przeglad_seks_13 - Przegląd Seksuologiczny
Transkrypt
przeglad_seks_13 - Przegląd Seksuologiczny
REFORMY SEKSUALNE W EUROPIE I W POLSCE W OKRESIE MI¢DZYWOJENNYM lek. med. Andrzej Depko, mgr Sylwia J´drzejewska Streszczenie Poczàtek XX wieku to okres, w którym nastàpi∏ wzrost spo∏ecznego zainteresowania wp∏ywem seksualnoÊci na rozwój cz∏owieka i jego ˝ycie. Wraz z publikacjami naukowymi opisujàcymi ró˝ne aspekty seksualnoÊci zapoczàtkowane zosta∏y dzia∏ania spo∏eczne zmierzajàce do zakwestionowania obowiàzujàcej dotychczas tradycyjnej etyki seksualnej oraz norm prawnych odnoszàcych si´ do zachowaƒ seksualnych (penalizacji aborcji oraz zachowaƒ homoseksualnych). Celem niniejszej pracy jest przestawienie dzia∏aƒ organizowanych w Europie i Polsce w okresie mi´dzywojennym, zmierzajàcych do stworzenia nowego modelu seksualnoÊci opartego na podstawach naukowych. S∏owa kluczowe reformy seksualne, historia medycyny seksualnej, Liga Reformy Obyczajowej, Pierwszy Ogólnopolski Zjazd w Sprawie Regulacji Urodzeƒ i Reformy Seksualnej. SEXUAL REFORMS IN EUROPE AND IN POLAND BETPEEN FIRST AN SECOND WORLD WAR Summary It was the beginning of the 20th century when societies started increasingly showing their interest in correlation between sexuality and development of human beings and their lives. Scientific publications describing various aspects of sexuality appeared. Simultaneously, there were some social movements that questioned traditional sexual ethics and laws relating to sexual behaviors (penalization of abortion and homosexual orientation). The purpose of this paper is to present actions that were undertaken in Europe and in Poland in the interwar time (1918-1939) in order to create a new model of sexuality based on scientific approach. Key words sexual reforms, history of sexual medicine, Moral Reform League, the First all-Poland Convention on Birth Regulation and Sexual Reform. PRACA RECENZOWANA lek. med. Andrzej Depko Prze∏om XIX i XX wieku to czas przemian, który obejmuje wszystkie aspekty ˝ycia cz∏owieka, jest to okres rewolucji naukowo-technicznej, kulturalnej i obyczajowej, czas wielkich odkryç – wybitnych osiàgni´ç w wielu dziedzinach. Wraz z post´pem technicznym ulega∏y przewartoÊciowaniu niemal wszystkie tradycyjne wzorce ˝ycia publicznego i sfery prywatnej. Mo˝na zaryzykowaç tez´, ˝e od poczàtku XX wieku post´powa∏a inna rewolucja, nie Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13 Kierownik Poradni mniej istotna od tej pierwszej – rewolucja Seksuologicznej obyczajowa. Dzi´ki ogromnej liczbie publi- Specjalistycznej kacji i badaƒ z zakresu antropologii, psycho- Przychodni Lekarskiej dla Pracowników Wojska logii, psychiatrii, neurologii, dokonano od- SP ZOZ w Warszawie krycia znaczenia seksualnoÊci jako zasadnimgr Sylwia czego czynnika kondycji ludzkiej. J´drzejewska Zapoczàtkowany jeszcze u schy∏ku XIX w. Poradnia Seksuologiczna i rozwijany w XX w. dyskurs publiczny poÊwi´- Specjalistycznej cony problematyce obyczajowej, zwiàzanej Przychodni Lekarskiej Pracowników Wojska z