Przeszâo ý i przyszâo ý globalnego rolnictwa
Transkrypt
Przeszâo ý i przyszâo ý globalnego rolnictwa
ROLNICTWO Przeszo i przyszo globalnego rolnictwa Cech wspóczesnego wiata jest globalizacja, która polega na rosncej integracji i wspózalenoci procesów spoeczno-gospodarczych, w efekcie czego tworzy si jedna wiatowa gospodarka i spoeczestwo, zanika kategoria tradycyjnej gospodarki narodowej, a gównymi aktorami przemian staj si organizacje ponad- i midzynarodowe, w szczególnoci ponadnarodowe korporacje. Urszula Kaczmarek UAM Poznań G lobalizacja gospodarki nie jest zjawiskiem nowym. Wielu badaczy wyznacza róne jej etapy i fale, datujc pocztek albo w czasach staroytnych, albo w okresie wielkich odkry geograficznych wXV w., albo od poowy XIX w., wraz z rozpoczciem rewolucji przemysowej. W odniesieniu do rozwoju rolnictwa iwiatowego handlu ywnoci pocztek jego internalizacji najcilej zwizany jest zepok odkry geograficznych irozwoju kolonii produkujcych uywki, a póniej surowce dla przemysu wókienniczego na potrzeby Europy. Etapy wczesnej globalizacji rolnictwa Kiedy mowa jest o globalizacji rolnictwa, to odnosi si to do sytuacji, wktórej rolnictwo zostao wczone wogólnowiatowy system gospodarczy i globaln sie powiza . Dotyczy to zatem nie tylko samej produkcji rolnej, ale i pozostaych elementów (przetwórstwa, handlu, dystrybucji), tworzcych wiatow gospodark ywnociow (M. Czerny, 2005). Jak podkrelaj badacze, rozwój gospodarczy Europy od czasów odrodzenia opiera si na intensywnej wymianie handlowej. Okres wielkich odkry geograficznych przyczyni si do powstania wielkich potg kolonialnych Anglii, Hiszpanii iPortugalii, które sprowadzay do Europy towary zcaego wiata. Pierwszym wiatowym rynkiem towarowym wXVIII iXIX wieku sta si rynek ywnociowy, co wizao si z szybkim wzrostem popytu na ywno wEuropie. W tym okresie bowiem nastpi wzrost 4 Geografia w szkole ] nr 1/2014 Wobec wahań na rynku światowym państwa skupowały nadwyżki np. zbóż i przechowywały w celu podtrzymania cen. Rozwinął się interwencjonizm państwowy na rynku rolnym. Niektóre rządy decydowały się czasami na niszczenie zbiorów wobec ich nadwyżek, albo wprowadzały kary dla rolników za zbyt dużą produkcję (np. mleka w Szwajcarii). tempa przyrostu liczby ludnoci. Pod wpywem rewolucji przemysowej zmienia si struktura zatrudnienia ispada liczba pracujcych w rolnictwie. Zanotowano wzrost zamonoci spoecze stw europejskich, co wpyno na zmian struktury spoycia i stopniowe odchodzenie od masowego spoycia takich produktów rolnych jak: yto, jczmie i ziemniaki do ywnoci o wikszej wartoci energetycznej, tj. misa, produktów mleczarskich, warzyw i owoców. W tym czasie wEuropie zuwagi na wzrost powierzchni upraw zmniejszyy si tereny wypasu zwierzt. Wobec zwikszonego zapotrzebowania na miso rozpoczto intensywny chów systemem oborowym oraz rozwinito uprawy rolin pastewnych. Mimo intensyfikacji produkcji rolnej Europa nie bya wstanie zaspokoi rosncego zapotrzebowania na ywno. Na potrzeby Europy eksploatowano kolonie. To zainteresowanie koloniami byo przyczyn emigracji osadniczej zEuropy, skd wyemigrowao do Ameryki, Afryki iAustralii 50 mln Europejczyków. Najszybciej rozwino