Demarginalizacja wsi polskiej drogą samodzielnego rozwoju

Demarginalizacja wsi polskiej
drogą samodzielnego rozwoju,
urbanizacji, skansenizacji.
Plan
• Wielofunkcyjny rozwój wsi i zrównoważony
rozwój obszarów wiejskich –programy i
rzeczywistość
• Odnowa wsi jako koncepcja rozwoju
obszarów wiejskich
Cechy koncepcji „odnowa wsi”, geneza
Możliwości zastosowania w Polsce (bariery)
koncepcji „odnowy wsi”
Rozwój lokalnego kapitału- poprzez odnowę
wsi
• Demarginalizacja wsi poprzez urbanizację
1
Marginalizacja, marginalność wsi
(za koncepcją Mahlera „peryferium-centrum”)
Bycie na poboczu życia społecznego,
zajmowanie pozycji społecznie „peryferyjnych” –
mniejsze uprawnienia, większe obowiązki,
mniejsze możliwości decyzyjne i wyboru, gorsza
sytuacja ekonomiczna, niższe możliwości
edukacyjne, zawodowe, ochrony zdrowia itd
pomimo normatywnej gwarancji praw i obowiązków
uczestniczenia w życiu społecznym mają niekorzystne
warunki życia w porównaniu z „nieupośledzoną” częścią
społeczeństwa.
Wieś to
• Wielopłaszczyznowa struktura społecznoprzestrzenna o różnorodnych funkcjach,
wymaga ujęcia kompleksowego
• Demarginalizacja możliwa jest
– poprzez wielostronny rozwój obszarów
wiejskich, przez przeobrażenia prowadzące
do wyższej jakości życia na wsi
-Jest pochodną aktywizacji i rozwoju obszarów
wiejskich
2
Koncepcje rozwoju obszarów
wiejskich nawiązują do teorii:
Rozwoju społecznego
-
Modernizacji
Rozwoju zależnego
Ekorozwoju
Rewitalizacji
Rozwoju
zrównoważonego
- Rozwoju kapitału
społecznego
Rozwoju lokalnego
- Aktywizacji i rozwoju
społeczności lokalnych
- Inicjatyw społecznych
- Strategii rozwoju lokalnego
- Rozwoju endogennego
- Wielofunkcyjnego rozwoju
obszarów wiejskich
-odrębny nurt –odnowa wsi
Zrównoważony rozwój obszarów
wiejskich i
Wielofunkcyjny rozwój rolnictwa i wsi
Podejmowane w literaturze
naukowej
i obecne w dokumentach
rządowych (także w kontekście
wykorzystania środków UE)
3
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich
na lata 2004-2006
• Cel strategiczny 2: Zrównoważony rozwój
obszarów wiejskich
„dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju
obszarów wiejskich niezbędne jest zapewnienie
wielofunkcyjności rolnictwa i wsi, zwiększenie
funkcji gospodarczych i społecznych wsi,
ochrony środowiska na obszarach wiejskich,
ograniczenie bezrobocia oraz poprawa
warunków życia ludności wiejskiej”
Większość programów dla realizacji celu 2
PROW–zrównoważony rozwój obszarów
wiejskich (i sektorowych programów
operacyjnych) dotyczy głównie
wielofunkcyjności rolnictwa, dywersyfikacji
gospodarstw
a nie wsi jako układu lokalnego
(niedosyt programów ograniczających biedę
podniesienia na wyższy poziom edukacji na
wsi (szeroko rozumianej)
4
Rozwiązywanie najważniejszych
problemów społecznych wsi leży w
gestii samorządów i społeczności
lokalnych.
Skuteczność zależy od ich
aktywności, przedsiębiorczości i
sprawności
Aktywność społeczna i
uczestnictwo w rozwiązywaniu
problemów lokalnych
podstawą programów jak np.
„Odnowa wsi”
5
Możliwości dofinansowania
projektów odnowy wsi
• SOP Restrukturyzacja i modernizacja sektora
żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich
(priorytet: Zrównoważony rozwój obszarów
wiejskich, działanie: Odnowa wsi oraz zachowanie i
ochrona dziedzictwa kulturowego)
• Pomoc finansowa z Europejskiego Funduszy
Gwarancji i Orientacji w rolnictwie- sekcja orientacji
–EAGGF (80% całkowitego kwalifikującego się
kosztu)
Odnowa wsi rozważana jest jako:
1. Ruch społeczny o podbudowie ideologicznej,
broniący tradycyjnych wartości wsi;
2. Trwały proces kształtowania warunków życia
wsi (tradycje +nowoczesność)
3. Metoda wielofunkcyjnego rozwoju obszarów
wiejskich (na bazie subsydiarności- pomoc dla
samopomocy);
