Materiały do ćwiczeń z przedmiotu "Pojęcia i systemy pedagogiczne

Artur Stachura
Materiały do ćwiczeń z przedmiotu
"Pojęcia i systemy pedagogiczne"
Spis treści
Program ćwiczeń.........................................................................................2
1. Pojęcie jako podstawowy składnik budowy systemu wiedzy...................3
Pojęcie w filozofii i psychologii............................................................3
Pojęcie w procesie kształcenia.............................................................4
2. Łączenie pojęć w system: wskazywanie relacji pomiędzy pojęciami......5
Pojęcie systemu....................................................................................5
Relacje między pojęciami.....................................................................5
3. Wykorzystanie systemowego definiowania pojęć podczas uczenia się...7
Proces budowy systemu pojęć.............................................................7
Znaczenie wizualizacji.........................................................................9
4. Pedagogika jako dysyplina naukowa. Podstawowe pojęcia pedagogiki i
relacje pomiędzy nimi................................................................................10
Znaczenie terminu "pedagogika".......................................................10
Podział nauk pedagogicznych wg Polskiej Akademii Nauk...............10
Wychowanie jako kluczowe pojęcie pedagogiki: przykładowe
definicje..............................................................................................11
Model procesu wychowania...............................................................12
Dwa sposoby rozumienia pojęcia „wychowanie”...............................13
Przykładowe definicje głównych pojęć w pedagogice.......................13
Literatura cytowana...........................................................................15
1
Przedmiot: "Pojęcia i systemy pedagogiczne"
(rok ak. 2016/17, sem. zimowy)
Prowadzący: dr Artur Stachura
Forma i czas zajęć: ćwiczenia - 10 godz.
Program ćwiczeń
Cele zajęć:
1. Rozumienie podstawowych pojęć pedagogiki i ich powiązań z innymi
dyscyplinami nauki.
2. Umiejętność definiowania pojęć i krytycznej analizy treści podręczników.
3. Formowanie refleksyjnej i racjonalnej postawy wobec problemów
napotykanych podczas studiowania.
Tematy ćwiczeń
1. Pojęcie jako podstawowy składnik budowy systemu wiedzy
Pojęcie w filozofii i psychologii
Pojęcie w procesie kształcenia
Ćwiczenie: "Wychowanie" jako podstawowe pojęcie pedagogiki
- sposoby rozumienia terminu "wychowanie" w języku potocznym i w nauce
- porównanie różnych definicji wychowania: ustalenie różnic i podobieństw
- próba sformułowania ujednoliconej definicji wychowania
2. Łączenie pojęć w system: wskazywanie relacji pomiędzy pojęciami
Pojęcie systemu
Relacje między pojęciami
Ćwiczenie: Wskazywanie relacji między pojęciami: tworzenie systemu pojęć obejmującego
problemowe metody nauczania
- zasady podziału logicznego: wskazanie kryterium podziału jako czynność
systematyzująca
- hierarchia podziałów: ustalanie poziomów ogólności-szczegółowości
- wizualizacja systemu pojęć za pomocą grafu
3. Wykorzystanie zasad definiowania pojęć podczas uczenia się
Proces budowy systemu pojęć
Znaczenie wizualizacji
Ćwiczenie: Tworzenie systemu pojęć na przykładzie struktury dyscyplin naukowych
- pojęcie nauki, dyscypliny naukowej
- kryterium rozróżniania dyscyplin naukowych: przedmiot badań
- hierarchia dyscyplin - rozróżnianie dyscyplin szczegółowych
- miejsce pedagogiki w strukturze nauk. Własności istotne pedagogiki
- znaczenie badań interdyscyplinarnych i nauk "pogranicza"
4. Pedagogika jako dyscyplina nauki. Podstawowe pojęcia pedagogiki i relacje pomiędzy nimi
Model procesu wychowania
Znaczenie pojęć ogólnych: metoda, proces, system, rozwój, działanie, cel
Podział nauk pedagogicznych wg Polskiej Akademii Nauk
Ćwiczenie: Próba systematyzacji podstawowych pojęć pedagogiki
- ustalenie znaczenia terminów na podstawie definicji z literatury
- ustalenie związków pomiędzy zdefiniowanymi pojęciami poprzez wskazanie
pojęć nadrzędnych (bardziej ogólnych) oraz podrzędnych (szczegółowych)
- wizualizacja relacji pomiędzy pojęciami za pomocą grafu
2
1. Pojęcie jako podstawowy składnik budowy systemu wiedzy
Pojęcie w filozofii i psychologii
Powiązanie systemu rzeczy z jego reprezentacją w umyśle, dokonywaną
za pomocą języka, zostało wyrażone teoretycznie przez L. Wittgensteina
(1997) w wydanym w 1921 r. Traktacie logiczno-filozoficznym. Poszukiwanie
związku pomiędzy myślą a językiem było przedmiotem dziewiętnastowiecznych rozważań na temat struktury języka (Humboldt 1988), a także nowszych
teorii lingwistycznych, bazujących na osiągnięciach psychologii poznawczej
(Chomsky 1977). Pożądany związek pomiędzy stanem umysłu człowieka
poznającego rzeczywistość a stanem tej rzeczywistości syntetycznie oddaje
stwierdzenie R. Thoulessa (1953, s. 28):
[...] chcemy, aby struktura naszego języka korespondowała ze
strukturą świata faktów, które chcemy opisywać. Wówczas nasze
słowa są użytecznymi narzędziami w myśleniu.