seksualnoÊcià i erotykà, przybiera∏ ró˝ne dla SP ZOZ w Warszawie formy, ujawnia∏ si´ w ró˝nych Êrodowiskach 21 spo∏ecznych i na wielu poziomach spo∏ecznej komunikacji. Sfera seksualna znalaz∏a si´ w czo∏ówce przeobra˝eƒ dotàd niepodwa˝alnych norm i wzorów zachowaƒ. Dzi´ki staraniom wielu ówczesnych lekarzy, b´dàcych pionierami medycyny seksualnej (Magnus Hirschfeld, Havelock Ellis, August Forel) oraz wspierajàcych ich dzia∏aczy spo∏ecznych, w roku 1921 zorganizowana zosta∏a w Berlinie, Pierwsza Mi´dzynarodowa Konferencja PoÊwi´cona Reformie Seksualnej. [1] Siedem lat póêniej w 1928 r., w Kopenhadze odby∏a si´ druga Konferencja, na której z inicjatywy Magnusa Hirschfelda powo∏ano do ˝ycia Âwiatowà Lig´ Reform Seksualnych. G∏ównymi postulatami Ligii by∏o przeprowadzenie nast´pujàcych reform seksualnych: – urzeczywistnienie politycznego i seksualnego równouprawnienia kobiet i m´˝czyzn; – uwolnienie ma∏˝eƒstwa – zw∏aszcza poprzez u∏atwienie rozwodów – od wp∏ywów paƒstwa i KoÊcio∏a. Stworzenie prawodawstwa chroniàcego dzieci oraz zak∏adanie instytutów uÊwiadomienia seksualnego; – dopuszczenie kontroli urodzin na podstawie osobistej odpowiedzialnoÊci. Skasowanie przepisów zabraniajàcych zapobiegania cià˝y, w szczególnych przypadkach dopuszczenie sterylizacji jako swoistej „metody” zapobiegania cià˝y; – przeprowadzenie reformy prawnej w odniesieniu do sztucznych poronieƒ; – prowadzenie opartego na nauce uÊwiadomienia seksualnego m∏odzie˝y i doros∏ych; – dzia∏alnoÊç zmierzajàca do optymalizacji rozwoju cz∏owieka zgodnie z zasadami eugeniki; – wprowadzenie opieki nad niezam´˝nà matkà i tzw. nieprawymi dzieçmi; – tolerancja wobec osób z dewiacjami seksualnymi, a zw∏aszcza wobec homoseksualistów; – zapobieganie prostytucji i chorobom wenerycznym; – rozpatrywanie zaburzeƒ seksualnych w kategoriach patologii, a nie wyst´pku, zbrodni i grzechu; – karanie tylko tych aktów seksualnych, które naruszajà prawa innych ludzi. 22 Ka˝de zachowanie seksualne osób doros∏ych wynikajàce z ich obopólnej zgody i poczucia odpowiedzialnoÊci jest ich prywatna sprawà; – zwalczanie chorób wenerycznych ich profilaktyka. [2] Pod auspicjami Âwiatowej Ligi Reform Seksualnych zorganizowano kolejne kongresy: trzeci w Londynie w 1929 r., czwarty w Wiedniu w 1930 r., oraz piàty w Brnie w 1932 r. Kolejny szósty kongres planowany by∏ w Pary˝u w 1933 r., ale nie doszed∏ do skutku. [3] Z okazji wiedeƒskiego kongresu (1930 r.), na który przyby∏o oko∏o 2 tysi´cy uczestników, Tadeusz Boy-˚eleƒski zawar∏ w „WiadomoÊciach Literackich” nast´pujàcà konkluzj´: „Reprezentowane by∏y tam wszystkie kraje, od Islandii po Japoni´ [...]. Nie by∏o tam – rzecz charakterystyczna – tylko Polski [...]