4. Program zintegrowany i uniwersalny.
6
Koncepcja „Odnowa wsi”
•
Odwołanie się do wartości życia i dziedzictwa kultury wiejskiej (do
zachowania tożsamości)
•
Podkreślenie potrzeby rozwoju cywilizacyjnego wsi (warunki materialne i
niematerialne, duchowe)
•
Uspołecznienie działań, (aktywność społeczna
realizacja celów)
•
Zasada subsydiarności (poprzez rozwój endogenny przy wykorzystaniu
mechanizmów rozwoju subwencjonowanego)
•
Kompleksowy charakter (obejmuje wszystkie sfery : przestrzeń i architektura,
rolnictwo, kultura i duchowość, życie społeczne, polityka lokalna, edukacja,
środowisko naturalne, gospodarka)
•
Podstawą realizacji -zasada zrównoważonego rozwoju
•
Międzynarodowy zasięg- tworzenie sieci współpracy regionów
- wspólne planowanie i
Model odnowy wsi
obejmuje sferę centralną zsl i zewnętrzną wgrs
Zaangażowanie
Społeczności lokalnej
Wsparcie gminy
Regionu, specjalistów
Wsparcie krajowe,
zagraniczne(wykorzystanie
funduszy strukturalnych UE)
Odnowa wsi ma dwa plany
Lokalny (SL+ gmina)
Regionalny (kształtowanie polity
wobec obszarów wiejskich)
7
Geneza ruchu odnowy wsi
( Dorferneuerung )
Formowanie idei i koncepcji programów OW:
Niemcy: (Bawaria, Badenia-Wirtembergia, Nadrenia- Palatynat, Hesja) od 1965
drogą odgórną- system wdrażania oparty o struktury rządu krajowego,
administracji landu, samorządu –powiatów i gmin
nacisk na standard życia i rozwój społ-gospodarczy
Dolna Austria od 1977
drogą oddolną –działania odnowy inicjowane przez społeczności lokalne, rola
organizacji pozarządowych; gmina- akceptacja propozycji sl, ustalanie
procedur finansowania przedsięwzięć
nacisk na jakość życia, wartości humanist. współdziałanie, zachowanie
tożsamości wsi
Cel wspólny: poprawa warunków życia i wywołanie zaangażowania mieszkańców
w rozwój ich wsi
Etapy „odnowy wsi”
Zmiany w celach
• 1. Modernizacja rolnictwa i odnowa urbanistyczna wsi
(element odgórnego federalnego programu komasacji gruntów- Niemcy)
• Skutki modernizacji (utrata tożsamości, degradacja środowiska,
bezrobocie, wyludnianie wsi, kryzys obszarów wiejskich) uświadomiły że
wieś to nie tylko rolnictwo. Wieś wymaga odbudowy z zachowaniem
elementów wystroju przestrzeni, krajobrazu, budownictwa
• 2. Odnowa „fasadowości”, wizerunku wsi – rozwój usług i produkcji
związanej z renowacją budynków i infrastruktury wiejskiej (miejsca pracy)
• 3. Odnowa społeczności i duchowości (Austria)- odnowa myślenia
i motywacji do współdziałania i samoorganizacji – wspólna wizja wsi, plan
odnowy budowany przez zaangażowaną społeczność wiejską
• 4. Programy odnowy wsi wg reguł zrównoważonego
rozwoju (Agenda 21 – ustalone na Szczycie Ziemi w 1992 r) i zasad
„koncepcji rozwoju terenów wiejskich i odnowy wsi w Europie
opracowane przez EWR ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich i Odnowy Wsi
• Wyrazem stosowania w/w reguł –program „Wsie tematyczne” –
budowanie wizji wokół „produktu”, wyznaczającego unikalność wsi
8
Rozwój ruchu Odnowy wsi
• 1965-81 –formowanie idei i koncepcji programów
• 1982-90-programy regionalne w Niemczech i Austrii
• 1984 –ECOVAST- Europejski Ruch Odnowy Wsi i Małych Miast
• 1987- I Europejski Kongres Odnowy Wsi
• 1988-Europejska Wspólnota Robocza ds. Rozwoju Terenów Wiejskich
i Odnowy Wsi (ARGE)
• 1990- I Konkurs o Europejską Nagrodę Odnowy Wsi
• 1994- „Strategia dla Wiejskiej Europy” –przyjęta przez ECOVAST
•
•
1994 – program OW Komisja Europejska podporządkowała Dyrekcji VI ds.
Rolnictwa – korzystanie ze środków Europejskiego Funduszu Orientacji i
Gwarancji Rolnictwa
1996- „Przewodnia Koncepcja Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi w
Europie”
• 2000- rozpoczyna się ruch tworzenia wsi tematycznych
• 2002 – I Polski Kongres Odnowy Wsi
Możliwości dla „odnowy wsi”
w Polsce
• Baza dla odnowy „fasadowości”- krajobraz
kulturowy wsi, układy tradycyjnej zabudowy o lokalnym, regionalnym
charakterze (kościoły, kaplice, młyny, wiatraki, spichlerze, zespoły
folwarczne i pałacowo-ogrodowe), elementy kultury ludowej(rzemiosło, obrzędowość, muzyka, gwary), urozmaicony krajobraz
środowiska naturalnego, bioróżnorodność, różnorodność siedlisk –
walory pozaprodukcyjne wsi i rolnictwa. Różnorodność kulturowa i
przyrodnicza wsi –wartością godną pielęgnacji.
