02 Banas.p65

PRACA ORYGINALNA
ISSN 1643–0956
Anna Banaś, Hubert Wichowicz, Maria Gałuszko, Katarzyna Jakuszkowiak
Klinika i Katedra Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych Akademii Medycznej w Gdańsku
Współchorobowość somatyczna
w zaburzeniach depresyjnych
Comorbidity of somatic and depressive disorders
STRESZCZENIE
WSTĘP. Celem pracy było ustalenie zakresu i charakteru współistniejących schorzeń somatycznych
u pacjentów leczonych z powodu zaburzeń depresyjnych na Oddziale Nerwic Kliniki Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych AM w Gdańsku w latach 2000–2003.
MATERIAŁ I METODY. Przebadano 276 pacjentów
(227 kobiet — 82,24% i 49 mężczyzn — 17,76%
w wieku 16–65 lat (K — SD = 46,48 ± 11,17 i M — SD
= 45,02 ± 12,37), z rozpoznaniem zaburzeń depresyjnych o umiarkowanym nasileniu. Epizody depresji według ICD-10 występowały u 49,33% kobiet
i 30,61% mężczyzn, zaburzenia depresyjne nawracające u 41,85% kobiet i u 18,36% mężczyzn, a organiczne zaburzenia depresyjne u 8,8% kobiet
i 51,02% mężczyzn. Analizowano dokumentację lekarską — badania dodatkowe i konsultacje lekarskie.
WYNIKI I WNIOSKI. Współchorobowość somatyczna
występowała częściej i w większym zakresie u kobiet (51,98%) niż u mężczyzn (40,81%). Współwystępowanie chorób somatycznych u kobiet (w większym zakresie) różniło się w podgrupie z rozpoznaniem epizodów depresyjnych i nawracających zaburzeń depresyjnych 0,1 < p < 0,05 w porównaniu
z podgrupą mężczyzn z tym samym rozpoznaniem.
Częstość współwystępowania chorób układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa) nie
różniła się istotnie u kobiet (15,85%) i mężczyzn
(20,40%) przy porównywalnym wieku.
U kobiet najczęściej występowały choroby układu
krążenia (15,85%) i narządu ruchu (zespoły bólowe
Adres do korespondencji: dr med. Anna Banaś
Klinika i Katedra Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych AMG
80–211 Gdańsk, ul. Dębinki 7, bl. 25
tel:. (058) 349 26 62, faks: (058) 349 48 27
e-mail: [email protected]
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005; 2 (5): 69–73
Copyright © 2005 Via Medica
kręgosłupa, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa,
stawów — 14,53%), a u mężczyzn — układu krążenia (20,40%) i neurologiczne (12,24%).
Słowa kluczowe: zaburzenia depresyjne,
współchorobowość, zaburzenia somatyczne
ABSTRACT
BACKGROUND. The aim of the study was to estimate
the range of comorbidity of somatic and depressive
disorders.
MATERIAL AND METHODS. Analysis of medical documents 276 patients (227 women — 82.24% and
49 men — 17.76%) aged 16–65 years (women — SD =
46.48 ± 11.17 and men — SD = 45.02 ± 12.37) which
were treated in the Neuroses Therapy Ward of the
Psychiatric and Neurotic Disorders Clinic, Medical
University of Gdańsk between 2000–2003 because
of depressive disorders. First episodes were observed
in 49.33% women and 30.61% men, recurrent depressive disorders in 41.85% women and 18.36%
men and organic depressive disorders in 8.8% women i 51.02% men according to ICD-10.
RESULTS AND CONCLUSIONS. The somatic comorbidity was more frequent in women 51.98% than in men
40.81%. Somatic comorbididty was more frequent
in women group with the first depressive episodes
and recurrent depressivedisorder than in men
(0.1 < p < 0.05). The cardiologic comorbidity (hypertension, coronary diseases), was represented in
(15.85% women and 20.40% men). In women we
observed mostly cardiologic diseases (15.85%), and
orthopedic, rheumatologic diseases (back-pain, hippain, degeneration of spinal column and joints)
(14.53%) and in men — cardiologic (20.40%) and
neurologic diseases (12.24%).
