Anna Piaczyńska, doktorantka UAM w Poznaniu Częściowe

A. Piaczyńska
Anna Piaczyńska
Częściowe cofnięcie wniosku o ściganie
w zakresie temporalnym
Streszczenie
Problematyka poruszona w artykule dotyczy dopuszczalności częściowego cofnięcia wniosku o ściganie za czyny realizowane w określonym okresie.
Autorka, powołując się w szczególności na zasadę in dubio pro reo oraz
ochronę interesów pokrzywdzonego, dopuszcza taką moŜliwość. Podkreślono równieŜ swobodę przysługującą organowi procesowemu w zakresie wyraŜenia zgody na cofnięcie wniosku oraz brak kontroli instancyjnej decyzji
w tym zakresie.
I. Wprowadzenie
W prawie karnym moŜna wyróŜnić pewną grupę czynów, w odniesieniu
do których realizacja znamion następuje w określonym okresie. Na czyn posiadający wspomnianą cechę nie składa się jednorazowe zachowanie, lecz
ich pewna sekwencja, których łączna ocena stanowi jeden czyn zabroniony.
Czyn taki bowiem popełniony jest w wyznaczonych ramach czasowych, które obejmują okres od pierwszego do ostatniego z zabronionych zachowań,
bez względu na ich liczbę.
Jeśli czyny te podlegają ściganiu na wniosek pokrzywdzonego, wówczas
z chwilą jego złoŜenia postępowanie toczy się z urzędu. Co do czynów tych
powstaje kwestia dopuszczalności cofnięcia wniosku przez pokrzywdzonego
w odniesieniu do niektórych tylko aktów składających się na realizację czynu
popełnionego w określonym okresie. W tym celu niezbędne jest przedstawienie okoliczności umoŜliwiających eliminację niektórych tylko zachowań
w płaszczyźnie prawa karnego materialnego, a więc umoŜliwiających rozbicie jedności czynu. Poza takimi okolicznościami niezbędne jest takŜe zwrócenie uwagi na zakres swobody przysługującej organowi procesowemu
w przypadku wyraŜenia zgody na cofnięcie wniosku. Wskazane jest równieŜ
uwzględnienie w tym kontekście ochrony interesów pokrzywdzonego oraz
zasady in dubio pro reo.
Z drugiej zaś strony konieczne jest rozpatrzenie, czy częściowe cofnięcie
wniosku w odniesieniu do niektórych tylko zachowań nie pozostaje
110
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
Częściowe cofnięcie wniosku o ściganie…
w sprzeczności z zasadą niepodzielności wniosku o ściganie, a takŜe z zasadą niepodzielności przedmiotu procesu karnego. W szczególności zatem
naleŜy rozwaŜyć, czy zasada niepodzielności wniosku o ściganie obowiązuje
nie tylko w zakresie jego złoŜenia, ale równieŜ cofnięcie. Poza tym nieodzowne staje się uwzględnienie eliminacji niektórych tylko zachowań,
w sytuacji gdy występuje kilku sprawców lub pokrzywdzonych, a takŜe rozwaŜenie takiej dopuszczalności w przypadku wystąpienia jednego tylko pokrzywdzonego.
II. Przestępstwa o określonym okresie
Przestępstwa popełniane w określonych ramach czasowych charakteryzują się tym, Ŝe wypełnienie ich znamion nie następuje poprzez jednorazowe zachowanie. Na taki czyn składa się nawet kilka bezprawnych aktów, a
takŜe moŜe ich być nawet kilkadziesiąt. Bez względu na liczbę pojedynczych
zachowań, ich całość stanowi jeden czyn zabroniony zagroŜony jednakową
karą. Do tej grupy naleŜy przestępstwo trwałe, stanowi ono bowiem jeden
czyn polegający na utrzymywaniu przez określony czas stanu niezgodnego
z prawem. Z pośród przestępstw wnioskowych z pewnością takim czynem
jest niealimentacja (art. 209 § 2 i 3 k.k.). W orzecznictwie wskazuje się, Ŝe
niealimentacja stanowi przestępstwo trwałe, albowiem zachowanie sprawcy
polega na wywołaniu bezprawnego stanu i utrzymywaniu go przez dłuŜszy
czas. Występuje w tym przypadku jedność prawna czynu, zgodnie z którą
wielokrotność rozciągniętych w czasie zachowań naleŜy traktować jako jeden czyn zabroniony, stanowi on integralną całość i nie moŜe być rozstrzygany w oddzielnych postępowaniach1.
