Wstęp

Tomasz Głowiński
Wstęp
O Festung Breslau toczyli w pierwszej połowie 1945 r. trzymiesięczne zacięte walki Sowieci z Niemcami. Jednak wyrokiem historii miasto będące przedmiotem ich zmagań znalazło się jako Wrocław w państwie polskim. I to chyba wyjaśnia, dlaczego historią zmagań o Festung Breslau zainteresowani są przede wszystkim Polacy – tak mieszkańcy stolicy Dolnego
Śląska, jak i historycy – zawodowcy i amatorzy. To fragment historii ich miasta – ich miejsca
na ziemi. To dlatego właśnie w Polsce, a zwłaszcza we Wrocławiu, wyrósł mit Twierdzy: ten
negatywny – silniej zakorzeniony w mediach i tzw. szerokim społeczeństwie i neutralny –
żywy raczej wśród pasjonatów historii regionalnej. To jednak nie cała odpowiedź...
Pytań w tej materii pozostaje zresztą więcej. Np. dlaczego tak skutecznie broniący miasta Niemcy wyraźnie pomijają milczeniem, tak w badaniach, jak i w publicystyce, temat
walk o Breslau w 1945 r.? I do tego dlaczego Rosjanie, którzy choć zdobywali miasto nieudolnie, to przecież w końcu wpadło ono w ich ręce po kapitulacji, też tak długo milczeli
na temat „pasljedniej kreposci Rejcha”? Czy wszystko w tej sprawie wyjaśnia tylko fakt, że
za zaciętą obroną Festung Breslau stała nazistowska propaganda walki do końca i bitne, choć
zbrodnicze, oddziały Waffen-SS oraz że nieskuteczne i raczej niepotrzebne militarnie zdobywanie miasta nad Odrą doprowadziło do jego zupełnej ruiny i agonii? Raczej nie. Książka
ta na pewno nie odpowie wprost na tak postawione pytania. Może jednak da wnikliwemu
Czytelnikowi możliwość samodzielnego poszukania odpowiedzi na nie.
Prezentowany tu tom studiów poświęconych najbardziej dramatycznemu fragmentowi
tysiącletnich dziejów Wrocławia jest w głównej mierze skutkiem konferencji naukowej pt.
Festung Breslau – 1945 – nieznany obraz, jaka odbyła się na Uniwersytecie Wrocławskim
6 maja 2011 r. W zamierzeniu redaktora książka ta ma być merytorycznym uzupełnieniem
pracy wydanej w 2009 r. pod tytułem Festung Breslau – 1945 – historia i pamięć. Oba tomy,
choć razem stanowią pewną całość, nie wyczerpują oczywiście tematu, a stanowią raczej
prezentację stanu badań prowadzonych przez szerokie grono wrocławskich historyków zawodowych i historyków amatorów. Nie trzeba dodawać, a pokazują to m.in. zamieszczone
w tomie teksty, że badania nad problematyką Festung Breslau 1945 nie są, poza nielicznymi
8
Tomasz Głowiński
wyjątkami (np. artykuł Detlefa Krella z Drezna), prowadzone w innych ośrodkach polskich
czy zagranicznych.
Zebrane w tomie teksty dzielą się na kilka, wyraźnie wyróżniających się, grup. Zawarte
w nich opracowania ułożone zostały kolejno, w miarę możliwości, chronologicznie – tj. od
pierwszych dni lutego 1945 r., aż po czasy współczesne, choć też z uwzględnieniem prezentowanej w nich problematyki. Układ taki miał, w zamiarze redaktora tej pracy, ułatwić
Czytelnikowi przejrzyste zapoznanie się z jej treścią.
I tak, pierwszą z prezentowanych w tomie grup stanowią teksty związane bezpośrednio
z tragicznymi wydarzeniami, jakie miały miejsce we Wrocławiu w pierwszej połowie 1945 r.
Jest ich w tej grupie sześć. Trzy otwierające tę część teksty to teksty „militarne”. W pierwszym z nich Mieczysław Lebel w sposób tyleż drobiazgowy, co pionierski zrekonstruował
niemieckie wysiłki podejmowane w drugiej dekadzie lutego 1945 r. w celu niedopuszczenia do zamknięcia pierścienia okrążenia wokół Wrocławia, lub przynajmniej opóźnienia
takowego wydarzenia. Przy tej okazji Autorowi tego artykułu udało się chyba definitywnie
rozprawić z fałszywym poglądem mówiącym o podejmowanych przez Niemców w lutym
1945 r. próbach deblokady miasta. Jak przekonująco pokazał M. Lebel, były one jedynie
próbami utrzymania jak najdłużej otwartej drogi do Wrocławia.