si rolnictwo w Stanach Zjednoczonych, szczególnie po zniesieniu niewolnictwa ispadku liczby pracujcych wrolnictwie, co spowodowao postp techniczny itechnologiczny wrolnictwie (np. w1836 r. opatentowano, a w 1860 r. rozpocz- to produkcj kombajnów). Na obszarach pampy w Ameryce Poudniowej rozwina si hodowla byda, produkujca najpierw skóry, apo wynalezieniu transportu parowego ichodni take miso eksportowane do Europy. W ten sposób uksztatowa si midzynarodowy rynek handlu ywnoci, gdzie eksporterami stay si biedne kraje surowcowo-rolne, a importerami kraje przemysowe. Globalne korporacje na rynku rolnym Po Iwojnie wiatowej w1929 r. rozpocz si wielki kryzys gospodarczy, który trwa do 1935 roku. W latach pokryzysowych nastpia koncentracja produkcji ikapitau wrolnictwie (najpierw wUSA, potem w Europie Zachodniej i Japonii). Oznaczao to powstanie pierwszych midzynarodowych koncernów, które przejy handel okrelonymi produktami rolnymi lub handel w okrelonych regionach. Naleay do nich, funkcjonujce do dzi globalne koncerny, takie jak Unilever, UFC czy Tata. Unilever to midzynarodowa firma, powstaa w1930 r. zpoczenia holenderskiego producenta margaryny Margarine Unie z siedzib w Rotterdamie i brytyjskiego producenta myda Lever Brothers Unilever PLC z siedzib w Londynie. Powodem caej operacji byo uywanie tego samego surowca oleju palmowego, sucego zarówno do wyrobu margaryny jak i myda, dziki czemu zamierzano osign wiksze oszczdnoci przy jego imporcie. Std koncern ju wlatach 30. XX wieku zrealizowa wiele inwestycji w Ameryce aci skiej, gdzie produkowano olej palmowy. Firma w kolejnych latach powikszaa si dziki przejciom ROLNICTWO innych maych producentów iich marek. Dzi Unilever jest potentatem wiatowym w produkcji gównie artykuów ywnociowych, rodków czystoci ihigieny osobistej, posiadajc fabryki iorodki badawcze na kadym kontynencie. WPolsce Unilever produkuje ywno takich marek jak: Knorr, Flora, Kasia, Delma, Rama, Hellmanns, Algida, Lipton iSaga. Tata Group powstao pod koniec XIX w. jako spóka handlujca herbat, której produkcja w brytyjskich Indiach bya najwiksza na wiecie. Szybko jednak rozszerzya swoj dziaalno na inne brane, stajc si ofert gospodarcz dla Hindusów, którzy byli dyskryminowani wIndiach przez Brytyjczyków. Itak Tata przej indyjsk energetyk, linie lotnicze, produkcj stali, przemys motoryzacyjny i elektrotechniczny, stajc si dzi gównym dostawc usug telekomunikacyjnych i internetowych oraz wacicielem sieci hoteli i gastronomii. W ostatnich latach koncern Tata kupi m.in. brytyjskie marki samochodowe jak: Jaguar i Land Rover, aw2000 r. brytyjsk Tetley Tea, najbardziej popularn, oponad pótorawiecznej historii iduej renomie angielsk herbat. Indyjski koncern synie ze swojej polityki socjalnej i zatrudnieniowej, wprowadzajc na pocztku XX w. osony socjalne dla swoich pracowników iich rodzin jeszcze zanim te pojawiy si w Europie (np. omiogodzinny dzie pracy, patne urlopy macierzy skie, opaty za nauk). UFC (United Fruit Company) ameryka ski koncern, zaoony w 1899 r., który kontrolowa handel i produkcj bananów wAmeryce aci skiej, stopniowo przejmujc wadz nad caym yciem gospodarczym i politycznym tych