Pobierz artykuł - Colloquia Anthropologica et Communicativa

BARTOSZ JASTRZÊBSKI
Uniwersytet Wroc³awski
Pieni¹dze
w strukturze codziennoœci
Pieniądze to temat pospolity, metafizycznie błahy i przyziemny. Trudno
tu o wzbogacającą ludzkie istnienie wzniosłość, trudno o urokliwe meandry stylu
wysokiego, który powoduje, iż chociaż przez chwilę wierzymy, że życie ludzkie
jest czymś więcej i czymś lepszym niż rzeczywiście jest. A przecież może to właśnie tej wzniosłości, by nie rzec – sentymentalnie nieco – duchowego piękna i głębi,
brakuje człowiekowi w jego znojnej, cyklicznie przygniatanej rozmaitymi kryzysami codzienności, brakuje szybowania myślami w świecie dalekim od zwyczajnych, powtarzalnych czynności podtrzymujących fizyczną egzystencję i społeczno-ekonomiczne usytuowanie. Potrzeba zatem pogłosów i prześwitów z innego
świata, by ten tutaj chciało się w ogóle podtrzymywać i troszczyć o niego, trzeba
odległości, metapoziomu, by poziom „zero”, poziom manipulacyjno-zakupowej
codzienności zobaczyć w jakiejś niefrustrującej i godnej uwagi perspektywie.
O to jednak niełatwo. Skutecznie nas przekonano bowiem, że każde „meta”, czyli
także każdy dystans, który się dzięki niemu osiąga, jest tylko słownikową ekstrawagancją szalonych marzycieli, znudzonych, zasobnych intelektualistów lub filozoficznie niedouczonych żałosnych naiwniaków, niepojmujących szlachetnych,
odwiecznych zasad umysłowego ergo językowego konstruktywizmu. Wymyślili
sobie oni owe słowniki nie dlatego, że coś odkryli (nie ma bowiem odkrywania,
jest tylko tworzenie), lecz po to, by samemu poczuć się „meta” jako tych niezwykłych słowników włodarze, szafarze prawd przekraczających zwykłą, ludzką mizerię i potwierdzających przez to ich własną wyjątkowość oraz roszczenie
do władzy. W końcu jednak zdemaskowano uzurpatorów i wyśmiano wszystkie
ich sztuczki i językowe wygibasy zabaw w dualistyczną metafizykę. To właśnie usłyszeliśmy o wszelkich rzekomych metapoziomach ludzkiej egzystencji,
o słowach wyrażających coś innego niż „zrazu” i „zwykle” powszedniego życia.
Wygląda tedy na to, że owo życie w żaden sposób nie jest opromienione blaskiem
boskiej chwały, że nie jest jutrznią wiecznej szczęśliwości, jak co niektóre z tych
metafizyk ośmielały się twierdzić. Jest takie oto zwyczajne po prostu, w zwyczajności zanurzone jak ręka w kieszeni poszukująca portfela. Pozostaje więc
do dyskusji namacalny konkret bieżących spraw rozpościerający się pomiędzy
kuchnią, ubikacją, łóżkiem i tym wszystkim, co pozwala w niezakłócony sposób
Colloquia Anthropologica et Communicativa: Monety, banknoty i inne środki wymiany, 2010
© for this edition by CNS
MONETY.indb 187
2010-05-05 09:12:38
188
BARTOSZ JASTRZÊBSKI
korzystać zarówno z jednego, drugiego, jak i trzeciego, i co sprowadza egzystencję do kwestii podtrzymywania socjoneurobiologicznie rozumianego życia.