Key words: depressive disorders, comorbidity,
somatic disorders
www.psychiatria.med.pl
69
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005, tom 5, nr 2
Wstęp
Materiał i metody
Pojęcie współchorobowości wprowadził Feinstein w 1973 roku [1] i dotyczyło ono pierwotnie
współistnienia różnych chorób somatycznych obok
zespołów psychiatrycznych. Stopniowo jednak bardziej rozpowszechniło się jako współistnienie różnych
zespołów psychiatrycznych, na przykład depresji
i napadów lęku panicznego czy zaburzeń odżywiania się. Ocenia się na przykład, że u 13% pacjentów
z napadami lęku panicznego współwystępuje depresja, a u 25–50% chorych z napadami lęku panicznego zaburzenia depresyjne wystąpią w przyszłości.
Z kolei 50–75% pacjentów z zaburzeniami odżywiania się ma w ciągu życia dużą depresję [2]. Ostatnio
jednak ponownie przedmiotem zainteresowania jest
to początkowe ujęcie współchorobowości dotyczące chorób somatycznych u pacjentów z zaburzeniami psychiatrycznymi [2].
W ostatnich latach rozpowszechnienie depresji,
jak się szacuje, narasta i stanowi poważny problem
społeczny i ekonomiczny. Uważa się, według oceny
Światowej Organizacji Zdrowia, że do 2020 roku
dwiema głównymi przyczynami niesprawności na
świecie będą choroba niedokrwienna serca i depresje. Powiązania depresji z chorobami somatycznymi
dodatkowo obciążają pacjentów, upośledzając ich
funkcjonowanie i komplikując ich leczenie. Podkreśla
się także występowanie depresji w niektórych schorzeniach somatycznych, takich jak choroba niedokrwienna serca, gdzie po zawale serca jej częstość bywa szacowana na 40–60% [3], co istotnie wpływa na okres
przeżycia tych osób. Ponadto w innych chorobach, takich jak nowotworowe, neurologiczne (choroba Parkinsona, poudarowe i inne), także opisuje się znaczne
rozpowszechnienie depresji (10–27%) uwarunkowanych czynnikami biologicznymi i psychologicznymi.
Z drugiej strony, występowanie zaburzeń depresyjnych uważa się za czynnik ryzyka choroby wieńcowej, poprzez działanie wspólnych mechanizmów
dotyczących osi podwzgórze–przysadka–nadnercza
(PPN), pobudzenia układu adrenergicznego, procesów zapalnych, wpływu na układ krzepnięcia i działanie sprzyjające rozwojowi miażdżycy [4].
Ponieważ wśród pacjentów oddziału nerwic
z zaburzeniami depresyjnymi autorzy stwierdzali
znaczną częstość współchorobowości somatycznej,
postanowili przeanalizować jej zakres i charakter.
Celem pracy było ustalenie zakresu i charakteru współistniejących schorzeń somatycznych u pacjentów leczonych z powodu zaburzeń depresyjnych
na oddziale nerwic w latach 2000–2003.
Materiał stanowiło 276 osób (227 K — 82,24%
i 49 M — 17,76%) w wieku 16–65 lat (K — SD = 46,48 ±
± 11,17 i M — SD = 45,02 ± 12,37) leczonych na
oddziale nerwic w latach 2000–2003 z rozpoznaniem
zaburzeń depresyjnych o umiarkowanym nasileniu.
Autorzy przeanalizowali rozpoznania zaburzeń
depresyjnych i okazało się, że epizody depresji
(wg ICD-10) u kobiet występowały w 49,33%,
a u mężczyzn — w 30,61% (tab. 1, 2), zaburzenia
depresyjne nawracające występowały w 41,85%
u kobiet i w 18,36% u mężczyzn. Depresje organiczne
(organiczne zaburzenia nastroju wg ICD-10) przeważały u mężczyzn (M — 51,02% i K — 8,8%).
