Europejskie i krajowe konwencje, strategie dot. bioróżnorodności ze

Europejskie i krajowe strategie dotyczące
bioróżnorodności ze
szczególnym uwzględnieniem owadów
zapylających
Dr hab. inż. Adam Roman prof. nadzw.
Szkolenie "Edukatorzy bioróżnorodności"
Pawłowice, 22.06.2016
• Ochrona i zrównoważone użytkowanie całego
dziedzictwa przyrodniczego - główny punkt obrad
podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych na
temat Środowiska i Rozwoju.
• W dniach 3-14 czerwca 1992 r. (tzw. Szczyt Ziemi) w
Rio de Janeiro w Brazylii - przyjęto i podpisano
Konwencję o różnorodności biologicznej (CBD).
• Polska ratyfikowała Konwencję o bioróżnorodności
w 1996 r.
• przyjęła na siebie wszystkie zobowiązania
wynikające z jej zapisów (Dz.U. 2002 nr 184 poz.
1532).
Podczas Szczytu Ziemi podpisano również:
• Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w
sprawie zmian klimatu (Konwencja Klimatyczna) –
ratyfikowana przez Polskę w 1994 r. (Dz.U. z 1996 r.
Nr 53, poz. 238),
• Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie
zwalczania pustynnienia w państwach dotkniętych
poważnymi suszami i/lub pustynnieniem, zwłaszcza
w Afryce (Dz. U. z 2002 r. Nr 185, poz. 1538).
Do Konwencji CBD zostały przyjęte dwa
protokoły:
• w odniesieniu do transgranicznego przemieszczania żywych
zmodyfikowanych genetycznie organizmów - Protokół Kartageński
o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności
biologicznej, ratyfikowany w 2003 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 216, poz.
2201),
• w odniesieniu do dzielenia się korzyściami z wykorzystania
zasobów genetycznych - Protokół z Nagoi do Konwencji o
różnorodności biologicznej dotyczący dostępu do zasobów
genetycznych oraz uczciwego i sprawiedliwego podziału korzyści
wynikających z ich wykorzystania - podpisany przez Polskę
20.09.2011.
• Podczas obrad Dziesiątego Posiedzenia Konferencji Stron CBD w
2010 r. w Japonii przyjęto nową globalną strategię różnorodności
biologicznej na lata 2011-2020, z wizją do roku 2050.
Do 2050 r.
• różnorodność biologiczna w Unii Europejskiej oraz
usługi ekosystemowe, które świadczy – będą
chronione, wycenione i zostaną odpowiednio
odtworzone ze względu na wartość,
• ochrona różnorodności biologicznej samej w sobie
oraz ich fundamentalny udział w zapewnianiu
dobrobytu człowieka i koniunktury gospodarczej aby uniknąć katastrofalnych zmian wywołanych
przez utratę różnorodności biologicznej.
Różnorodność biologiczna
Zgodnie z Konwencją przyjętą w Rio de Janeiro 5
czerwca 1992 r.:
• różnorodność
biologiczna
zróżnicowanie
wszystkich żywych organizmów występujących na
Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i
słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych,
których są częścią,
• dotyczy różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy
gatunkami oraz różnorodności ekosystemów.
Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych
oraz zasadami prawa międzynarodowego
• państwa mają suwerenne prawo wykorzystywania
swoich własnych zasobów zgodnie z własną polityką
w zakresie środowiska,
• ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie, że
działalność w ramach ich jurysdykcji lub kontroli nie
powoduje szkody w środowisku innych państw lub na
obszarach znajdujących się poza jurysdykcją krajową.
Wg Konwencji - każda umawiająca się strona
(w miarę możliwości i potrzeb):
• włącza problematykę ochrony i zrównoważonego
użytkowania zasobów biologicznych w proces
decyzyjny na szczeblu krajowym,
• stosuje środki dotyczące wykorzystania zasobów
biologicznych w celu uniknięcia lub zmniejszenia
negatywnego wpływu na bioróżnorodność,
• chroni i zachęca do zwyczajowego wykorzystywania
zasobów biologicznych, zgodnie z tradycyjnymi
praktykami
kulturowymi
odpowiadającymi
wymogom ochrony i zrównoważonego użytkowania,
• udziela pomocy społecznościom lokalnym w
opracowywaniu i stosowaniu działań naprawczych na
obszarach zdegradowanych, gdzie różnorodność
biologiczna została zmniejszona,
• zachęca do współpracy pomiędzy swoimi organami
rządowymi a swoim sektorem prywatnym w
opracowywaniu
metod
sprzyjających
zrównoważonemu
użytkowaniu
zasobów
biologicznych.
