a320 - Muchołówka mała

Ptaki (cz´Êç II)
Ficedula parva
A320
(Bechst., 1794)
Mucho∏ówka ma∏a
Rzàd: wróblowe, podrzàd: Êpiewajàce, rodzina: mucho∏ówki
Status wyst´powania w Polsce
Nieliczny lub bardzo nieliczny, na wschodzie lokalnie Êrednio liczny gatunek l´gowy.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
Mucho∏ówka ma∏a jest wyraênie mniejsza od wróbla. D∏ugoÊç
jej cia∏a wynosi 12 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ 21 cm, masa cia∏a 10 g. Doros∏y samiec ma szary wierzch g∏owy i policzki,
bràzowawy grzbiet i wierzch skrzyde∏ oraz charakterystycznà
rdzawà plam´ na podgardlu i szyi. Szat´ takà samiec uzyskuje zazwyczaj dopiero w 3. roku ˝ycia. Samica i m∏ody samiec
sà z wierzchu (g∏owa, kark, grzbiet i wierzch skrzyde∏) bràzowawe. U obu p∏ci kuper ma ten sam kolor co grzbiet, spód
cia∏a jest brudnobia∏y. Zewn´trzne sterówki sà w ok. 2/3 d∏ugoÊci bia∏e, a dalej a˝ do koƒca czarne. Ârodkowe sterówki sà
jednolicie czarniawe. Taki uk∏ad barw daje efekt dwu bia∏ych
plam na bokach ogona i podkreÊla jego ciemne zakoƒczenie.
G∏os wabiàcy: krótkie „srr” lub „ile”. Âpiew: dzwoneczkowate
o opadajàcym tonie „tink tink tink daj daj daj da”.
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Istnieje mo˝liwoÊç pomy∏ki doros∏ego samca z rudzikiem
Erithacus rubecula (A269, nieopisany w tej ksià˝ce), ale
u tego ostatniego rdzawa plama obejmuje nie tylko szyj´
i pierÊ, ale tak˝e policzki i czo∏o. Samica i m∏odociany samiec sà podobne do samicy mucho∏ówki ˝a∏obnej Ficedula hypoleuca (A322), od której ró˝nià si´ mi´dzy innymi
brakiem bia∏ych plam na wierzchu skrzyd∏a. Dobrà cechà
odró˝niajàcà mucho∏ówk´ ma∏à, we wszystkich szatach,
od rudzika i samicy mucho∏ówki ˝a∏obnej, jest ciemny koniec ogona oraz bia∏e plamy u jego nasady.
Biologia
Tryb ˝ycia
Gatunek dzienny, którego najwi´ksza aktywnoÊç przypada
na godziny poranne. Naj∏atwiej zlokalizowaç Êpiewajàce
samce (maj, czerwiec), przesiadujàce na eksponowanych
ga∏´ziach. W miejscu gniazdowania widywany pojedynczo, w parach lub grupkach rodzinnych.
L´gi
Monogamiczny. Dojrza∏oÊç p∏ciowà osiàga w drugim kalendarzowym roku ˝ycia. Okres l´gowy trwa od czerwca
340
mucho∏ówka ma∏a
do lipca. W okresie l´gowym mucho∏ówka ma∏a jest ptakiem terytorialnym – samiec Êpiewa na doÊç du˝ej przestrzeni (do 300 m od gniazda). Gnieêdzi si´ najcz´Êciej
w pó∏dziupli, ale czasem zak∏ada gniazdo w szczelinie
p´kni´tego drzewa lub za odstajàcà korà pnia. Gniazdo
o Êrednicy do 10 cm buduje z suchych liÊci, wyÊciela je
zielonym mchem, êdêb∏ami suchych traw, w∏osiem i liÊçmi. Wyprowadza jeden l´g w roku. Samica sk∏ada
5–6 bia∏ych lub kremowobia∏ych jaj, g´sto rdzawo nakrapianych. Wysiadywanie trwa 13–14 dni. Piskl´ta przebywajà w gnieêdzie oko∏o dwóch tygodni. Karmione sà
przez oboje rodziców.