Rozumienie terminu „pojęcie” w psychologii można przedstawić za
pomocą następujących własności:
1. „Pojęcie” (ang. concept) jest odzwierciedleniem w umyśle jakiegoś bytu
(rzeczy, obiektu, niekoniecznie materialnego, np. idei, zdarzenia)
istniejącego w rzeczywistości (lub w jej subiektywnym obrazie posiadanym
przez człowieka). Jest zbiorem istotnych własności, na podstawie których
rozpoznajemy (rozróżniamy) obiekty w środowisku.
2. Pojęcie posiada swoje reprezentacje w świecie rzeczywistym. Zbiór tych
reprezentacji, czyli obiektów posiadających jakąś wspólną własność, można
nazwać „kategorią”. Po wyróżnieniu takiej kategorii można w jej zakresie
wskazywać konkretne egzemplarze danego pojęcia.
3. Pojęcie jest częścią sieci semantycznej, to znaczy, że jest powiązane z
innymi pojęciami w umyśle. Struktura tej sieci jest hierarchiczna.
Możemy przyjąć, że pojęcie to reprezentacja informacyjna rzeczy
(fragmentu rzeczywistości) utrwalona jako zbiór własności (treść
pojęcia) i posiadająca określony zbiór rzeczywistych przedmiotów, do
których się odnosi (zakres pojęcia).
3
Pojęcie w procesie kształcenia
Określenie pojęcia jako części systemu poznawczego wywodzi się
bezpośrednio z koncepcji J. W. Dawida. Rozróżnił on trzy etapy poznawania
rzeczy:
1) wyodrębnienie przedmiotu od tła i otoczenia oraz poznanie go jako części
większej całości, a następnie jako samoistną całość i (dla przedmiotów
złożonych) wyróżnienie części poznawanego przedmiotu;
2) wskazanie istotnych cech przedmiotu jako całości i poszczególnych jego
części;
3) upewnienie się, że wszystkie istotne cechy (części) zostały wyodrębnione
(Dawid 1892, s. 375–376).
W swojej późniejszej pracy z 1927 roku J.W. Dawid (1966, s. 56)
stwierdza, że rozumieć pojęcie to znaczy:
- umieć wskazać pojęcie nadrzędne (zawierające) oraz
- pojęcia podrzędne (szczegółowe) względem pojęcia rozumianego, a także
- pojęcia równorzędne dla definiowanego pojęcia.
Jeżeli np. objaśniamy dziecku pojęcie „wielbłąd”, to powiemy, że jest to
zwierzę (pojęcie nadrzędne), podobne do konia (pojęcie równorzędne),
posiadające jeden albo dwa garby – co zapewne pokażemy na ilustracji
przedstawiającej konkretne wielbłądy (pojęcia podrzędne). Nasze objaśnienie
okaże się skuteczne wtedy, gdy dziecko będzie mogło podane pojęcie
zastosować w swoim rozumowaniu, np. jeżeli w ogrodzie zoologicznym będzie
potrafiło spośród wielu zwierząt wskazać wielbłąda.
zwierzęta
płazy
ssaki
krowa
wielbłąd
1-hrbatý
koń
owady
żaba
mrówka
pszczoła
2-hrbatý
Rys. 1. Przykład systemowego objaśniania pojęcia "wielbłąd".