krajów (tzw. republik bananowych). Ju wlatach 30. XX wieku UFC bya wacicielem wikszoci plantacji owoców poudniowych, uywek i pastwisk we wszystkich niemal krajach Ameryki aci skiej, take wAfryce iAzji Poudniowo-Wschodniej. W1970 r. na bazie UFC powstaa najbardziej znana dzi marka bananów Chiquita. Regionalne trendy przemian w rolnictwie W latach powojennych pojawio si silne denie do utworzenia wspólnoty europejskiej, która pozwoliaby odbudowa Europ po katastrofalnych wydarzeniach drugiej wojny wiatowej, zapobiec wojnie, godowi i kryzysom tego kontynentu w przyszoci. W efekcie rea- lizowana od 1957 r. Wspólna Polityka Rolna miaa na celu zapewni Europie bezpiecze stwo ywnociowe samowystarczalno produkcji i zaopatrzenia w ywno. Podstawowe zasady WPR pozostaj niezmienione od dziesicioleci: gwarantowane ceny na produkty rolne, czsto powyej poziomu cen wiatowych, atake dotacje pozwalajce na osiganie przez rolników dochodów zblionych do poziomu dochodów z innych pozarolniczych dziaalnoci. W latach 60. XX wieku problemy produkcji rolnej zaczy dotyka kraje Trzeciego wiata, które z uwagi na niezwykle dynamiczny wzrost demograficzny stany wobliczu niedoboru ywnoci. Na skraju katastrofy demograficznej iywnociowej znalazy si po uzyskaniu niepodlegoci np. Indie, gdzie we wspópracy zameryka skimi naukowcami rozpocza si tzw. „zielona rewolucja”, polegajca na wprowadzeniu do uprawy wysokowydajnych odmian zbó (ryu i pszenicy). Wysokoplenne uprawy wprowadzono równie wPakistanie iMeksyku. Nowe odmiany rolin daway szans zwikszenia produkcji tak potrzebnej ywnoci, ale jednoczenie wymagay przebudowania kultury rolnej, zwikszonych nakadów na chemiczne rodki ochrony rolin jak i nawozy sztuczne. Zielona rewolucja omina wic cae rzesze najbiedniejszych chopów. Powolny postp w tej dziedzinie pozwoli jednak Indiom na czterokrotny wzrost produkcji ziarna zbó przy dwukrotnym wzrocie populacji w tym czasie. W 2000 roku ogoszono wprowadzenie wycie „tczowej rewolucji”, zwizanej ze zrónicowaniem diety mieszka ców Indii, wród których dominuje wegetarianizm. Do zielonej rewolucji dodano zatem: bkitn zwikszenie produkcji ryb, ót – rolin oleistych, czerwon – owoców i bia – mleka. Przecitne spoycie przypadajce na jednego mieszka ca kraju jest obecnie wedug szacunków ONZ wystarczajce iwynosi okoo 2490 kcal/dzie /osob (R. Uliszak 2005). Kierunki przemian gospodarstw rolnych Rolnictwo, mimo i jego udzia wstrukturze gospodarki wiatowej maleje, nie traci na znaczeniu jako producent ywnoci, surowców przemysowych i coraz czciej take energii. Przechodzenie rolnictwa przez kolejne fazy rozwojowe byo uwarunkowane wieloma czynnikami ocharakterze wewntrznym, jak izewntrznym. Wefekcie nast- powao przejcie od rolnictwa chopskiego do rolnictwa przemysowego, które charakteryzuje sie du skal produkcji, specjalizacj, wysokim stopniem zmechanizowania, i intensywnoci procesów integracyjnych. Najbardziej nowoczesn form wspóczesnego rolnictwa jest agrobiznes, który polega nie tylko na dostawie surowców rolnych (jak byo w tradycyjnym rolnictwie), ale te na ich przetwórstwie i sprzeday, a wic obejmuje cay cykl produkcji a do momentu, kiedy dany produkt albo trafi