W buczynach Wy˝yny Krakowsko-Cz´stochowskiej stwierdzono zag´szczenie 0,5–0,9 p./10 ha, na Ziemi Przemyskiej 0,7–1,3 p./10 ha, na Podlasiu 0,7–1,2 p./10 ha, na
Roztoczu 1,5–2,5 p./10 ha, w Puszczy Bukowej
1,0–1,8 p./10 ha.
W´drówki
W´drowny – w kraju przebywa od maja do wrzeÊnia, wyjàtkowo do poczàtku paêdziernika. Wiosnà samce przylatujà o kilka dni wczeÊniej ni˝ samice.
Ficedula parva (Mucho∏ówka ma∏a)
Zimowanie
Obszar zimowisk obejmuje tereny po∏udniowo-wschodniej Azji.
Pokarm
Mucho∏ówka ma∏a jest owado˝erna. ˚ywi si´ niewielkimi
owadami (g∏ównie dwuskrzyd∏e i ma∏e gatunki motyli) i paj´czakami. Najcz´Êciej wypatruje zdobyczy z eksponowanego miejsca (np. z suchej, bezlistnej ga∏´zi) i chwyta w locie. Niekiedy zbiera owady ze spodniej strony liÊci, zawisajàc w powietrzu. Póênym latem zjada dojrza∏e jagody bzu
czarnego i koralowego. Du˝y udzia∏ w pokarmie pisklàt
majà larwy i poczwarki owadów.
Wyst´powanie
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
9110 KwaÊne buczyny (Luzulo-Fagenion)
9130 ˚yzne buczyny (Dentario glandulose-Fagenion, Galio
odorati-Fagenion)
9140 Górskie jaworzyny zio∏oroÊlowe (Aceri-Fagetum)
9150 Ciep∏olubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion)
9160 Gràd subatlantycki (Stellario-Carpinetum)
9170 Gràd Êrodkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum)
91E0 ¸´gi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae), olsy êródliskowe
91F0 ¸´gowe lasy d´bowo-wiàzowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum)
Rozmieszczenie geograficzne
Mucho∏ówka ma∏a jest gatunkiem wschodnim, g∏ównie
azjatyckim i wschodnioeuropejskim. Wyró˝niono dwa podgatunki, z których w Europie gniazduje podgatunek nominatywny F. p. parva. Jego zasi´g obejmuje wi´kszoÊç
wschodniej i Êrodkowej oraz po∏udniowo-wschodniej cz´Êci kontynentu – na pó∏noc si´ga do Finlandii i rejonu Ar-
Rozmieszczenie w Polsce
Wyst´puje we wszystkich regionach Polski, najliczniej i doÊç
równomiernie na Pomorzu, Mazurach, Podlasiu i w woj.
podkarpackim. Liczne stanowiska wyst´pujà te˝ lokalnie na
pó∏nocy Wielkopolski, na Mazowszu (rejon Warszawy, Wyszkowa i Siemiatycz), na Wy˝ynie ¸ódzkiej, w Górach Âwi´tokrzyskich i lokalnie na Lubelszczyênie (Lasy Parczewskie,
Lasy Sobiborskie i Lasy Strzeleckie). Prawdopodobnie jest
rozpowszechniona na Roztoczu i w ∏uku Karpat, zw∏aszcza
w Beskidzie Âlàskim, Ma∏ym, ˚ywieckim, Makowskim i Wyspowym. Na zachodzie Polski (Ziemia Lubuska, Âlàsk, wi´ksza cz´Êç Wielkopolski i pó∏nocno-zachodnia Ma∏opolska)
jest ptakiem rzadko spotykanym, gniazdujàcym z regu∏y
w pojedynczych parach, tylko w dogodnych siedliskach
(g∏ównie stare buczyny i gràdy z du˝ym udzia∏em grabu).
W górach si´ga regla górnego (do 1100 m n.p.m.).