4
2. Łączenie pojęć w system: wskazywanie relacji pomiędzy pojęciami
Pojęcie systemu
Definicje systemu bazujące na osiągnięciach nauk przyrodniczych
pozwalają na wskazanie trzech istotnych własności systemu:
1) wyodrębnienie z otoczenia jako względnie autonomicznej całości;
2) hierarchiczna budowa wewnętrzna (system składa się z podsystemów
sprzężonych ze sobą; sprzężenia te wpływają na funkcjonowanie całego
systemu);
3) dynamika (ograniczona zmienność w czasie).
Równolegle z empirycznymi, powiązanymi z praktyką doświadczalną
sposobami rozumienia systemu podjęto próby stworzenia możliwie ogólnej
definicji tego pojęcia oraz sposobu opisywania wszelkich systemów.
Najbardziej uznane są tu prace M. D. Mesarovica, który opracował
matematyczne zasady opisu systemów. Mesarovic podaje najogólniejszą z
możliwych definicji, stwierdzając, że system jest zdefiniowany przez relację
łączącą obiekty będące jego częściami (Mesarovic, Takahara 1975, s. 6–7).
Do opisywania systemów będących przedmiotem zainteresowania
pedagogiki, podejście Mesarovica jest zbyt ogólne.
Koncepcja Z. Zimnego (1996) łączy teoretyczne, formalne podejście do
definiowania i opisu systemu z zastosowaniem tego pojęcia do wyjaśniania
zjawisk materialnych. Autor na gruncie postulatów Mesarovica definiuje
system następująco:
System to całość względnie wyodrębniona z otoczenia,
złożona z wielu elementów, które mają wiele różnych własności ze
względu na wiele hierarchicznie uporządkowanych właściwości
zapewniających całości spójność oraz przetrwanie i rozwój
(Z. Zimny, 1996, s. 10).
Relacje między pojęciami
Opisywanie pojęć dokonuje się poprzez wskazywanie relacji pomiędzy
jakimś pojęciem a innymi, znanymi już pojęciami. Ściślej mówiąc – relacje te
będą ustalane pomiędzy określonymi własnościami pojęć, w ramach tej samej
właściwości. Na przykład określając relację różności pomiędzy pojęciami
5
„pomidor” a „cytryna”, możemy powiedzieć ogólnie, że pomidor jest różny od
cytryny, ale dokładniej, iż różność ta dotyczy np. barwy (właściwości), od
której zależy, czy pomidor posiada inną własność (barwa czerwona) niż
cytryna (barwa żółta). Nie powiemy za to, że różność ta polega na tym, że
pomidor jest czerwony, a cytryna ma grubą skórkę (byłoby to zmieszanie
własności rozróżnionych ze względu na dwie różne właściwości: barwę i
grubość skórki). Jeżeli nie posiadamy zdolności rozróżniania barw (czyli
pojęcie barwy dla nas nie istnieje), to nie zastosujemy tej właściwości (barwa)
do rejestrowania różności pomiędzy owocami.
Z powyższego rozważania wynika, że nie można opisać pojęcia bez
posłużenia się innymi pojęciami. Aby ustalić, czym różnią się pojęcia
pomiędzy sobą, trzeba koniecznie wskazać, ze względu na jaką właściwość je
porównujemy. Takie poznawanie pojęć jest najbardziej efektywne. Widać to w
eksperymentach psychologicznych: pojedyncze, niepowiązane ze sobą
przekazy informacyjne są dużo trudniejsze do przyswojenia niż przekazy,
pomiędzy którymi badany dostrzega relacje. Na przykład znacznie trudniej
zapamiętać kilkanaście losowo wybranych wyrazów, a dużo łatwiej – wiersz, w
którym pomiędzy wyrazami dostrzegamy związki treściowe i gramatyczne. W
dydaktyce zjawisko to jest wykorzystywane jako zasada podawania nowych
treści bazujących na treściach już znanych uczniowi.
6
3. Wykorzystanie systemowego definiowania pojęć podczas uczenia się
Proces budowy systemu pojęć
Zasada systemowego poznawania rzeczywistości nie jest nowa.
