Lata 1912–1913 – trzy koincydencje: Wittgenstein

Michał Knihinicki
Lata 1912–1913 – trzy koincydencje:
Wittgenstein, Ajdukiewicz, Jung
W tekście tym przedstawię trzy koincydencje, które dotyczą karier naukowych trzech
uczonych: Ludwiga Wittgensteina (1889–1951), Kazimierza Ajdukiewicza (1890–1963) i Carla
Gustava Junga (1875–1961). Okazuje się bowiem, że wszyscy wymienieni ogłosili swoje pierwsze
ważne prace właśnie w 1912 lub 1913 roku. Nie byłoby w tym nic niesamowitego, gdyby nie fakt,
że wszyscy trzej uczeni nie znali wzajemnie swoich poglądów (oczywiście do pewnego momentu,
ale nastąpił on już po 1913 roku), a mimo to każdy z nich – osobno – zajął się, w tym samym
czasie, analizą pewnych zjawisk (dwaj pierwsi języka logiki, Jung – psychiki). Dlatego nazywam te
koincydencje niesamowitymi. Wyjaśnienie zawarłem w zakończeniu tego tekstu.
Wittgenstein
W roku 1911 lub 1912 Wittgenstein przyjechał do Cambridge, by studiować u Bertranda
Russella, a w roku 1913 pokazał mu swoje nowatorskie notatki nt. logiki, które zapoczątkowały
nowe stanowisko w filozofii języka – atomizm logiczny. Ten z kolei stał się jednym
z fundamentów powstającego wówczas nowego, XX–wiecznego paradygmatu w filozofii, który
nazywamy dzisiaj nowoczesną filozofią lingwistyczno–analityczną, analityczną filozofią języka
lub – najkrócej i najczęściej – filozofią analityczną. Bogusław Wolniewicz pisze:
„[Wittgenstein] Studia te jednak zarzucił i w 1912 r. przeniósł się do Cambridge, by
studiować tam u Bertranda Russella podstawy matematyki i filozofię. W 1913 r. przedstawił
mu pierwszy szkic swoich pomysłów – znany dziś jako Notes on Logic – który zrobił na
Russellu wielkie wrażenie, i stał się zaczynem jego późniejszej filozofii „logicznego
atomizmu”.” [WOLNIEWICZ (11970) 1997, s. VII]
Jan Woleński podaje wcześniejszą o rok datę przyjazdu filozofa do Cambridge oraz nie wspomina
nic o przedstawieniu notatek Russellowi w 1913 roku:
„Niebawem jednak [Wittgenstein] porzucił zainteresowania techniczne na rzecz
matematyki, a zwłaszcza jej podstaw; zdecydowała o tej zmianie lektura książki B. Russella
Principles of Mathematics. Za radą G. Fregego Wittgenstein przeniósł się na uniwersytet
w Cambridge (1911), gdzie wówczas wykładał Russell – po latach Russell napisał, że
poznanie Wittgensteina było jedną z największych przygód intelektualnych w jego życiu.
W Cambridge Wittgenstein zetknął się z tej miary ludźmi co A.N. Whitehead, G.E. Moore,
W.E. Jonhson (filozofowie) i G.H. Hardy (matematyk). W końcu 1913 r. wyjechał wraz ze
swoim przyjacielem, młodym matematykiem D. Pinsentem, do Norwegii, gdzie miał
zamiar pracować nad zagadnieniami logicznymi”. [WOLEŃSKI (11983) 2002, L. W., s. 218.]
Rozsądnym jest uznać, że podana przez Bogusława Wolniewicza informacja
(o przedstawieniu notatek Russellowi w 1913 roku) jest prawdziwa oraz że Jan Woleński po prostu
nie wspomniał o niej w swoim artykule. Cóż jednak mówi nam ona w kontekście historycznym,
gdy patrzymy na nią po 100 latach, wiedząc już jak potoczyły się losy współczesnej, XX–wiecznej
filozofii? Mówi ona, że jeden z najważniejszych nurtów tej filozofii – i w istocie nowy,
lingwistyczno–analityczny paradygmat filozofowania – powstawał (tzn. „był w łonie”) od
pierwszych lat XX wieku (poprzez pierwsze publikacje G.E. Moore i B. Russella), lecz swoje
największe natężenie osiągnął (tzn. „przyszedł na świat”) w latach 1912 i 1913. Chcę powiedzieć,
że „poczęcie” filozofii analitycznej (jej „bycie w łonie”) trwało od 1903 roku (The Refutation of
Idealism Moore’a oraz The Principles of Mathematics Russella) przez lata 1905 (On Denoting Russella),
1910 i następne, jednak zakończyło się ono porodem, który – jak mi się wydaje – dla brytyjskiej
filozofii lingwistyczno–analitycznej nastąpił właśnie w latach 1912 i 1913. Przez następne dwie
dekady (tj. latach 20. i 30. XX wieku) dziecko rosło, stając się coraz większym i silniejszym
młodzieńcem. W połowie lat 30. nadano mu imię (powstał wtedy termin „filozofia analityczna”,
patrz SZUBKA 2009, s. 12–14 oraz 18), które w latach 50. i 60. stało się powszechnie znane (termin
„filozofia analityczna” był wówczas często stosowany, patrz TAMŻE, s. 22.), albowiem młodzieniec
stał się już mężczyzną w sile wieku, zdobywającym nowe terytoria. Dziś jest on starcem
posiadającym (w środowisku filozoficznym) tak dużą renomę i autorytet, że nikt nie ma odwagi
podważyć go, lub kwestionować. To zrozumiałe, gdyż starzec ten ma już 100 lat (lub 110 licząc
okres bycia w łonie) i przez dziesięciolecia swojego oddziaływania zdążył osiągnąć status mędrca
lub czcigodnej instytucji.
Dodatek:
Kto był właściwym twórcą logicznego atomizmu?
