Pobierz abstrakty - Judaistyka Uniwersytet Wrocławski

X Wrocławska Konferencja Judaistyczna
Profesor Jerzy Woronczak (1923-2003). Dzieło, inspiracje,
kontynuacje
ABSTRAKTY
dr Luiza Rzymowska (UWr), dr Jan Paweł Woronczak (BUWr):
Zainteresowania naukowe Profesora Jerzego Woronczaka – próba
systematyzacji
Celem naszego wystąpienia otwierającego konferencję jest ukazanie zainteresowań i
pasji badawczych prof. Jerzego Woronczaka w powiązaniu z konkretnymi dyscyplinami
naukowymi, w ich rozmaitych relacjach, rozgałęzieniach i odgałęzieniach. Chcemy również
określić metody, którymi prof. Woronczak posługiwał się najchętniej, oraz zwrócić uwagę na
jego entuzjazm dla badań na styku różnych dyscyplin. Dzięki temu uporządkowaniu
słuchacze będą mogli lepiej zorientować się w imponująco rozległym obszarze zainteresowań
prof. Woronczaka oraz zobaczyć, że ich część zaowocowała pracami badawczymi i
publikacjami, część zaś pozostała w kręgu zainteresowań prywatnych, zawsze jednak
nacechowanych umiłowaniem nauki i zaufaniem do rozumu ludzkiego.
SESJA I: Cmentarze żydowskie – macewy – epitafia
WPROWADZENIE prof. Marcin Wodziński (UWr): Rozwój badań
sepulkralnych w Polsce
Krótkie wprowadzenie do sesji przedstawi historię badań nad cmentarzami
żydowskimi w Polsce od ich początków w XIX wieku do dziś, skupi się jednak na wzroście
zainteresowań żydowską kulturą materialną w końcu lat siedemdziesiątych zeszłego stulecia
oraz dalszym rozwoju tych badań, ich kontekstach politycznych, społecznych i naukowych, a
wreszcie przedstawi najważniejsze szkoły i metody badawcze współcześnie dominujące w tej
dziedzinie w Polsce i Europie.
1. dr hab. Andrzej Trzciński (UMCS): Od Lublina do Lublina. Stary kirkut w
Lublinie – studium przypadku w badaniach cmentarzy żydowskich
Wystąpienie
ukazuje
sukcesywne
kształtowanie
się
kompleksowego,
wieloaspektowego ujęcia badawczego cmentarza żydowskiego jako całości oraz nagrobków,
w kontekście inspiracji oraz współpracy z prof. Jerzym Woronczakiem i jego uczniami.
Przykładem realizacji takiego ujęcia jest powstająca monografia starego cmentarza
żydowskiego w Lublinie.
www.judaistyka.uni.wroc.pl
1
2. dr Agata Rybińska (UMCS): Wrocławski cmentarz żydowski przy ul.
Ślężnej. Etapy badań i perspektywy badawcze
Referat stanowi refleksję nad stanem badań dotyczących wrocławskiego cmentarza
żydowskiego przy ul. Ślężnej przede wszystkim w oparciu o własną kwerendę. Przedstawię
wyniki badań prowadzonych przeze mnie w 2008 roku i analizowanych metodami z
pogranicza języko- i literaturoznawstwa, w tym biblistyki i studiów genderowych. Wskażę
również na perspektywy badawcze, możliwości badań cmentarza, zwłaszcza analizowania
inskrypcji nagrobnych, jakie owa terra ignota wciąż stwarza przedstawicielom wielu
humanistycznych dziedzin naukowych.
3. dr Jan Paweł Woronczak (BUWr): Od Białej do Mikulova – badanie
cmentarzy żydowskich 1981-2012
Obecna wrocławska judaistyka bierze początek od badań cmentarnych, rozpoczętych
w roku 1981, początkowo całkowicie prywatnie. Pierwszym dużym przedsięwzięciem była
dokumentacja ważnego dla historii Żydów śląskich cmentarza w Białej. Już wtedy pojawiła
się koncepcja kompleksowej ewidencji cmentarza widzianego jako całość, jej teoretyczne
uzasadnienie jako rodzaju powierzchniowej archeologii ratunkowej oraz metody i narzędzia,
które w większości sprawdziły się w praktyce i nie podlegały już później większym zmianom.
Dalsze prace to zarówno rozpoznanie stanu cmentarzy na większych obszarach (Górny
Śląsk, Jura Krakowsko-Częstochowska, ówczesne województwa piotrkowskie i przemyskie),
jak i pełna inwentaryzacja niektórych (Miejsce, Kromołów, Wielowieś, Lutowiska).