Kartezjusz (w pracy będącej rozwinięciem Rozprawy o metodzie) uznawał
rzeczywistość za hierarchiczną całość, która jest doskonale poznawalna, a
każda grupa rzeczy (jej części, wzajemnie ze sobą powiązanych) także. Rozum
potrafi rozłożyć wielowymiarowy system poznawanych rzeczy i ich własności
na ciąg wynikających z siebie prawd. Uważał, że „doskonała wiedza jest raczej
siecią lub systemem ‘ogniw’ niż jednym łańcuchem” (za: Joachim 1957,
s. 49, podkr. A.S.).
zwierzęta
środowisko
życia
związek
z człowiekiem
lądowe
dzikie
wodne
latające
udomowione
odżywianie
roślinożerne
mięsożerne
wszystkożerne
Rys. 2. Przykład wielowymiarowego systemu pojęć
Proces odwzorowywania systemu rzeczy w umyśle człowieka dokonuje
się naturalnie i spontanicznie w trakcie rozwoju, może i powinien być także
kontrolowany w procesie kształcenia. Jest to pogląd dostrzegany od dawna, a
dobrze wyraża go stwierdzenie J. Forrestera (1968, s. 2): „Bez organizującej
struktury wiedza jest zaledwie zbiorem obserwacji, doświadczeń praktycznych
i sprzecznych przypadków”.
7
Ogólna procedura budowy systemu wiedzy składa się z następujących
etapów:
1. Wyodrębnienie pojęć do systematyzacji.
2. Zdefiniowanie pojęć co do treści i zakresu (lecz niekoniecznie co do relacji
z innymi pojęciami), a w tym – sprawdzenie, czy definicje są spójne ze sobą.
3. Ustalenie, jakie relacje (kryteria podziału na pojęcia szczegółowe, związki
pomiędzy pojęciami) bierzemy pod uwagę.
4. Określenie relacji pomiędzy pojęciami.
5. Kontrola spójności i usunięcie ewentualnych braków w systemie.
6. Wizualizacja.
7. Linearyzacja (ustalenie kolejności przyswajania lub prezentowania pojęć).
Na podstawie własnych doświadczeń proponuję przy systematyzacji
treści kształcenia uwzględnienie następujących spostrzeżeń:
1. Jako pojęcia ogólniejsze w tekście pojawiają się zazwyczaj rzeczowniki, jako
pojęcia szczegółowe – rzeczowniki z przymiotnikami; czasowniki służą jako
nazwy pojęć odnoszących się do procesów (n.p. czynności).
2. Należy zwracać uwagę na:
– rzeczowniki (określają pojęcia),
– przymiotniki (dookreślają pojęcia szczegółowe),
– czasowniki (określają relacje i operacje na pojęciach).
3. Najwięcej pojęć nowych pojawia się na początku.
4. Niektóre pojęcia pozostają niedefiniowane (może były definiowane
wcześniej albo wydają się autorowi oczywiste). Należy wtedy poszukać ich
definicji w innych źródłach.
5. Narzędzie do systematyzacji dużych zbiorów informacji powinno mieć
funkcję wyszukiwania tekstu.
8
Znaczenie wizualizacji
Dla człowieka naturalną i pierwotną czynnością poznawczą jest
postrzeganie relacji przestrzennych. Wizualny (konkretny lub graficzny)
sposób zapisywania myśli jest spotykany od początku kultury ludzkiej. Jest to
prawdopodobnie pierwszy – po komunikacji werbalnej – sposób opisu
rzeczywistości i zarazem sposób umożliwiający utrwalenie informacji
wykraczające poza chwilę obecną i poza umysły osób komunikujących się
bezpośrednio.
Wizualizacja jest bardzo istotnym czynnikiem zwiększającym
efektywność poznawania i uczenia się. Argumentem za powyższą tezą jest
badanie M. Schneidera, C. Rode i E. Stern (2010). Eksperyment polegał na
zbadaniu przyswojenia informacji podanej w postaci tekstu, przy czym grupa
eksperymentalna była poinstruowana o sposobach prezentacji w formie
diagramów i zachęcona do ich zastosowania przy notowaniu treści podawanej.
Badaniami objęto uczniów gimnazjum (13 i 15 lat). Uczniowie z grupy
eksperymentalnej prawie dwukrotnie częściej stosowali z powodzeniem
reprezentację graficzną. Co istotne, lepiej też odpowiadali na pytania
związane z treścią podaną w tekstach (Schneider, Rode, Stern 2010, s. 112–
130). Okazało się, że chociaż wszystkim uczniom podano zasady tworzenia
diagramów, to lepiej przyswajali treści i rozwiązywali zadania ich dotyczące ci
uczniowie, którym zalecono użycie reprezentacji graficznej, niż ci, którzy mieli
dowolność w wyborze reprezentacji struktury treści.
9
4. Pedagogika jako dysyplina naukowa. Podstawowe pojęcia pedagogiki
i relacje pomiędzy nimi
Znaczenie terminu "pedagogika"
Źródłosłów: gr. παιδαγωγς (paidagogos - niewolnik towarzyszący dziecku w
szkole; dosł. „prowadzący dziecko”); łac. ars educandi - „sztuka
wychowania”.