Czy Russell przy tworzeniu koncepcji logicznego atomizmu (czyli zdań atomowych oraz
faktów atomowych, do których te zdania się odnoszą) w roku 1918 zainspirował się jeszcze
wówczas nie wydanym Traktatem Wittgensteina, czy też stworzył tę koncepcję samodzielnie
w tym samym czasie? Po lekturze polskich popularnych opracowań filozofii analitycznej nie
można jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Wiemy już, że Jan Woleński nie wspomina o tym
w ogóle. Znamy też fragment z (najstarszego z tutaj wymienionych) opracowania autorstwa
Bogusława Wolniewicza z 1970 roku (zacytowany stronę wyżej). Informacje przez niego podane
dobitnie potwierdza Peter Prechtl:
„W przedmowie do swojej Philosophy of Logical Atomism [1918–1919], Russell zaznacza
explicite, że w pracy tej chce omówić myśli, które przejął od Wittgensteina”.
[PRECHTL (11998) 2007, s. 101]
Jednak Tadeusz Szubka wprost stwierdza, że Bertrand Russell sam doszedł do koncepcji zdań
i faktów atomowych:
„W wyniku przeprowadzonych przez siebie analiz Russell doszedł do sformułowania
poglądu zwanego atomizmem logicznym”. [SZUBKA 2009, s. 69]
Zaraz później jednak dodaje:
„Wyraz tego poglądu można znaleźć również na kartach Traktatu logiczno-filozoficznego
Wittgensteina”. [Tamże, s. 70]
2
Pozostaje więc stwierdzić, że obaj filozofowie w tym samym czasie doszli do tych samych
wniosków. Dodatkowo Russell znalazł potwierdzenie swoich analiz języka w rękopisie Traktatu
Wittgensteina (który ten przysłał Russellowi zaraz po Pierwszej Wojnie Światowej,
w której brał udział) w sierpniu 1918 roku – na 3 lata przed pierwszą niemiecką publikacją Traktatu
(1921) oraz na 4 lata przed ukazaniem się tłumaczenia na język angielski (1922), pod znanym nam
wszystkim łacińskim tytułem. Russell wyraził doktrynę logicznego atomizmu dwa razy – w serii
artykułów z lat 1918–1919 oraz w rozprawie z 1924 roku.1
Pozostaje jednak kłopotliwe stwierdzenie Wolniewicza: „W 1913 r. przedstawił mu pierwszy
szkic swoich pomysłów – znany dziś jako Notes on Logic – który zrobił na Russellu wielkie
wrażenie, i stał się zaczynem jego późniejszej filozofii „logicznego atomizmu”.” Kłopotliwe
dlatego, że cofa ono moment powstania logicznego atomizmu o całe 5 lat. Jeśli tak było, to
dlaczego Russell – znany przecież ze swojego gorącego temperamentu, płodności pisarskiej
i ogromnej ambicji w dziedzinie filozofii – napisał i opublikował swoje artykuły The Philosophy of
Logical Atomism dopiero w latach 1918–1919, skoro ideę logicznego atomizmu znał już od roku
1913? Dlaczego w latach 1913 – 1918 publikował na zupełnie inne – często społeczne – tematy?
Pisał wówczas o zdroworozsądkowej epistemologii (Our Knowledege of the External World, 1914),
filozofii Bergsona (The Philosophy of Bergson, 1914), etycznym aspekcie wojny (War, the Offspring of
Fear, 1915 oraz Justice in War–time, 1916), społeczeństwie (Principles of Social Reconstruction, 1916)
oraz wolności (Roads to Freedom, 1918). Dopiero w 1918 wygłosił wspomniane artykuły, a w 1919
wrócił do zagadnienia logiki matematycznej czy też filozofii matematyki (Introduction
to Mathematical Philosophy, 1919), którym zajmował się znacznie wcześniej (The Principles
of Mathematics, 1903 oraz Principia Mathematica (wraz z A.N. Whiteheadem), t. 1: 1910, t. 2: 1912,
t. 3: 1913). Wg mnie daty te2 jednoznacznie wskazują, że Russell dopiero w roku 1918 jasno
uprzytomnił sobie koncepcję logicznego atomizmu i wierzę, że stało się to po przeczytaniu przez
niego rękopisu jeszcze nie wydanego Traktatu Wittgensteina3. Jednakże taki scenariusz nie obala
faktu, że Wittgenstein rzeczywiście pokazał Russellowi swoje notatki (późniejszy Notes on Logic)
właśnie w 1913 roku, w czasie gdy był jego pełnym zapału studentem. Przemawia za tym
niekwestionowany przez nikogo fakt, że rozpoczął pisać swój Traktat w 1914 roku, a zatem mógł
mieć – i z pewnością miał – te same myśli zaledwie rok wcześniej. Wittgenstein planował po
prostu napisać swój Traktat w cichych warunkach w Norwegii („W końcu 1913 r. wyjechał (…) do
Norwegii, gdzie miał zamiar pracować nad zagadnieniami logicznymi”), ponieważ jednak
wybuchła wojna, jako ochotnik wstąpił do armii austriackiej i tam, już nie w ciszy, pisał swoje
epokowe dzieło.
1 Michał Hempoliński pisze: „Zadania te podjął najpierw Russell w serii artykułów The Philosophy of Logical Atomism
(1918–1919), a następnie w rozprawie Logical Atomism (1924)”. [HEMPOLIŃSKI (11983) 2002, s. 240.]
2
Wszystkie wymienione tutaj tytuły dzieł Russella i daty ich wydań czerpałem z HEMPOLIŃSKI (11983) 2002, s. 246.