Zgodnie z art. 6
Konwencji o różnorodności biologicznej
• strony Konwencji powinny opracować zgodnie ze
swoimi szczególnymi warunkami i możliwościami
krajowe strategie, plany lub programy dotyczące
ochrony
i
zrównoważonego
użytkowania
różnorodności biologicznej,
• niniejszy dokument stanowi kontynuację Krajowej
strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania
różnorodności biologicznej oraz Programu działań
na lata 2007-2013, jak również analogicznego
dokumentu, obejmującego lata 2003-2006.
Komisja Europejska
• Maj 2011 r. - Komisja Europejska przyjęła nową
strategię określającą ramy dla działań UE w
nadchodzącej dekadzie,
• zmierza do realizacji przewodniego celu w zakresie
bioróżnorodności na okres do 2020 r. ustanowionego przez przywódców unijnych w marcu
2010 r.
Strategia obejmuje sześć wzajemnie się
wspierających celów
• dotyczą głównych czynników wpływających na utratę
różnorodności biologicznej,
• mają zmniejszyć kluczowe zagrożenia dla przyrody i
usług ekosystemowych w UE.
Cel nadrzędny Programu
• poprawa stanu różnorodności biologicznej i
pełniejsze powiązanie jej ochrony z rozwojem
społeczno-gospodarczym kraju,
• ten cel, jak również cele strategiczne oraz zadania
zawarte w Planie działań - rezultat dyskusji i
konsultacji przeprowadzonych z przedstawicielami
środowisk
zainteresowanych
instytucjonalnie
zobowiązaniami wynikającymi z Programu.
Cel przewodni UE na rok 2020
• Powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej i
degradacji usług ekosystemowych w UE do 2020 r.
• Przywrócenie ich w możliwie największym stopniu,
• Zwiększenie wkładu UE w zapobieganie utracie
różnorodności biologicznej na świecie.
Cele szczegółowe
• CEL 1:
Pełne wdrożenie dyrektywy ptasiej i siedliskowej.
• CEL 2:
Utrzymanie i odbudowa ekosystemów i ich usług - do
2020 r. zostaną utrzymane i wzmocnione poprzez
ustanowienie zielonej infrastruktury i odbudowę co
najmniej 15% zdegradowanych ekosystemów.
• CEL 3:
Zwiększenie wkładu rolnictwa i leśnictwa w utrzymanie
i wzmocnienie różnorodności biologicznej.
• CEL 4:
Zapewnienie zrównoważonego wykorzystania zasobów
rybnych.
• CEL 5:
Zwalczanie inwazyjnych gatunków obcych zapobieganie wprowadzaniu i osiedlaniu się nowych
inwazyjnych gatunków obcych.
• CEL 6:
Pomoc na rzecz zapobiegania utracie światowej
różnorodności biologicznej - zwiększenie przez UE
wkładu w zapobieganie utracie światowej
różnorodności biologicznej.
Wymieranie gatunków
• Światowe tempo wymierania gatunków – ok. 1000 razy
przekracza tempo naturalne - głównie na skutek
działalności człowieka.
• W UE około 25% europejskich gatunków zwierząt, jest
zagrożonych wyginięciem, a 88% stad ryb jest
nadmiernie eksploatowanych lub w znacznym stopniu
uszczuplonych.
• Większość ekosystemów uległa degradacji do takiego
stopnia, że nie są już w stanie świadczyć wartościowych
usług.
• Degradacja ta oznacza ogromne straty społeczne i
gospodarcze dla UE.
• Szacuje się, że wartość pracy owadów zapylających
w krajach Unii Europejskiej wynosi ok. 15 mld euro
rocznie.
• 80% upraw w UE zależna jest od pracy owadów
zapylających [EFSA].
W dokumencie Komisji Europejskiej stwierdzono, że
populacje pszczół zmniejszyły się o kilkadziesiąt
procent (dokładnie trudno oszacować).
Główne przyczyny utraty
bioróżnorodności
• przekształcanie siedlisk,
• nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych,
• wprowadzanie i ekspansja inwazyjnych gatunków
obcych,
• zmiana klimatu.