Konstrukcja przestępstwa trwałego polega na tym, Ŝe okres utrzymywania zabronionego stanu wynika z opisu znamion typu czynu zabronionego,
w tym przypadku bowiem nie ma potrzeby stosowania konstrukcji ogólnej.
Przestępstwo to składa się z pojedynczych aktów, które dopiero łącznie oceniane wpływają na wypełnienie znamion czynu zabronionego2. Bez względu
na to, czy zachowań jest kilka, czy teŜ znacznie więcej, całość tak ujętego
bezprawia stanowi jeden czyn. Czasem popełnienia przestępstwa trwałego
jest okres od momentu rozpoczęcia pierwszego aktu do chwili zakończenia
ostatniego. Długość okresu tego stanu ma istotne znaczenie przy ocenie
stopnia społecznej szkodliwości czynu, a takŜe przy wymiarze kary.
1
2
Zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12 września 2001 r., sygn. II AKo
161/01, KZS 2002, nr 4, poz. 52.
Przestępstwo to polega na wielokrotnym uchylaniu się od uiszczenia świadczeń alimentacyjnych, natomiast jednorazowe zaniechanie obowiązku nie moŜe być uznane za wypełnienie
znamion czynu zabronionego.
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
111
A. Piaczyńska
Ponadto w literaturze wskazuje się, iŜ identyczne właściwości konstrukcyjne jak w przypadku przestępstw trwałych posiada czyn ciągły, a takŜe
przestępstwa zbiorowe, wieloodmianowe, wielokrotne i powtarzalne, w których to przypadkach podstawą karnoprawnej oceny jest zespół zachowań
stanowiących jednolitą całość. W odniesieniu do tych czynów trzeba stosować te same zasady i kryteria w zakresie skutków prawnych3.
Cechą czynu ciągłego jest wielokrotność czynu rozciągnięta w czasie,
powtarzające się pojedyncze akty. Okres takiego przestępstwa równieŜ
obejmuje okres od pierwszego do ostatniego zachowania. Jeśli przedmiotem
zamachu jest dobro osobiste, wówczas istnieje wymóg toŜsamości pokrzywdzonego (art. 12 k.k.). W kodeksie karnym przestępstwo ciągłe stanowi jeden czyn zabroniony, niezaleŜnie od ilości składających się na nie zachowań4. Uznanie wielości zachowań za jeden czyn nie wynika w tym przypadku z ustawowego opisu znamion, lecz z zastosowania ogólnej konstrukcji
przestępstwa ciągłego przy spełnieniu przesłanek wynikających z art. 12 k.k.
W granicach czasowych tego przestępstwa mieści się kilka zachowań wypełniających znamiona czynu zabronionego. Jako przestępstwo ciągłe traktuje się z jednej strony realizację fragmentami jednego przestępstwa, a zatem tzw. przestępstwo na raty, z drugiej zaś wielość powiązanych ze sobą
czynów, z których kaŜdy samodzielnie stanowi wypełnienie znamion czynu
zabronionego5.
Nietrafnie natomiast jest stanowisko, wskazujące, Ŝe „za czas popełnienia przestępstw rozciągniętych w czasie, wieloczynowych, trwałych, a takŜe
o charakterze ciągłym, traktować naleŜy ostatni moment działania sprawcy,
w tym czas dokonania ostatniego z czynów składających się na realizację
przestępstwa ciągłego”6. Moment końcowy wprawdzie ma znaczenie
w przypadku przedawnienia, jednakŜe nie moŜe być uznany za okres popełnienia przestępstwa, albowiem przykładowo nie istniałaby moŜliwość stosowania obrony koniecznej w odniesieniu do zachowań poprzedzających
ostatni moment działania sprawcy.
Na gruncie prawa karnego materialnego pomimo uznania powtarzających
się zachowań za jeden czyn zabroniony istnieją okoliczności uniemoŜliwiające uwzględnienie wszystkich pojedynczych aktów w konstrukcji jednego
przestępstwa. Okoliczności te sprawiają, Ŝe ciągłością zostają objęte niektóre tylko zachowania. W odniesieniu do wieku sprawcy zauwaŜa się, iŜ za3
P. K a r d a s, Okoliczności wyłączające przestępność lub karalność zachowania a konstrukcja
czynu ciągłego, Prok. i Pr. 2008, nr 1, s. 5 i nast.
4
Zob. A. M a r e k, J. L a c h o w s k i, Niektóre problemy wynikające z „jednoczynowości” przestępstwa ciągłego, Prok. i Pr. 2004, nr 11–12, s. 7 i nast.