Odpowiednikiem znaczeniowym polskiego terminu „wychowanie” jest
grecki termin paideia (wykształcenie przygotowujące młodzież do bycia
dobrymi obywatelami polis)
Pedagogika – zespół nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach,
metodach, środkach i formach organizacji procesów wychowawczych
(Encyklopedia powszechna PWN, 1996)
nauki
biologiczno-medyczne
nauki
historyczne
filozofia
pedagogika
psychologia
ekonomia
nauki
polityczne
nauki
o kulturze
Rys. 3. Dyscypliny naukowe powiązane z pedagogiką
Podział nauk pedagogicznych wg Polskiej Akademii Nauk
I. Podstawowe dyscypliny pedagogiczne:
• pedagogika ogólna
• historia oświaty, wychowania i doktryn pedagogicznych
• teorie wychowania:
- moralnego
- estetycznego
- społecznego
- religijnego
- fizyczmego
• dydaktyka (teoria nauczania, uczenia się, wykształcenia)
10
II. Szczegółowe dyscypliny pedagogiczne wyznaczane rozwojem człowieka:
• pedagogika rodziny
• p. przedszkolna i wczesnoszkolna
• p. szkolna
• p. szkolnictwa wyższego
• p. dorosłych (andragogika)
• p. specjalna w tym resocjalizacja i rewalidacja
• teoria kształcenia równoległego
• teoria kształcenia ustawicznego (edukacja pernamentna)
• pedagogika ludzi starszych
III. Dyscypliny pedagogiczne związane z różnymi obszarami działalności
człowieka:
• pedagogika społeczna
• p. kultury
• p. pracy
• p. zdrowotna
• teorie wychowania technicznego
• teorie wychowania obronnego
• pedagogika czasu wolnego i rekreacji
IV. Dyscypliny z pogranicza (pomocnicze):
• pedagogika porównawcza
• pedeutologia
• polityka oświatowa
• ekonomika oświaty
• organizacja oświaty i wychowania
• filozofia wychowania
• psychologia wychowawcza
• socjologia wychowania
• biologiczne podstawy wychowania
• informatyka i cybernetyka edukacyjna
Wychowanie jako kluczowe pojęcie pedagogiki: przykładowe definicje
Wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, oparta
na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której
celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka.
(W. Okoń)
Wychowanie jest procesem przygotowania młodzieży do uczestnictwa
w działaniach utrzymujących i kontynuujących elementy składowe
społeczeństwa. (F. Znaniecki)
Wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które nie
dojrzały jeszcze do życia społecznego. (E. Durkheim)
Wychowanie to intencjonalne kształtowanie osobowości dokonywane w
ramach stosunku wychowawczego między wychowawcą a wychowankiem,
według przyjętego w grupie ideału wychowawczego. (J. Szczepański)
11
Wychowanie to sterowanie procesami socjalizacyjno-enkulturacyjnymi
oraz uczenia się jednostek podporządkowane celom kształtowania określonych
dyspozycji osobowościowych. (H. Muszyński)
Model procesu wychowania
Proces wychowania polega na przeprowadzeniu zorganizowanego
działania zmierzającego do wywołania pożądanych zmian w osobowości
wychowanka (W. Okoń).
Wychowanie jest procesem, którego głównym składnikiem jest
komunikacja pomiędzy uczestnikami.
5
3
4
1
2
Rys. 4. Model oddziaływań wychowawczych
1. Oddziaływania wychowawcze
2. Diagnozowanie stanu wychowanka
3. Oddziaływanie środowiska na wychowanka
4. Oddziaływanie wychowawcy na środowisko wychowanka
5. Diagnozowanie środowiska wychowanka
Pomiędzy wszystkimi uczestnikami procesu wychowania zachodzi
relacja (przepływ informacji) „w obie strony”. Trzeba podkreślić, że relacja ta
nie jest tylko prostym faktem „ja nadaję do ciebie, a ty do mnie”, ale ma
charakter sprzężenia zwrotnego. Dla komunikacji oznacza to, że każdy
przekaz, który dotarł do odbiorcy, zmienia stan tego odbiorcy i w
konsekwencji generowane potem przez niego przekazy.