Przekonująca dla mnie wydaje się też scena ukazana w filmie Wittgenstein (rok prod. 1993, reż. Derek Jarman)
na której Russell czyta list wysłany z obozu jenieckiego przez Wittgensteina, którego treść przytaczam poniżej:
3
„I am a prisoner of war in Monte Cassino under the Italians. I hope we shall see each other after the war. Being shot
at many times has altered the way I think about philosophy. So has Tolstoy’s Gospel In Brief. I have written a book
called Tractatus Logico-Philosophicus. It combines logical symbolism with religious mysticism. It's better with no shoes,
no shoes at all. Love, Ludwig.” (Tamże, czas filmu: 0:18:14 – 0:18:45.)
3
Ajdukiewicz
Dokładnie w tym samym roku, w którym Wittgenstein pokazał Russellowi swoje
odkrywcze notatki nt. logiki – Kazimierz Ajdukiewicz opublikował swoją pierwszą pracę
nt. logiki. Mowa o tekście W sprawie odwracalności stosunku wynikania, wydrukowanym
w „Przeglądzie Filozoficznym”, rocznik 16, zeszyt 2–3, w roku 19134. Ajdukiewicz był wówczas
świeżo upieczonym doktorem filozofii, obronił doktorat w 1912 r. na podstawie pracy O stosunku
aprioryzmu przestrzeni u Kanta do kwestii genezy wyobrażenia przestrzeni (patrz: JEDYNAK 2003,
s. 5 oraz 141), lecz nadal studiował filozofię w Getyndze (w latach 1913–1914).5
Nie trzeba nikomu mówić, że K. Ajdukiewicz – wraz z K. Twardowskim, J. Łukasiewiczem,
S. Leśniewskim, A. Tarskim, T. Kotarbińskim, T. Czeżowskim, Z. Zawirskim, W. Witwickim,
W. Tatarkiewiczem – jest powszechnie uznawany za jednego z głównych twórców i przedstawicieli
filozoficznej szkoły lwowsko–warszawskiej, polskiej odmiany filozofii analitycznej. Marek
Jaworski (w swojej książce nt. Tadeusza Kotarbińskiego) określa Ajdukiewicza jako „jednego
z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły lwowsko–warszawskiej” [JAWORSKI 1971, s. 57]6.
(Dokładnie tak samo określony jest Stanisław Leśniewski, Tamże, s. 58.) Praca Ajdukiewicza
z 1913 roku z pewnością nie była ani pierwszą tego typu, ani nie była jedyną – w tamtym czasie
publikowali swoje teksty wyżej wymienieni polscy filozofowie analityczni. Jednakże była to
pierwsza jego praca, można zatem uznać, że to właśnie w roku 1913 kariera naukowa
Ajdukiewicza rozpoczęła się na dobre.
Ów rok nie jest jedyną zbieżnością czasową z przebiegiem kariery Ludwiga Wittgensteina.
W roku 1921 Wittgenstein publikuje swoją pierwszą książkę (sławny Tractatus logico–philosophicus,
w języku niemieckim), a Ajdukiewicz publikuje swoje pierwsze samodzielne dzieło (Z metodologii
nauk dedukcyjnych, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, Lwów
1921). Wynika to zapewne z faktu, że obaj uczeni, będąc niemal równolatkami, byli na podobnym
etapie kariery naukowej.
Do tych dwu postaci można dodać jeszcze osobę Tadeusza Kotarbińskiego, który również
w 1913 roku opublikował swoją pierwszą rozprawę: Szkice praktyczne – dzieło z zakresu
rozwijającej się wówczas prężnie prakseologii7, w której na dodatek znalazł się nowatorski na
ówczesne lata artykuł Zagadnienie istnienia przyszłości (pierwotnie jako odczyt wygłoszony w lutym
1912 r.), który aż o 8 lat wyprzedził odkrycie trójwartościowej logiki przez Jana Łukasiewicza w roku
1920. [JAWORSKI 1971, s. 73–74]8
4 Pozycja ta jest pierwszą publikacją Ajdukiewicza z wymienionych na liście jego dzieł w monografii Anny Jedynak
pt. Ajdukiewicz (s. 143).
5 Zgadza się to ze stroną 287 „Przeglądu Filozoficznego”, gdzie rozpoczyna się artykuł W sprawie odwracalności stosunku
wynikania, którego autorem jest „Dr. Kazimierz Ajdukiewicz” [patrz: AJDUKIEWICZ 1913, s. 287, plik djvu, s. 159].
Cytat: „W roku 1915 otwarty wreszcie zostaje w Warszawie polski uniwersytet. Jedną z katedr filozofii obejmuje na
nim Jan Łukasiewicz. Przyjeżdżają inni uczniowie Twardowskiego: Władysław Witwicki, psycholog Stefan Baley,
Stanisław Leśniewski, okresowo Kazimierz Ajdukiewicz – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli „szkoły”,
a także – powołany w kilka lat później na stanowisko profesora Uniwersytetu Warszawskiego – Tadeusz Kotarbiński.”
[JAWORSKI 1971, s. 57]
6
7 [SZANIAWSKI (11983) 2002, s. 347] a także Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa profesora Tadeusza Kotarbińskiego,
na: http://www.pbw.lodz.pl/kotarbinski_bibliografia.htm. Warto zauważyć, że prakseologia jako termin i nauka istniała już w 1890 r.
(patrz: http://pl.wikipedia.org/wiki/Prakseologia), a nawet w 1882 r. (patrz: http://mfiles.pl/pl/index.php/Prakseologia)
8 Cytat: „Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na jeszcze jeden ważny moment – ważny tym bardziej, że przez samego
Kotarbińskiego jako historyka skromnie przemilczany. Otóż we wspomnianych Szkicach praktycznych opublikowany
został m. in. tekst odczytu pt. „Zagadnienie istnienia przyszłości”, wygłoszonego w lutym 1912 roku na forum Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego, a także, nieco później, we lwowskim Towarzystwie Filozoficznym, gdzie autor
zarysowuje możliwość wyjścia w logice poza dwudzielny system wartości. W wydanych w 1957 roku swoich
znakomitych Wykładach z dziejów logiki Kotarbiński, pisząc o powstaniu trójwartościowej logiki, zestawia jednak tylko
trzy daty: 1920 rok – Łukasiewicz, 1921 – Post, 1925 – Brouwer; daty 1912, z nazwiskiem Kotarbiński, nie znajdujemy.