5
Zob. P. K a r d a s, Zasady odpowiedzialności za przestępstwo popełnione w warunkach ciągłości w świetle regulacji nowego polskiego kodeksu karnego z 1997 r., CzPKiNP 1999, nr 1,
s. 72 i nast.
6
Por. wyrok SN z dnia 15 kwietnia 2002 r., sygn. II KKN 387/01, LEX nr 52943.
112
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
Częściowe cofnięcie wniosku o ściganie…
chowanie podjęte przed osiągnięciem przez niego 17. roku Ŝycia naleŜy wyeliminować z opisu czynu i skazać sprawcę jedynie za zachowania popełnione po ukończeniu 17. roku Ŝycia, a więc w okresie umoŜliwiającym przypisanie winy7. Podobne stanowisko zajmuje judykatura, wskazując, Ŝe „czasem popełnienia czynu ciągłego jest okres od pierwszego zachowania składającego się na ten czyn do zakończenia ostatniego z nich. JeŜeli jednak
sprawca czynu zabronionego niewymienionego w art. 10 § 2 k.k. część zachowań składających się na czyn ciągły zrealizował jako nieletni, a pozostałe zachowania po ukończeniu 17 lat, to ponosi odpowiedzialność karną tylko
za te zachowania, których dopuścił się po osiągnięciu tego wieku”8. JednakŜe istnieje równieŜ stanowisko odmienne, zgodnie z którym fragmenty czynu
popełnione przed osiągnięciem wymaganego wieku powinny być brane pod
uwagę przy ocenie stopnia winy9. Z takim poglądem nie moŜna się zgodzić,
albowiem oznaczałoby to uwzględnienie przy określaniu stopnia winy, a takŜe przy wymiarze kary, elementów, za które nie moŜna przypisać sprawcy
winy. Wskazuje się zarazem, Ŝe zachowania wyeliminowane z opisu czynu
z powodu braku winy podlegają osobnemu rozpoznaniu w postępowaniu
w sprawach nieletnich, w przypadku zaś niepoczytalności moŜe być uzasadnione zastosowanie środków zabezpieczających. Zachowanie takie nie
zostaje zatem w pełni zignorowane przez sąd10.
Według judykatury pomimo niepodzielności przestępstwa ciągłego istnieje moŜliwość pominięcia pewnych jego fragmentów, gdyŜ „czyn ciągły został
uznany w przepisie art. 12 k.k. jako jeden czyn zabroniony, stanowiący jednolitą całość i podlegający osądowi jako jedno przestępstwo. Konsekwencją
przyjęcia konstrukcji przestępstwa ciągłego jest jego niepodzielność. W doktrynie i orzecznictwie panuje zgodność, co do tego, Ŝe w sytuacji, gdy wyniki
przewodu sądowego nie stwarzają podstaw do uznania, iŜ oskarŜony dopuścił
się przestępstwa ciągłego w zakresie zarzucanym mu aktem oskarŜenia, Sąd
nie moŜe uniewinnić go z poszczególnych fragmentów przestępstwa ciągłego,
lecz eliminując te fragmenty z opisu czynu, wyjaśnia w uzasadnieniu, dlaczego przypisany oskarŜonemu czyn ciągły nie obejmuje wszystkich pojedynczych zachowań składających się na przestępstwo ciągłe”11. Taki zabieg
sprawia, iŜ zostaje zachowana zasada jedności i niepodzielności przedmiotu
7
A. M a r e k, J. L a c h o w s k i, Niektóre problemy…, op. cit., s. 9.
Wyrok SN z dnia 29 września 2009 r., sygn. III KK 105/09, OSNKW 2009, nr 12, poz. 106.
9
Por. A. Z o l l, Glosa do wyroku SN z dnia 29 września 2009 r., sygn. III KK 105/09, OSP
2010, nr 6, poz. 65.
10
Zob. A. M a r e k, J. L a c h o w s k i, Niektóre problemy…, op. cit., s. 7 i nast.
11
Wyrok SN z dnia 29 października 2009 r., sygn. V KK 145/09, LEX nr 550543; postanowienie SN z dnia 8 stycznia 2002 r., sygn. IV KKN 656/97, LEX nr 53006.
8
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
113
A. Piaczyńska
procesu karnego, a zarazem sprawcy nie zostają przypisane fragmenty,
w przypadku których regulacje ustawowe wykluczają odpowiedzialność karną12.