Drugi z zamieszczonych tekstów stanowi próbę, podjętą przez redaktora tego tomu,
przedstawienia militarnych aspektów pierwszego, nieudanego szturmu na Wrocław, który
trwając miesiąc – od połowy lutego do połowy marca 1945 r., doprowadził do niemal
pełnego zniszczenia południowych dzielnic miasta. Autor starał się analizując działania atakujących i obrońców, pokazać podstawowe błędy popełnione przez dowództwo sowieckie,
które, w połączeniu z determinacją Niemców, doprowadziły do zastopowania natarcia na
miasto i przedłużenia na dalsze dwa miesiące rujnujących je walk.
W trzecim z tekstów „militarnych” Marcin Milczarek zaprezentował drobiazgową analizę struktury i wyposażenia „Oddziału Pancernego Breslau” będącego w czasie walk o miasto
jedynym mobilnym odwodem dowództwa twierdzy. Zaprezentowana tu analiza z pewnością
zainteresuje tych wszystkich, którzy pasjonują się problematyką broni pancernej, a także
drobiazgowo analizują historię walk o Wrocław i biorących w nich udział oddziałów.
Z kolei w „niemilitarnej” części pierwszej grupy tekstów Andrzej Dębski pokazał wojenny Wrocław w niemieckich tygodniowych kronikach filmowych. Wprawdzie w tekście tym,
w którym znalazła się analiza zawartości 11 kronik filmowych, tylko dwie ostatnie z nich
traktują o walkach o Festung Breslau, ale wszystkie pośrednio prezentowały przecież arenę
nieodległych zmagań, a więc miasto, które w sporej części miało zniknąć w wojennej pożodze.
Dwa ostatnie z tej grupy teksty traktują z kolei o sytuacji panującej w oblężonym
Wrocławiu i tuż po jego kapitulacji 6 maja 1945 r. Tekst Detlefa Krella, choć opatrzony
skromnym dopiskiem „komunikat źródłowy”, przynosi dość dokładny opis źródła dotąd
nieznanego, a ciekawego dla wszechstronnego poznania historii Festung Breslau. Prezentuje
on mianowicie spisaną po wojnie relację francuskiego robotnika przymusowego André le
Guillou, przebywającego jako pracownik zakładów zbrojeniowych FAMO we Wrocławiu
od 1943 r. W 1945 r. był on świadkiem nie tylko oblężenia miasta, ale też i bezpośrednich
walk o nie – budując m.in. barykady na obecnej ulicy Powstańców Śląskich i wynosząc spod
ognia niemieckich rannych na froncie biegnącym przez Karłowice.
Wstęp
9
Natomiast Joanna Hytrek-Hryciuk przedstawiła skomplikowane i wielostopniowe relacje niemiecko-sowieckie, wychodząc w nich najpierw od propagandy antyrosyjskiej, antysowieckiej i autentycznych obaw ludności miasta przed „czerwonymi bestiami”, a dochodząc,
poprzez grozę „wyzwolenia” Wrocławia i towarzyszące jej akty przemocy wobec pokonanych, do zaskakującego „sojuszu”, czy też raczej cichej przychylności, jaka po kapitulacji
Festung Breslau połączyła Niemców i Rosjan. Sojuszu, który wyraźnie godził w powstający
polski Wrocław i jego władze cywilne.
Druga grupa tekstów prezentuje dwa ciekawe opracowania nt. materiałów poświęconych losom Festung Breslau, a powstałych na gruncie niemieckim. W pierwszym z nich Marek Zybura przedstawił, w zasadzie nieznaną na gruncie polskim, wydaną drukiem w Niemczech w 2012 r., relację wrocławskiego proboszcza od św. Józefa, ks. Waltera Laßmanna,
który, podobnie jak dość szeroko znany proboszcz od św. Maurycego – Paul Peikert, przeżył
oblężenie Festung Breslau w 1945 r. i jeszcze przez dwa lata po jej kapitulacji żył i pracował
w zrujnowanym mieście. W drugim tekście Wojciech Kunicki dynamicznie zaprezentował
z kolei broszurę wrocławskiego nauczyciela Friedricha Griegera zatytułowaną Wie Breslau
fiel..., który, tak jak obaj wspomniani duchowni, przebywał w mieście podczas trzymiesięcznych walk o nie i w kronikarski sposób usiłował później opisać agonię śląskiej metropolii.
Następna grupa tekstów to teksty „rosyjskie”. I nie chodzi tu oczywiście o ich autorów
czy też język, w jakim je napisano. Traktują po prostu o rosyjskim kontekście historii Festung Breslau i postrzeganiu tej problematyki z perspektywy Moskwy. W grupie tej znalazły
się trzy opracowania: Rościsława Żerelika – o życiu i śmierci, a także o micie Iwana Połbina
– „jedynego sowieckiego generała lotnictwa, który zginął w walce w czasie II wojny światowej”; Pawła Piotrowskiego – o dokumentach niezbędnych do poznania historii walk o Wrocław w 1945 r., a skrywanych w Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji
Rosyjskiej w Podolsku pod Moskwą i wreszcie Grzegorza Hryciuka o próbach ożywienia
tematu zmagań o Festung Breslau w rosyjskiej literaturze historycznej i popularnonaukowej
po rozpadzie Związku Sowieckiego.
