Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego w teorii

S P R A W O Z D A N I A
I
M A T E R I A - Y
ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE
Tom IV, numer 3
–
2013
MAGDALENA WÓJTOWICZ
*
OCHRONA NIEMATERIALNEGO DZIEDZICTWA
KULTUROWEGO W TEORII I PRAKTYCE,
CZYLI O DZIADANIACH UMCS NA RZECZ POLSKIEJ
KULTURY DUCHOWEJ
MiGdzynarodowa Konferencja Naukowa
„Niematerialne dziedzictwo kulturowe: UródWa – wartoXci – ochrona”
Lublin, UMCS, 25-26 paUdziernika 2012 roku
W dniach 25-26 paUdziernika 2012 r. w Lublinie odbyWa siG MiGdzynarodowa
Konferencja Naukowa „Niematerialne dziedzictwo kulturowe: UródWa – wartoXci –
ochrona”, zorganizowana przez ZakWad Kultury Polskiej Instytutu Kulturoznawstwa
Uniwersytetu Marii Curie-SkWodowskiej oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa. O randze konferencji Xwiadczy fakt, ce patronat nad nid objdW J.M. Rektor UMCS prof. dr
hab. StanisWaw MichaWowski. Integralnd czGXcid lubelskiego spotkania byWy Warsztaty
dla ekspertów organizacji pozarzddowych i instytucji kultury w sprawie Konwencji
UNESCO o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 r. PoWdczenie
konferencji z warsztatami sprawiWo, ce Lublin w trakcie tych dni goXciW naukowców
oraz przedstawicieli instytucji kultury z caWego kraju, co umocliwiWo konfrontacjG
i konstruktywnd wspóWpracG teoretyków z praktykami.
Spotkanie zostaWo zorganizowane w zwidzku z ratyfikacjd przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 2011 r. Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 r., co zrodziWo potrzebG omówienia warunków
jej implementacji na grunt polski. Zasadniczym celem organizatorów byWo wiGc
przedstawienie generalnych problemów zwidzanych z rozumieniem zakresu i spo-
Mgr MAGDALENA WÓJTOWICZ – doktorantka w ZakWadzie Kultury Polskiej Instytutu Kulturoznawstwa UMCS w Lublinie; adres do korespondencji: Pl. Marii Curie-SkWodowskiej 4, 20-031
Lublin; email: [email protected]
80
SPRAWOZDANIA I MATERIADY
sobów funkcjonowania ochrony dziedzictwa niematerialnego, takce poprzez wWdczenie w te dziaWania Xrodowiska naukowego, oraz prezentacja wstGpnych propozycji
sposobu wpisu konkretnych faktów kulturowych na krajowd listG niematerialnego
dziedzictwa. Lubelskie sympozjum spotkaWo siG z ducym zainteresowaniem, gdyc
zgromadziWo przedstawicieli okoWo czterdziestu polskich i zagranicznych oXrodków.
WygWoszono 65 referatów, a ponad 40 przedstawicieli instytucji kultury i stowarzyszei pozarzddowych pracowaWo w grupach warsztatowych.
KonferencjG otworzyW prof. Jan A d a m o w s k i, podkreXlajdc ce ratyfikacja Konwencji zobowidzuje do zaplanowania szczegóWowej ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. NastGpnie gWos zabraW J.M. Rektor UMCS prof. StanisWaw M i c h a W o w s k i, który zaznaczyW, ce konferencja, która gromadzi przedstawicieli z kilkudziesiGciu oXrodków, jest sporadycznym zjawiskiem nawet wspóWczeXnie, dlatego
jej rozmach jest imponujdcy. PowiedziaW takce, ce tradycje kultury nalecy nie tylko
badaj, ale takce przyblicaj spoWeczeistwu.
KONFERENCJA NAUKOWA
CzGXj merytorycznd konferencji otworzyW prof. dr hab. Jerzy B a r t m i i s k i referatem pt. Specyfika niematerialnego dziedzictwa – problemy ochrony, dokumentacji
i „rewitalizacji”. Na wstGpie stwierdziW ce novum Konwencji z 2003 r. polega na
dowartoXciowaniu dziedzictwa niematerialnego, jednak w trakcie implementacji konwencji na gruncie polskim zbyt czGsto jest ono utocsamiane z dziedzictwem materialnym, co prowadzi do nieporozumiei. SzczegóWowo omówiW definicjG niematerialnego dziedzictwa oraz uszczegóWowiW lub zasygnalizowaW kilka problemów,
takich jak intencja dokumentu, podmioty odpowiedzialne za KonwencjG, problem
dekontekstualizacji, ludowoXci i inne.