Na gruncie prawa materialnego brak odpowiedzialności karnej za określone zachowania oceniane łącznie jako jeden czyn moŜe wynikać z róŜnych
okoliczności dotykających poszczególnych zachowań, takich jak: brak bezprawności, winy, niekaralność, jednakŜe te okoliczności stanowią zarazem
ujemne przesłanki procesowe. Wystąpienie tych okoliczności w odniesieniu
do części czynu nakazuje jej wykluczenie z postępowania w tej właśnie części. Podkreśla się przy tym, iŜ stosowanie konstrukcji czynu ciągłego musi
odbywać się z uwzględnieniem innych regulacji kodeksu karnego oraz kodeksu postępowanie karnego, a zwłaszcza art. 17 k.p.k. w odniesieniu do
kaŜdego z elementów czynu, i w razie wystąpienia przesłanki negatywnej
konieczna staje się eliminacja poszczególnych elementów13.
Jak podkreśla się w orzecznictwie, „o skutkach procesowych popełnienia
czynu ciągłego moŜe być mowa dopiero wówczas, gdy popełnienie tego
przestępstwa, w ciągłości wchodzących w jego skład zachowań, zostanie
procesowo stwierdzone”14. Procesowe stwierdzenie wymaga braku ujemnych przesłanek procesowych w odniesieniu do wszystkich zachowań wchodzących w skład przestępstwa ciągłego. Wśród ujemnych przesłanek procesowych występują zarazem cechy przestępne czynu w rozumieniu materialnoprawnym, o konsekwencjach których wspomniano powyŜej.
W przypadku czynów, które nie są rozciągnięte w czasie, przedmiotem
karnoprawnej oceny jest jedno zachowanie, natomiast w odniesieniu do czynu ciągłego przedmiotem tej oceny jest kompleks dwóch lub więcej zachowań, które z mocy art. 12 k.k. traktowane są jako jedna całość15. Identycznie
pod względem temporalnym przedstawia się ocena zachowań wchodzących
w skład przestępstwa trwałego. Wskazuje się, Ŝe do konstrukcji czynu ciągłego naleŜy stosować zasady wykorzystywane przy ocenie okoliczności
wyłączających odpowiedzialność karną, które obowiązują w odniesieniu do
zachowań jednorazowych, albowiem czyn ciągły stanowi jednolitą całość
z punktu widzenia podstawy wartościowania16. Nie budzi wątpliwości stosowanie zasad karnoprawnej oceny obowiązujących w odniesieniu do przestępstwa jednoczynowego, jednakŜe nie moŜe to oznaczać objęcia czynem
ciągłym zachowań, które nie odpowiadają cechom przestępnym czy innym
12
P. K a r d a s, Okoliczności wyłączające…, op. cit., s. 5 i nast. JednakŜe z punktu widzenia
materialnoprawnego właściwsze zdaje się być w tym przypadku uniewinnienie, albowiem
musi zostać zachowana zasada winy. Zob. A. M a r e k, J. L a c h o w s k i, Niektóre problemy…, op. cit., s. 8 i nast.
13
Zob. P. K a r d a s, ibidem.
14
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 lutego 2010 r., sygn. II AKa 350/09, KZS
2010, nr 6, poz. 52.
15
Zob. P. K a r d a s, Okoliczności wyłączające…, op. cit., s. 5 i nast.
16
Ibidem.
114
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
Częściowe cofnięcie wniosku o ściganie…
okolicznościom uniemoŜliwiającym pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności karnej. Tak samo w przypadku przestępstwa trwałego, stosując karnoprawne oceny czynu, nie moŜna rozszerzać odpowiedzialności na zachowania, które zostały dokonane przykładowo w warunkach braku winy.
Z powyŜszej analizy wynika, iŜ na gruncie prawa karnego materialnego
istnieją okoliczności uniemoŜliwiające pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności karnej za wszystkie zachowania objęte czynem ciągłym. Takie
rozwiązanie nie budzi wątpliwości, albowiem konstrukcja czynu ciągłego stanowi jedynie czyn zabroniony, który musi spełniać wszystkie cechy przestępne w odniesieniu do składających się nań elementów. Ponadto stosowanie tej konstrukcji nie moŜe prowadzić do odpowiedzialności karnej za
zachowania, które z mocy prawa nie mogą stanowić podstawy tej odpowiedzialności. Podobne uwagi trzeba równieŜ odnieść do przestępstw trwałych,
a takŜe innych, o których wspomniano powyŜej. NaleŜy się jednak zastanowić, czy równieŜ w płaszczyźnie postępowania karnego istnieje moŜliwość
eliminacji poszczególnych aktów z czynu ciągłego w przypadku częściowego
cofnięcia wniosku o ściganie.
