać tej ochrony od nastawienia psychicznego sprawcy do czynu; pomimo
odmiennego nastawienia stopień naruszenia/
zagrożenia dobra w większości przypadków
będzie bowiem taki sam. Nie można zatem
zaakceptować – w kontekście przyjętego charakteru środków zabezpieczających – stanowiska, które prowadzi do wykluczenia stosowania izolacyjnych środków zabezpieczających,
7–8/2015
dlatego że społeczna szkodliwość grożącego
czynu nie będzie znaczna, a to ze względu na
wykazaną stronę podmiotową popełnionego
lub grożącego czynu zabronionego.
Oczywiście przyjęcie możliwości stosowania środków zabezpieczających w sytuacji,
w której zachowanie sprawcy realizuje jedynie znamiona przedmiotowe typu czynu
zabronionego, nakazuje postawić kolejne pytanie, o to, czy także w przypadku, w którym
ustawodawca zezwala na stosowanie środków
zabezpieczających wobec kategorii podmiotów wyznaczonych przez odwołanie do faktu
skazania za określone przestępstwa, możliwe
będzie odejście od wymogu wykazania strony podmiotowej. Nie powinno jednak budzić
wątpliwości – ze względu na kategoryczne
sformułowanie przepisów – że nie można wobec osoby, która nie została skazana za te konkretne przestępstwa, orzec środka zabezpieczającego. Trudno także przedstawić racjonalne argumenty przemawiające za możliwością
orzeczenia środków w przypadku, w którym
sprawca został skazany z art. 155 k.k., a nie
– jak wymaga tego ustawodawca – z art. 148
k.k. W przeciwnym wypadku mielibyśmy do
czynienia z ograniczeniem praw podmiotowych osoby, wobec której zastosowano środki zabezpieczające, do którego doszło nie na
podstawie ustawy, ale analogii. Nie sposób
także nie dostrzec, że także w przypadku kategorii sprawców, o której mowa w art. 93c
pkt 4, ustawodawca jednoznacznie wymaga
skazania za przestępstwo umyślne, mierząc
niejako poziom niebezpieczeństwa danego
podmiotu jego nastawieniem psychicznym
do popełnionego czynu. Mając świadomość
ratio legis wprowadzenia takiego ograniczenia,
stwierdzić należy, że w przypadku środków
zabezpieczających nie powinno się mierzyć
stopnia zagrożenia dla dóbr prawnych wynikającego z zaburzenia, na jakie cierpi sprawca,
przez odwołanie się do strony podmiotowej
Charakter środków zabezpieczających...
popełnionego/prognozowanego czynu zabronionego.
Przyjęcie proponowanego charakteru środków zabezpieczających rodzi pytanie – niesłychanie aktualne po dniu wejścia w życie nowelizacji z 20 lutego 2015 r. – o możliwość odstąpienia od przyjętego przez większość doktryny
założenia o stosowaniu w przypadku środków
zabezpieczających reguł gwarancyjnych wynikających z k.k., w tym z art. 4 § 1 k.k. Czy
można zatem zastosować wobec sprawcy środek zabezpieczający, którego nie można było
orzec w momencie popełnienia przez niego
czynu zabronionego? Przychylić się należy do
stanowiska głoszącego – jeszcze na gruncie
poprzednio obowiązujących przepisów – że
w przypadku zmiany normatywnej dotykającej środków zabezpieczających powinna
istnieć możliwość bezpośredniego stosowania
ustawy nowej, jako przewidującej najbardziej
skuteczne mechanizmy zapobiegania naruszeniu dóbr chronionych prawem9. Podkreślić
należy, że także z perspektywy zasady konieczności obowiązującej na gruncie Kodeksu karnego nie można usprawiedliwić zastosowania
środka zabezpieczającego mniej skutecznego,
ale i mniej dolegliwego dla sprawcy, tym, że
środek skuteczny nie obowiązywał w momencie realizacji znamion czynu zabronionego, na
którego popełnienie sprawca – ze względu na
istniejące zaburzenia psychiczne – albo nie miał
wpływu (przy sprawcach niepoczytalnych),
albo ten wpływ był ograniczony.
W momencie, w którym zaczniemy odchodzić od traktowania środków zabezpieczających jako alternatywnej wobec kary reakcji
na popełniony czyn zabroniony, pojawi się
pytanie o zasadność decyzji ustawodawcy,
który uregulował (przynajmniej część) środki
zabezpieczające w Kodeksie karnym. Pamiętać bowiem należy, że środki zabezpieczające
uregulowane są także w innych ustawach,
np. w ustawie z dnia 26 października 1982 r.
9
Zob. W. Wróbel, Zmiana normatywna i zasady intertemporalne w prawie karnym, Zakamycze 2003, s. 515 i n.; W. Wróbel, Zagadnienia intertemporalne i przepisy przejściowe, (w:) Nowelizacja prawa karnego 2015 r. Komentarz, red. W. Wróbel,
Kraków 2015, t. 19.59.
121
PALESTRA
Agnieszka Barczak-Oplustil
o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2012 r. poz. 1356 ze
zm.), w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. z 2012 r. poz.
124 ze zm.) – która przewiduje obligatoryjne
środki zabezpieczające orzekane w przypadku
skazania sprawcy za wskazane w niej czyny zabronione10 – oraz we wspomnianej już ustawie
z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (Dz.U. z 2014 r.
poz. 24). Ponieważ zgodnie z art. 93b § 1 k.k.
