Pobierz opis

Marta Górka
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Streszczenie pracy doktorskiej pt.
Sieci w uczącym się regionie na przykładzie województwa lubelskiego.
Studium socjologiczne.”
We współczesnej, globalnej gospodarce, której immanentną cechą jest szybkie tempo
zmian w otoczeniu konkurencyjnym przedsiębiorstw oraz zasadnicza rola innowacji dla
osiągnięcia sukcesu rynkowego, region jawi się jako pojęcie centralne. Spełnienie bowiem
warunków jakie stawia globalny rynek i przejście od produkcji masowej do społeczeństwa
i ekonomii wiedzy, przekracza zdolności pojedynczych podmiotów sceny rynkowej
i możliwości ich indywidualnej strategii [R. Florida]. Konieczne staje się zespołowe
działanie, działanie w sieciach społecznych, dla którego naturalne warunki są kreowane
właśnie przez region. Można zatem uznać, iż procesy globalizacyjne prowadzą do
zacieśniania się współpracy na poziomie regionów. Podmioty, które pragną utrzymać się na
konkurencyjnym rynku, na którym nie radzą sobie samodzielnie, muszą włączyć się w sieć
współzależnych aktorów oraz powiązać swój sukces z sukcesem całego systemu (regionu jako
całości).
Elementy kluczowe dla rozwoju regionalnego zawarte są w koncepcji regionu uczącego
się. Region uczący się to region, którego rozwój napędzany jest przez endogeniczne czynniki:
wiedzę, kapitał społeczny, potencjał gospodarczy, infrastrukturę instytucjonalną. To region,
w którym prowadzona jest aktywna polityka wsparcia przedsiębiorczości i tworzenia
innowacji. To region, który dzięki ciągłym procesom uczenia się na poziomie
indywidualnym, organizacyjnym, lokalnym i regionalnym, szybko dostosowuje się do zmian
i wymagań globalnego rynku. To region, który poprzez współpracę i sieci powiązań buduje
własną spójność i przewagę konkurencyjną. W pracy doktorskiej województwo lubelskie jest
poddane analizie pod kątem tejże koncepcji.
Rozwój regionalny, pojmowany jako wynik działania czynników endogenicznych
(powiązania produkcyjne, stosunki społeczne, akumulacja wiedzy, akumulacja kapitału
ludzkiego,
społecznego,
kulturowego,
potencjał
gospodarczy
etc.),
powinien
być
kształtowany „od dołu” [K. Stackelberg, U. Hahne, G. Myrdal]. Czynniki konkurencyjności
regionów, umożliwiające funkcjonowanie na globalnym rynku, takie jak: posiadany zasób
1
wiedzy, elastyczność, innowacje, przedsiębiorczość, powstają bowiem w warunkach rozwoju
endogenicznego. Rozwój ten, aby był możliwy, powinien opierać się na współpracy
w sieciach i tworzeniu regionów uczących się [E.M. Bergman, G.B. Asheim, M.E. Porter].
Koncepcja regionu uczącego się stanowi istotny wkład w rozwój teoretycznej
podbudowy dla procesów innowacji w ujęciu terytorialnym. Twórcą tej koncepcji jest
R. Florida, kontynuatorami jego myśli są m.in: G.B. Asheim, P. Aydalot, R. Campagni,
D. Maillat. Uczenie się regionu autorzy ci traktują
jako kombinacja trzech rodzajów
procesów, które zachodzą w określonej przestrzeni, są to: uczenie się, innowacja oraz proces
zakorzenienia (terytorializacji). Tym samym koncepcja learning region wpisuje się oraz łączy
w sobie elementy paradygmatu gospodarki opartej na wiedzy oraz paradygmatu sieciowego.