. Poj´cia, o które gdzie indziej toczà si´ walki od dziesiàtków lat, u nas ledwo zaczynajà Êwitaç. Tym mo˝na sobie poniekàd t∏umaczyç brak udzia∏u Polski w tej Âwiatowej Lidze i brak analogicznej organizacji u nas, mimo ˝e skàdinàd sytuacja nasza tym bardziej zdawa∏aby si´ jej sprzyjaç.” [4]. Na ˝adnym z czterech pierwszych kongresów nie by∏o przedstawiciela z Polski. Dopiero w 1932 r. na kongresie w Brnie uczestniczy∏ polski przedstawiciel dr Herman Rubinraut. [5] W pierwszej po∏owie 1933 r., w Polsce powo∏any zosta∏ krajowy oddzia∏ Âwiatowej Ligi Reform Seksualnych, który dzia∏a∏ do 1937 r. pod nazwà Ligi Reformy Obyczajowej. Deklaracja za∏o˝ycielska podpisana zosta∏a przez literatów zwiàzanych z „WiadomoÊciami Literackimi”: Helen´ Boguszewskà, Iren´ Krzywickà, Wand´ Melcer, Mari´ Morskà-Knasterowà, Zofi´ Na∏kowskà, Wincentego Rzymowskiego, Wac∏awa Syruczka, Józefa Wasowskiego, Zofi´ ˚eleƒskà oraz lekarzy spo∏eczników: Tadeusza Boya-˚eleƒskiego, Zygmunta Radliƒskiego i Hermana Rubinrauta. [6] Wkrótce do dzia∏alnoÊci w Lidze Reformy Obyczajów przy∏àczyli; poetka Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, t∏umacz Pawe∏ Hulka-Laskowski oraz dzia∏acze spo∏eczni: Wanda Krahelska, dr Henryk K∏uszyƒski oraz dr Justyna Budziƒska-Tylicka. W deklaracji za∏o˝ycielskiej sygnatariu- Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13 sze powtórzyli deklaracj´ Âwiatowej Ligi Reform Seksualnych dotyczàcà propagowania kontroli urodzeƒ, wychowania seksualnego dzieci, ochrony macierzyƒstwa i dziecka, równouprawnienia kobiet w ˝yciu spo∏ecznym i politycznym, zwalczania chorób wenerycznych i prostytucji (m.in: przez zniesienie systemu reglamentacji prostytucji), dodali te˝ w∏asne postulaty: wprowadzenie cywilnego ustawodawstwa ma∏˝eƒskiego, zniesienia penalizacji zabiegów aborcyjnych i kary Êmierci. Propagowanie idei regulacji urodzeƒ post´powa∏o dwoma torami. Pierwszy polega∏ na wydawaniu, g∏ównie w formie broszur, informatorów o sposobach zapobiegania niepo˝àdanej cià˝y. Drugi przybra∏ form´ zinstytucjonalizowanà – dotyczy∏, bowiem zak∏adania poradni lekarskich. W dniu 25.10.1931 r. przy poparciu tygodnika „WiadomoÊci Literackie”, Sekcja Regulacji Urodzin Robotniczego Towarzystwa S∏u˝by Spo∏ecznej za∏o˝y∏a przy ulicy Leszno 53, pierwszà w Polsce Poradni´ Âwiadomego Macierzyƒstwa. Na kierownika tej poradni powo∏ana zosta∏a Doktor Justyna Budziƒska-Tylicka (móg∏ nim zostaç lekarz posiadajàcy prawo wykonywania zawodu, specjalne przygotowanie ginekologiczne oraz co najmniej pi´cioletnià praktyk´ lekarskà). [7] Oprócz pracy w Poradni dr Budziƒska koordynowa∏a niemal wszystkie uÊwiadamiajàce przedsi´wzi´cia, pisa∏a artyku∏y, wst´py do broszur. Z dr J. Budziƒskà-Tylickà wspó∏pracowa∏ dr H. Rubinraut. Po Êmierci dr Tylickiej w 1936 r. poradnià kierowa∏a dr Maria Jeleniewska. Poradnia warszawska utrzymywa∏a si´ bez ˝adnych subsydiów samorzàdowych ani paƒstwowych. Za porad´ pobierano trzy z∏ote – od bezrobotnych nie pobierano op∏aty ani za porad´, ani za Êrodek antykoncepcyjny. W 1934 r. w warszawskiej Lidze Reformy Obyczajów pojawi∏y si´ powa˝ne konflikty, skutkiem czego, z funkcji prezesa rezygnowa∏ Tadeusz Boy-˚eleƒski. Powsta∏ nowy zarzàd, na czele, którego stanà∏ dr Aleksander Landy. Równolegle do dzia∏aƒ organizowanych przez Lig´ Reform Obyczajowych w Warszawie, w innym miastach Polski, równie˝ podejmowane by∏y dzia∏ania na rzecz poprawy Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13 ÊwiadomoÊci seksualnej spo∏eczeƒstwa i jego edukacji seksualnej. Dzia∏ania te odbywa∏y si´ pod auspicjami Krakowskiego Towarzystwa Krzewienia Âwiadomego Macierzyƒstwa. Prezesem Towarzystwa by∏ dziennikarz Ludwik Szczepaƒski, znany ze swoich post´powych poglàdów, zaÊ wieloletnim sekretarzem dr Mieczys∏aw Steinbach. 