A w samym sercu tego – pieniądze, czyli pospolitość i małostkowość handlu oraz
codziennych szacunków opłacalności. Georg Simmel zauważa w tym kontekście:
faktycznie ekwiwalent, jakim jest powszechny środek wymiany – pieniądz – pozbawia rzeczy
wartości także w wyższym sensie. Pieniądz jest „podły”, bo służy jako ekwiwalent dowolnej rzeczy: dostojeństwo przysługuje tylko temu, co indywidualne; to, co odpowiada wielu wartościom,
odpowiada najniższej z nich i dlatego także najwyższą ściąga na najniższy poziom. Na tym polega
tragizm wszelkiej niwelacji, że sprowadza całość do poziomu najniższego jej elementu1.
Pieniądz zatem „spłaszcza” rzeczywistość, sprowadza byt do wspólnego
mianownika, eliminuje inne wymiary sensów i znaczeń, jakby w myśl ekonomicznego odpowiednika brzytwy Ockhama: nie należy mnożyć sfer rzeczywistości (czy też schematów interpretacyjnych tejże rzeczywistości) nad potrzebę,
zwłaszcza jeśli zasady ekonomiczne tłumaczą byt wystarczająco dobrze, by w nim
funkcjonować. Równocześnie jednak, właśnie jako taka wszechwładna i jedyna
skala wartości dla wszystkiego, jest pieniądz w dzisiejszym świecie nieodzowny,
albowiem
pieniądz w przeciwieństwie do wszystkich specyficznych wartości jest czymś bezosobistym i bezbarwnym, i właśnie wskutek tego braku charakteru – coraz bardziej widocznego w toku rozwoju
kultury, jako że pieniądz staje się ekwiwalentem coraz większej liczby coraz różnorodniejszych
rzeczy – świadczy bezmierne usługi2.
O tych usługach właśnie – kupowanych niemałym egzystencjalnym kosztem
– będziemy tu mówić. One stanowią bowiem, że z teoretycznym także namysłem
można się nad pieniądzem pochylać.
Jest zatem tak, że – pod nieobecność wieczności i wiecznych spraw, ku którym się ongiś z pietyzmem zwracano – mowy o pieniądzach nie unikniemy,
bo zakotwiczają nas one wśród rzeczy, a także ludzi, czyli po prostu w tym,
co jest dla nas dzisiaj rzeczywistością. W rzeczywistość trzeba się jednak wkupić. Czy raczej: rzeczywistość tę trzeba dopiero stworzyć z rzeczy zakupionych,
bo przecież sami ich już robić nie potrafimy. Otoczyć się tedy przedmiotami,
które pozwolą spełnić wymóg troski o swe własne bycie i uczynią to bycie znośnym, a najlepiej przyjemnym. Ponadto, przedmioty te – książki, płyty, zastawy,
ubrania, obrazki, meble, samochody, domy w końcu – odwzorować mają i poświadczyć naszą tożsamość. Jakiekolwiek by były – są wszak nasze i przez nas
wybrane. W przedmiotach nam poręcznych i codziennie współtowarzyszących
chcemy ją nieustannie widzieć i afirmować, potwierdzić, iż jest czymś więcej
niż nietrwałym obłokiem przypadkowych uwarunkowań. Ostatecznie to bibeloty i narzędzia codzienności określają naszą odmienność, ustanawiają tożsamość,
1
2
G. Simmel, Pisma socjologiczne, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 2008, s. 109.
Ibidem, s. 103.
Colloquia Anthropologica et Communicativa: Monety, banknoty i inne środki wymiany, 2010
© for this edition by CNS
MONETY.indb 188
2010-05-05 09:12:38
Pieni¹dze w strukturze codziennoœci
189
a przynajmniej jakąś jej część, w sposób wymierny i widoczny dla wszystkich. Są
ekspozycją jaźni. Ktoś, kto nie miałby nic, byłby w dzisiejszym świecie – pewnie
też w każdym innym – nikim. Nawet kloszardzi, pozbawieni niemal wszystkiego,
przywiązują się do swoich drobnostek, do swych drobnych śmieci: tępych nożyków, starych kubków, zardzewiałych dwukółek, kolorowych wycinków, szmat
i kartonów. Każdy chce coś mieć, choćby dla innych owo coś nic nie znaczyło,
w czym skraplałoby się jego pożądanie bytu, z czym mógłby złączyć jakąś historię, dokleić wyobrażenia, czemu mógłby nadać jakiś sens i zobaczyć refleksy tego, co ważne. Dostrzec przebłyski świata innego niż ten, który go otacza.