4
Jung
Jest rzeczą oczywistą, że myśl C.G. Junga nie ma nic wspólnego z logistyczną (formalno–
logiczną) filozofią analityczną uprawianą przez brytyjskich i polskich filozofów analitycznych oraz
logików matematycznych. Dlatego w książkach i artykułach nt. filozofii analitycznej słowem nigdy
nie wspomina się o Jungu. Mimo to zachodzi tu ciekawa, w moim odczuciu wręcz fascynująca,
koincydencja. Albowiem dokładnie w tych samych latach, kiedy rodziła się idea filozofii
analitycznej (sama idea, gdyż termin „filozofia analityczna” zaczął być używany znacznie później)
– tzn. w latach 1900–1920 – Carl Gustav Jung pracował nad swoją oryginalną psychologią
(przeciwstawiającą się psychoanalizie Freuda). Dokładnie w omówionym już przez nas latach
1912–1913 Jung wystąpił ze swoją nową nauką, którą nazwał „psychologią analityczną”.
Dopiero później Jung oraz A. Adler (który swoją naukę początkowo nazwał „psychologią
indywidualną”) nazwali swoje stanowiska „psychologią głębi” (stawiając się w opozycji wobec
dotychczasowej powierzchniowej psychologii, w tym psychoanalizy Freuda).
Zacytuję teraz fragment starego (liczącego już ponad 40 lat) artykułu Jerzego Prokopiuka9
pt. C.G. Jung i psychologia analityczna, w którym jest mowa o tych wydarzeniach (pogrubienia
pochodzą ode mnie):
„W latach 1900–1903 Jung zetknął się po raz pierwszy z pracami Freuda, znajdując w nich
wiele koncepcji, które wydawały mu się cenne dla jego własnych rozważań: jak np. pojęcie
podświadomości czy stłumienia. Do spotkania Junga z Freudem doszło dopiero w 1907 r.
Z tą chwilą rozpoczyna się między nimi współpraca, która trwa do roku 1913. Jung był
w tym okresie wielką nadzieją twórcy psychoanalizy, przede wszystkim z tego względu, że
do chwili uznania idei Freuda przez Junga popierała ją jedynie mała grupka lekarzy
wiedeńskich. Przyjęcie psychoanalizy przez Junga (a za jego pośrednictwem także przez
Bleulera i innych lekarzy szwajcarskich) dawało jej szansę wpłynięcia na szerokie wody
nauki europejskiej. W tej sytuacji Freud, sam pozostając w cieniu, wysunął Junga na czoło
ruchu psychoanalitycznego, najpierw ofiarowując mu kierownictwo redakcji „Jahrbuch für
psychoanalytische und psychopathologische Forschungen” (1909–1913), a następnie torując
mu drogę do objęcia prezydentury Międzynarodowego Stowarzyszenia Psychoanalitycznego (1910–1913). Mimo związku z psychoanalizą Jung nigdy nie uznał całości
teorii Freuda. Jeszcze w okresie współpracy z Freudem kwestionował szereg jej założeń.
Całość swych zastrzeżeń oraz próbę określenia własnego stanowiska zawarł Jung
Zwrócił już na to uwagę w recenzji z Wykładów profesor Henryk Greniewski (Studia Filozoficzne nr 3 z 1958 r.),
który – po rozwinięciu zawartych tam w metajęzyku stwierdzeń Kotarbińskiego w sformalizowany język przedmiotowy
– pisze w konkluzji:
„Pierwsza trójwartościowa l o g i k a zdań powstała więc raczej w 1912 roku, a nie w 1920 r. Nie narusza to
w niczym priorytetu zbudowania pierwszego trójwartościowego r a c h u n k u zdań przez Jana
Łukasiewicza w r. 1920 (…). Mamy nadzieję, że czytelnik zgodzi się z tym, że historykowi logiki Tadeuszowi
Kotarbińskiemu trzeba postawić zarzut zlekceważenia odkrycia dokonanego przez logika Tadeusza
Kotarbińskiego. Trzeba też przypomnieć, że odkrycie Tadeusza Kotarbińskiego nie pozostało bez wpływu na
Jana Łukasiewicza”. ” [JAWORSKI 1971, s. 73–74]
Uzupełnienie powyższego: „Za osobę, która wywarła wpływ na powstanie trójwartościowej logiki Łukasiewicza,
uważa się również Tadeusza Kotarbińskiego. (…) Na temat wpływu artykułu Kotarbińskiego „Zagadnienie
istnienia przyszłości” z 1913 r. na Łukasiewicza jako twórcę Ł3 zob. Marciszewski 1987 [czyli: Witold Marciszewski
(red.), Logika formalna. zarys encyklopedyczny z zastosowaniem do informatyki i lingwistyki, PWN], s. 386 oraz Lechniak
1999 [czyli: Marek Lechniak, Interpretacje wartości matryc logik wielowartościowych, RW KUL], s. 42 n”.
[PIETRYGA 2004, s. 27.]
9 Znany tłumacz z języka angielskiego i niemieckiego oraz znawca myśli m. in. Freuda, Junga i Steinera. Ta krótka
charakterystyka naukowych specjalności Jerzego Prokopiuka jest mocno cząstkowa i nie wyczerpuje mnogości
obszarów, którymi zajmuje się on od wczesnych lat 60. XX wieku.