16 marca 1933 r., w Krakowie otwarto Poradni´ Âwiadomego Macierzyƒstwa utrzymywanà przez Krakowskie Towarzystwo Krzewienia Âwiadomego Macierzyƒstwa. Oprócz poradni dla kobiet prowadzonej przez dr Zofi´ Âlàczkowskà, towarzystwo zorganizowa∏o poradni´ eugeniczno-seksuologicznà dla m´˝czyzn, stacj´ opieki nad dzieckiem i wydawa∏o kwartalnik „˚ycie Âwiadome”, którego redaktorem naczelnym by∏ prof. Odo Bujwid. Pismo propagowa∏o reform´ spo∏ecznego postrzegania seksualnoÊci (widzianej w szerokim spectrum problemów: ma∏˝eƒstwa, zwiàzków homoseksualnych, regulacji p∏odnoÊci) i oparcie etyki seksualnej na podstawach naukowych. Kolejne poradnie Êwiadomego macierzyƒstwa powsta∏y w Bia∏ymstoku, Katowicach, Cz´stochowie, Bielsku-Bia∏ej, ¸odzi, Gorlicach i Radomiu. 23 Z inicjatywy Krakowskiego Towarzystwa Krzewienia Âwiadomego Macierzyƒstwa w dniu 25 listopada 1934 r., odby∏ si´ w Krakowie, Pierwszy Ogólnopolski Zjazd w Sprawie Regulacji Urodzeƒ i Reformy Seksualnej pod przewodnictwem dr Justyny Budzyƒskiej-Tylickiej. Uczestniczyli w nim delegaci wszystkich pokrewnych towarzystw i kierownicy poradni. Podczas Zjazdu opracowano i przyj´to rezolucj´ o potrzebie przeprowadzenia nast´pujàcych reform seksualnych w Polsce, którà przytaczam poni˝ej w ca∏oÊci: POSTULATY REFORMY SEKSUALNEJ W POLSCE I. EUGENIKA Ochrona zdrowia wspó∏czesnego pokolenia oraz troska o zdrowie przysz∏ych pokoleƒ nale˝à do zasadniczych zadaƒ paƒstwa. Dlatego powinno paƒstwo, opierajàc si´ na obiektywnych zdobyczach nauki o dziedzicznoÊci i higienie uniemo˝liwiç ustawowo wydawanie na Êwiat potomstwa chorego lub obarczonego dziedzicznà chorobà. Miejsce doboru przypadkowego winien zajàc dobór Êwiadomy, oparty na wskazaniach eugeniki. Jako najwa˝niejsze Êrodki prowadzàce do tego celu uznaç nale˝y: – stosowanie przymusowego wyja∏owienia osób cierpiàcych na dziedzicznà chorob´; – ustawowe wprowadzenie przedma∏˝eƒskich Êwiadectw lekarskich, uwzgl´dniajàcych poza stanem zdrowia równie˝ i dziedziczne cechy patologiczne; Êwiadectwa te powinny niezamo˝ni otrzymywaç bezp∏atnie; – mo˝noÊç przerywania cià˝y ze wskazaƒ eugenicznych; – zak∏adanie jak najliczniejszych poradni przedÊlubnych i eugenicznych. II. POLITYKA LUDNOÂCIOWA Wobec znacznego przyrostu naturalnego w Polsce, wiodàcego w dzisiejszych warunkach spo∏ecznych i gospodarczych nieuchronnie do coraz wi´kszej proletaryzacji oraz pogorszenia biologicznej wartoÊci spo∏eczeƒstwa, uwa˝amy za koniecznoÊç prowadzenie rozumnej polityki ludnoÊciowej, dà˝àcej do poprawy rasy w myÊl wskazaƒ eugeniki, do u∏atwienia wczesnych ma∏24 ˝eƒstw, do ochrony matki i dziecka oraz do regulacji urodzeƒ w imi´ dobra jednostki i spo∏eczeƒstwa. W tym celu