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Status zagro˝enia w Europie: (S) gatunek niezagro˝ony,
którego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni
BirdLife International: SPEC Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
A320
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Siedlisko
W Polsce siedliskiem mucho∏ówki ma∏ej sà starsze drzewostany liÊciaste i mieszane na obszarach nizinnych, wy˝ynnych i górskich. Najch´tniej zasiedla drzewostany z du˝ym
udzia∏em buka bàdê grabu. Niezb´dne warunki do jej wyst´powania to dojrza∏e (z regu∏y ponad 80–100-letnie),
najcz´Êciej cieniste drzewostany liÊciaste i mieszane, obfitujàce w próchniejàce drzewa oraz bogata entomofauna, zapewniajàca odpowiednià iloÊç pokarmu. Lokalnie wyst´puje w drzewostanach na peryferiach osiedli ludzkich (Szczecin, Trójmiasto, Warszawa, Bia∏ystok), a nawet w parkach
(Kórnik, Poznaƒ). Sporadycznie notowano Êpiewajàce samce w dojrza∏ych Êwierczynach z nielicznymi starymi bukami
oraz w wi´kszych zadrzewieniach Êródpolnych.
changielska, na po∏udnie do Albanii i pó∏nocnej Grecji.
Zachodnia granica area∏u przebiega przez Szwecj´, Dani´, Holandi´, Niemcy, Austri´ i S∏oweni´. Na wschodzie
granic´ stanowi Ural. Poza Europà mucho∏ówka ma∏a wyst´puje w zalesionej strefie zachodniej Azji oraz na wschód
od Uralu, lecz jest to ju˝ inny podgatunek. Podgatunek nominatywny zimuje g∏ównie w Pakistanie, zachodnich i centralnych Indiach, notowany jest te˝ w zachodnim Bangladeszu, a˝ do Bhutanu. Nieregularnie zimuje na Pó∏wyspie
Synaj, w Iranie, Afganistanie i na po∏udniowo-wschodnim
kraƒcu Pó∏wyspu Arabskiego (nad Zatokà Perskà). Od
wschodnich Indii po Indochiny i po∏udniowo-wschodnià
cz´Êç Chin zimuje inny podgatunek mucho∏ówki ma∏ej.
Wyst´powanie gatunku na
obszarach chronionych
Nie wiadomo jak du˝a cz´Êç krajowej populacji l´gowej
gniazduje na obszarach chronionych. Szczególnie liczne sà
stanowiska w Bia∏owieskim PN, Drawskim PN, Bieszczadzkim PN i Magurskim PN.
Rozwój i stan populacji
Szacuje si´, ˝e Europ´ zasiedla 1 200 000–10 000 000 p.
mucho∏ówki ma∏ej. Prawdopodobnie najliczniejsza populacja zasiedla Rosj´ 1 000 000–10 000 000 p. Bardzo
341
Ptaki (cz´Êç II)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A320
liczne populacje zamieszkujà obszar Bia∏orusi
(60 000–100 000 p.), ¸otwy (50 000–80 000 p.) i S∏owacji (50 000–100 000 p.). Licznie wyst´puje te˝ w Rumunii
(20 000–40 000 p.) i na Litwie (15 000–25 000 p.).
W XIX w. na ziemiach polskich rozmieszczenie i liczebnoÊç
mucho∏ówki ma∏ej by∏y podobne do stanu zarejestrowanego w drugiej po∏owie XX w. Na Pojezierzu I∏awskim przed
i po II Wojnie Âwiatowej nale˝a∏a do gatunków licznych.
Na wschodzie kraju jej liczebnoÊç prawdopodobnie zmala∏a na przestrzeni XIX i XX w., w zwiàzku z wycinaniem starodrzewów. Obecnie jej liczebnoÊç lokalnie wzrasta (np.
w rejonie Warszawy), prawdopodobnie w zwiàzku z ochronà starych drzewostanów.
Mucho∏ówka ma∏a najliczniej wyst´puje na Pomorzu, Mazurach, Podlasiu i w Karpatach. W skali regionalnej jej liczebnoÊç
oszacowano dla Ma∏opolski na 2500–3000 p., w Puszczy Bia∏owieskiej 1300–1400 p., w Magurskim PN 140–200 p., Gorce (100–200 p.), na Wzórzach Bukowych 100–120 p., w dolinie Biebrzy ponad 100 p., na Pojezierzu Iƒskim i w Drawskim
PN 50–80 p., Pogórze Przemyskie (30–40 p.), Lasy Strzeleckie
(powy˝ej 30 p.), Babia Góra (20–30 p.), a w Tatrach (ze wzgl´du na wyniszczenie buczyn) stwierdzono zaledwie 10–20 p.