Przeanalizowano dokumentację lekarską, badania diagnostyczne i konsultacje specjalistycznych
pacjentów. Przeprowadzono analizę statystyczną
testem c2.
70
Wyniki i dyskusja
W analizie współchorobowości w badanej grupie wykazano dość znaczne różnice między płciami
przy porównywalnym wieku. W chorobach somatycznych współwystępujących z depresją u kobiet przeważały choroby serca i naczyń (15,8%) oraz narządu
ruchu (14,53%). Schorzenia endokrynologiczne występowały w 11,01%, przewodu pokarmowego
w 7,0%, neurologiczne w 5,72%, choroby dermatologiczne w 5,28%. Choroby układu oddechowego
występowały tylko u kobiet, a choroby nowotworowe występowały w 2,20% (tab. 3).
Większość chorób była częstsza u kobiet niż
u mężczyzn (oprócz neurologicznych) i wymagała bardziej wyważonej i monitorowanej farmakoterapii.
Spośród chorób układu krążenia najczęstsze
było nadciśnienie tętnicze (77%) i choroba wieńcoTabela 1. Charakterystyka pacjentów z zaburzeniami
depresyjnymi leczonych na oddziale nerwic w latach
2000–2003
Table 1. Patients with depressive disorders hospitalised
at the neuroses therapy ward (years 2000–2003)
Płeć
N
K
M
227
49
46,48 ± 11,17
45,02 ± 12,37
Epizody depresji
112 (49,33%)
15 (30,61%)
Zaburzenia depresyjne
nawracające
95 (41,85%)
9 (18,36%)
Zaburzenia depresyjne
organiczne
20 (8,8%)
25 (51,02%)
Wiek (lata)
www.psychiatria.med.pl
Anna Banaś i wsp., Współchorobowość somatyczna w zaburzeniach depresyjnych
Tabela 2. Charakterystyka pacjentów z zaburzeniami
depresyjnymi bez chorób somatycznych
Tabela 4. Charakterystyka pacjentów ze współistniejącymi chorobami serca i naczyń
Table 2. Patients with depressive disorders without
coexistent somatic disorders
Table 4. Patients with coexistent cardiovascular diseases
Rozpoznanie
Rozpoznanie
Bez chorób
somatycznych
K — 227
Wiek (lata)
M — 49
Wiek (lata)
109/227 (48,01%) 29/49 (59,18%)
43,47 ± 10,64
40,75±10,07
Epizody depresji
12 K i 1 M
K — 36
Wiek (lata)
M — 10
Wiek (lata)
12/53 (22,64%)
47,50,00 ± 10,91
1/4 (33,33%)
46,00
Epizody depresji
59/112 (52,67%) 11/14 (78,57%)
41,42 ± 10,63
36,45 ± 8,72
Zaburzenia depresyjne
nawracające 19 K i 0 M
19/53 (35,84%)
53,47 ± 5,80
0/2
Zaburzenie depresyjne
nawracające
42/95 (44,21%)
45,73 ± 9,61
Zaburzenia depresyjne
organiczne 5 K i 9 M
5/12 (41,66%)
57,60 ± 8,82
9/14 (64,28%)
54,33 ± 9,23
Zaburzenia depresyjne
organiczne
8/20 (40,00%)
45,28 ± 12,182
7/9 (77,7%)
40,60 ± 8,11
11/25 (44,00%)
43,18 ± 12,56
Tabela 3. Choroby somatyczne w zaburzeniach
depresyjnych
Table 3. Somatic disorders in depressive patients
Choroby
somatyczne
K — 118
Wiek (lata)
46,48 ± 11,1
M — 20
Wiek (lata)
45,02 ± 12,0
Układu krążenia
36 (15,85%)
10 (20,40%)
Narządu ruchu
33 (14,53%)
3 (6,12%)
Endokrynologiczne
25 (11,01%)
2 (4,08%)
16 (7,0%)
2 (4,08%)
Przewodu pokarmowego
Ginekologiczne
17 (7,48%)
Neurologiczne
13 (5,72%)
6 (12,24%)
Dermatologiczne
12 (5,28%)
3 (4,16%)
Choroby nowotworowe
5 (2,20%)
1 (2,08%)
Układu oddechowego
4 (1,76%)
43 — kilka
chorób
7 — kilka
chorób
wa (13%). Wśród chorób narządu ruchu przeważały
zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa, dyskopatie,
zespoły bólowe. Choroby przewodu pokarmowego
to w 50% choroba wrzodowa i zapalenie śluzówki
żołądka i dwunastnicy. Choroby endokrynologiczne
to głównie choroby tarczycy (76%) — nadczynność
tarczycy, wole guzkowe, niedoczynność tarczycy.