nale˝y rozwinàç szerokà propagand´ i przeciwstawiç si´ akcji kleru ró˝nych wyznaƒ. III. MA¸˚E¡STWO Ma∏˝eƒstwo jako instytucja, tworzàca podstawowà komórk´ organizmu spo∏eczno-paƒstwowego, winno byç unormowane jednolità ustawà paƒstwowà, oczyszczonà z teologicznych wymagaƒ i przestarza∏ych obyczajowych przepisów. Stosunki, panujàce w Polsce w dziedzinie prawa ma∏˝eƒskiego po tylu latach niepodleg∏ego bytu, sà niegodne paƒstwa kulturalnego, a obowiàzujàce prawno-teologiczne, przepisy sà przyczynà upokarzajàcych praktyk oraz êród∏em krzywd i nieszcz´Êç. Upieranie si´ przy teologicznej zasadzie nierozerwalnoÊci niedobranych ma∏˝eƒstw (przy fikcji, kr´pujàcej tylko niezamo˝nych!) jest absurdem, który utrzymuje si´ w ustawodawstwie tylko nielicznych, a zacofanych w kulturze paƒstw. Nowa ustawa, reformujàca prawo ma∏˝eƒskie w Polsce musi wprowadziç Êluby cywilne i uznaç pe∏ne prawo do rozwodu, jeÊli wola obu, albo jednej strony i wa˝ne przyczyny uzasadniajà ˝àdanie rozwiàzania ma∏˝eƒstwa IV. ÂWIADOME MACIERZY¡STWO Pod wp∏ywem nakazów teologicznej moralnoÊci oraz przesàdów obyczajowych – dotychczas nieliczni tylko ludzie uÊwiadomili sobie nale˝ycie, ˝e zbrodni´ spo∏ecznà pope∏nia ten, kto wydaje na Êwiat potomstwo chore, nieuzdolnione do spe∏nienia zadaƒ ˝yciowych lub, kto wydaje je w takiej iloÊci i w takich warunkach, i˝ nie zdo∏a go nale˝ycie wychowaç. RozrodczoÊç jako wynik dzia∏ania Êlepego instynktu i przypadku – nie odpowiada godnoÊci cz∏owieka: ojcostwo i macierzyƒstwo w spo∏eczeƒstwie kulturalnym muszà byç aktami Êwiadomej woli, dzia∏ajàcej z pe∏nym poczuciem odpowiedzialnoÊci. Aby chroniç kobiet´ i spo∏eczeƒstwo przed nast´pstwami niepo˝àdanej cià˝y, nale˝y szerzyç znajomoÊç Êrodków i metod zapobiegawczych ustalonych przez wspó∏czesnà nauk´ lekarskà i nieszkodliwych dla zdrowia i dà˝yç do tego, aby Ubezpieczenie Spo∏eczne, szpitalne i kliniki dostarcza∏y bez- Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13 p∏atnie tych Êrodków kobietom niezamo˝nym wraz z odpowiednim pouczeniem. V. PRZERYWANIE CIÑ˚Y Sztuczne poronienia, masowo praktykowane we wszystkich krajach, sà z∏em, z którym najusilnej walczyç nale˝y. Jednakowo˝ w dzisiejszych warunkach spo∏ecznych i gospodarczych coraz cz´Êciej zdarzajà si´ wypadki, ˝e dziecko nie jest po˝àdanym „b∏ogos∏awieƒstwem bo˝ym”, lecz katastrofà ˝yciowà, której kobieta usi∏uje zapobiec sp´dzeniem p∏odu. Najsurowsze zakazy ustawowe nie dzia∏ajà bynajmniej hamujàco, przeciwnie, ze Êlepym okrucieƒstwem pogarszajà kl´sk´ spo∏ecznà, wydajàc tysiàce nieszcz´snych kobiet w r´ce „babek” i partaczy, a tym samym nara˝ajà je na ci´˝kie kalectwo lub Êmierç. ˚àdamy tedy zmiany § 231–233 kodeksu karnego oraz punktu 3 § 12. Rozporzàdzenia Prezydenta. Rzeczpospolitej z dn. 25 wrzeÊnia 1932 r. o wykonywaniu praktyki lekarskiej, a natomiast ustalenia zasady, i˝ ka˝dej kobiecie nie tylko ze wzgl´dów zdrowotnych, ale tak˝e gospodarczych, spo∏ecznych i eugenicznych przys∏uguje prawo przerwania cià˝y w ciàgu pierwszych trzech miesi´cy przez lekarza, który zabiegu dokona, o