Brak natomiast oceny wielkoÊci szeroko rozprzestrzenionej populacji mazurskiej. Na Mazowszu rzadka, liczniejsza jedynie
w Puszczy Kampinoskiej (ok. 30 p.), na peryferiach Warszawy
(10–15 p.) i w lasach nadbu˝aƒskich. W Wielkopolsce mucho∏ówka ma∏a jest ptakiem bardzo rzadkim (ok. 150–170 p.),
poza jej cz´Êcià pó∏nocnà, gdzie w zwiàzku z obecnoÊcià dogodnych siedlisk jest liczniejsza, np. w Sierakowskim PK stwierdzono 19 terytoriów. Na Ziemi Lubuskiej w latach 80. stwierdzono jedynie 5 stanowisk z pojedynczymi parami. Na Âlàsku
wyst´puje rzadko – w latach 1978–1987 zarejestrowano jà na
41 stanowiskach. Miejscami jest liczniejsza, np. w Borach DolnoÊlàskich 30–50 p., na Wzgórzach Twardogórskich 15–25 p.
i w okolicach Brzegu co najmniej 10–12 p. W Sudetach liczniej odnotowana w Karkonoszach – ok. 20 p. i w Górach Bystrzyckich – 8 p.
Brak jest wiarygodnej oceny liczebnoÊci ca∏ej krajowej populacji. Istniejàcy dla Polski szacunek 5000–10 000 p. jest
bardzo orientacyjny.
Zagro˝enia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• utrata siedlisk w wyniku nadmiernej eksploatacji starszych drzewostanów liÊciastych i ograniczania powierzchni starodrzewu;
• utrata siedlisk wynikajàca z eliminacji z lasu martwego
drewna i obumierajàcych drzew.
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• podjàç ochron´ zachowawczà jak najwi´kszej powierzchni starych drzewostanów liÊciastych oraz zmie-
342
rzaç do utrzymania odpowiedniej iloÊci starych drzew
w lasach gospodarczych;
• podjàç dzia∏ania zmierzajàce do zatrzymania w drzewostanach liÊciastych odpowiedniej iloÊci martwego i obumierajàcego drewna. Drzewostany zasobne w martwe i obumierajàce drewno, chronione zachowawczo a˝ do stadium terminalnego, powinny stanowiç co najmniej 5% powierzchni leÊnej;
• przyjàç w gospodarce leÊnej zasad´ pozostawiania
w trakcie trzebie˝y póênych wszelkich drzew dziuplastych, a tak˝e pozostawiania k´p drzew o mi´kkim drewnie (brzoza, osika).
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• liczebnoÊç krajowej populacji l´gowej;
• wybiórczoÊç siedliskowà;
• sukces l´gowy;
• prze˝ywalnoÊç;
• rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu krajowej populacji l´gowej;
• wp∏yw gospodarki leÊnej na stan populacji gatunku.
Monitoring
• ocena liczebnoÊci populacji l´gowej (na podstawie liczby
Êpiewajàcych samców) na powierzchniach próbnych wyznaczonych na obszarach, gdzie gatunek ten regularnie
gniazduje, z zastosowaniem standardu metody kartograficznej, w odst´pach 3-letnich.
Bibliografia
BADZIOCH M. 1992. Mucho∏ówka ma∏a. W: Walasz K.
Mielczarek P. (red) 1992. Atlas ptaków l´gowych Ma∏opolski
1985–1991. Wroc∏aw, s. 380–381.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BEDNORZ J. 2000. Ficedula parva (Bechst) 1794) –mucho∏ówka
ma∏a. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuêniak S., Winiecki A.
(red.) Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznaƒ,
s. 461–463.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
CHMIELEWSKI S. 1992. Awifauna l´gowa rezerwatów leÊnych
„Tomczyce” i „Modrzewina”. Not. Orn., 33, (1–2): 81–92.