NastGpnie prof. SWawomir R a t a j s k i, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu
ds. UNESCO w referacie Koncepcja ochrony dziedzictwa niematerialnego w Konwencji UNESCO omówiW akty poprzedzajdce KonwencjG z 2003 r., co pozwoliWo zarysowaj caWoXciowd wizjG kultury uksztaWtowanej na przestrzeni trzydziestu lat. ZwróciW
uwagG, ce tworzd one kontekst dla dialogu pokoju i tolerancji poprzez uznanie rócnorodnoXci wyrazu kulturowego, reprezentowanego przez spoWecznoXci z rócnych regionów Xwiata. PodkreXliW koniecznoXj prowadzenia przez paistwo polityki kulturalnej,
która moce przyczynij siG do poprawy jakoXci cycia.
Z kolei gWos zabraW prof. dr hab. Zbigniew J a s i e w i c z (Instytut Oskara Kolberga w Poznaniu, UAM), prezentujdc Uwagi o przedmiocie i funkcjach Konwencji
o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Spojrzenie etnologa. NastGpnie
mgr Bartosz S k a l d a w s k i, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa, przedstawiW referat Krajowy Program Ochrony Dziedzictwa Niematerialnego – propozycja
wdroFenia. W czasie obrad plenarnych referaty wygWosili takce dwaj przedstawiciele
SPRAWOZDANIA I MATERIADY
81
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana PawWa II: o. prof. dr hab. Leon D y c z e w s k i, który wystdpienie zatytuWowaW WartoHci rdzeniem kultury, oraz ks. prof. dr
hab. Piotr M o s k a l, który skupiW siG na kulturowych wartoXciach katolicyzmu. Obrady plenarne zamkndW referat prof. Lecha p l i w o n i k a (Akademia Teatralna w Warszawie, Towarzystwo Kultury Teatralnej) „Skarby ginIcego piJkna” – 30 lat ogólnopolskich sejmików wiejskich teatrów, który wskazaW sejmiki jako przykWad dobrej
praktyki w zachowaniu niematerialnego dziedziedzictwa kulturowego.
W dalszej czGXci konferencji dyskusje odbywaWy siG w sekcjach tematycznych. Tu
zostand zaprezentowane – ze wzglGdu na znacznd liczbG referentów – wyWdcznie
wybrane wystapienia. Pierwsza z sekcji dotyczyWa politycznych i prawnych aspektów
ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Referat o tej tematyce w kontekXcie stosunków miGdzynarodowych wygWosiWa m.in. dr Hanna S c h r e i b e r (UW),
dwie przedstawicielki NID: mgr Katarzyna S a d o w s k a - M a z u r oraz mgr Julia
W W o d a r c z y k czy dr Adam J a n k i e w i c z z TrybunaWu Konstytucyjnego.
Druga równolegWa sekcja zgromadziWa prelegentów zwidzanych z jGzykoznawstwem. GWos zabierali m.in. dr hab. Jadwiga W r o n i c z (PAN w Krakowie), prof. dr
hab. Jerzy S i e r o c i u k (UAM) oraz prof. dr hab. Halina P e l c (UMCS), skupiajdc
siG na jGzyku gwarowym.
Tematem przewodnim innych sekcji byWa muzyka w kontekXcie niematerialnego
dziedzictwa, co zreferowaW m.in. prof. dr hab. Zbigniew J. P r z e r e m b s k i (UW,
PAN w Warszawie). Poruszono takce zagadnienie instrumentów muzycznych, np.
mgr Janusz J a s k u l s k i wygWosiW referat Dudy: zwierzJ muzyczne z rogatI naturI
poszukujIce ochrony.
W kolejnej grupie obradowano nad kwestid pamiGci. GWos zabrali m.in. dr Ewa
M a s W o w s k a (PAN w Warszawie), która przedstawiWa referat Dziedzictwo a oblicza
wiJzi, natomiast dr Marta W ó j c i c k a (UMCS) referowaWa PamiJP jako noHnik
dziedzictwa kulturowego.
W innej sekcji prelegenci prezentowali wspóWczesne sposoby ochrony i promocji
niematerialnego dziedzictwa kulturowego na przykWadzie projektu Atlasu niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi wielkopolskiej, omówionego przez dra Wojciecha
M i e l e w c z y k a (Muzeum Narodowe Rolnictwa i PrzemysWu Rolno-Spocywczego w
Szreniawie), czy Historii mówionej Miasta Lublin OHrodka Brama Grodzka – Teatr
NN, który przedstawiaWa dr Marta K u b i s z y n (UMCS) i innych.