ile to mo˝liwe, w zak∏adzie Ubezpieczalni, klinice lub szpitalu; u kobiet niezamo˝nych uzasadnione przerwanie cià˝y przeprowadzone byç winno bezp∏atnie. VI. OCHRONA DZIECKA Paƒstwo powinno zapewniç matce i dziecku nale˝ytà opiek´. Obowiàzujàce ustawodawstwo, które dzieli dzieci na Êlubne i nieÊlubne, jest krzywdzàcym prze˝ytkiem. Nowa ustawa winna zrównaç w prawach dziecko nieÊlubne ze Êlubnym. VII. WALKA Z PROSTYTUCJÑ I CHOROBAMI WENERYCZNYMI Op∏akane stosunki gospodarcze, masowe bezrobocie, ciemnota i pogarszajàca si´ stale biologiczna wartoÊç spo∏eczeƒstwa – wp∏ywajà na szerzenie si´ prostytucji, która istnienie haƒbi zarówno kobiet´ jak i m´˝czyzn´, a stanowi g∏ównà przyczyn´ rozpowszechniania si´ groênych chorób wenerycznych. Nale˝y w drodze reformy nieodpowiedniego ustawodawstwa znieÊç barbaPrzeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13 rzyƒskie przepisy reglementacyjne, podjàç usilnà walk´ z chorobami wenerycznymi i prostytucjà u postaw, tj. przede wszystkim przez dà˝enie do polepszenia warunków bytu. Nale˝y te˝ w najszerszym zakresie udost´pniç bezp∏atne leczenie chorób wenerycznych. VIII. WYCHOWANIE SEKSUALNE Wychowanie ch∏opców i dziewczàt nale˝y oprzeç nie na normach teologicznych, lecz na wskazaniach socjologii i biologii, na kulcie honoru, na poszanowaniu praw jednostki przy rozumieniu obowiàzków wobec paƒstwa i spo∏eczeƒstwa i na pe∏nym poczuciu odpowiedzialnoÊci. Po˝àdane jest wprowadzenie systemu koedukacji; program szkolny winien obejmowaç higien´ seksualnà i eugenik´. Nowa, lepiej wychowana generacja dokona trudnego dzie∏a reformy seksualnej, której pionierzy spotykajà si´ dziÊ przewa˝nie z nierozumieniem. [8] Idea przeprowadzenia gruntownych reform seksualnych w Polsce nie cieszy∏a si´ popularnoÊcià, zaÊ odpowiedzià na dzia∏alnoÊç grupy reformatorów by∏y liczne ataki ze strony nacjonalistyczno-klerykalnej. Wiele ambitnych projektów nie zosta∏o nigdy zrealizowanych. Nie powsta∏a nast´pna planowana poradnia warszawska w dzielnicy ˝ydowskiej, nie powsta∏a poradnia ma∏˝eƒska ani ˝adna inna z zapowiadanych. Do zainicjowanej w 1933 r. idei reformy seksualnej powrócono w Polsce dopiero po zakoƒczeniu drugiej wojnie Êwiatowej. ◗ PiÊmiennictwo 1. Wolff Ch. (1986) Magnus Hirschfeld: portrait of a pioneer in sexology. London, Quartet Books. str. 87. 2. Imieliƒski K. (1992) Medycyna Seksualna. Mitologia i historia. Oficyna Wydawnicza PCK Warszawa. str. 110-111. 3. Depko A. (2005) Medycyna seksualna wczoraj. Przeglàd Seksuologiczny. t. I, z.1, nr 1. str. 13. 4. Boy-˚eleƒski T. (1959) Walka o reform´ seksualnà. Pisma, t. XVII. str. 223-227, Warszawa. 5. Boy-˚eleƒski T. (1932) Âwiatowa Liga Reformy Seksualne. ˚ycie Âwiadome, dodatek do WiadomoÊci Literackich. nr 28, str. 8. 6. Boy-˚eleƒski T. (1933) Liga Reformy Obyczajów. ˚ycie Âwiadome, dodatek do WiadomoÊci Literackich. nr 16, str. 1. 7. Boy-˚eleƒski T. (1958) Statut Poradni Âwiadomego macierzyƒstwa. Pisma. t. XV, str. 364, Warszawa. 8. Szczepaƒski L. (1946) O potrzebie reformy seksualnej. str. 10-11, Kraków. 25