12
Dwa sposoby rozumienia pojęcia „wychowanie”
„Dawne” rozumienie: „oddziaływanie na czyjąś osobowość, jej formowanie,
zmienianie i kształtowanie”; „wyzwalanie w drugiej osobie bądź grupie
społecznej pożądanych stanów, jak rozwój, samorealizacja czy wzrost
samoświadomości”; „efekt powyższych działań lub procesów”
„Współczesne” rozumienie: „całokształt procesów i oddziaływań
zachodzących w toku wzajemnych relacji między dwiema osobami,
pomagających im rozwijać własne człowieczeństwo” (wg. Milerski,
Śliwerski, 2000 s. 274)
Przykładowe definicje głównych pojęć w pedagogice
Proces: Uporządkowany ciąg następujących po sobie i powiązanych
przyczynowo zdarzeń (zmian).
Rozwój: Długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić
następujące kolejno etapy przemian (fazy rozwojowe) prowadzące do
nieodwracalnego przejścia jakiegoś systemu od stanu mniej
zorganizowanego do stanu bardziej zorganizowanego.
Edukacja: Ogół zorganizowanych działań służących zwiększaniu zdolności
życiowych człowieka.
Socjalizacja: Ogół działań ze strony społeczeństwa, zmierzających do
zdobycia przez jednostkę takich kwalifikacji, takich systemów wartości
i osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby mogła się stać
pełnowartościowym członkiem społeczeństwa.
Wychowanie: Świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na
stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której
celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka.
Kształcenie: Samodzielne i kierowane czynności człowieka, oparte na
nauczaniu i uczeniu się, podejmowane dla osiągnięcia określonego zasobu
wiedzy o otaczającym go świecie, poznanie samego siebie, zdobycia
umiejętności przeobrażania świata oraz rozwoju uzdolnień, zainteresowań
i ogólnej sprawności umysłowej.
Nauczanie: Planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami
umożliwiająca im zdobywanie wiedzy, umiejętności, nawyków oraz
13
rozwijanie zdolności i zainteresowań.
Uczenie się: Proces, w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i
ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają
zmianom formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy
wcześniej nabyte.
Resocjalizacja: Proces przywracania człowieka do życia i sprawnego
funkcjonowania w społeczeństwie. Polega na zmodyfikowaniu osobowości:
usunięciu nawyków, treści zabronionych i zastąpieniu ich ogólnie
przyjętymi, akceptowanymi zasadami postępowania.
Diagnozowanie pedagogiczne: Ogół czynności zmierzających do
rozpoznania własności (stanu) wychowanka i jego środowiska oraz
wyprowadzenia (na podstawie tego rozpoznania) wniosków do dalszych
działań wychowawczych.
Terapia pedagogiczna: Specjalistyczne działania wychowawcze mające na
celu niesienie pomocy wychowankom ujawniającym różnego rodzaju
nieprawidłowości rozwoju i zachowania.
Samokształcenie: Samodzielne zdobywanie wiadomości, umiejętności i
sprawności praktycznych z określonej dziedziny wiedzy. W szerszym ujęciu
– kształtowanie własnej osobowości według własnego ideału.
14
Literatura cytowana
Chomsky N. (1977), Lingwistyka a filozofia: współczesny spór o filozoficzne założenia teorii języka, PWN, Warszawa
Dawid J. W. (1892), Nauka o rzeczach, Gebethner i Wolff, Warszawa
Dawid J. W. (1966), Inteligencja, wola i zdolność do pracy, Ossolineum, Warszawa
Forrester J. W. (1968), Principles of Systems, Wright-Allen Press, Inc., Cambridge, MA
Humboldt W. v. (1988), On Language. The Diversity of Human Language-Structure And Its Mental Development of
Mankind, Cambridge University Press
Joachim H. H. (1957), Descartes's Rules For The Direction of The Mind, (red. E. E. Harris), Allen & Unwin, London
Mesarovic M. D., Takahara Y. (1975), General Systems Theory: Mathematical Foundations, Academic Press, New
York - San Francisco - London
Milerski B., Śliwerski B. (red.) (2000) Pedagogika. Leksykon, PWN, Warszawa
Schneider M., Rode C., Stern E. (2010), Secondary school students' availability and activation of diagrammatic
strategies for learning from texts, W: L. Verschaffel, E. De Corte, T. de Jong, J. Elen (red.), Use of
Representations in Reasoning and Problem Solving, Routledge
Thouless R. H. (1953), Straight and Crooked Thinking, Pan Books, London
Wittgenstein L. (1997), Tractatus logico-philosophicus, PWN, Warszawa
Zimny Z. M. (1996), System a zbiór, Wyd. WSP w Częstochowie, Częstochowa
15