5
w przełomowej dla jego rozwoju pracy Wandlungen und Symbole der Libido (1912). W pracy
tej Jung wychodzi z założenia, że psychika ludzka, mimo neurotycznych zaburzeń – jest
organizmem dążącym do harmonii. Wyraża on również przekonanie, że w procesie
psychoterapii ważne jest przede wszystkim rozpatrywanie zaburzeń neurotycznych
w odniesieniu do ich znaczenia aktualnego i że można je wyleczyć, kierując ich energię ku
przyszłości. Co więcej, do pełnego wyleczenia pacjenta konieczne jest dokonanie syntezy
skłóconych elementów jego osobowości. Dlatego też Jung starał się znaleźć nie tylko
przyczynę neurozy, ale także jej cel i sens. Opublikowanie poglądów tak skrajnie różnych
od freudowskich musiało, rzecz jasna, doprowadzić do zerwania z Freudem i ruchem
psychoanalitycznym; w 1913 r. Jung rezygnuje ze wszelkich stanowisk w ramach tego
ruchu. Z tą chwilą rozpoczyna się okres rozwijania, weryfikowania i formułowania przez
Junga własnych poglądów, okres, który trwał aż do jego śmierci [w roku 1961 – M.K.].
Z czasem Jung nadaje swym poglądom nazwę psychologii analitycznej (gdy miał na myśli
praktyczne zastosowanie analizy psychologicznej) lub psychologii kompleksowej (na określenie
zasad teoretycznych swej koncepcji)”. [PROKOPIUK (11970) 2008, s. 8–9.]
Z kolei w artykule z 1976 roku Jerzy Prokopiuk pisze następująco: „(…) tymi słowy
rozpoczyna Jung swą relację dotyczącą wstępnego i najbardziej dramatycznego okresu własnych
narodzin duchowych (1912–1918).” [PROKOPIUK (11976) 2008, s. 82] Nieco dalej zaś: „Kim był Jung
w tamtym okresie – w roku 1912? Człowiekiem stojącym „u szczytu życia”, w pełni
ukształtowanym i „przystosowanym”, człowiekiem, który znalazł swoje miejsce w panującym
kanonie kulturowym i w życiu społecznym, wybitnym i uznanym uczonym i lekarzem, drugim po
Freudzie przywódcą młodego ruchu psychoanalitycznego.” [Tamże, s. 83]
Wiemy więc na pewno, że ów przełom w myśleniu Junga dokonał się w roku 1912, gdy
opublikował swą krytyczną pracę i że to wtedy właśnie rozpoczęły się jego „duchowe narodziny”.
Z kolei w 1913 roku nastąpiło oficjalne zerwanie Junga z Freudem.
Przypomnę, że w przypadku Ajdukiewicza i Kotarbińskiego sytuacja jest niemal
identyczna, gdyż w roku 1912 obronili oni swoje doktoraty, co również można potraktować jako
datę symboliczną. Rozsądnym jest zatem traktować obie daty jako równie przełomowe.
Zakończenie
Mam oczywiście świadomość, że Jung nie był filozofem analitycznym, i że nie można go
uwzględniać w historii tego kierunku. Mam także świadomość, że wyraz „analityczna” występuje
w innym znaczeniu w nazwie „filozofia analityczna” oraz w innym znaczeniu w nazwie
„psychologia analityczna Junga”. Mimo to, chciałem wskazać na te trzy ciekawe koincydencje.
Czymże jest koincydencja? Jest to tzw. „współwystępowanie”, czyli występowanie różnych
podobnych do siebie zjawisk w tym samym czasie w różnych miejscach. Należy jednak koniecznie
pamiętać o tym, iż zjawiska te nie są połączone żadną relacją przyczynową. Gdyby były, ich
współwystępowanie nie byłoby koincydencją. Jej przykładem niech będzie następująca
wymyślona sytuacja: w kilku różnych miastach Europy, różni ludzie nie znający się nawzajem,
dokładnie w tym roku wpadają na dokładnie ten sam pomysł i publikują swoje artykuły pod
niemal identycznym tytułem. Byłaby to ogromna koincydencja, czy też tzw. „zbieg okoliczności”.
W przypadku Junga mamy oczywiście do czynienia z koincydencją samej formy (użycia
tego samego wyrazu) w dokładnie tym samym okresie, co narodziny brytyjskiej i polskiej filozofii
analitycznej. Jednakże w przypadku Wittgensteina i Russella z jednej strony oraz Łukasiewicza,
Ajdukiewicza i Kotarbińskiego z drugiej, mamy sytuację przeciwną: była to niesamowita
6
zbieżność treści (wyrażona w różnych pojęciach filozoficznych), w dokładnie tych samych latach.
Zbieżności te jasno pokazuje stworzona przeze mnie tablica chronologiczna.
Czytelnikowi należy się jeszcze wyjaśnienie, dlaczego w ogóle uważam te trzy
koincydencje za niesamowite. Należy bowiem zrozumieć miejsce w historii trzech osób
wymienionych w tytule. W pierwszych dekadach XX wieku (1900 – 1929) powstawał analityczny
duch myślenia w kręgach zupełnie różnych naukowców, a jest to rzecz niebanalna, bo właśnie ci
naukowcy stali się później ikonami swoich dziedzin, a ich styl myślenia, ich analityczność,
zdominowała dane obszary: filozofia logistyczna-analityczna filozofię współczesną, psychologia
kompleksowa-analityczna psychologię współczesną.
W moim odczuciu w latach 1912-1913 jest coś tajemniczego i magicznego, bo właśnie wtedy
osoby, które nie miały możliwości się znać, osobno osiągały wyżyny swojego rozwoju. Każda
z nich „puszczała nici swojej magii w świat”, które aż do końca XX wieku realizowały swą
moc w pełni, spełniając ich ówczesne (z lat 1912-1913) młodzieńcze marzenia o zbudowaniu
wielkiego, pięknego gmachu analitycznej myśli.