CRAMP S., PERRINS C. M., BROOKS D. J. (red.) 1993. Handbook
of the birds of Europe, the Middle East and North Africa. The
Birds of the Western Palearctic.. Vol. 7 Flycatihers Shrikes
Oxford, New York, 577 s.
CZECHOWSKI P., RUBACHA S., WÑSICKI A., BOCHE¡SKI M., J¢DRO G., KAJZER Z., SIDELNIK M. 2002. Awifauna l´gowa Êrodkowego odcinka doliny Odry. Not. Orn., 43, 3: 163–176.
Ficedula parva (Mucho∏ówka ma∏a)
11: 81–114.
STAJSZCZYK M. Awifauna Ziemi Brzeskiej. Mscr.
STASZEWSKI A., CZERASZKIEWICZ R. 2000. Awifauna l´gowa
rezerwatu „Âwidwie” i okolic w latach 1990–1998. Not.
Orn., 41, 2: 115–138.
STÓJ M. 1992. Ptaki projektowanego Magurskiego Parku Narodowego w Beskidzie Niskim. Chroƒmy Przyr. Ojcz., 6: 12–21.
TOMIA¸OJå L., 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L. 1997. O potrzebie spójnego systemu monitorowania liczebnoÊci ptaków l´gowych w Polsce. Not. Orn., 38,
3: 239–254.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
WITKOWSKI J., OR¸OWSKA B., RANOSZEK E., STAWARCZYK T.,
1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn., 36, (1–2): 5–74.
WESO¸OWSKI T., CZESZCZEWIK D., MITRUS C., ROWI¡SKI P.
2003. Ptaki Bia∏owieskiego Parku Narodowego. Not. Orn.,
44, 1: 1–31.
WYSOCKI D. 1997. Ugrupowania ptaków l´gowych buczyn pomorskich pod Szczecinem. Not. Orn., 38, 4: 273–289.
ZAWADZKA D., ZAWADZKI J. 1995. Wst´pna charakterystyka
awifauny Wigierskiego Parku Narodowego. Not. Orn., 36,
(3–4): 297–309.
Marek Stajszczyk
A320
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
DYRCZ A. 1991. Mucho∏ówka ma∏a – Ficedula parva (Bechst.,
1794). W: Dyrcz A., Grabiƒski W., Stawarczyk T., Witkowski J.
(red.) Ptaki Âlàska. Monografia faunistyczna. Wroc∏aw, s.
392–394.
FLOUSEK J., GRAMSZ B. 1999. Atlas ptaków l´gowych Karkonoszy (1991–1994). Správa Krkonošského národního parku.
Vrchlabí, 424 s.
GROMADZKI M., DYRCZ A., G¸OWACI¡SKI Z., WIELOCH M.
1994. Ostoje ptaków w Polsce. Gdaƒsk, 403 s.
JERMACZEK A. 1995. Mucho∏ówka ma∏a – Ficedula parva
(Bechst, 1794). W: Jermaczek A., Czwa∏ga T., Jermaczek D.,
KrzyÊków T., Rudawski W., Staƒko R. (red.) Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Âwiebodzin, s. 200.
KANIA W. 1987. Uzupe∏nienie materia∏ów do awifauny l´gowej
Pojezierza I∏awskiego. Not. Orn., 28, (1–4): 104–105.
KIEÂ B., SCHNEIDER G., TOMEK T. 1997. Awifauna l´gowa charakterystycznych biotopów Zespo∏u Jurajskich Parków Krajobrazowych. Not. Orn., 38, 1: 1–26.
KOSI¡SKI Z. 1993. Ugrupowanie ptaków l´gowych dàbrowy
krotoszyƒskiej na tle gràdów Polski. Not. Orn., 34, (3–4):
333–345.
LUNIAK M., KOZ¸OWSKI P., NOWICKI W., PLIT J. 2001. Ptaki
Warszawy 1962–2000. Warszawa, 179 s.
MARTYKA R. SKÓRKA P., WÓJCIK J. D., MAJKA K. 2002. Ptaki
Ziemi Tarnowskiej. Not. Orn., 43, 1: 29–48.
MIKUSEK R. 1996. Ptaki l´gowe Gór Bystrzyckich. Ptaki Âlàska,
343