na rynek konsumenta, albo znajdzie si pod kontrol producenta. Etapy rozwojowe wiatowego rolnictwa gospodarstwa, przedsiębiorstwa agrobiznesowe handlowe (towarowe) farmy rodzinne farmy rodzinne gospodarstwa rolników gospodarstwa chłopskie ródo: „Gospodarka rodzinna w rolnictwie” 2005 Cechy wspóczesnej globalizacji w rolnictwie Pod koniec XX wieku wyksztaci si wiatowy system produkcyjny, wskutek stosowania nowoczesnych technologii w produkcji rolnej, zmian w dystrybucji isprzeday artykuów rolnych oraz zmian w sposobie ich konsumpcji. Produkty ywnociowe dostarczane s na rynek globalny w postaci wysoko przetworzonej. Pojawiaj si produkty oprzeduonej trwaoci spoywczej. Opanowanie handlu przez wielkie koncerny sprawio, e coraz wikszego znaczenia nabraa marka produktu. Najwaniejszym aktorem ksztatujcym nowy system produkcji rolnej dla rynku globalnego jest sie sprzeday stworzona przez hipermarkety (M. Czerny, 2005). Na ich potrzeby prowadz produkcj due gospodarstwa, stosujce nowoczesne technologie upraw, w celu uzyskania jednolitej jakoci produktu, odpowiadajcego wysokim standardom pod wzgldem wygldu iopakowania. Obserwuje si wsektorze rolnym coraz wiksze oddalenie geograficzne Geografia w szkole ] nr 1/2014 5 ROLNICTWO Kraje o największej powierzchni upraw transgenicznych producentów od konsumentów, co byo charakterystyczne dla produkcji przemysowej. Globalne korporacje kontrolujce handel ywnoci szukaj nowych producentów, ta szych ipooonych wstrefach gwarantujcych produkcj przez cay rok. Chodzi o moliwo cigych dostaw wieych produktów (owoców, warzyw, krewetek) do regionów owysokiej konsumpcji. Szczególnie dotyczy to owoców, nie tylko tradycyjnych cytrusów i bananów, ale i tych, pochodzcych zEuropy Poudniowej iWschodniej oraz krajów ródziemnomorskich, czy tych bardziej egzotycznych (mango, papaja, ananasy, awokado) ze strefy podzwrotnikowej. Std widoczna jest wostatnich latach wyrana zmiana w ukadzie regionalnym produkcji rolnej. Wród pa stw tzw. „noworolnych”, których udzia w globalnym handlu ywnoci znaczco wzrós znajduj si takie kraje pozaeuropejskie, jak: Brazylia, Meksyk, Argentyna, Chiny i Kenia. W eksporcie warzyw gówn rol odgrywaj Stany Zjednoczone i Hiszpania, która jest najwaniejszym dostawc warzyw na rynek unijny. Wzroso znaczenie Chile, jako producenta wina, orzechów woskich oraz migdaów, Wietnamu, który sta sie Wzrost produkcji rolnej i postępu w rolnictwie ciągle nie rozwiązał problemów wyżywienia świata. Mimo spadku poziomu głodu na świecie, w latach 20112013 prawie 850 milionów ludzi cierpiało z powodu niedożywienia. Liczba ta stanowi 12 proc. całej populacji. Najwięcej ludzi cierpi głód w trzech regionach: w Azji Południowej – ponad 300 mln, w Afryce subsaharyjskiej – około 240 mln oraz w Azji Wschodniej – prawie 170 mln. 6 Geografia w szkole ] nr 1/2014 drugim po Brazylii wiatowym eksporterem kawy, Kenii produkujcej kwiaty cite oraz warzywa (fasolk szparagow, zielony groszek, papryk i bakaany) gównie do Unii Europejskiej. Uprawy soja bawena rzepak kukurydza cukinia, ziemniaki Udzia wrynku GMO 51% 20% 12% 9% 4% ródo: „Globalizacja arozwój”, 2005 Przysze kierunki rozwoju rolnictwa Nowoczesne