W 1912 r. Ajdukiewicz i Kotarbiński uzyskują tytuły doktorskie, a w 1913 r. publikują
pierwsze artykuły. W 1911 lub 1912 r. Wittgenstein przyjeżdża studiować u Russela, w 1913 r.
pokazuje mu słynne Notes on Logic i w tym samym 1913 r. wyjeżdża do głuszy Norwegii, aby
pracować nad Traktatem. Z kolei Jung właśnie w 1912 r. „rodzi się duchowo” jako w pełni
autonomiczna osoba (w moim języku: osiąga szczyt mocy magicznych) i właśnie w 1913 r.
oficjalnie i ostatecznie odłącza się od Freuda. Wszystkie te wydarzenia z lat 1912-1913
poskutkowały powstaniem największych prądów myślowych XX wieku, które po równo stu
latach są nadal na szczycie w elitarnych kręgach intelektualistów.
Między trzema uczonymi istnieje również inne podobieństwo. Żaden z nich nie był
pierwszym w swojej dziedzinie i każdy z nich miał swojego nauczyciela, który był właściwym
twórcą danego nurtu. Nauczycielem Wittgensteina był Russell – właściwy (wraz Moorem) twórca
brytyjskiej filozofii analitycznej. Nauczycielem Ajdukiewicza był Twardowski – właściwy
założyciel filozoficznej szkoły lwowsko–warszawskiej, polskiej gałęzi filozofii analitycznej.
Nauczycielem Junga był Freud – właściwy twórca psychoanalizy i współczesnej psychologii.
Zdaję sobie sprawę, że żaden z trzech uczonych nie był jedynym znakomitym
kontynuatorem idei swojego ruchu. W tym samym czasie co Wittgenstein, publikowali inni
brytyjscy (i amerykańscy) filozofowie analityczni. W tym samych latach co Ajdukiewicz, swoje
prace ogłaszali pozostali przedstawiciele szkoły lwowsko–warszawskiej. Równolegle do
psychologii analitycznej/kompleksowej Junga rozwijała się m. in. psychologia głębi Alfreda
Adlera (wystąpił z nią w tym samym czasie – w 1911 roku). W moim odczuciu pierwsze dekady
XX wieku były dla europejskiej filozofii i psychologii „szczególnie analityczne”.
Tablica chronologiczna: 1900–1929
1872 – rodzi się Bertrand Russell
1875 – rodzi się Carl Gustav Jung
1878 – rodzi się Jan Łukasiewicz
1886 – rodzi się Tadeusz Kotarbiński
1889 i 1890 – rodzą się Ludwig Wittgenstein i Kazimierz Ajdukiewicz (niemal równolatkowie)
7
1900 – ukazuje się 1 tom Badań logicznych Husserla • Russell zostaje doktorem filozofii na podstawie pracy A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz. • Jung kończy uniwersytet
w Bazylei i otrzymuje stopień doktora medycyny (specjalność: psychiatria).
1900 – 1909 – Jung pracuje w trzech różnych szpitalach psychiatrycznych.
1903 – ukazują się The Refutation of Idealism G.E. Moore’a oraz The Principles of Mathematics
B. Russella. Pierwsze narodziny lub poczęcie brytyjskiej filozofii analitycznej
– na ten sam rok przypadają także właściwe narodziny szkoły lwowsko–warszawskiej,
polskiej gałęzi filozofii analitycznej10
1903 – Łukasiewicz ogłasza swoją pierwszą pracę O indukcji jako inwersji dedukcji
1904 – we Lwowie (z inicjatywy K. Twardowskiego) powstaje Polskie Towarzystwo Filozoficzne
1906 – Łukasiewicz publikuje ważną pracę Analiza i konstrukcja pojęcia przyczyny
1907 – pierwsze spotkanie Junga z Freudem i rozpoczęcie współpracy, która będzie trwać do 1913
1907/08 – 1912 – Kotarbiński i Ajdukiewicz studiują filozofię na Uniwersytecie Jana Kazimierza
we Lwowie pod kierownictwem Kazimierza Twardowskiego
1910 – Russell zostaje wykładowcą filozofii w Trinity College w Cambridge i publikuje pierwszy
tom swojej i Whiteheada Principia Mathematica. • W Polsce ukazuje się przełomowa
rozprawa O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa Jana Łukasiewicza
1912
•
Kotarbiński i Ajdukiewicz w tym samym roku uzyskują tytuły doktora filozofii.
•
Wittgenstein przyjeżdża do Cambridge, by studiować u Bertranda Russella.
•
Jung publikuje przełomową dla jego rozwoju pracę Wandlungen und Symbole der Libido,
w której kwestionuje założenia psychoanalizy Freuda i formułuje swoją psychologię.
1913
•
Jung ostatecznie odłącza się od Freuda i jego psychoanalizy, rezygnuje ze wszystkich
stanowisk wewnątrz tego ruchu i po raz pierwszy występuje ze swoją własną nauką.
•
Ukazuje się trzeci (ostatni) tom Principia Mathematica Whiteheada i Russella.
•
Wittgenstein pokazuje Russellowi swoje pierwsze notatki nt. logiki, które (znane dziś
jako Notes on Logic) staną się niedługo później zaczynem logicznego atomizmu.
•
Kotarbiński publikuje swoją pierwszą rozprawę: Szkice praktyczne.
•
Ajdukiewicz publikuje swój pierwszy artykuł: W sprawie odwracalności stosunku wynikania.
Drugie narodziny lub poród zarówno brytyjskiej, jak i polskiej filozofii analitycznej.
Wg Jana Woleńskiego [patrz: WOLEŃSKI 1985, s. 10) to właśnie w 1903 roku zakończył się „okres wstępny” w historii
szkoły lwowsko–warszawskiej. Woleński podaje datę 15 XI 1895 (dzień przyjazdu Twardowskiego do Lwowa i objęcie
przez niego katedry filozofii) jako moment narodzin szkoły, jednak - z oczywistych przyczyn - nie był to faktyczny
moment, w którym powstało nowe środowisko naukowe. Dlatego Woleński określa pierwsze siedem lat (do pierwszych
doktoratów adeptów szkoły) jako „okres wstępny”, którego zakończenie przypada właśnie na 1903 rok. (Liczę od
stycznia 1896 r., gdyż 15 XI był już pod koniec roku.)