III. Zakres cofnięcia wniosku o ściganie
Zgodnie z art. 12 § 1 k.p.k. z chwilą złoŜenia wniosku o ściganie postępowanie toczy się z urzędu. Organ procesowy ma zatem obowiązek ustalenia całego okresu popełnienia danego przestępstwa, odnośnie którego został złoŜony wniosek. Ponadto, zgodnie z art. 12 § 2 k.p.k., złoŜenie wniosku
o ściganie niektórych tylko sprawców aktualizuje obowiązek ściganie równieŜ innych osób, których czyny pozostają w ścisłej korelacji z czynem osoby
wskazanej we wniosku. Obowiązuje zasada niepodzielności wniosku pod
względem podmiotowym.
Ponadto w literaturze wskazuje się, iŜ niepodzielność przedmiotowa
wniosku rozumiana jest jako niemoŜność ograniczenia wniosku o ściganie
jedynie do pewnych fragmentów i jest konsekwencją zasady niepodzielności
przedmiotu procesu17. Uznając trafność tego stanowiska w odniesieniu do
złoŜenia wniosku, rodzi się pytanie o dopuszczalność cofnięcia wniosku
w odniesieniu do pewnych fragmentów czynu, a mianowicie przedstawionych powyŜej aktów czynu rozciągniętego w określonym okresie. Chodzi
o to, czy z zasady podmiotowej niepodzielności wynika obowiązek niepodzielności wniosku pod względem czasu w zakresie jego cofnięcia. Zasada
niepodzielności podmiotowej została wyraŜona wprost w słowach ustawy
i odnosi się do złoŜenia wniosku o ściganie, a nie do jego cofnięcia. Niedo17
I. N o w i k o w s k i, Odwołalność czynności procesowych stron w polskim procesie karnym,
Lublin 2001, s. 90.
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
115
A. Piaczyńska
puszczalne jest złoŜenie wniosku o ściganie jedynie pewnych fragmentów
przestępstwa trwałego czy ciągłego, albowiem poza zasadą niepodzielności
przedmiotu procesu karnego, złoŜenie wniosku i wszczęcie postępowania
nie jest uzaleŜnione od swobodnej zgody organu procesowego.
Nie jest jasne, czy w ramach swobody organu w zakresie wyraŜenia zgody na cofnięcie wniosku mieści się dopuszczalność wyeliminowania jedynie
pewnych fragmentów czynu oraz czy nie sprzeciwia się temu okoliczność, Ŝe
wniosek, tak jak i jego cofnięcie, odnoszą się do czynu. Nie moŜna przy tym
tracić z pola widzenia, iŜ z istoty ścigania na wniosek wypływa priorytet interesów osobistych pokrzywdzonego nad interesami społecznymi oraz iŜ decyzja o wyraŜeniu zgody nie podlega kontroli instancyjnej z punktu widzenia
przyczyn tej decyzji18.
Wynik wykładni literalnej zdawałby się wskazywać, Ŝe chodzi o cofnięcie
całego wniosku, zatem odnoszącego się do całego czynu, który jest niepodzielny. Na tej podstawie w literaturze stwierdza się, iŜ nie jest skuteczne
oświadczenie pokrzywdzonego o cofnięciu wniosku w stosunku do fragmentów czynu19. JednakŜe takie stanowisko naleŜy uznać za nietrafne, chociaŜby z uwagi na przedstawioną powyŜej moŜliwość eliminacji poszczególnych
fragmentów czynu z powodu ujemnej przesłanki procesowej w postaci braku
winy, pomimo jego niepodzielności. MoŜna zatem wyrazić pogląd, Ŝe istnieje
moŜliwość eliminacji poszczególnych fragmentów czynu o charakterze temporalnym w razie częściowego cofnięcia wniosku. Za takim rozstrzygnięciem
przemawia przede wszystkim zasada in dubio pro reo20 oraz ochrona interesów pokrzywdzonego. Nie moŜna takŜe pominąć faktu, Ŝe organ procesowy
dysponuje swobodą w zakresie wyraŜenia zgody na cofnięcie wniosku.