Wiedza i informacja, traktowane jako produkt, znamionują gospodarkę opartą na
wiedzy i stanowią główny czynnik konkurencyjności, zarówno na poziomie pojedynczych
przedsiębiorstw, całych regionów jaki i krajów. Gospodarka ta wyróżnia się następującymi
cechami: akceleracja procesu tworzenia wiedzy, uznanie działalności innowacyjnej za
priorytetową, wzrastająca rola kapitału niematerialnego oraz przekształcenia w zasobach
wiedzy. Wiedza powstaje na skutek uczenia się, a jak podkreśla R. Domański, w wymiarze
regionalnym jest wynikiem wzajemnego oddziaływania i współpracy aktorów lokalnej sceny,
takich jak: małe i średnie przedsiębiorstwa, władze publiczne, środowisko akademickie,
instytuty badawcze, podmioty gospodarcze, instytucje społeczne, instytucje otoczenia biznesu
itp. Bliskość przestrzenna w obszarze regionu ma duże znaczenie w interaktywnych
procesach uczenia się, dlatego też, w koncepcji regionu uczącego się te dwa elementy są ze
sobą ściśle powiązane.
Uczenie się regionu jest procesem złożonym, stąd w literaturze przedmiotu wyróżnia
się cztery jego typy [A. Jewtuchowicz, A. Klasik, F. Kuźnik]:
1. Uczenie się przez interakcje (mechanizm interakcji generujących innowacje) - na tym
poziomie region ukazuje swoją zdolność do akumulacji oraz skutecznego
i efektywnego wykorzystania wiedzy, doświadczeń i umiejętności wszystkich
podmiotów biorących udział w procesie kształtowania innowacji.
2. Uczenie instytucjonalne (mechanizm wewnętrznej integracji społecznej, ekonomicznej
i przestrzennej regionu) – ten typ dotyczy zdolności dostosowania się instytucji do
wymagań i warunków otoczenia zewnętrznego. Z drugiej jednak strony podkreśla się
trwałe elementy, które decydują o tożsamości danej instytucji. Siła tego typu uczenia
się polega więc również na równoległym wykorzystaniu własnego potencjału
wytworzonego na bazie wcześniejszych doświadczeń.
2
3. Uczenie organizacyjne (mechanizm synergii kapitałów w regionie) – dla tego typu
istotne jest rozwijanie poziomych relacji pomiędzy poszczególnymi elementami
systemu, które prowadzą do powstania wiedzy „skolektywizowanej”. Jest ona
wynikiem synergii i przekłada się na wspólny język organizacji, za czym idzie
wzajemne zrozumienie, wspólne cele i zasady respektowane przez jej członków. Na
poziomie regionu i procesów jego uczenia się, mechanizm taki jest wynikiem
łącznego wykorzystywania kapitału kulturowego, kapitału ludzkiego, kapitału
organizacyjnego i kapitału społecznego. Synergia taka jest możliwa gdy stworzone
zostaną warunki dla partnerstwa publiczno-prywatnego.
4. Uczenie się przez uczenie (mechanizm regionalnej samoorganizacji) – to proces
kumulacji wiedzy i stałego jej rozwoju. W regionie przejawia się to w procesach
samoorganizacji, gdy region sam z siebie jest zdolny wykreować nową wiedzę, która
przełoży się na innowacje.
Region, w którym praktykowane są powyższe typy uczenia się, staje się „magazynem”
wiedzy i pomysłów, staje się źródłem innowacji i motorem wzrostu gospodarczego. Dzięki
procesom uruchamianym w oparciu o strukturę sieciową, region uczący się zapewnia
czynniki umożliwiające organizacjom rozwój w warunkach gospodarki opartej na wiedzy.
Tymi czynnikami są [R. Florida]:

infrastruktura produkcyjna;

infrastruktura fizyczna (przede wszystkim komunikacyjna);

infrastruktura instytucjonalna;

infrastruktura wiedzy (kapitał ludzki i kapitał społeczny)
Kształtowanie się na danym terytorium cech regionu uczącego się, regionu wiedzy, jest
warunkowane istnieniem sieci powiązań kooperacyjnych. Jak zauważa K. Perechuda, we
współczesnej gospodarce obserwujemy proces nakładania się wielu sieci: rynkowej,
konkurencyjnej, kooperacyjnej, formalno-prawnej, politycznej i społecznej. W pracy
doktorskiej zaprezentowano ujęcie sieci w sensie organizacyjnym – jako sieci zależności
i relacji. Sieci takie, zdaniem wielu naukowców, stanowią analogię nowego wzrostu
gospodarczego, poprawiają konkurencyjność swoich uczestników i zdolne są do
ogniskowania w sobie kluczowych umiejętności tychże uczestników, potęgując tym samym
efekty synergiczne [M. Granovetter].