10
8
1914 – 1919
•
Wittgenstein, jako żołnierz podczas I Wojny Światowej, pisze swój Tractatus (1914–1918).
Kończy rękopis w sierpniu 1918 i przysyła go swojemu nauczycielowi filozofii sprzed 6 lat,
Bertrandowi Russellowi.
•
Russell (zainspirowany rękopisem Traktatu Wittgensteina) publikuje serię artykułów
pt. The Philosophy of Logical Atomism (1918–1919)
1921
•
Jung publikuje swoją piątą książkę: Psychologische Typen.
•
Wittgenstein publikuje swoją pierwszą książkę: Tractatus logico–philosophicus11.
•
Ajdukiewicz publikuje swoją pierwszą książkę: Z metodologii nauk dedukcyjnych.
1924 – 1926
1924 – Russell publikuje Logical Atomism.
1925 – Moore publikuje A Defence of Common Sense.
1926 – Ajdukiewicz publikuje Założenie logiki tradycyjnej.
1928 – 1929
1928 – Jung publikuje swoją szóstą i siódmą książkę; w 1929 – ósmą.
1928 – Ajdukiewicz publikuje Główne zasady metodologii nauk i logiki formalnej.
1929 – Kotarbiński publikuje Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk.
1929 – Łukasiewicz publikuje Elementy logiki matematycznej.
1929 – Wittgenstein12 powraca do Cambridge, aby objąć stanowisko wykładowcy filozofii,
a jego Tractatus (na wniosek Russella) zostaje uznany za pracę doktorską.
Post Scriptum
1970
W tym samym roku w Polsce ukazują się jednocześnie:
• pierwsze polskie tłumaczenie książki Wittgensteina (Tractatus…),
• pierwsze polskie tłumaczenie wyboru tekstów Junga (Psychologia a religia).
11 W języku niemieckim, w piśmie „Annalen der Naturphilosophie” i pod niemieckim tytułem Logisch-Philosophische
Abhandlung. Angielskie tłumaczenie (dokładniej: wydanie dwujęzyczne) oraz jego sławny łaciński tytuł (zasugerowany
przez G.E. Moore’a) ukazują się rok później w Londynie.
12 Poprzestanie na dacie 1929 w przypadku osoby Wittgensteina ma dodatkowe uzasadnienie w postaci historii jego
myśli, bowiem w tym roku rozpoczyna się tzw. „okres przejściowy” w jego rozwoju, który trwał do 1933 r., kiedy to
porzucił logiczną filozofię języka (tzw. obrazkowa teoria języka, czyli „pierwszy Wittgenstein”) na rzecz pozalogicznej
teorii języka potocznego (jego koncepcja języka jako gry, czyli „drugi Wittgenstein”). Robert Poczobut pisze: „W okresie
przejściowym (lata ok. 1929-1933) Wittgenstein częściowo zmienił swoje poglądy. Znalazło to wyraz w przekonaniu, że
sprzeczności mogą być do pewnego stopnia tolerowane na gruncie danej teorii. Natomiast po 1933 r. jego stanowisko
uległo wyraźnej liberalizacji. Zarówno wymóg stosowania logicznej analizy języka, jak i przeświadczenie o potrzebie
bezwzględnego wykluczania antynomii zostały zarzucone”. [POCZOBUT 2000, s. 55.]
9
Dodatek:
Druga tablica chronologiczna: Husserl i Bergson
Równolegle z wydarzeniami spisanymi na poprzedniej tablicy chronologicznej
przebiegały kariery naukowe dwóch filozofów: Edmunda Husserla (1859–1938) oraz
Henriego Bergsona (1859–1941). To zadziwiające, że ci dwaj wielcy badacze świadomości
urodzili się dokładnie w tym samym roku. W podobnych – lub tych samych! – latach
ukazywały się także ich publikacje. Żyli w dwóch różnych krajach, Niemczech i Francji,
i raczej do końca życia jeden nie poznał poglądów drugiego (Z opracowań wynika, że ani
Bergson nie czytał Husserla, ani Husserl Bergsona, jednak nie jest to pewne). Każdy z nich
badał ludzką świadomość i to, w jaki sposób przedstawia nam ona świat zewnętrzny.
Drugą niesamowitą koincydencją jest to, że w przebiegu karier naukowych Husserla
i Bergsona biorą udział te same daty, które wypisałem na tablicy rozwoju brytyjskiej i polskiej
filozofii analitycznej. Ta zbieżność i równoległość była powodem, dla którego zdecydowałem
się umieścić w tej pracy niniejszy dodatek.
W poniższej tablicy dot. Husserla i Bergsona uwzględniłem jedynie te daty, które
pojawiły się na poprzedniej tablicy (tj. 1900, 1903/1904, 1907, 1910/1911, 1912, 1913 oraz
1921–1926 plus 1928 i 1929), a zatem nie jest to absolutnie pełna tablica biograficzna dot. tych
dwu filozofów. Przedstawiam ją jedynie po to, aby ukazać kolejne zbieżności dat i tylko je.
W niemal tych samych latach, w których urodzili się Ludwig Wittgenstein i Kazimierz
Ajdukiewicz (w 1889 i 1890 r.), we Francji i w Niemczech pojawiły się dwa dzieła:
1889 – O bezpośrednich danych świadomości Bergsona
oraz
1891 – Philosophie der Arithmetik [Filozofia Arytmetyki] Husserla.
Nieco później – w 1896 r. – ukazuje się Materia i pamięć Bergsona. Zaś od
symbolicznego 1900 roku występują wspomniane już zbieżności dat (równoległości) rozwoju
fenomenologii i (osobno) bergsonizmu z rozwojem brytyjskiej i polskiej filozofii analitycznej.
