Oświadczenie o potrąceniu wobec upadłego nie zawsze będzie

Oświadczenie o potrąceniu wobec upadłego nie zawsze będzie prowadzić do
umorzenia wierzytelności
Potrącenie wierzytelności w stosunku do upadłego znajdującego w się w upadłości jest jedną z
niekwestionowanych przez prawo i praktykę form zaspokajania wierzytelności w toku postępowania
upadłościowego. Dzięki niej wierzyciel upadłościowy zyskuje możliwość zaspokojenia swoich roszczeń
z pominięciem procedury podziału środków masy upadłości. Jednak ze względu na konieczność
zapewnienia prawidłowego funkcjonowania zasady równego zaspokojenia wierzycieli wskazana, w
świetle ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2003 roku, nr 60,
poz. 535 ze zm., dalej „PrUpN”), podlega pewnym ograniczeniom.
W myśl postanowień art. 94 ust. 1 PrUpN skuteczne potrącenie wierzytelności wobec upadłego jest
wykluczone w przypadku, gdy do nabycia wierzytelności w formie przelewu lub indosu doszło już po
ogłoszeniu upadłości, jak również gdy dłużnik upadłego nabył ją w roku poprzedzającym dzień
ogłoszenia upadłości, a wiedział już o istnieniu podstaw do jej ogłoszenia. Mając na uwadze redakcję
przepisu należy zauważyć, że ustawodawca skonstruował w nim wyłączenie bezwzględne odnoszące
się do czynności potrącenia po chwili ogłoszenia upadłości oraz względne dla czynności dokonanych
w ciągu ostatniego roku przed dniem jej ogłoszenia, a zależne od stanu świadomości osoby w niej
uczestniczącej.
W tym kontekście interesujące wydaje się, jak należałoby ocenić skuteczność czynności, w której
dłużnik upadłego objętego postępowaniem upadłościowym prowadzącym do likwidacji jego
majątku, przy spełnieniu szczegółowych przesłanek z przepisu art. 94 ust. 1 PrUpN in fine, nabywa
wierzytelność w drodze przelewu, a następnie przedstawia ją upadłemu do potrącenia. Czy taka
czynność będzie prowadzić do umorzenia zobowiązania do wysokości wierzytelności niższej zgodnie z
postanowieniami art. 498 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964
roku, nr 16 poz. 93 ze zm., dalej „KC”)?
Mimo, że literalne brzmienie przepisu zdaje się odpowiadać na powyższej przedstawione pytanie
negatywnie, na przestrzeni lat zagadnienie to stwarzało pewne kontrowersje wśród komentatorów,
również Sąd Najwyższy nie wypracował jednolitego stanowiska w tym zakresie.
Pewna grupa orzeczeń, w tym orzeczenie z dnia 15 grudnia 1994 roku o sygn. akt ICRN 149/94,
wskazywała na skuteczność czynności potrącenia dokonanej przez dłużnika wzajemnego w
krytycznym ostatnim roku przed ogłoszeniem upadłości. W tezie wyroku znajdujemy stwierdzenie, że
oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed dniem ogłoszenia upadłości przez dłużnika
upadłego, który w tym okresie nabył w drodze przelewu lub indosu wierzytelność, wiedząc o
podstawie upadłości, powoduje umorzenie wierzytelności. Stanowisko takie uzasadnił okolicznością,
iż jeżeli oświadczenie o potrąceniu zostało złożone przed dniem ogłoszenia upadłości, to należy
przyjąć, że materialnoprawny skutek umorzenia następuje w tej chwili. Oznacza to, że w chwili
GACH, HULIST, MIZIŃSKA, WAWER – ADWOKACI I RADCOWIE PRAWNI SP.P.
ogłoszenia upadłości wskazane zobowiązania nie istnieją, więc nie mogą wchodzić do masy upadłości,
a jako takie też nie będą obejmowane zakresem PrUpN.