Zarówno nadczynność, jak i niedoczynność były już
wyrównane, w stanie eutyreozy. Najczęstsze spośród
chorób neurologicznych to padaczka, bóle i zawroty głowy.
U mężczyzn najczęściej występowały choroby
układu sercowo-naczyniowego (20,40%), nadciśnienie
tętnicze w 87%, choroba wieńcowa — 15%, neurologiczne — 12,24% (padaczka, niedowład) oraz narządu
ruchu — 6,12% (choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa, dyskopatie). Schorzenia neurologiczne u mężczyzn
współistniały podobnie jak u kobiet częściej z depresjami uwarunkowanymi organicznie. Częstość chorób
nowotworowych u mężczyzn wynosiła 2,08% (tab. 3).
Częste współwystępowanie w depresji chorób
serca i naczyń (wieńcowej, zaburzeń rytmu, nadciśnienia) jest opisywane w literaturze i wiązane z kilkoma mechanizmami. Uważa się, że obecne w depresji zaburzenia osi przysadka–podwzgórze–nadnercza (PPN), zwłaszcza nadczynność tej osi, mogą sprzyjać, poprzez wzrost stężenia kortyzolu, rozwojowi
miażdżycy, nadciśnienia tętniczego oraz powodować
uszkodzenie śródbłonka naczyń. Nadczynność układu współczulnego może wpływać na skurcz naczyń,
aktywację płytek i w ten sposób uszkadzać układ sercowo-naczyniowy.
Wzrost stężenia cytokin prozapalnych także
wpływa na rozwój procesu miażdżycowego. Uważa
się również, że stres codzienny może powodować
dekompensacje osób z depresją i chorobą wieńcową
[4]. Szczególnie dotyczy to kobiet.
Ostatnio sygnalizuje się także, że część zaburzeń psychicznych i somatycznych jest zaburzeniami
kompleksowymi, gdzie w patofizjologii zachodzi interakcja między jednym lub więcej genami a czynnikami środowiskowymi [5]. Dotyczy to właśnie zaburzeń sercowo-naczyniowych, a ponadto migreny
i fibromialgii.
Dotychczasowe wstępne dane podkreślają rolę
układu serotoninergicznego i katecholaminergicznego, elementów składowych osi podwzgórze–przysadka–nadnercza, układu immunologicznego i enzymu
konwertazy angiotensyny (ACE, angiotensin-converting enzyme) jako prawdopodobnych, wspólnych
genetycznych czynników ryzyka dla zaburzeń psychicznych i somatycznych. Ten ostatni enzym (ACE)
jest włączony w metabolizm neuropeptydu, (substancji P), która także odgrywa rolę w depresji. Polimorfizm genu transportera serotoniny (5-HTT) i genu
receptora 5-HT2A niektórzy badacze uznają za powiązany z zaburzeniami sercowo-naczyniowymi,
migreną, fibromialgią, którą niekiedy włącza się do
spektrum depresji. Trwają badania dotyczące genu
ACE oraz układu immunologicznego [5].
www.psychiatria.med.pl
71
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005, tom 5, nr 2
Dotychczasowe dane częściej sugerowały występowanie takich powiązań u mężczyzn, a w swoim materiale autorzy obserwowali także wysokie
wskaźniki schorzeń układu krążenia i serca u kobiet,
co może ilustrować pewną tendencję wzrostu zachorowalności na te choroby u kobiet w Polsce (tab.