Zainteresowania judaistyczne Ojca pojawiły się na uniwersytecie w połowie lat 80.;
początkowo studenci byli nieliczni, ale szybko zaczęli brać udział w kolejnych wyprawach.
Od tego czasu problematyka cmentarzy stanowi ważny element prac wrocławskiej judaistyki,
nie tylko sama w sobie, ale jako punkt wejścia w szersze badania – informacje uzyskane z
cmentarza stają się szkieletem do rekonstruowania innych aspektów życia społeczności, która
go wytworzyła.
Obecną kontynuacją tych działań jest, prowadzona większymi siłami naszych
studentów, dokumentacja cmentarza w Mikulovie (południowe Morawy). Prace te dalej
realizują program badawczy sformułowany ponad 30 lat temu.
SESJA II: Źródła jidyszowe w badaniach kulturoznawczych i
historycznych
WPROWADZENIE dr Joanna Lisek (UWr): Od poezji polsko-żydowskiej do
feminizmu żydowskiego. Jidyszowe „córki” Profesora Woronczaka
Tematem wystąpienia będzie wyjątkowy stosunek prof. Jerzego Woronczaka do
języka jidysz na tle wielowiekowej marginalizacji tego języka i jego dziedzictwa. Poruszone
zostaną następujące zagadnienia:
1. Czy potrzebny jest język jidysz do badań literatury polsko-żydowskiej?
2. Jidysz jako klucz do badań nad żydowskim życiem literackim w Polsce.
www.judaistyka.uni.wroc.pl
2
3. Genderowy aspekt statusu języka jidysz; jidysz jako „język kobiet”; jidysz a żydowska
rewolucja obyczajowa.
4. Studia jidyszowe w Zakładzie Studiów Żydowskich UWr; poezja kobiet w języku jidysz,
prasa kobieca i ruch feministyczny.
5. Dalsze perspektywy rozwoju jidyszystyki we Wrocławiu.
1. dr Agnieszka Żółkiewska (ŻIH): Materiały jidyszowe w zasobach
Żydowskiego Instytutu Historycznego
Wzbogacone o pokaz materiałów ilustracyjnych wystąpienie poświęcone będzie
źródłom pisanym i drukowanym w języku jidysz, jakie znajdują się w zasobach
bibliotecznych i archiwalnych Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela
Ringelbluma. Spośród licznych materiałów wybrane zostaną te, które mogą posłużyć jako
inspiracja dla współczesnych badaczy kultury, literatury i języka jidysz, jak również badaczy
historii żydowskiej w ogóle. W centrum uwagi znajdą się zwłaszcza trzy najbardziej znaczące
kolekcje: starodruki, prasa oraz archiwalia holokaustowe (Archiwum Ringelbluma).
Wystąpienie poprzedzi krótkie wprowadzenie do historii instytucji i zbiorów znajdujących się
w gmachu dzisiejszego Żydowskiego Instytutu Historycznego.
2. mgr Izabela Olejnik (UWr): Źródła jidyszowe w badaniach nad historią
żydowskiego osadnictwa w miastach (na przykładzie Łodzi)
Dzieje Żydów w Łodzi stanowią przedmiot badań naukowców reprezentujących różne
dyscypliny naukowe od historii, literaturoznawstwa po sztuki plastyczne i filmoznawstwo. W
ciągu ostatniej dekady można odnotować znaczny wzrost publikacji poświęconych tematyce
łódzkich Żydów, w szczególności historii zagłady społeczności żydowskiej w latach okupacji
hitlerowskiej w Łodzi oraz jej literackich i artystycznych reprezentacji, będących rezultatem
badań, studiów nad Zagładą oraz kilkuletnich międzynarodowych projektów badawczych.
Przedmiotem niniejszego referatu będzie przedstawienie tych obszarów badań nad
historią żydowskiej Łodzi, w których język jidysz jest niezbędnym narzędziem (wytrychem)
umożliwiającym poznanie źródeł, które dla znacznej liczby badaczy wciąż pozostają poza
zasięgiem terytorialnym i językowym (np. Lodżer jizker buch czy prasa łódzka wydawana w
języku jidysz). Ponadto wykazane zostaną te obszary badań i analiz, które w dalszym ciągu
znajdują się poza polem zainteresowania badaczy, a także próby wyjaśnienia tego stanu
rzeczy. Referat zwieńczy lista zadań, które stoją przed łódzkimi badaczami i jidyszystami w
celu dopełnienia obrazu łódzkich Żydów oraz żydowskiej Łodzi.