W literaturze wskazuje się, iŜ przy rozwaŜaniu nad wyraŜeniem zgody na
cofnięcie wniosku prokurator bądź sąd powinien mieć na względzie cele postępowania karnego obejmujące prawnie chronione interesy pokrzywdzonego (art. 2 § 1 k.p.k.) oraz ratio legis trybu ścigania na wniosek21. JednakŜe
przede wszystkim przy wyraŜaniu zgody powinien być brany pod uwagę interes publiczny22. Niemniej z przytoczonych czynników nie wynika niedopuszczalność eliminacji poszczególnych aktów czynu, w pewnych sytu-
18
Zob. J. G r a j e w s k i, Ściganie na wniosek pokrzywdzonego w świetle przepisów nowego
kodeksu postępowania karnego, (w:) Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane.
Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, pod red. T. N o w a k a, Poznań 1999,
s. 244.
19
Por. I. N o w i k o w s k i, Odwołalność czynności…, op. cit., s. 90.
20
Odnosi się ona bowiem nie tylko do wątpliwości faktycznych, ale takŜe prawnych.
21
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym, wyd.
5, Warszawa 2008, s. 91.
22
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego, t. I: Komentarz
do art. 1–296, wyd. 3, Warszawa 2007, s. 117.
116
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
Częściowe cofnięcie wniosku o ściganie…
acjach mogą one właśnie przemawiać za częściowym uwolnieniem sprawcy
od odpowiedzialności karnej.
Za tym stanowiskiem przemawia równieŜ okoliczność, Ŝe do przestępstwa ciągłego mogą być zaliczone tylko te zachowania, w stosunku do których nie istnieje ujemna przesłanka procesowa23, a takŜe moŜliwość przypisania przykładowo winy w odniesieniu do niektórych tylko zachowań, która
przecieŜ stanowi przesłankę procesową. Uzasadnione zatem jest uznanie
dopuszczalności częściowego cofnięcia wniosku o ściganie w odniesieniu do
określonego fragmentu temporalnego danego czynu.
Sąd jest zobowiązany do częściowego umorzenia postępowania w przypadku czynu ciągłego ściganego na wniosek, gdy pokrzywdzonymi są róŜne
osoby, a tylko niektóre z nich złoŜą wniosek o ściganie. Część zachowań
jest bowiem dotknięta ujemną przesłanką procesową w postaci braku wniosku o ściganie, co rodzi konieczność eliminacji tych zachowań. Taka sytuacja moŜe wystąpić, jeśli przedmiotem zamachu nie są dobra osobiste. Rozpatrując poruszony problem z drugiej strony, część pokrzywdzonych zachowaniami naleŜącymi do czynu ciągłego moŜe złoŜyć oświadczenie o cofnięciu wniosku. W takiej sytuacji organ procesowy, wyraŜając zgodę na cofnięcie wniosku, nie moŜe umorzyć całego postępowania, natomiast powinien
wyeliminować fragmenty czynu, w stosunku do których wniosek został cofnięty. Ponadto, jeśli jest kilku sprawców czynu ściganego na wniosek, pokrzywdzony równieŜ moŜe cofnąć Ŝądanie ścigania w odniesieniu do niektórych tylko z nich (art. 12 § 2 k.p.k.).
PowyŜej przedstawione argumenty przemawiają za dopuszczalnością
częściowego cofnięcia wniosku równieŜ przez pojedynczego pokrzywdzonego w stosunku do fragmentów czynu o charakterze temporalnym. W przypadku cofnięcia wniosku za część okresu danego czynu naleŜy jednak wyróŜnić dwie sytuacje. Pokrzywdzony moŜe bowiem sam oświadczyć, Ŝe cofa
wniosek jedynie w stosunku do pewnego odcinka czynu. Natomiast w drugim przypadku pokrzywdzony jedynie oświadcza o cofnięciu wniosku, nie
wskazując okresu.
W pierwszym wypadku zdaje się, iŜ jest dopuszczalne częściowe cofnięcie wniosku. W takiej sytuacji bowiem dokonanie całościowego cofnięcia
wniosku przez organ procesowy stanowiłoby raŜące naruszenie interesów
pokrzywdzonego, a takŜe przekroczenie zakresu jego oświadczenia. Doszłoby do umorzenia całości postępowania wbrew woli pokrzywdzonego,
czego nie moŜna uzasadniać nawet zasadą in dubio pro reo. Ponadto swoboda organu nie powinna uzasadniać wyjścia poza granice woli pokrzyw23
Z. Ć w i ą k a l s k i, Ujawnienie przestępstwa na podstawie art. 229 § 6 k.k. a przyjęcie konstrukcji tzw. czynu ciągłego, (w:) Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Andrzeja Gaberle, pod
red. K. K r a j e w s k i e g o, Warszawa 2007, s. 23.