• Odnowa społeczności i duchowości – niski kapitał
ludzki i społeczny
• Walory polskiego rolnictwa –nie przekroczony
krytyczny punkt równowagi ekologicznej w rolnictwie z uwagi na
tradycyjne metody produkcji –szansa na produkcję „żywności
wysokiej jakości”, lokalne odmiany roślin i zwierząt gospodarskich.
Warunki dla rozwoju agroturystyki, turystyki kulturowej,
edukacyjnej, adaptacja zabytków na cele pozaprodukcyjne (hotele,
muzea, telechaty)
9
Ograniczoność aplikacji europejskich
programów odnowy wsi w Polsce
• Centralistyczny model
gminy polskiej
-przywództwo gminnej władzy
zorientowanej na utrzymanie
władzy
-realizacje własnych interesów
Organy samorządowe
„władza”
Administracja
(bufor)
-bierność, roszczeniowość
społeczności lokalnych,
będących na marginesie
spraw publicznych
Społeczność lokalna
(bierna)
Możliwość wdrażania Odnowy wsi
Partycypacyjny model gminy
-demokratyzacja życia-fundamentem rozwoju lokalnego
Społeczność lokalna
(aktywna, zorientowana na
współpracę)
o
o
o
Organizacje pozarządowe(rozw. problemów)
Administracja
(obsługa)
(realizacja celów strategicznych)
r
r
r
Rady sołeckie (samoorganizacja)
Organy
samorządowe
„służba”
(zaspakajanie potrzeb, rozwój)
10
I Regionalny program odnowy wsi
w Polsce- woj. opolskie 1997 r.
•
•
•
•
drogą odgórną
Gminy zgłaszały uczestnictwo swoje i sołectw do
Sejmiku Samorządowego woj. (stawiały na
wzrost aktywności społeczności lokalnych)
Uchwała rad sołeckich o przystąpieniu do
programu-wskazanie lidera wsi
Uchwała gminy ze wskazaniem sołectw- z
urzędu gminy koordynator realizacji programu
Akceptacja przez Sejmik – przyjęcie do
programu
Odnowa wsi –szansą rozwoju kapitału
lokalnego
co prowadzi do lepszego standardu i jakości życia wsi
• Glokalizacja -Przyszłością wsi jest umiejętność korzystania z globalnych
wartości cywilizacyjnych i zachowania tożsamości wsi – unikalność
wyznacza miejsce w systemie globalnym
• Kapitał informacyjny -zasoby dostępnej wiedzy i informacji umiejętnie
wykorzystywanej
• Kapitał kulturowy –pielęgnowane dziedzictwo kulturowe
• Kapitał ludzki (wykształcenie, wiedza, zdolności, kultura, zdrowie,
bogactwo)
• Kapitał społeczny (zaufanie, odpowiedzialność, współpraca –podstawa
stowarzyszeń, zespołów współdziałania)
• Kapitał przyrodniczy
• Kapitał finansowy
• Kapitał fizyczny (infrastruktura-z zachowaniem walorów środowiska i
kondycji społecznej wsi)
• Przy zachowanej zasadzie zrównoważonego rozwoju poprawiają się
warunki życia
11
Odnowa wsi –szansą rozwoju kapitału
lokalnego
co prowadzi do lepszego standardu i jakości życia wsi
glokalizacja
K .informacyjny
K. kulturowy
Kapitał
ludzki
Kapitał przyrod
niczy
Kapitał
społeczny
Kapitał finansowy
Warunki życia
Na wsi
Zrównoważony rozwój
Kapitał fizyczny
Najpowszechniejszą drogą do
demarginalizacji wsi- rozwój
endogenny (w oparciu o kapitał lokalny)
przy wsparciu instytucji krajowych i
europejskich programów)
• Demarginalizacja wsi poprzez urbanizacje
dotyczy wsi podmiejskich, w
aglomeracjach
• Skansenizacja wsi jest możliwa jedynie w
wąskim wymiarze („wieś jako regionalne
muzeum etnograficzne”)
12
Odnowa wsi wg programów
niemieckich-austriackich dotyczy
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Przestrzeni wsi-protekcja tradycyjnego krajobrazu i zabudowy wsi
–udział mieszk. w budowie planów zagospodar.
Architektury wsi- zachowanie wzorów regionalnych, ekolog.
Budownictwo, adaptacja starych budynków do nowych funkcji
Rolnictwa- ekologiczne, produkcja biomasy, specjalne uprawy i
hodowle, sprzedaż bezpośrednia, grupy producenckie, promocja
Kultury i duchowości –obrona tożsamości, kultura, tradycja-kreatywn
Życia społ.- stowarzyszenia, grupy samopomocowe,obyczaj
Polityki lokalnej-uspołecznienie polityki, uczestnictwo w rozwoju
Edukacji-nowoczesne nauczanie, funkcje środowiskowe
Środowiska naturalnego-zasady ochrona środowiska, ekologizacja
rolnictwa, naturalne źródła energii
Gospodarki-nowe formy zarobkowania, promocja, produkt lokalny
Dziękuję Państwu
za uwagę
13