Niektóre spośród przedmiotów mogą o takich innych światach, innych czasach
i miejscach przypominać. Słowem, mogą one stać się znakami, których signifie
odsyła do głęboko zakorzenionych, konstytutywnych dla naszego jestestwa obrazów i uczuć. Przywiązanie do przedmiotów i ludzi poświadcza też, jak bardzo,
na ogół, chcemy być. I nie zniknąć całkiem. Kultywujemy przedmioty, bo wiemy,
że niektóre z nich mogą trwać dłużej niż człowiek i o człowieku (wraz z jego
światem) już nieistniejącym zaświadczać. Dlatego też z takim pietyzmem przechowujemy pamiątki, artefakty z przeszłości, że poświadczają one zwycięstwo
ludzkiej myśli i kunsztu rąk nad okrucieństwem czasu. Kultura, materializująca
się przecież w przedmiotach, jest tedy namiastką nieśmiertelności, pełni funkcję
konsolacyjną w obliczu nieodwołalnego unicestwienia wszystkich ludzi. W rzeczach i przez nie zwyciężamy czas, i to nawet wówczas gdy – zamiast przechowywać – nieustannie wymieniamy przedmioty. Wtedy mamy bowiem dojmujące
wrażenie, iż czas ów jest ich niewyczerpywalnym zdrojem i łatwiej zapominamy,
że jest także ich pełzającym kresem.
Tak tedy, po pierwsze, rzeczy. Przedmioty zapełniają nasz świat, przedmioty
ten świat konstytuują. Tworzą jego smak, styl i konsystencję – jakość. Są źródłem
estetycznego powabu, emanują swą dodaną, symboliczną wartością, sprawiają
przyjemność samym swym istnieniem i przynależeniem do kręgu tego, co moje,
kręgu, który z kolei jest miarą mej pracy i zaangażowania w świat. Przedmioty,
w przeciwieństwie do ludzi, zawsze pozwalają się dotykać, oglądać i w pełni, bez
reszty, mieć. W tym sensie są wdzięczne i urokliwe niczym patriarchalny ideał
kobiety. Poprzez nie samookreślamy się, wyznaczając kontury naszej tożsamości.
Wszak widzimy w nich historię swych pragnień, których koleje wyznaczają część
wewnętrznych dziejów naszego bycia. Dzięki rzeczom odsuwamy ponurą prawdę
o absurdalności egzystencji, jej braku jakiegokolwiek „skąd?” i „dokąd?”, braku
ostatecznego, bezwzględnie obowiązującego celu, ku któremu myśl i działanie
człowieka mogłyby się kierować. A rzeczy te nabywamy właśnie za pieniądze,
za sprawą kupna, transakcji. Stąd też musi się pojawić i pojawia się myśl, że
nie ma nic poniżającego w kupowaniu i sprzedawaniu – nic poniżającego w pragnieniu posiadania
tej koszuli (żeby ją założyć, żeby mnie w niej widziano) ani w pragnieniu posiadania tej książki
(żeby ją przeczytać, żeby ją oznaczyć własnym imieniem i nazwiskiem), i nie ma nic poniżające-
Colloquia Anthropologica et Communicativa: Monety, banknoty i inne środki wymiany, 2010
© for this edition by CNS
MONETY.indb 189
2010-05-05 09:12:38
190
BARTOSZ JASTRZÊBSKI
go w udostępnianiu tych rzeczy za pewną cenę, jeżeli nawet jest to taka cena, że nie mogę kupić
obydwóch tych rzeczy zarazem3.