W czwartej, ostatniej grupie tekstów zamieszczonych w tomie znalazły się dwa opracowania mówiące o postrzeganiu historii Festung Breslau z polskiej perspektywy. W pierwszym z nich Andrzej Kraska zmierzył się z problematyką „wyzwolenia Wrocławia” lansowanego przez wrocławską prasę lokalną w dobie PRL-u. W drugim Grzegorz Strauchold zajął
się fenomenem „wrocławskiej fali”, która pojawiła się wraz ze stale rosnącym po 1989 r.
zainteresowaniem wrocławian tak szeroko rozumianą historią miasta przed 1945 r., a także
zwłaszcza dramatycznymi losami miasta w czasie toczonych o nie w tym roku zaciętych
walk.
Konferencji, która stała się podstawą do publikacji tego tomu studiów, towarzyszyły też
dwa wydarzenia promujące i upowszechniające wiedzę na temat walk o Wrocław prowadzonych w 1945 r. i ich konsekwencji. Pierwszym była ponad dwutygodniowa prezentacja
wystawy plenerowej, zatytułowanej Festung Breslau – 1945 – nieznany obraz, przygotowana
przez wrocławski Ośrodek „Pamięć i Przyszłość”. Wystawa ta, opracowana przez doktora
Jarosława Maliniaka, przy współudziale redaktora tego tomu, umiejscowiona była w północnej części Rynku wrocławskiego, gdzie na przełomie kwietnia i maja 2011 r. mogły ją
zobaczyć dziesiątki tysięcy wrocławian i przybywający do miasta turyści.
10
Tomasz Głowiński
Drugim wydarzeniem towarzyszącym konferencji była prezentacja filmów dokumentalnych, w tym głównie niemieckich i sowieckich kronik filmowych, dotyczących Festung
Breslau, jaka miała miejsce 6 maja 2011 r. w sali im. prof. Lutza w Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy´ego Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego. Dokumenty
do projekcji opracował doktor Andrzej Dębski, który także wygłosił po niej krótki wykład,
a całość doszła do skutku dzięki współpracy Ośrodka „Pamięć i Przyszłość” z goszczącym
prezentację Centrum reprezentowanym przez jego dyrektora – profesora Krzysztofa Ruchniewicza. Projekcja dokumentów na tyle wzbudziła zainteresowanie wrocławian, że trzeba
było doraźnie zorganizować drugi jej seans, gdyż wszyscy przybyli nie mogli zmieścić się
w sali projekcyjnej.
Przekazywana w ręce Czytelnika książka nie ukazałaby się drukiem bez wsparcia
i współpracy wielu osób i reprezentowanych przez nich instytucji. Wspomnieć w tym kontekście tutaj trzeba, że przy organizacji konferencji poprzedzającej przygotowanie niniejszej
publikacji, a także podczas zbierania i opracowywania zawartych w niej tekstów wsparcia
takiego udzielił redaktorowi tego tomu jego macierzysty Instytut Historyczny Uniwersytetu
Wrocławskiego, a dokładnie rzecz ujmując, jego pracownicy, z dyrektorem profesorem Rościsławem Żerelikiem i profesorem Grzegorzem Straucholdem na czele. Samo zaś wydanie
książki, do spółki z edytującym ją wydawnictwem GAJT, wziął na siebie wymieniony wcześniej wrocławski Ośrodek „Pamięć i Przyszłość”. To dzięki jego wsparciu i zaangażowaniu,
a zwłaszcza zaangażowaniu dyrektora Ośrodka – Marka Mutora, a także doktora Wojciecha
Kucharskiego i doktora Jarosława Maliniaka, publikacja tej książki doszła ostatecznie do
skutku.
Tom ten, jak to już była mowa wcześniej, nie jest monografią historii Festung Breslau,
a stanowi raczej syntezę aktualnych badań nad tragiczną historią miasta w pierwszej połowie
1945 r. Razem z tomem wcześniejszym, wydanym w roku 2009, jest pewnym podsumowaniem stanu naszej, choć nie tylko naszej polskiej, wiedzy o losach Wrocławia w ostatnich
miesiącach II wojny światowej i postrzeganiu tych losów w Polsce, Niemczech czy Rosji.
Nie jest to jednak wyłącznie podsumowanie naukowe. Z całą pewnością zainteresowany
historią nadodrzańskiej metropolii Czytelnik znajdzie tu dla siebie ciekawe teksty, pokazujące tak dramatyczne wydarzenia z pierwszej połowy 1945 r., jak i fenomen mitu Festung
Breslau żywego aż do dziś zwłaszcza w Polsce, ale dostrzegalnego także, choć w innej postaci,
w Niemczech i Rosji.