rolnictwo umoliwio niespotykany wczeniej wzrost produkcji ywnoci, ale miao te negatywne efekty – zanieczyszczenie wód ipowietrza, erozja gleby, ograniczenie biorónorodnoci. Wywoao to krytyk ispowodowao poszukiwanie alternatywnych modeli rolnictwa opartych na idei rozwoju zrównowaonego (sustainable development). Powsta gówny dylemat rozwoju wspóczesnego rolnictwa produkcja upraw transgenicznych czy rolnictwo ekologiczne? Gospodarstwa ekologiczne nie stosuj syntetycznych rodków ochrony rolin ani nawozów, nie prowadz monokultury w uprawach. Produkcja rolinna opiera sie na podozmianie, a chów zwierzt na systemie ciókowym. Rosnce zapotrzebowanie na ywno ekologiczn spowodowao wzrost liczby gospodarstw rolnych posiadajcych certyfikaty producenta ekologicznego. Najwicej ywnoci ekologicznej produkuj Niemcy, gdzie udzia tych produk- tów wrynku artykuami ywnociowymi wynosi 25%. Wostatniej dekadzie nastpio wUnii Europejskiej podwojenie obszaru upraw ekologicznych. W 2012 roku funkcjonowao tam 290 tys. gospodarstw ekologicznych na powierzchni 10,6 mln ha, co oznacza, e wEuropie znajduje si 30% globalnego areau przeznaczonego pod uprawy ekologiczne. Pa stwa onajwikszym obszarze ekoupraw to: Hiszpania (1,6 mln ha), Wochy (1,1 mln ha), Niemcy (1 mln ha). W Europie w siedmiu pa stwach obszar zagospodarowany ekologicznie stanowi powyej 10 proc. areau gleb, jest to: Liechtenstein (29,3 proc.), Austria (19,7 proc.), Szwecja (15,2 proc.), Estonia (14,8 proc.), Szwajcaria (11,7 proc.), Czechy (10,7 proc.), otwa (10,4 proc.). WPolsce pierwsze certyfikowane gospodarstwa ekologiczne powstaway w latach 90. XX wieku. Obecnie liczba takich gospodarstw wynosi 26 tys., a powierzchnia upraw zajmuje okoo 650 tys. ha, co stanowi okoo 3,5% ogólnego areau uytków rolnych wPolsce. Drugi typ stanowi wysokowydajne, o wysokim poziomie technologicznym rolnictwo, wykorzystujce uprawy genetycznie modyfikowanych odmian rolin. Rozpowszechnianie upraw rolin transgenicznych, stanowi kolejny etap zielonej rewolucji wrolnictwie, zapewniajcy bezpiecze stwo ywnociowe i skuteczn walk zgodem na wiecie. Oile zielona rewolucja bya wdraana przez wielkie programy rzdowe upowszechniania wydajnych odmian pszenicy, kukurydzy iryu to rozpowszechnianie upraw transgenicznych stanowi narzdzie pomnaania zysku wielkich korporacji kapitalistycznych (M. Adamowicz 2008). Uprawy GMO na wiecie zajmuj powierzchni ponad 90 mln ha (wicej ni uprawy ekologiczne). Wedug szacunków na wiecie prowadzi si upraw okoo 100 rolin transgenicznych. Nale do nich m.in. soja, pszenica, pomidory i kukurydza. Ponad 70% wiatowego areau upraw GMO przypada na Stany Zjednoczone. LITERATURA ] Adamowicz M. 2008. Teoretyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa z uwzgldnieniem procesów globalizacji i midzynarodowej integracji. Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t.94, z.2 ] Czerny M. 2005.Globalizacja a rozwój. PWN. Warszawa ] Tomczak F. 2005. Gospodarka rodzinna w rolnictwie. Uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. IRWiR PAN. Warszawa ] Uliszak R.2005. Hinduizm a wyywienie ludnoci Indii. http://www.ap.krakow.pl/geo/bibliogr/teczowa_rewolucja.pdf