Zgoła odmienne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w uchwale z dnia 21 sierpnia 2003 roku (sygn. akt III
CZP 48/03) orzekając o braku możliwości uznania za skuteczne potrącenia dokonanego w oparciu o
wierzytelności nabyte w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości szczególnie, gdy
dłużnik masy upadłościowej wiedział o złej kondycji finansowej partnera handlowego. Wskazał w nim
na istotę potrącenia, która pozwala na zaspokojenie cudzej wierzytelności przy jednoczesnej
egzekucji świadczenia przysługującego potrącającemu. W przypadku, gdy wierzycieli jest kilku, a nie
są oni wierzycielami wzajemnymi dłużnika, potrącający znajduje się w sytuacji niezwykle
komfortowej. Posiada bowiem możliwość pomniejszenia wartości majątku dłużnika o wysokość
swojej wierzytelności, bez względu na jej wielkość i zdolność do zaspokojenia roszczeń pozostałych
dłużników. Należy zauważyć, że w przypadku braku potrącenia, nieuszczuplony majątek dłużnika
mógłby stanowić zabezpieczenie spłaty pozostałych wierzytelności przez dłużnika. Dlatego też tak
istotne jest ostrożne stosowanie instytucji potrącenia w świetle postępowania upadłościowego. Zbyt
liberalne podejście mogłoby prowadzić do nadmiernej faworyzacji interesu wierzyciela wzajemnego,
przy jednoczesnym pokrzywdzeniu innych wierzycieli masy upadłościowej.
Nad kwestią skuteczności potrącenia wobec przyszłego upadłego Sąd Najwyższy pochylił się po raz
kolejny rozpoznając sprawę zakończoną orzeczeniem z dnia 6 lutego 2008 roku o sygn. akt II CSK
424/07. W motywach wykroku wyraźnie widoczna była ewolucja stanowiska Sądu Najwyższego.
Opowiadając się za skutecznością potrącenia wierzytelności nabytej w drodze cesji w ostatnim roku
przed ogłoszeniem upadłości odciął się od wyjaśnień zamieszczonych zarówno w uzasadnieniu
wyroku z 1994 roku, jak i 2003 roku. W jego ocenie skupianie się na ochronie interesów wierzycieli,
których interes może zostać hipotetycznie zagrożony, stwarza nadmierne utrudnienia dla podmiotów
funkcjonujących na co dzień w obrocie gospodarczym i rozliczających się w drodze wzajemnych
kompensat. Niekorzystne konsekwencje przyjęcia stanowiska braku skuteczności potrącenia
naruszają bowiem pewność obrotu, a ich ogólna szkodliwość jest nieproporcjonalna do chronionego
dobra.
Wobec braku wypracowanej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego w przedmiotowym zakresie, w pełni
uzasadnione wydają się wątpliwości, które powoził Sąd Apelacyjny w Krakowie, a które stały się
przyczynkiem do wydania przez Sąd Najwyższy, niejako podsumowującego wskazane rozbieżności,
wyroku w dniu 4 września 2013 roku (sygn. akt III CZP 26/13). Sąd Najwyższy orzekając w
powiększonym składzie siedmiu sędziów uznał w rezultacie rozważań, że „oświadczenie o potrąceniu
złożone przed dniem ogłoszenia upadłości, obejmującej likwidację majątku upadłego, przez jego
dłużnika, który nabył wierzytelność w drodze przelewu w okresie roku przed dniem ogłoszenia
upadłości wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości, nie powoduje umorzenia
wierzytelności”.
Wskazana uchwała nie została jeszcze uzasadniona, niemniej należy przypuszczać, że Sąd Najwyższy
odwoła się w nim do argumentacji hołdującej konieczności zabezpieczenia interesów ogółu
wierzycieli masy upadłościowej. Co więcej, jak wskazywano na wstępie, przyjęcie takiego rozwiązania
zdaje się również odpowiadać ratio legis przepisów 94 i n. PrUpN. Wysoce niepożądane bowiem
GACH, HULIST, MIZIŃSKA, WAWER – ADWOKACI I RADCOWIE PRAWNI SP.P.
byłoby dopuszczenie do sytuacji, w której wierzyciele wiedząc o złej sytuacji materialnej dłużnika,
będą z pokrzywdzeniem innych, nabywać długi takiego podmiotu, czasem nawet ze stratą, wyłącznie
w celu pominięcia procedury podziału. Podejmowania takich właśnie działań, które de facto
zmierzają do nadużywania prawa chciał bowiem, jak się wydaje, uniknąć ustawodawca wprowadzając
do PrUpN przepis art. 94 ust. 1.
Autor:
Julia Regulska, radca prawny w Kancelarii GACH, HULIST, MIZIŃSKA, WAWER – adwokaci i radcowie prawni
sp.p.
(www.ghmw.pl)
Jeśli byliby Państwo zainteresowani przeanalizowaniem tej kwestii prosimy o kontakt
z naszymi ekspertami.
Osoby kontaktowe:
Joanna Mizińska, adwokat
partner w kancelarii „Gach Hulist Mizińska Wawer - adwokaci i radcowie prawni” sp.p.
+48 668 017 220
e-mail: [email protected]