W niektórych czasach i miejscach nie było nic poniżającego nie tylko w zakupie książki czy koszuli, lecz także żony na przykład. One też, żony, chciały
– i pewnie nadal chcą, tylko w inny sposób – mieć wymierną wartość, mężczyźni
zaś chcieli uczciwie nabyć to, co wartościowe, by ozdabiało im byt i potwierdzało
ich status, a więc wzmacniało z kolei ich poczucie wartości. Wspomina o tym
Simmel:
kobiety z ludu Kaffer nie uważają ich sprzedaży za poniżenie, wręcz przeciwnie – dziewczęta są z tego dumne, i im więcej wołów i krów kosztowały, tym bardziej wartościowe się czują
[...] Czyni to zrozumiałym fakt, że w niektórych plemionach amerykańskich oddanie dziewczyny bez ceny uważane jest za istną degradację jej i całej jej rodziny, i nawet jej przyszłe dzieci
nie są traktowane lepiej niż bękarty4.
Mamy tu więc ów powracający motyw: pieniądz wprawdzie homogenizuje
wartość, ale przynajmniej ją ustala i podtrzymuje.
Rzeczy owe, co ozdabiają i ulepszają istnienie, trzeba zatem nabyć, ludzi
zaś – także niezbędnych do konstruowania naszego prywatnego świata – w taki
czy inny sposób zjednać, czyli dowieść im, iż bycie z nami będzie dla nich źródłem psychicznego dobrostanu przy minimum cierpienia. Jak zauważa Michael
Walzer:
O ile nie możemy wydawać pieniędzy na poziomie wyższym niż to, co uważa się za konieczne do przetrwania, o ile nie posiadamy jakiejś dozy wolnego czasu i komfortu, które można
kupić za pieniądze, cierpimy niedostatek poważniejszy niż ubóstwo jako takie, cierpimy swego
rodzaju głód znaczenia społecznego, cierpimy poczucie społecznego wydziedziczenia [...] O ile
nie posiadamy pewnej liczby rzeczy wymaganych społecznie, nie możemy cieszyć się uznaniem
społecznym i być uważani za osoby pełnosprawne5.
Przy czym nie chodzi tylko (i głównie) o dość ogólne uznanie społeczne,
lecz także o to, w jaki sposób będziemy w stanie ułożyć nasze relacje z ludźmi,
konkretnymi ludźmi, w tym z tymi bardzo dla nas ważnymi. Mianowicie, co będziemy mogli im zaoferować, jak bardzo będziemy w stanie ich zabezpieczyć,
jakie przyjemności (lub nieprzyjemności) staną się ich udziałem, gdy będą blisko nas kroczyć. Zatem, jakimi będziemy mężami, kochankami, przyjaciółmi,
rodzicami... Nie mam tu na myśli jakiejś wulgarnie rozumianej interesowności
współbycia, wykorzystywania lub pozwalania się wykorzystywać, lecz możliwą
formę, jakość i przestrzeń tych relacji. To, czy będziemy mogli zaprosić kogoś
do kina, kawiarni lub na dobry obiad, czy będziemy mogli mu kupić naszą ulu3
Ibidem, s. 174.
G. Simmel, Filozofia pieniądza, przeł. A. Przyłębski, Poznań 1997, s. 346.
5 M. Walzer, Sfery sprawiedliwości. Obrona pluralizmu i wolności, przeł. M. Szczubiałka,
Warszawa 2007, s. 168.