3
Sieć społeczna definiowana jest jako układ węzłów, aktorów (zarówno pojedynczych
jednostek jak i całych organizacji) połączonych społecznymi relacjami, lub inaczej
specjalnego typu więziami. Relacje te należy rozpatrywać zarówno w kategoriach siły, jak
również ich treści. Ich analiza powinna uwzględniać aspekt relacyjny oraz strukturalny sieci.
Aspekt relacyjny podkreśla biograficzny kontekst relacji i jego konsekwencje dla kierunku
oraz natężenia więzi, implikuje również zakorzenienie uczestnika sieci w jej strukturze.
Aspekt strukturalny z kolei, wskazuje na pozycję i rolę konkretnego węzła w sieci relacji
[M. Granovetter, Ch. Kadushin, M.J. Lovaglia].
Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest wskazanie zależności pomiędzy sieciami
społecznymi a rozwojem gospodarczym i wzrostem konkurencyjności danego terytorium –
województwa lubelskiego. Tym samym, głównym problemem badawczym jest ukazanie
wpływu sieci społecznych na powstanie regionu uczącego się na tym terenie.
W pracy analizie poddane są procesy, które charakteryzują region uczący się: proces
uczenia się, innowacji oraz terytorializacji. Procesy te opisane są w oddzielnych rozdziałach
pracy i odniesione zostaną do specyfiki województwa lubelskiego. Celem Autorki jest
przedstawienie tych procesów w odniesieniu do paradygmatu sieciowego.
Zgodnie z koncepcją regionu uczącego się, te trzy procesy są ze sobą ściśle
powiązane. Bliskość geograficzna, którą oferuje region, ma istotny wpływ na kształtowanie
się kapitału społecznego i zacieśnianie się sieci współpracy pomiędzy aktorami sceny
gospodarczej [M. Szczepański]. Rośnie tym samym świadomość uczestników sieci związana
z podobieństwem sytuacji, warunków, działania, zakorzenieniem na danym terenie. Powstają
wówczas warunki sprzyjające procesom interaktywnego uczenia się. Nagromadzona w ten
sposób nowa wiedza, uzupełniona o doświadczenia poszczególnych elementów sieci,
prowadzi z kolei do powstania innowacji. Innowacje zaś wzmacniają konkurencyjność
zarówno pojedynczych węzłów, jak i regionu jako całości. Takie wzajemne warunkowanie
i powiązanie w literaturze przedmiotu określane jest poprzez pojęcie terytorializacji
[A. Jewtuchowicz].
Badanie przeprowadzone zostanie z wykorzystaniem metody badawczej jaką jest
analiza sieci. Metoda ta zastosowana będzie w celu zbadania sieci relacji łączących podmioty,
które w znaczący sposób przyczyniają się do powstania regionu uczącego się
w województwie lubelskim. Zdaniem P. Ache sieci tego typu nie należy ograniczać jedynie
do podmiotów gospodarczych, lecz w ich badaniu należy uwzględnić również aktorów
społecznych, politycznych i instytucjonalnych. Z tego względu wybór analizy sieci jako
metody badawczej wydaje się najlepszy, gdyż rolę węzłów, będących punktem odniesienia
4
dla analizy, pełnić mogą w równym stopniu jednostki, podmioty gospodarcze, instytucje
lokalne, organizacje krajowe czy też międzynarodowe. W celu odpowiedzi na pytanie
badawcze w pracy doktorskiej Autorka rozpatruje strukturę sieci ze względu na następujący
rodzaj zależności:
1. Powiązania relacyjne i strukturalne aktorów sieci w procesie interaktywnego uczenia
się. Badając tę zależność Autorka scharakteryzuje cztery typu uczenia się regionu
(j.w.) w odniesieniu do województwa lubelskiego. Działanie takie pozwoli
zidentyfikować i ocenić sposób przepływu wiedzy, metody zarządzania wiedzą,
transfer technologii, mobilność personelu (uczestnictwo w szkoleniach, targach,
konferencjach) oraz komercjalizację wiedzy naukowej w regionie. Istotna w tym
zakresie będzie również analiza potencjału oraz oferty edukacyjnej regionu – ilość
szkół wyższych, oferowane kierunki kształcenia, dostosowanie oferty edukacyjnej do
rynku, prowadzone projekty badawcze. Uzupełnieniem będzie przegląd wyników
badań dotyczących kapitału intelektualnego na Lubelszczyźnie, zidentyfikowanie
obszarów inwestycji w kapitał ludzki oraz charakterystyka sektora B+R.