3 i 4), gdzie śmiertelność z powodu chorób serca
i układu krążenia jest na pierwszym miejscu, z przewagą kobiet (452 przypadki na 100 tys. ludności
u kobiet wobec 432 u mężczyzn) [6].
Może to też zwracać uwagę na istnienie zróżnicowanych powiązań między depresją a tymi schorzeniami u obu płci, co stanowi przedmiot badań
w ostatnim okresie. Rozważa się bowiem wpływ estrogenu i wahań jego stężenia, dużego rozpowszechnienia receptorów estrogenowych w różnych
częściach mózgu i ciała i ich reaktywności. Pod uwagę bierze się zwiększoną wrażliwość kobiet na stres,
związaną także z okresami zmian w stężeniu hormonów płciowych [7–9], oraz związaną z tym podatność kobiet na choroby afektywne. Wymaga to
jednak dalszych wyjaśnień.
W materiale autorów przy porównywalnym
wieku u obu płci występował stosunkowo wysoki
wskaźnik chorób układu krążenia. U kobiet występowanie zaburzeń układu krążenia wykazuje progresję w zakresie poszczególnych kategorii depresji,
u mężczyzn choroby te występują najczęściej w depresjach organicznych. Wymaga to w związku z tym
bardzo starannego leczenia i profilaktyki pierwszego epizodu oraz współpracy z lekarzami innych specjalności, zwłaszcza u kobiet.
Choroby narządu ruchu dominują u kobiet i były
diagnozowane najczęściej z powodu doznań bólowych pacjentek. Związki depresji z bólem są ostatnio także szczegółowo analizowane, gdyż doznania
bólowe utrudniają przebieg terapii i pogarszają rokowanie. Istnieją koncepcje dotyczące wspólnych
dróg zstępujących neuroprzekaźnictwa w ośrodkowym układzie nerwowym dla depresji i bólu. Niektóre badania sugerują istnienie ośrodkowego systemu modulującego doznania bólowe, który wpływa na wzmacnianie lub osłabianie bodźców bólowych dochodzących z receptorów obwodowych.
W tłumieniu obwodowych sygnałów bólowych
uczestniczą serotonina i noradrenalina, a więc neuroprzekaźniki, które mają bardzo istotne znaczenie
w przebiegu depresji, co może tłumaczyć korzystny
wpływ leków przeciwdepresyjnych na stężenie tych
neuroprzekaźników i zmniejszenie zarówno doznań
bólowych, jak i depresji [10].
Zaburzenia endokrynologiczne, zwłaszcza tarczycy, od dawna były analizowane w kontekście za-
72
burzeń depresyjnych. Uważano, że w depresji może
mieć miejsce subkliniczna niedoczynność, prawdopodobnie pochodzenia autoimmunologicznego, która
może obniżać próg dla występowania depresji [11],
lub także dla innych psychicznych zaburzeń. Z drugiej strony wyraźną chorobę tarczycy rzadko spotyka się wśród pacjentów z depresją [12]. Istnieją natomiast doniesienia, że w depresji może dochodzić
do wahań w funkcji tarczycy, takich jak niewielkie
podwyższenie stężenia FT4 w surowicy, osłabiona odpowiedź tyreotropiny (TSH) na stymulację tyreoliberyną (TRH, thyrotropin-releasing-hormone) i utrata
nocnego wzrostu TSH, co może odzwierciedlać mózgową niedoczynność tarczycy w kontekście systemowej eutyreozy. Obecnie uważa się, że nie ma jednoznacznych dowodów na rolę gruczołu tarczowego w depresji, i wiadomo, że depresja nie cechuje
się wyraźną dysfunkcją tarczycy. Natomiast mogą
występować subtelne objawy aktywacji procesu autoimmunologicznego, ale przyczyna tego zjawiska
ani implikacje nie do końca są poznane. Istnieją doniesienia, że subkliniczna niedoczynność tarczycy
w depresji jest uwarunkowana immunologicznie. Depresja bowiem często współistnieje ze zmianami
w układzie immunologicznym lub, jak niektórzy uważają, sama jest zaburzeniem autoimmunologicznym.