3. mgr Anna Kałużna (UWr): Źródła jidyszowe w badaniach dotyczących
teatru żydowskiego
W badaniach dotyczących losów teatru żydowskiego w Polsce jest sporo luk. Niemal
każdy z naukowców badających powojenne dzieje Żydów w Polsce wspomina o tym teatrze i
jego roli dla społeczności żydowskiej i polskiej. Jednak informacje, jakie pojawiają się w
rozmaitych opracowaniach, są diametralnie różne, niekompletne i bardzo często
nieprawdziwe. Dotychczasowi badacze korzystali jedynie z polskich źródeł, ignorując
zupełnie materiały w języku jidysz. Skutkiem tego są wciąż istniejące braki w opracowaniach
i zawarte w nich sprzeczne informacje.
www.judaistyka.uni.wroc.pl
3
Mój referat będzie dotyczył różnego rodzaju źródeł, które wykorzystałam w swojej
pracy doktorskiej dotyczącej powojennego teatru żydowskiego na Dolnym Śląsku. Duża
część tych materiałów stworzona była w języku jidysz. Dzięki temu mogłam dotrzeć do
informacji nie przywoływanych jeszcze w żadnych pracach badawczych. W swoim
wystąpieniu przedstawię różne typy źródeł, które zostały użyte w mojej pracy oraz jej wyniki.
Pokażę jak można wykorzystać różne źródła, szczególnie jidyszowe, do uzyskania
pełniejszego obrazu przeszłości.
W referacie odniosę się do: powojennej prasy żydowskiej, pamiętników i wspomnień
pisanych w jidysz, reportaży, dokumentów życia społecznego, archiwaliów, materiałów
wizualnych i fonograficznych. Chciałabym pokazać bogactwo źródeł, które istnieją, a które są
dość rzadko wykorzystywane przez badaczy.
SESJA III: Narzędzia statystyczne w analizie tekstu
WPROWADZENIE prof. Irena Kamińska-Szmaj (UWr): Filolog-statystyk.
Jerzy Woronczak jako prekursor badań ilościowych w humanistyce
Profesor Jerzy Woronczak był w Polsce niewątpliwie pionierem w wykorzystaniu
komputera i narzędzi statystycznych do badań językowych. Stał się jednym z twórców
polskiego językoznawstwa kwantytatywnego i wielkim autorytetem w dziedzinie
zastosowania metod matematycznych do badań wersyfikacyjnych i językowych. Użyteczność
narzędzi statystycznych i ich bezsporną przydatność do weryfikowania hipotez naukowych
udowodnił Jerzy Woronczak w wielu ważnych, tłumaczonych na różne języki artykułach.
Efektem jego wieloletniej pracy był wydany we współautorstwie Słownik frekwencyjny
współczesnej polszczyzny (1990), poprzedzony w latach 1974-1977 opublikowaniem w
jedenastu woluminach Słownictwa współczesnego języka polskiego. Listy frekwencyjne.
1. prof. Adam Pawłowski (UWr), dr Maciej Eder (IJP PAN, Kraków):
Analiza ilościowa struktur sekwencyjnych w „Kronice Dalimila”
W jednej ze swoich prac Jerzy Woronczak poddał analizie ilościowej i jakościowej tekst
Kroniki Dalimila (Woronczak 1963). Zauważył, że – posuwając się od początku Kroniki do
jej końca wzdłuż osi tekstowej (na poziomie formy) i chronologicznej (na poziomie
faktografii historycznej) – można zaobserwować proces prozaizacji struktury metrycznej. Aby
wyjaśnić swoje ustalenia, sformułował hipotezę, mówiącą o tym, iż autorowi łatwiej jest pisać
wierszem o wydarzeniach leżących w głębokiej i nieznanej przeszłości, niż o tych, które
współcześni pamiętają. Zdarzenia odległe (mityczne lub sięgające czasów pogańskich) mogą
być kreowane w dowolny sposób, tak iż użyte słowa będą dobrze wpisywać się w struktury
metryczne wiersza. Jednak tego, co czytelnicy (lub słuchacze) znają z autopsji, nie sposób
zmienić. Ponadto we wcześniejszych częściach opisu można odwoływać się do dawnej
tradycji oralnej, wplatając fragmenty pieśni i rymowanych opowieści w tekst. Narracja
Kroniki charakteryzuje się więc w początkowych częściach wysokim stopniem regularności, a
w miarę jak zbliżamy się do czasów autorowi współczesnych, staje się coraz bardziej
prozatorska.