4
Colloquia Anthropologica et Communicativa: Monety, banknoty i inne środki wymiany, 2010
© for this edition by CNS
MONETY.indb 190
2010-05-05 09:12:38
Pieni¹dze w strukturze codziennoœci
191
bioną i ważną książkę. Czy będziemy w stanie zabrać go w piękne lub z innych przyczyn godne zobaczenia miejsce. Czy będzie w naszej mocy sprawić
mu radość, na przykład tak jak dziecku, gdy kupujemy mu prezent, a szczęście
jego jest wówczas autentyczne i przez to zniewalające, nawet jeśli jego przyczyna
zdaje się marnej jakości. Uczynić więc radość, którą i my będziemy się cieszyć,
bo łatwiej przecież i szlachetniej radować się z zadowolenia innych, niż generować je autotelicznie i pożywać samemu tylko. O to w końcu idzie, czy będziemy
w stanie drugiemu coś dać lub pomóc, kiedy będzie tego potrzebował – ubrać
go i nakarmić. Chodzi więc o rzeczy proste, zwyczajne, niezbyt wzniosłe, lecz
ważne, w które pieniądze w sposób konieczny są uwikłane. Rzecz tyczy się możliwości ekspresji naszej istoty, dawania świadectwa naszym uczuciom, wyrażania
i spełniania naszych i ludzi nam bliskich pragnień, nie tylko tych przyziemnych
i trywialnych, ale także tych celujących (nieco) wyżej. Pieniądze zahaczają więc
o rzeczy istotne i smak tej istotności w pewnej mierze im się udziela.
I pieniądze z jednego jeszcze względu są nieodzowne. Dzięki nim kupujemy
usługi, czyli to, czego żadną miarą nie mamy ochoty – lub możliwości – sami
robić. A przyznał to nawet Zygmunt Freud, że unikanie przykrości, tego, co bolesne lub wstrętne, bywa silniejszą pobudką działania niż poszukiwanie rozkoszy. Bo wyobraźmy sobie, jakim pasmem trudów, klęsk i zgryzot byłoby nasze
życie, gdybyśmy wszystko – niczym ludzie archaiczni – musieli robić sami. Byłby to niekończący się koszmar nieudanych prób, piekło przymusu robienia tego,
czego nie umiemy i nie lubimy robić. Pieniądze są tedy po to, aby się wykupić
od tego, co niewdzięczne, nieznośne, męczące, nie wyłączając przymusu myślenia o nich właśnie, bo ten należy do najgorszych.
I tak, biorąc pod uwagę te wszystkie dobrodziejstwa, jakie za sprawą pieniędzy stają się naszym udziałem, łatwo zapominamy o początkowych zastrzeżeniach, podług których pieniądz spłaszcza i sprowadza do najniższego mianownika rzeczywistość i wszelkie wartości. Bo przecież dobrze byłoby mieć trochę
gotówki. Zagarnąć ją jednym, sprytnym a zwycięskim, ruchem lub choćby uskładać powoli, jeśli już nie można inaczej. Na samą myśl o tym wyobraźnia zaczyna działać gorączkowo, jakkolwiek byśmy się od tego nie odżegnywali. Można
byłoby myśleć wówczas ściślej, można byłoby działać efektywniej i bardziej „po
naszemu”, załatwić z „ułańską” iście fantazją parę zaległych spraw i spełnić kilka
zalegających od dawna gdzieś na dnie umysłu życzeń – wszak urok pieniędzy
to w dużej mierze właśnie urok naszych pragnień i wizji. Dowieść więc niedowiarkom jak bardzo się mylili, pokazać wrogom, jaką potęgę mają naprzeciw
siebie przy całej ich słabości. Można byłoby wówczas porzucić obmierzłą często
pracę i oddać się błogiemu wylegiwaniu. Po prostu odpocząć w końcu, bo życie
męczy, a zarabianie pieniędzy to już szczególnie źle w ekonomice sił się przedstawia. Ogólnie zatem nie chcemy wiele. Rzec można: minimum. Aż prosi się
zacytować tu Heinricha Heinego, który też wyznaje ubóstwo swych życzeń:
Colloquia Anthropologica et Communicativa: Monety, banknoty i inne środki wymiany, 2010
© for this edition by CNS
MONETY.indb 191
2010-05-05 09:12:39
192
BARTOSZ JASTRZÊBSKI
Jestem człowiekiem o najbardziej pojednawczym sposobie myślenia. I takie są moje życzenia: skromny domek pod strzechą, przy tym jednak dobre łóżko, dobre jedzenie, mleko i masło
bardzo świeże, przed oknami kwiaty, przed drzwiami kilka pięknych drzew, a jeśli dobry Bóg
zechce mnie całkiem uszczęśliwić, to niech mi da ucieszyć się widokiem sześciu lub siedmiu moich wrogów wiszących na tych drzewach. Ze wzruszeniem wybaczę im przed śmiercią wszystkie
krzywdy, jakie mi wyrządzili w życiu – tak, trzeba wybaczać swoim wrogom, ale nie wcześniej
nim zawisną na gałęzi6.