Szczególnd wagd wyrócniaW siG takce referat dr Anny Weroniki B r z e z i i s k i e j
(UAM), która zastanawiaWa siG nad rold spoWecznoXci lokalnej w ochronie niematerialnego dziedzictwa, co staWo siG tematem szerszych rozwacai w czGXci warsztatowej.
Poruszano takce m.in. kwestie formalnoprawne oraz podniesiono koniecznoXj ochrony gestów obrzGdowych (mgr Katarzyna K r a c z o i).
W równolegWej sekcji pojawiWy siG przykWady konkretnych wpisów na listG niematerialnego dziedzictwa. Dr Katarzyna W a s z c z y i s k a (UW) zaproponowaWa
obchody XwiGtojaiskie na Mazowszu, mgr Marzena B a d a c h (UMCS) – kolGdo-
82
SPRAWOZDANIA I MATERIADY
wanie z cywymi zwierzGtami, mgr Magdalena W ó j t o w i c z (UMCS) – magiczne
lecznictwo ludowe oparte na semantyce liczb itp.
W innej grupie wystdpienia dotyczyWy dwóch zagadniei. Pierwszym z nich byWa
rekonstrukcja, która zostaWa omówiona na przykWad w referacie mgr inc. arch. RafaWa
S z r a j b e r a (Politechnika Dódzka) Dziedzictwo niematerialne jako element rekonstrukcji architektury. Drugim zagadnieniem byWo pocywienie w kontekXcie dziedzictwa niematerialnego, referowane przez dr MariolG T y m o c h o w i c z (UMCS)
czy dr AnnG D r o c d c (Up, Cieszyn).
W jednej z sekcji dr hab. Janina H a j d u k - N i j a k o w s k a (UO) zadaWa w tytule
swojego referatu pytanie Ochrona dziedzictwa czy postfolklor narodowy?, natomiast
dr MaWgorzata G r u c h o W a (KUL) przedstawiWa RolJ instytucji samorzIdowych
i organizacji pozarzIdowych w dokumentowaniu, badaniu, zabezpieczaniu oraz promowaniu niematerialnego dziedzictwa kultury na przykZadzie gminy Kock. Nad szansami i zagroceniami niematerialnego dziedzictwa w kontekXcie marketingowym zastanawiaWa siG mgr Kamila W G g l a r s k a (UMCS).
Referowano takce niematerialne dziedzictwo w kontekXcie rócnych grup mniejszoXciowych, na przykWad dr Zbigniew L a n d o w s k i (UG) wygWosiW odczyt Etnolekt
Karaimów polskich jako noHnik materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
WARSZTATY DLA EKSPERTÓW ORGANIZACJI POZARZqDOWYCH
I INSTYTUCJI KULTURY
Pierwszego dnia warsztaty, zorganizowane przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Stowarzyszenie Twórców Ludowych i Narodowy Instytut Dziedzictwa,
miaWy charakter gremialny. Prof. SWawomir R a t a j s k i (PK UNESCO) podziGkowaW
organizatorom za fantastycznd i cennd inicjatywG, która wpisuje siG w program Konwencji z 2003 r. PodkreXliW, aby nie hierarchizowaj, tak jak ma to miejsce w odniesieniu do materialnych zespoWów zabytkowych, dla niematerialnego dziedzictwa
bowiem najwacniejszd kategorid jest autentyzm.
Z kolei gWos zabraW prof. Jan A d a m o w s k i (UMCS, przewodniczdcy ZespoWu ds.
niematerialnego dziedzictwa kulturowego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego). PoruszyW dwie pozytywne kwestie. Po pierwsze, konferencja naukowa, której towarzyszd warsztaty, jest doskonaWd okazjd do poWdczenia refleksji analityczno-poznawczych z mocliwoXcid ich praktycznego stosowania, co w humanistyce jest
unikatowe. Drugim pozytywem jest podkreXlenie wagi kultury duchowej, w której
wyraca siG czWowiek i jego interpretacja Xwiata.