2. Sieci kooperacyjne w regionie warunkują powstawanie innowacji. Punktem wyjścia
analiz będzie ujęcie innowacji jako procesu społecznego, w którym innowacje są
konsekwencją zbiorowego uczenia się i tworzone są w systemach współzależnych
podmiotów połączonych ze sobą w sieci [K. Matusiak, P. Cook]. Badanie tej
zależności wymaga odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim stopniu badane podmioty
podejmują współpracę w zakresie tworzenia innowacji? Który węzeł przyjmuje rolę
lidera sieci w tym aspekcie? Jaka jest efektywność dyfuzji innowacji? Merytoryczną
podbudową
dla
tych
analiz
będzie
charakterystyka
polityki
innowacyjnej
województwa lubelskiego, identyfikacja zdolności innowacyjnych regionu oraz
przytoczenie
dokumentów
źródłowych
szczebla
wojewódzkiego,
krajowego
i międzynarodowego, a dotyczących procesów innowacji.
3. Sieciowe powiązania warunkują rozwój regionu. Rozwój pojmowany jest tu zarówno
na poziomie mikro (pojedyncze firmy, instytucje) oraz makro (cały region). Aby
wykazać tę zależność Autorka odniesie się do teorii zakorzenienia (embeddedness)
Marka Granovetter’a, który dowiódł, iż rynek jest miejscem, w którym zachodzi wiele
interakcji
społecznych,
warunkujących
jednocześnie
wielość
transakcji
ekonomicznych. W pracy przyjęto, iż zakorzenienie podmiotów gospodarczych oraz
instytucjonalnych
na
regionalnym
rynku
polega
na
ich
uczestnictwie
w wielostronnych sieciach relacji społeczno-ekonomicznych z otoczeniem. Lokalne
5
zakorzenienie, osadzenie oznacza jednocześnie dostosowanie praktyk działania,
strategii, zasobów do charakterystycznych w danej lokalizacji standardów. Efektem
pracy będzie identyfikacja stopnia zakorzenienia badanych podmiotów. Cel ten
zostanie osiągnięty poprzez analizę takich czynników jak: uczestnictwo w sieciach
współpracy (w tym w klastrach), instytucjonalizacja współpracy, znajomość specyfiki
lubelskiego rynku, determinanty lokalizacji na danym terenie.
Hipoteza główna dysertacji brzmi: sieci społeczne determinują kształtowanie cech regionu
uczącego się w województwie lubelskim.
Weryfikacja tej hipotezy opiera się na twierdzeniu, iż pomiędzy aktorami regionalnej
sceny gospodarczej (władze publiczne, przedsiębiorstwa, instytucje otoczenia biznesu,
ośrodki innowacji, instytucje badawczo-rozwojowe, zaplecze akademickie) istnieje szerokie
spectrum
wzajemnych
oddziaływań,
które
rzutują
na
sferę
gospodarczą
i instytucjonalną, stwarzając jednocześnie możliwość uzyskania efektów synergicznych.
Zmienne warunki rynkowe wymuszają dynamiczność, innowacyjność i adaptacyjność
– wymuszają tworzenie cech regionu uczącego się. Dla ich zaistnienia w województwie
lubelskim kluczowe jest skumulowanie i wykorzystanie wiedzy wygenerowanej przez:
uczelnie, jednostki badawczo-rozwojowe, przedsiębiorstwa, instytucje otoczenia biznesu oraz
ośrodki innowacji. Gdy w regionie te jednostki posiądą zdolność zbiorowego wykorzystania
wiedzy i kompetencji, wówczas region można nazwać uczącym się. Wówczas działa on jak
system, w którym poszczególne jego elementy uzupełniają się i gdzie współpraca pomiędzy
nimi generuje pozytywne efekty synergii. W pracy doktorskiej zostaną podane sposoby w jaki
sposób wzmocnić tę współpracę na Lubelszczyźnie, tym samym zwiększając możliwości
innowacyjne regionu.
6