W celu weryfikacji powyższej hipotezy Woronczak użył tzw. testu serii, stosując go do
szeregu długości kolejnych wersów. Zastosowana przez niego metoda jest jednak mniej
www.judaistyka.uni.wroc.pl
4
dokładna od funkcji autokorelacji szeregów czasowych. Ponadto istnieją też inne miary
uporządkowania sekwencyjnego, takie jak rozkłady sylab akcentowanych i nieakcentowanych
oraz sylab długich i krótkich. W referacie przedstawiona zostanie wszechstronna analiza
sekwencyjnych struktur Kroniki Dalimila, służąca m.in. powtórnej weryfikacji hipotezy
Woronczaka, a na podstawie uzyskanych wyników wysunięte zostaną nowe tezy. Warto
dodać, że wyniki te wykraczają poza średniowieczne universum, dotyczą bowiem kwestii
związanych z opozycją oralności i piśmienności w kulturze europejskiej, a przy tym oparte są
na solidnych empirycznych podstawach.
2. dr Marek Maziarz (PWr): Zastosowanie dwóch miar bogactwa słownictwa
Profesora Woronczaka w modelowaniu przystępności tekstów prasowych
Profesor Jerzy Woronczak w 1965 r. skonstruował dwie miary bogactwa leksykalnego
– w dużej mierze niezależne od długości tekstu. Zostaną one wykorzystane do oceny
bogactwa słownictwa 15 najpoczytniejszych obecnie w Polsce dzienników i tygodników i
zestawione z danymi dotyczącymi wykształcenia czytelników poszczególnych czasopism.
Analiza statystyczna ujawni siłę powiązania pomiędzy tymi zmiennymi i pozwoli
odpowiedzieć na pytanie, czy można wykorzystać miary Profesora Woronczaka w
modelowaniu przystępności tekstów prasowych.
3. mgr Aleksandra Pawlikowska (UWr): Metody stylometryczne w analizie
dyskursu
Celem referatu jest przedstawienie statystycznych metod analizy stylu językowego
wypracowanych przez Jerzego Woronczaka oraz innych badaczy zajmujących się lingwistyką
kwantytatywną w latach 60. i 70. ubiegłego wieku, a następnie prezentacja ich możliwych
zastosowań w analizie dyskursu. Dyskursologia jest prężnie rozwijającą się,
interdyscyplinarną dziedziną nauki, korzystającą coraz częściej z metod statystycznych i
korpusowych. W najnowszych polskich publikacjach z tego zakresu brak jednak nawiązań do
osiągnięć poprzedników. Tymczasem stylometryczne prace Woronczaka oraz jego
współpracowników mogą z powodzeniem być wykorzystywane jako źródło metod
statystycznych przydatnych do wieloaspektowej, w tym porównawczej, analizy tekstu i
dyskursu. Omówione zostaną wybrane zagadnienia, takie jak obliczanie wskaźników
bogactwa leksykalnego, metody statystycznego określania spójności tekstu, zjawisko
dyspersji oraz metody wyodrębniania z tekstów słownictwa nacechowanego. Poszczególne
statystyki zostaną poparte autentycznymi przykładami w oparciu o korpus tekstów religijnych
tworzących dyskursy różnych wspólnot wyznaniowych.
SESJA IV: W kręgu literatury średniowiecznej i renesansowej
WPROWADZENIE dr hab. Teresa Szostek, prof. UWr (UWr): Badania
łacińskojęzycznej literatury polskiej w prowadzonej przez Profesora
Woronczaka Pracowni Historii Literatury Średniowiecznej IBL PAN
Wprowadzenie odnosi się w pierwszym rzędzie do badań prowadzonych w Pracowni
Historii Literatury Średniowiecznej IBL PAN, zwłaszcza w okresie, kiedy kierował nią
www.judaistyka.uni.wroc.pl
5
Profesor. Do najważniejszych działań wówczas (lata 1949-1993) należały m. in.: prace nad
Słownikiem polszczyzny XVI w., przygotowanie edycji Dzieł wszystkich Kochanowskiego,
wyszukiwanie łacińskich tekstów paralelnych do Rozmyślania przemyskiego, kompletowanie
danych dotyczących rękopisów Gesta Romanorum w polskich bibliotekach, prace Profesora
na temat wersyfikacji czy stosowania metod matematycznych w badaniach literackich.