środki zabezpieczające można stosować tylko
w przypadku, w którym inne środki prawne
określone w tym Kodeksie lub orzeczone na
podstawie innych ustaw nie są wystarczające
(zasada ultima ratio środków zabezpieczających), kwestia zbiegu środków zabezpieczających z innymi środkami stała się szczególnie
istotna. Problem ten zyskuje jeszcze na znaczeniu, jeżeli przyjmie się, że pierwszeństwo
przed środkami zabezpieczającymi mają także środki przewidziane w innych ustawach,
które dopiero są orzekane wobec sprawcy
(a niekiedy – tak jak w przypadku ustawy
o przeciwdziałaniu narkomanii – muszą zostać
orzeczone), a nie tylko środki już orzeczone11.
W tym momencie pojawia się bowiem pytanie o możliwość zastosowania w przypadku
środków zabezpieczających uregulowanych
w innych ustawach przepisów Kodeksu karnego odnoszących się generalnie do środków
zabezpieczających (przede wszystkim do tych
środków opisanych w art. 93a § 1 pkt 1–3).
Chodzi tutaj w pierwszej kolejności o art. 93d
§ 2 k.k., dopuszczający możliwość zastosowania nieizolacyjnego środka zabezpieczającego
w przypadku uchylenia pobytu w zakładzie
psychiatrycznym, art. 93d § 6 k.k., zgodnie z którym w momencie, gdy zachowanie
sprawcy po uchyleniu środka zabezpieczającego wskazuje, że zachodzi konieczność stosowania środków zabezpieczających, sąd, nie
później niż w ciągu 3 lat od uchylenia środka
może ponownie orzec ten sam środek zabezpieczający lub inny środek, o którym mowa
w art. 93a § 1 pkt 1–3 k.k.; oraz o art. 93b § 3
zd. 2, zezwalający sądowi zmianę orzeczonego
wobec sprawcy środka zabezpieczającego lub
sposobu jego wykonywania, jeżeli poprzednio orzeczony środek stał się nieodpowiedni
lub jego wykonywanie nie jest możliwe. Nie
budzi wątpliwości, że niejednokrotnie możliwość zastosowania tych przepisów mogłaby
skutkować uchyleniem surowszego środka zabezpieczającego przewidzianego w ustawach
szczególnych i zastosowaniem mniej dolegliwego dla sprawcy środka przewidzianego
w k.k. Równie oczywista jest jednak teza głosząca, że w niektórych przypadkach będzie
to prowadziło do pogorszenia sytuacji osoby,
wobec której orzeczono środek zabezpieczający. Nie sposób ponadto nie zauważyć, że
są przypadki, w których zastosowanie środka zabezpieczającego na podstawie ustawy
szczególnej i Kodeksu karnego zależy od
kwestii – wydawałoby się – drugorzędnej,
np. rodzaju środka, od którego uzależniony
jest sprawca. W przypadku uzależnienia od
środków psychotropowych stosować musimy
przewidziane ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii środki zabezpieczające w postaci terapii, a w przypadku uzależnienia od substancji zastępczych możemy zastosować terapię
uzależnień na podstawie Kodeksu karnego,
przy czym dalsze konsekwencje stosowania
terapii w oparciu o każdy z tych aktów prawnych są na tyle zróżnicowane, że nie sposób
nie postawić pytania o jego dopuszczalność
w perspektywie zasady równości. Ponadto
środki zabezpieczające uregulowane są czasami w ustawach szczególnych w rozdziałach
zatytułowanych „Przepisy karne” (ustawa
o przeciwdziałaniu narkomanii), albo w jednym z rozdziałów głównych konkretnej ustawy szczególnej, np. w ustawie o wychowaniu
w trzeźwości w rozdziale zatytułowanym
Zob. szerzej: A. Barczak-Oplustil, Środki zabezpieczające, (w:) Nowelizacja, t. 14.162 i n.
Zob. szerzej: tamże, t. 14.
10
11
122
7–8/2015
„Postępowanie w stosunku do osób nadużywających alkoholu”. W pierwszym przypadku
należałoby się zastanowić nad możliwością zastosowania chociażby art. 93d § 6 k.k. na podstawie art. 116 k.k., podczas gdy w przypadku ustawy o wychowaniu w trzeźwości taki
zabieg byłby niemożliwy12. Już te przykłady
najlepiej pokazują konieczność ponownego
przemyślenia konstrukcji środków zabezpieczających w prawie polskim i rozważania
Charakter środków zabezpieczających...
potrzeby ich uregulowania w odrębnym akcie
prawnym. Oczywiste jest, że nie ma potrzeby
uregulowania wszystkich środków zabezpieczających w jednej ustawie (byłoby to też trudne do przeprowadzenia), ale możliwe byłoby
uregulowanie w tej ustawie chociażby swoistego rodzaju części ogólnej, która mogłaby
znaleźć zastosowanie w całości albo w części
do środków zabezpieczających orzekanych na
podstawie innych ustaw.
A nawet zbędny, a to ze względu na brzmienie art. 34 ust. 5 ustawy o wychowaniu w trzeźwości.
12
Summary
Agnieszka Barczak-Oplustil
Character of protective measures introduced
by the amendment of the Criminal Code from the 20th February 2015.
Introduction to further discussion
This paper is aimed at presenting the new statutory regulation regarding protective measures
in a cross-cutting manner as to determine their current character. Addressing such issue is crucial
for establishing connection between protective measures and prohibited acts. Findings presented
in this paper allow embracing an interpretation of the terms “prohibited act” and “significant social
harmfulness” that is contrary to the one that is commonly recognized.
These findings may also provide an argument against applying the intertemporal principles
of the criminal law to protective measures.
Key words: preventive measures, post-penal measures, insane persons, the amendment of 20th
February 2015 r., the intertemporal criminal law, principle of proportionality
Pojęcia kluczowe: protective measures, intertemporal principles, the amendment of the Criminal Code from the 20th February 2015, mentally incompetent
123