NastGpnie mgr Bartosz S k a l d a w s k i (NID) przestawiW projekt wniosku o wpis
na krajowd listG niematerialnego dziedzictwa kulturowego, w celu weryfikacji jego
celowoXci i ksztaWtu, co wywoWaWo burzliwd dyskusjG. PojawiWy siG uwagi, wdtpliwoXci
SPRAWOZDANIA I MATERIADY
83
i pytania formuWowane z powoWaniem siG na konkretne sytuacje wynikajdce z doXwiadczenia. Poruszono kwestie m.in. braku realnych korzyXci materialnych zwidzanych z wpisem, rekompensowand przez prestic i promocjG danego miejsca, gdyc
UNESCO jest jednd z dziesiGciu najwacniejszych marek Xwiata. Duma, poczucie
tocsamoXci i nobilitacji, Wdczdce siG z wpisem, mogd znacznie wpWyndj na rozwój
regionalny.
Dr Hanna S c h r e i b e r zabraWa gWos w celu wyjaXnienia obecnej sytuacji:
w Polsce cidgle nie mamy ustawy o niematerialnym dziedzictwie, co moce zniechGcaj
do aktywnoXci. Podejmowane jednak dziaWania, jak tworzenie i popularyzowanie listy
propozycji wpisów, która w momencie przyjGcia ustawy moce zostaj wykorzystana
i staj siG Listd krajowd zabytków niematerialnego dziedzictwa. Do dziaWania zachGcaWa takce dr Katarzyna S m y k, która podkreXliWa, ce tak jak pilotac poprzedza badania terenowe, tak konsultacje spoWeczne wniosku o wpis na listG winny poprzedzaj
wszelkie dziaWania zwidzane z implementacjd Konwencji UNESCO, gdyc w taki
sposób mocna siG przekonaj o adekwatnoXci wniosku. Uczestnicy warsztatów przedstawiali takce przykWady dobrych praktyk z zagranicy oraz z wWasnych Xrodowisk
lokalnych.
W kolejnym dniu warsztaty odbyWy siG w dwóch grupach. Jednd z nich poprowadziWa dr Anna Weronika B r z e z i i s k a (PTL, UAM). Uczestnicy pracowali
w podgrupach nad wyborem przykWadowego elementu, który mógWby znaleUj siG na
krajowej liXcie niematerialnego dziedzictwa. PadWy takie propozycje jak: garncarstwo,
tkactwo, gra na cymbaWach, hodowla koni arabskich, przyXpiewki, medycyna ludowa i
inne. W celu rozwacenia sposobu zaprojektowania i przeprowadzenia konsultacji
spoWecznych kacda z grup zostaWa poproszona o odpowiedzi na trzy pytania: Od czego
zaczynamy konsultacje spoWeczne? Kto bierze udziaW w konsultacjach spoWecznych?
Kto nam moce pomóc w organizacji konsultacji spoWecznych? Praca przyniosWa efekt
m.in. w postaci okreXlenia zalet i wad tych konsultacji w kontekXcie wypeWniania
wniosku o wpis danego zjawiska na listG.
W drugiej grupie warsztaty, prowadzone przez dr Hanna S c h r e i b e r (STL),
dotyczyWy Wniosku o wpisanie elementu niematerialnego na krajowd listG niematerialnego dziedzictwa kulturowego, który zostaW przygotowany przez NID. Podczas dyskusji zwrócono uwagG na czasochWonnoXj wypeWniania wniosku, potrzebG
przygotowania szkolei, zarówno dla osób wypeWniajdcych wnioski, jak i oceniajdcych
je itd. NastGpnie przystdpiono do pracy w podgrupach nad szczegóWowa analizd
ksztaWtu i treXci formularza. W warsztatach uczestniczyWa przedstawicielka NID, Katarzyna S a d o w s k a - M a z u r, która wyjaXniaWa wszelkie problematyczne kwestie.
Podsumowanie konferencji oraz warsztatów miaWo charakter plenarny. W jego
trakcie zabraWa gWos mgr Joanna C i c h a - K u c z y i s k a, Radca Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego, która przyblicyWa Realizacje zapisów Konwencji UNESCO
2003 oraz Konwencji karpackiej w zakresie ochrony niematerialnego dziedzictwa
84
SPRAWOZDANIA I MATERIADY
kulturowego w Polsce. W sWowie podsumowujdcym zaX prof. dr hab. Jan A d a m o w s k i powiedziaW, ce wszelkie wnioski pWyndce z warsztatów i dyskusji zostand przeanalizowane w Narodowym Instytucie Dziedzictwa i Komisji do spraw niematerialnego dziedzictwa, która dziaWa przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Obrady zamknGWa dr Katarzyna S m y k, która podziGkowaWa wszystkim oraz
wyraziWa nadziejG na wdziGcznoXj przyszWych pokolei wzglGdem uczestników lubelskiej konferencji i warsztatów.