Drugą przedstawianą kwestią jest udział Profesora w konferencjach językoznawczych
i literaturoznawczych (międzynarodowych oraz ogólnopolskich), także z uwagi na ich
zróżnicowaną tematykę, która dobrze oddaje rozmaitość Jego zainteresowań. Trzecią część
stanowi przypomnienie badań przez Profesora rozpoczętych, planowanych w mniejszej lub
większej przestrzeni czasowej, jak też wspomnienie „tematów ulubionych”, z których
niekiedy zachowały się zapiski. Mieszczą się tu Jego zainteresowania tekstami liturgicznymi
(missale, sekwencje) czy hagiografią (zwłaszcza pisma Grzegorza Wielkiego).
1. prof. Jacek Wójcicki (IBL PAN): Sejmowy Kochanowski – studium
przypadku
Komunikat dotyczy losów przerwanego Wydania Sejmowego Dzieł Wszystkich Jana
Kochanowskiego, którego redaktorem naczelnym był Jerzy Woronczak – także autor
opracowania edytorskiego i indeksu do tomu obejmującego Psałterz Dawidów. Zaplanowane
na 13 tomów wydanie, ukazujące się w ramach Biblioteki Pisarzów Polskich od roku 1983 i
zrealizowane tylko częściowo, wykorzystywało standardy edytorskie obmyślone jeszcze w
latach 50. XX wieku i ogłoszone w roku 1955 pod redakcją Marii Renaty Mayenowej, z
przykładami tekstowymi opracowanymi przez Jerzego Woronczaka. Obecnie trwają starania
o wznowienie Wydania Sejmowego i planowane są prace nad pozostawionymi materiałami o
różnym stopniu zaawansowania, dlatego staje się zasadne pytanie o to, jak dotychczasowe
rozwiązania wydawnicze, wynikające z koncepcji Jerzego Woronczaka, wytrzymują próbę
czasu w obliczu postępów edytorstwa staropolskiego.
2. dr Adam Poznański (UWr): Średniowieczna exhortatio wrocławskiego
dominikanina Macieja Hayna
Wśród średniowiecznych pism, stanowiących spuściznę dominikańskiego klasztoru
św. Wojciecha we Wrocławiu, należących obecnie do zbiorów tamtejszej Biblioteki
Uniwersyteckiej, zachowało się dzieło zatytułowane: Exhortatio ad meditationem et
conformationem passionis Christi, będące zachętą do rozważania i naśladowania Męki
Pańskiej w okresie Wielkiego Postu. Nosi ono jednak nie tylko cechy literatury pasyjnej, lecz
zawiera także liczne wskazania i pouczenia, mające wzbudzić w zakonnikach gorliwość i
pobożność. Jego autor, Maciej Hayn ( zm. 1477), wykształcony w Kolonii, Paryżu i Wiedniu,
przez ponad dwadzieścia lat pełnił we wrocławskim klasztorze ważną funkcję wikariusza
odpowiedzialnego za wdrażanie reformy obserwanckiej. Exhortatio zatem mogła być
narzędziem wspierającym działania reformatorskie, jakkolwiek dosyć oryginalnym, gdyż
obok licznych nawiązań do apokryficznej Ewangelii Nikodema, znajdują się w niej również
odwołania do enigmatycznego Horologium Sapientiae autorstwa dominikańskiego mistyka
Henryka Suzo.
3. dr Magdalena Wolf (UWr): Średniowieczna legenda polska w „De gentibus
septentrionalibus” Olausa Magnusa
www.judaistyka.uni.wroc.pl
6
W 1555 roku w Rzymie wydane zostało dzieło Olausa Magnusa Historia de gentibus
septentrionalibus. Znaleźć w nim można szereg wiadomości związanych z krainami
położonymi na północ od Rzymu, począwszy od informacji geograficznych, poprzez szeroko
pojęty sposób życia i obyczaje ludów zamieszkujących poszczególne tereny, aż po opis
zwierząt domowych i dzikich, charakterystycznych dla opisywanych terenów. W księdze
poświęconej zwierzętom domowym zamieścił autor kilka rozdziałów na temat myszy i
szczurów. Między innymi przytoczył legendę o królu Popielu. Jako swoje źródło podał dzieło
Sebastiana Münstera. I faktycznie w IV księdze utworu Cosmographiae universalis lib. VI
znajduje się wspomniana legenda. Interesującą kwestią jest, w jakim kontekście i w jaki
sposób wykorzystał tę znaną średniowieczną legendę polską szwedzki humanista.
www.judaistyka.uni.wroc.pl
7