Projekt z dnia 23 maja 2014 r.
Rząd Polski podjął działania w kierunku ochrony
bioróżnorodności poprzez:
• „Program ochrony i zrównoważonego użytkowania
różnorodności biologicznej”
• „Plan działań na lata 2014-2020”
Na skutek zachowania rolnictwa ekstensywnego, w
Polsce przetrwało wiele miejscowych odmian roślin
uprawnych oraz lokalne rasy zwierząt gospodarskich.
Regiony występowania starych odmian znajdują się
głównie w południowej części kraju i w regionie
górskim, gdzie np. w starych przydomowych, czy
przyklasztornych sadach przetrwały tradycyjne
odmiany gatunków drzew owocowych.
• W skład zasobów genetycznych zwierząt wchodzi 90
rodzimych ras, rodzin i linii zwierząt gospodarskich,
utrzymywanych w ekstensywnych gospodarstwach, które
zapewniają optymalne warunki środowiskowe dla tych ras wolny wybieg, naturalne pasze, wypas.
• Są to m.in. rasy bydła (np. polskie bydło czerwone i
białogrzbiete), koni (np. konik polski, hucuł), trzody chlewnej
(złotnicka pstra, złotnicka biała, puławska), owiec
(wrzosówka, świniarka, uhruska i in.), kur, kaczek, gęsi,
zwierząt futerkowych, pszczół oraz ryb hodowlanych.
Polskie programy ochrony zasobów
genowych pszczół
• w porównaniu z innymi krajami, polskie programy
ochrony działają bardzo dobrze i sprawnie, budząc
podziw pszczelarzy europejskich zainteresowanych
tym tematem,
• we wrześniu 2002 r. odbyła się w Polsce 5.
Międzynarodowa Konferencja Czarnej Pszczoły
(Black Bee), w której wzięli udział przedstawiciele
organizacji SICAMM (Societas Internationalis pro
Conservatione Apis mellifera mellifera).
• Organizacje i pszczelarze z wielu krajów Europy
utrzymują z polskimi placówkami naukowymi
kontakty robocze w zakresie badań genetycznych i
restytucji populacji Czarnej Pszczoły.
• Istnieje w Europie coraz większe zainteresowanie
pszczołą środkowoeuropejską.
• Polska mając bogate doświadczenie w tym zakresie
może odegrać dużą rolę w działaniach na rzecz
ochrony jej.
Ochroną zasobów genetycznych pszczół objęte są cztery
linie rasy środkowoeuropejskiej:
• Kampinoska,
• Augustowska,
• Asta,
• Północna.
Od tysięcy lat zasiedlała cały północny pas Europy
poprzez Niemcy, Skandynawię, Polskę i Rosję aż po
Ural - dała początek wielu lokalnym populacjom
pszczół.
Liczba pszczół objętych programem
ochrony (2010 r.)
Linia
Kampinoska (MK)
wiodące
współpracujące
rejon MK
populacja naturalna
Augustowska (MA)
wiodące
współpracujące
strefa centralna
strefa izolacyjna
populacja naturalna
Północna (MP)
wiodące
współpracujące
Asta (MAs)
wiodące
współpracujące
2010
170
64
66
113
nieznana
110
40
70
185
148
202
37
165
190
50
140
Liczba stad
1
4
3
1
3
19
11
1
4
1
4
Pierwotnie występowała na obszarze całej Polski z
wyjątkiem Pogórza.
Napływ pszczół z importu w ciągu ostatnich 40 lat
spowodował zmieszańcowanie pogłowia i wypieranie
pszczół miejscowych.
Pszczoły miejscowe dawały niższą produkcję miodu,
ale odznaczały się:
• wybitnymi walorami zimotrwałości,
• odpornością na niekorzystne warunki środowiskowe,
• bardzo dobrym wykorzystaniem różnorodnych
pożytków.
Lokalizacja linii pszczół rasy środkowoeuropejskiej
Konwencja o ochronie wędrownych gatunków
dzikich zwierząt
• „Gatunek wędrowny" oznacza całą populację lub
jakąkolwiek geograficznie odrębną część populacji
dowolnego
gatunku
lub
niższej
kategorii
taksonomicznej dzikich zwierząt, którego znaczna
część osobników w sposób cykliczny i możliwy do
przewidzenia przekracza jedną lub kilka granic
jurysdykcji państwowej.