I – jak powiedziano – my także skromne i całkiem ludzkie mamy życzenia,
nieodbiegajace daleko od tych, o których mówi poeta. I gdyby się dało spełnić
je bez tykania przebrzydłej mamony, byśmy to na pewno chętnie zrobili. Ale się
nie da i w tym problem.
Zważywszy więc na to, co powyżej, pojawia się tu takie, oczywiste, zagrożenie: że jako środek tak cenny i użyteczny pieniądz łatwo może stać się celem
samym w sobie. Niczym klucz otwierający wszystkie drzwi i eminentnie zawierający już w sobie wszystko to, co za tymi drzwiami się znajduje, niczym czarodziejska różdżka, którą sprawić można wszystko – dobrobyt, spokój, bezpieczeństwo, szczęście po prostu. Zatem rację ma Simmel, gdy powiada, iż „żaden
inny przedmiot, który ma wartość tylko jako środek, nie zdołał tak energicznie,
tak kompletnie i z takimi konsekwencjami dla całości życia stać się – pozornie
lub rzeczywiście – celem dążeń i samoistnym źródłem satysfakcji”7. Przysłania
sobą, wówczas gdy tak się stanie, wszelkie widoki, ku którym miał nas prowadzić, nakazuje nieustanne gromadzenie, bo przecież nie można – tak po prawdzie – mieć za dużo pieniędzy, tak jak nie sposób cierpieć nadmiaru szczęścia
czy przyjemności. Cieszy chłodnym ciężarem monety i dyskretnym, liściastym
szelestem banknotu. Zmusza do biegu i gonitwy – wszak niepodobna być apatycznym i opieszałym w rozpromienianiu siebie i innych. Wślizguje się i instaluje nieusuwalnie w życie umysłu, rozmieniając myśli na drobne. Straszy po nocach swym własnym niedoborem, co ruiną jest spraw dużych i małych. Każe
się szukać na wszelkich gościńcach rzeczywistości, które przemierzamy, próbując odnaleźć siebie i to, co własne. Trochę po protestancku rzec można, iż staje
się widomym znakiem przychylności bogów, za którą nieraz przecież tęsknimy.
W swej obecności lub nie, to wszak wieczny towarzysz człowieka, lokator jego
myśli, kieszeni i kont, jednako i władca, i służebny. Tak samo szatańska pokusa, symbol bezdusznego Imperium, zarówno dźwięczący diabelskim chichotem
naszej własnej zachłanności, jak i moralnie czysty wdowi grosz. Słowem, bożek
to o podwójnym obliczu i być może dlatego właśnie tak dobrze leżący nam w dłoni.
I na języku, gdy w końcu staje się opłatą dla Charona.
6
7
Cyt. za: Z. Freud, Człowiek, religia, kultura, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1967, s. 282.
Ibidem, s. 111.
Colloquia Anthropologica et Communicativa: Monety, banknoty i inne środki wymiany, 2010
© for this edition by CNS
MONETY.indb 192
2010-05-05 09:12:39