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
117
A. Piaczyńska
dzonego, naruszyłoby to bowiem jego prawnie chronione interesy. Organ
procesowy, uznając za celowe, moŜe wyrazić zgodę na cofnięcie wniosku za
krótszy okres bądź teŜ zgody odmówić. Nie ulega przy tym wątpliwości, iŜ
częściowe cofnięcie takŜe poprawia sytuację sprawcy przede wszystkim
w zakresie wymiaru kary24.
Natomiast w drugiej sytuacji równieŜ naleŜy dopuścić taką moŜliwość, albowiem w zakresie wyraŜenia zgody organowi przysługuje swoboda. W ramach tej swobody nie mieści się jedynie uprawnienie do wyraŜenia zgody
bądź jej odmowy, ale naleŜy uznać, Ŝe takŜe istnieje moŜliwość eliminacji
poszczególnych fragmentów, co moŜe być nawet wskazane w konkretnym
przypadku. W takiej sytuacji nie następuje wyjście poza granice woli pokrzywdzonego, a jedynie nieuwzględnienie jej w całości. Organ moŜe dojść
do przekonania, Ŝe celowa byłoby tylko eliminacja części zachowań, a zatem, jeśli nie istniałaby moŜliwość na tzw. częściową zgodę, wówczas sam
organ musiałby w ogóle odmówić zgody na cofnięcie wniosku, pomimo odmiennego wewnętrznego przekonania. W takiej sytuacji zatem wątpliwość
naleŜy rozstrzygnąć na korzyść oskarŜonego i częściowo cofnąć wniosek.
Swoboda organu w zakresie wyraŜenia zgody na cofnięcie wniosku powinna być interpretowana w powiązaniu z zasadą in dubio pro reo oraz
ochroną interesów pokrzywdzonego. Nie powinna przekraczać woli pokrzywdzonego, natomiast moŜe nie uwzględniać jej w całości. Taka próba
interpretacji stwarza bardziej elastyczną moŜliwość dla organu procesowego, niŜ sztywne wyraŜenie zgody bądź jej odmowa. W określonej sytuacji
moŜe bowiem okazać się z jakiś względów celowe częściowe umniejszenie
zakresu odpowiedzialności sprawcy, a taka niedopuszczalność stanowiłaby
rozstrzygnięcie poruszonych wątpliwości na niekorzyść sprawcy.
Jak wynika z powyŜszej analizy, zasada niepodzielności wniosku o ściganie nie ma charakteru absolutnego i powinna być interpretowana ściśle
w zakresie podmiotowym wskazanym w art. 12 § 2 k.p.k., tak jak nie ma
charakteru absolutnego zasada jedności czynu. Przede wszystkim zaś rygorystyczne ujmowanie tej zasady powinno ustąpić zasadzie o wyŜszej hierarchii, a mianowicie zasadzie in dubio pro reo. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe
zasada niepodzielności wniosku pod względem przedmiotowym obowiązuje
w razie jego złoŜenia, natomiast nie ma zastosowanie w przypadku cofnięcia
wniosku w zakresie temporalnym, jeśli tylko pozostałe fragmenty czynu mogą samodzielnie stanowić czyn zabroniony. Częściowe cofnięcie wniosku
jest zatem zasadne, jeśli po eliminacji określonych fragmentów pozostałe
zachowania wypełniają znamiona czynu zabronionego, albowiem w prze-
24
Poza wypadkami zmuszania obojętna będzie w tym zakresie motywacja pokrzywdzonego,
przykładowo takie zachowanie moŜe wynikać z częściowego naprawienia przez sprawcę
szkody.
118
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
Częściowe cofnięcie wniosku o ściganie…
ciwnym razie naleŜałoby cofnąć wniosek w odniesieniu do wszystkich pojedynczych zachowań, a zatem w całości.
Ponadto częściowe cofnięcie wniosku nie narusza zasady niepodzielności procesu karnego, poniewaŜ eliminacja określonych fragmentów nie prowadzi do przeniesienie ich do osobnego postępowania. Wynika to przede
wszystkim z niedopuszczalności ponownego złoŜenia wniosku o ściganie za
poszczególne akty, natomiast w razie popełnianie ponownie czynu, zachowanie takie naleŜy uznać za kolejne przestępstwo trwałe czy teŜ ciągłe. Zostaje zachowana toŜsamość czynu, albowiem eliminacja pewnych fragmentów czynu nie wymaga zmiany kwalifikacji.