Podczas gdy ostry stres może inicjować przejściową
ochronną odpowiedź, to przedłużające się lub źle
kontrolowane psychospołeczne stresory mogą wywoływać depresję i wpływać na różne elementy układu immunologicznego. Te odpowiedzi mogą być
związane ze zmianami w układzie wydzielania wewnętrznego lub od nich niezależne. Pojawiające się
wahania funkcji tarczycy (głównie mózgowa niedoczynność tarczycy, jak np. brak nocnego wzrostu TSH)
występują mimo eutyreozy. Wahania te normalizują
się po leczeniu [13, 14]. W materiale autorów, podobnie jak w danych z piśmiennictwa, pacjenci byli
w stanie eutyreozy, natomiast w wywiadzie przeważała nadczynność tarczycy. Wobec przytaczanych
danych należałoby się może zastanowić w przyszłości nad dalszymi badaniami immunologicznymi.
Choroby przewodu pokarmowego, takie jak
choroba wrzodowa i zespół jelita drażliwego, są związane między innymi z dysregulacją układu wegetatywnego. Kortykoliberyna (CRH, corticotropin releasing hormone) działa także obwodowo i moduluje
czynność jelit zarówno bezpośrednio przez układ
wegetatywny, jak i centralnie przez reakcje wiscerosensorycznych i wisceromotorycznych bodźców nerwowych. U pacjentów z zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi częsta jest zwiększona percepcja bólu, a także
objawy afektywne. Zaburzenia osi podwzgórze–przy-
www.psychiatria.med.pl
Anna Banaś i wsp., Współchorobowość somatyczna w zaburzeniach depresyjnych
Tabela 5. Charakterystyka pacjentów ze współistniejącymi chorobami somatycznymi
Table 5. Patients with coexistent somatic disorders
Rozpoznanie
Z chorobami
somatycznymi
K — 227
Wiek (lata)
M — 49
Wiek (lata)
118/227 (51,98%) 20/49 (40,81%)
49,11 ± 10,85
51,52 ± 12,19
Epizody depresji
53/112 (47,32%)
45,74 ± 11,90
4/15 (26,66%)
35,5 ± 10,16
Zaburzenie depresyjne
nawracające
53/95 (55,78%)
51,35 ± 6,78
2/9 (22,22%)
58,00 ± 14,00
Zaburzenia depresyjne
organiczne
12/20 (60,00%)
51,91 ± 13,75
14/25 (56,00%)
53,3 ± 10,19
sadka–nadnercza oraz nadprodukcja kortykoliberyny
(CRH) w mózgu i na obwodzie występują zarówno
w depresji, lęku, jak i we wcześniej wspomnianych
zaburzeniach przewodu pokarmowego, co mogłoby
częściowo wyjaśniać współchorobowość [15]. W materiale autorów wśród schorzeń przewodu pokarmowego najczęstsze były choroba wrzodowa i stany zapalne śluzówki, podobnie jak w danych z literatury.
Schorzenia te dotyczyły głównie kobiet (tab. 3).
Podsumowując, wśród pacjentów z depresją
autorzy obserwowali znaczne obciążenie chorobami somatycznymi, często utrudniające i przedłużające terapię. W badanej grupie kobiety wykazywały
większe i bardziej zróżnicowane obciążenie, co może
wymagać dalszego monitorowania i analizy odmienności związanych z płcią, a także kompleksowego
podejścia diagnostycznego i terapeutycznego [16].
Szerszy zakres i zróżnicowanie współchorobowości
somatycznej w porównaniu z mężczyznami występuje u kobiet już w pierwszym epizodzie depresji (0,1 <
< p < 0,05). Występowanie zaburzeń układu krążenia u kobiet stopniowo wzrasta w zakresie poszczególnych kategorii depresji, przy braku istotnych różnic dotyczących wieku.
U mężczyzn występują one w największym procencie w depresjach organicznych (tab. 5).