1900 – ukazuje się pierwszy tom Badań logicznych Husserla oraz Śmiech Bergsona, a ten zostaje
mianowany profesorem w Collège de France.
1903 – w momencie pierwszych narodzin (lub poczęcia) brytyjskiej filozofii analitycznej
(prace Moore’a i Russella) oraz właściwych narodzin polskiej szkoły lwowsko–warszawskiej
ukazuje się bardzo ważna praca Bergsona: Wstęp do metafizyki.
1907 – w roku, w którym Jung pierwszy raz spotyka Freuda i rozpoczyna z nim współpracę,
a Kotarbiński i Ajdukiewicz (ten drugi w 1908 r.) rozpoczynają studia filozofii we Lwowie
u K. Twardowskiego – we Francji i w Niemczech ukazują się dwie bardzo ważne filozoficzne
książki: Ewolucja twórcza Bergsona oraz Idea fenomenologii Husserla.
1911 – w tym samym roku ukazują się zarówno Intuicja filozoficzna Bergsona, jak i Filozofia jako
ścisła nauka Husserla.
1913 – ukazuje się 1 księga książki Husserla Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii,
a Bergson zostaje przewodniczącym Society for Psychical Research.
1928–1929 – podczas tych dwu lat, gdy w Polsce wydano trzy podręczniki do logiki, ukazują się
dwa dzieła Husserla: Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu (1928) oraz Formale und
transzendentale Logik (1929). W 1928 r. Bergson otrzymuje Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury.
10
Bibliografia
[AJDUKIEWICZ 1913] = Kazimierz Ajdukiewicz, W sprawie odwracalności stosunku wynikania,
[w:] „Przegląd Filozoficzny”, rocznik 16, zeszyt 2–3, 1913 r. Obecnie dostępny w zbiorach
„Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej” pod adresem: http://www.wbc.poznan.pl/publication/106798
Filozofia XX wieku, tom 2, pod red. Z. Kuderowicza, Wiedza Powszechna, Warszawa 2002
[HEMPOLIŃSKI (11983) 2002] = Michał Hempoliński, Bertrand Russell – analiza formalna
przeciwko paradoksom filozofii, [w:] Filozofia XX wieku, tom 2.
[JAWORSKI 1971] = Marek Jaworski, Tadeusz Kotarbiński, Wyd. Interpress, Warszawa 1971
[JEDYNAK 2003] = Anna Jedynak, Ajdukiewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 2003
[PIETRYGA 2004] = Anna Pietryga, Status zasady sprzeczności w świetle logiki współczesnej,
Aureus, Kraków 2004
[POCZOBUT 2000] = Robert Poczobut, Spór o zasadę niesprzeczności. Studium z zakresu
filozoficznych podstaw logiki, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2000
[PRECHTL (11998) 2007] = Peter Prechtl, Wprowadzenie do filozofii języka, przeł. J. Bremer,
Wyd. Wam, Kraków 2007
[PROKOPIUK (11970) 2008] = Jerzy Prokopiuk, C.G. Jung i psychologia analityczna, [pierwotnie
jako posłowie do pierwszego polskiego wydania wyboru prac Junga: Psychologia a religia,
przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1970; przedruk w:] PROKOPIUK 2008
[PROKOPIUK (11976) 2008] = Jerzy Prokopiuk, C.G. Jung, czyli gnoza XX wieku, [pierwotnie
jako przedmowa do drugiego polskiego wydania wyboru prac Junga: Archetypy i symbole,
przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1976; przedruk w:] PROKOPIUK 2008
[PROKOPIUK 2008] = Jerzy Prokopiuk, Mój Jung, Wyd. Kos, Katowice 2008
[SZANIAWSKI (11983) 2002] = Klemens Szaniawski, Tadeusz Kotarbiński – twórca konkretyzmu
i prakseologii, [w:] Filozofia XX wieku, tom 2.
[SZUBKA 2009] = Tadeusz Szubka, Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia,
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009
[WITTGENSTEIN (11921) 1997] = Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico–philosophicus,
przeł. B. Wolniewicz, (I wyd. pol. 1970), wyd. II, Wyd. naukowe PWN, Warszawa 1997
[WOLEŃSKI, PiRSL–W] = Jan Woleński, Powstanie i rozwój szkoły lwowsko–warszawskiej,
[artykuł internetowy na stronie:] www.filozofia.wsap.edu.pl/filozofia/lwowwar.php, (b. d. wyd.)
[WOLEŃSKI 1985] = Jan Woleński, Filozoficzna szkoła lwowsko–warszawska, PWN, Warszawa 1985
[WOLEŃSKI 1990] = Jan Woleński, Kotarbiński, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990
[WOLEŃSKI (11983) 2002, K. A.] = Jan Woleński, Kazimierz Ajdukiewicz jako filozof języka
i poznania, [w:] Filozofia XX wieku, tom 2.
[WOLEŃSKI (11983) 2002, L. W.] = Jan Woleński, Ludwig Wittgenstein o naturze refleksji
filozoficznej, [w:] Filozofia XX wieku, tom 2.
[WOLNIEWICZ (11970) 1997] = Bogusław Wolniewicz, O Traktacie, [wstęp do:] WITTGENSTEIN
(11921) 1997
11
Spis treści
Wittgenstein………………………………………………. 1
Dodatek (Russell):
Kto był właściwym twórcą logicznego atomizmu? …………….. 2
Ajdukiewicz (w tym Kotarbiński)…….……………………. 4
Jung………………………………………………………… 5
Zakończenie……………………………………………….. 6
Tablica chronologiczna: 1900–1929……………………... 7
(Russell, Wittgenstein, Łukasiewicz, Kotarbiński, Ajdukiewicz, Jung)
Dodatek:
Druga tablica chronologiczna: Husserl i Bergson ……………….. 10
Bibliografia………………………………………………… 11
Napisano: marzec 2012
Publikacja: listopad 2013
www.the-serpent.pl
12