Wskazane w art. 17 k.p.k. przesłanki mają charakter równorzędny, a zatem istnieje moŜliwość, a nawet obowiązek, częściowego umorzenia postępowania, jeśli przykładowo sprawcy nie moŜna przypisać winy za dany fragment czynu. Taka moŜliwość powinna mieć miejsce w odniesieniu do wniosku o ściganie. Nie powinien przeciwko temu przemawiać fakt, iŜ niektóre
z przesłanek mają charakter wyłącznie procesowy, inne zaś materialnoprawny. W razie wyraŜenie przez organ procesowy zgody na częściowe cofnięcie wniosku powinna nastąpić eliminacja karnoprawnej oceny w odniesieniu do określonych aktów na podstawie art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k., podobnie
jak w przypadku niemoŜności przypisania winy, czy teŜ innych cech przestępnych za część czasokresu danego czynu (art. 17 § 1 pkt. 2–4 k.p.k.).
Nie ulega przy tym wątpliwości, Ŝe okres popełnienia czynu ma wpływ na
ocenę stopnia społecznej szkodliwości oraz na wymiar kary. Eliminacja niektórych zachowań wpływa zatem na poprawę sytuacji oskarŜonego. JednakŜe warunkiem jest, aby wyodrębniona część czynu samodzielnie realizowała
znamiona, aby więc nie stanowiła przykładowo jedynie wykroczenia bądź
jednego zachowania wchodzącego w skład przestępstwa popełnionego na
raty.
IV. Wnioski
Z przeprowadzonej analizy wynika dopuszczalność częściowego cofnięcia wniosku o ściganie w odniesieniu do niektórych tylko zachowań składających się na czyn realizowany w określonym okresie, pomimo jedności tego
czynu. W takiej sytuacji nie budzi wątpliwości moŜliwość eliminacji pojedynczych aktów składających się przestępstwo trwałe, ciągłe, zbiorowe, wieloodmianowe, wielokrotne i powtarzalne, albowiem ich konstrukcja pod względem temporalnym jest identyczna. JednakŜe do skutecznego cofnięcia
wniosku w określonej części wymagane jest, aby pozostałe zachowania mogły samodzielnie realizować znamiona czynu, bowiem w przeciwnym razie
moŜe być jedynie mowa o całościowym cofnięciu wniosku.
Prokuratura
i Prawo 5, 2012
119
A. Piaczyńska
Za dopuszczalnością częściowego cofnięcia wniosku przemawia obowiązek eliminacji z karnoprawnej oceny niektórych tylko zachowań, w odniesieniu do których występuje niemoŜność przypisania winy, bezprawności lub
gdy zaistnieje inna ujemna przesłanka procesowa. Brak wniosku o ściganie,
wskutek jego cofnięcia, stanowi ujemną przesłankę procesową równorzędną
z innymi przesłankami. Do czynu o określonym okresie mogą być zaliczone
zachowania, w stosunku do których nie występuje ujemna przesłanka procesowa. Zbieg eliminacji poszczególnych aktów nie narusza zasady niepodzielności procesu karnego, albowiem nie następuje przeniesienie ich do
innego postępowania ze względu na niedopuszczalność ponownego złoŜenia wniosku.
Za dopuszczalnością częściowego cofnięcia wniosku przemawia ponadto
obowiązek respektowania zasady in dubio pro reo i zapewnienia ochrony
interesów pokrzywdzonego, jak równieŜ przysługująca organowi procesowemu swoboda w zakresie wyraŜenia zgody na cofnięcie wniosku, która nie
podlega kontroli instancyjnej. Natomiast zasada niepodzielności wniosku
o ściganie zarówno pod względem podmiotowym i przedmiotowym obowiązuje w przypadku jego złoŜenia, poniewaŜ nie jest ono uzaleŜnione od swobodnego uznania organu procesowego. Zasada ta nie ma charakteru absolutnego i musi być interpretowana ściśle, przede wszystkim w zakresie
wskazanym w art. 12 § 2 k.p.k.
Partial withdrawal of request for prosecution for
temporal offences
Abstract
This paper addresses admissibility of partial withdrawal of a request for
prosecution for acts committed within a specific period of time. Relying primarily on the principle of in dubio pro reo and protection of an aggrieved
party’s interests, the author hereof allows such admissibility. Moreover, she
highlights a judicial body’s freedom to decide on the judicial body’s consent
to the request withdrawal, and the fact of such decision being nonappealable.
120
Prokuratura
i Prawo 5, 2012