W związku z tym ważne wydaje się bardzo staranne leczenie pierwszego epizodu depresji i zwrócenie na to uwagi zarówno psychiatrów, jak i lekarzy innych specjalności oraz włączenie działań profilaktycznych.
Wnioski
1. W zaburzeniach depresyjnych znacznie częściej
i większym zakresie obserwowano współwystępowanie zróżnicowanych chorób somatycznych u kobiet niż u mężczyzn przy porównywalnym wieku.
2. Współchorobowość somatyczna u kobiet w po-
równaniu z mężczyznami występowała w większym zakresie od pierwszego epizodu depresji
(0,1 < p < 0,05).
3. Współchorobowość chorób narządu ruchu
(K — 14,53,9%, M — 6,12%), neurologicznych
(K — 5,7%, M — 12,24%), endokrynologicznych,
przewodu pokarmowego wykazywała różnice
w zależności od płci.
4. W badanej grupie kobiet z zaburzeniami depresyjnymi najczęściej występowały choroby układu
krążenia oraz narządu ruchu.
5. Częstość chorób układu krążenia nie różniła się
istotnie w zależności od płci u kobiet (15,85%)
i u mężczyzn (20,40%) przy porównywalnym
wieku.
PIŚMIENNICTWO
1. Kupfer D.J., Frank E. Comorbidity in depression. Acta Psychiatr.
Scand. 2003; 108: 57–60.
2. NIMH Forum. The unwanted cotraveler: depression’s tollon
others illness. Conference held in Pittsburgh, PA, USA, 26 marca
2001.
3. Lesperance F., Frasure-Smith N., Talajic M. Major depression
before and after myocardial infarction. Its nature and consequences. Psychosom. Med. 1996; 58: 85–94.
4. Rybakowski J. Depresja a choroby układu sercowo-naczyniowego. WPA Bulletin on Depression. 2003; 26: 14–16.
5. Bondy B. Common genetic risk factors for psychiatric and
somatic disorders. Dialogues Clin. Neurosci. 2003; 5: 129–
–138.
6. Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2004. Rok LXIV.
Warszawa, 208.
7. Rubinov D.R., Schmidt P.J. Gonadal steroids, brain, and behaviour: role of contest. Dialogues Clin. Neurosci. 2002; 4: 123–138.
8. Shors T.J. Opposite effects of stressful experience on memory
formation in males versus females. Dialouges Clin. Neurosci.
2002; 4: 139–147.
9. Gur R.E., Gur R.C. Gender differences in aging: cognition, emotions and neuroimaging studies. Dialouges Clin. Neurosci.
2004; 4: 197–210.
10. Bair M.J., Robinson R.L., Katon W. Comorbidity depression and
pain. Arch. Intern. Med. 2003; 163: 2433–2445.
11. Haggerty J.J., Evans D.L., Golden R.N., Pedersen C.A., Simon
J.S., Nemeroff C.B. The presence of antithyroid antibodies inpatients with affective and nonaffective psychiatric disorders.
Biological Psychiatry 1990; 27: 51–60.
12. Ordas D.M., Labbate L.A. Routine screening of thyroid function in patients hospitalized for major depression or dysthymia. Annals of Clinical Psychiatry 1995; 7: 161–165.
13. Engum A., Bjoro T., Mykluten A., Dahl A.A. An association
between depression, anxiety and thyroid function — a clinical fact or an artefact? Acta Psychiatr. Scand. 2002; 106:
27–34.
14. Fountulakis K.N., Iacovides A., Grammaticos P., Kaprinis G.S.,
Bech P. Thyroid function in clinical subtypes of major depression: an exploratory study. BMC Psychiatry 2004; 4: 6.
15. Contoreggi C., Rice K.C., Chrousos G. Nonpeptide corticotropin-relasing hormone receptor type 1 antagonists and their
applications in psychosomatic disorders. Neuroendocrinology
2004; 8: 111–123.
16. Smith G.C. The future of consultation-liaison psychiatry. Aust.
N. Zealand J. Psychiatr. 2003; 37: 150–157.
www.psychiatria.med.pl
73