• Jednym z podstawowych wymogów integrowanej
ochrony roślin (obowiązuje od 01.01.2014 r.) jest
ochrona organizmów pożytecznych oraz stwarzanie
warunków sprzyjających ich występowaniu, co w
szczególności dotyczy owadów zapylających i
naturalnych wrogów organizmów szkodliwych.
• Istotnym zagrożeniem dla biologicznej różnorodności
przestrzeni rolniczej jest porzucanie rolniczego
użytkowania nieopłacalnych w użytkowaniu, ale
cennych przyrodniczo użytków rolnych.
• Szczególnie
niekorzystne
dla
różnorodności
biologicznej
jest
zmniejszanie
się
kośnopastwiskowego użytkowania łąk i pastwisk.
• Zjawiskiem charakterystycznym dla ostatnich lat jest
postępująca specjalizacja w chowie zwierząt sprawia, że rosnąca część rolników nie posiada ich w
swoim gospodarstwie.
• Rzutuje to na właściwości gleb w agroekosystemach,
gdzie – wobec niedostatku obornika - zmniejsza się
zawartość próchnicy.
• Intensywniejsze stosowanie herbicydów, poprzez
likwidację
chwastów,
zmniejsza
liczebność
związanych z nimi owadów i ptaków.
• Szczególnie niebezpieczna jest eliminacja owadów
zapylających - mają znaczenie nie tylko dla
bioróżnorodności, ale także dla upraw rolniczych.
• Wiele grup owadów oraz ptaków rejonów
rolniczych jest bezpośrednio lub pośrednio
uzależniona od obecności chwastów w łanach roślin
uprawnych - niektóre gatunki chwastów są niezbędne
owadom do zamknięcia cyklu życiowego, nasiona
chwastów mają duże znaczenie dla ptaków
ziarnojadów, szczególnie w okresie zimowym.
Wsparcie ochrony różnorodności
biologicznej na gruntach ornych
• poprzez pakiety programu rolno-środowiskowoklimatycznego.
• intensyfikacja użytkowania rolniczego powoduje
zanik gatunków związanych z gruntami rolnymi
(m.in. trzmieli i pszczół samotnych).
• nowe pakiety programu rolno-środowiskowoklimatycznego stwarzają możliwość ochrony
utrzymania
struktur
sprzyjających
mozaice
krajobrazu rolniczego – miedz śródpolnych,
zadrzewień, zakrzaczeń, remiz itp.
Cele strategiczne
ochrony bioróżnorodności
• Zachowanie i przywracanie populacji zagrożonych
gatunków i siedlisk.
• Poprawa efektywności planowania zarządzania i
ochrony różnorodności biologicznej na obszarach
chronionych.
• Ochrona
i
odtwarzanie
cennych
siedlisk
przyrodniczych.
• Poprawa skuteczności działań na rzecz ochrony
gatunkowej.
• Zrównoważone pozyskiwanie gatunków ze stanu
dzikiego.
Utrzymanie i odbudowa ekosystemów
oraz ich usług
• Nadanie
ekosystemom
wartości
społecznoekonomicznej.
• Wdrożenie zielonej infrastruktury jako narzędzia
pozwalającego na utrzymanie i wzmocnienie
istniejących ekosystemów oraz ich usług.
• Odbudowa zdegradowanych ekosystemów i ich
usług.
Cel nadrzędny unijnej strategii
(USORB) na lata 2014-2020
• powstrzymanie procesów utraty różnorodności
biologicznej i degradacji funkcji ekosystemów w
krajach Unii Europejskiej do 2020 r.,
• przyspieszenie
przejścia
na
proekologiczną
gospodarkę efektywnie wykorzystującą zasoby
naturalne oraz odtworzenie co najmniej 15%
zdegradowanych ekosystemów.
Komisja Europejska zobowiązała się do:
• opracowania założeń nowej inicjatywy, określonej
jako
system
odszkodowań
i
kompensacji
przyrodniczej (biodiversity offset), w celu unikania
strat netto w ekosystemach.
• Ocena tej inicjatywy będzie przedmiotem dalszych
prac Rady UE.
• Polska powinna aktywnie włączyć się w prace na
poziomie UE, by pokazać krajową specyfikę i
priorytety w tym zakresie.