dzynarodowej uwaz˙ał za wypadkowa˛ polityki wewne˛trznej. Pan

GELAZY I ŚW.
dzynarodowej uważał za wypadkowa˛ polityki wewne˛trznej. Państwo silne
pod wzgle˛dem ekonomicznym, maja˛ce oparcie w skonsolidowanym narodzie nie tylko może być, ale właściwie jest już pote˛ga˛. Był przeciwnikiem
wikłania sie˛ Francji w polityke˛ Paktu Północnoatlantyckiego. Według niego
pote˛ga państwa francuskiego, podobnie jak każdego państwa, wynika z jego własnej siły, a nie z siły sojuszników, z którymi jest zwia˛zane.
Myśl polityczna G. znalazła kontynuatorów w tzw. gaullizmie. Wśród
wybitnych przedstawicieli tego nurtu politycznego należy wyróżnić m.in.
G. Pompidou i J. Chiraca. Gaullizm be˛da˛c nurtem niejednolitym pod wzgle˛dem doktrynalnym przyja˛ł od G. pewne zasadnicze wskazania polityczne.
Po pierwsze, akcentuje przywia˛zanie do tradycyjnego systemu wartości; po
drugie, uznaje potrzebe˛ silnej władzy, również władzy wykonawczej; po
trzecie, opowiada sie˛ za budowaniem, utrwalaniem pote˛gi Francji na arenie
mie˛dzynarodowej; po czwarte, uznaje za konieczne przeje˛cie przez państwo
roli moderatora w szeroko rozumianych stosunkach ekonomicznych.
WYBRANA LITERATURA
R. Bielecki Co to jest gaullizm?, Warszawa 1978; J. Charlot Le gaullisme, Paris 1963;
P. Galante Le General, Paris 1970; J. Gerhard Charles de G., Warszawa 1972; J.L. Hess The
Case for de G., New York 1969; A. Robertson La doctrine du general de G., Paris 1965.
W. B.
GELAZY I (Gelazjusz) św., papież. Ur. w Afryce lub w Rzymie, data nieznana, zm. 21 XI 496 r. w Rzymie. Jego pontyfikat trwał od 1 III 492 r. do
śmierci. Jest uznawany za najwybitniejszego papieża V w. obok św. →Leona
I Wielkiego (pontyfikat 440–461). Przed wyborem na Stolice˛ Piotrowa˛ był
archidiakonem i bliskim doradca˛ papieża Feliksa III (II, pontyfikat 483–492),
w którego imieniu toczył spór z Konstantynopolem. Obejmuja˛c tron św.
Piotra nie dopełnił formalności powiadomienia cesarza o swoim wyborze
i nie prosił go o zatwierdzenie. Protest cesarza Anastazego I wywołał korespondencje˛, w której G. sformułował słynna˛ doktryne˛ dualistyczna˛. Jako papież G. zwalczał →pelagianizm i →manicheizm, bronił ważności uchwał Soboru Chalcedońskiego i usiłował przywrócić jedność z Kościołem wschodnim, a wykorzystuja˛c dobre stosunki z królem Ostrogotów i Italii Teodorykiem Wielkim zwalczał pogaństwo (m.in. zniósł w Rzymie ostatnia˛ pozostałość pogaństwa — świe˛to Luperkaliów) i szerza˛ce sie˛ na Wschodzie pogla˛dy religijne, zwłaszcza monofizytyzm. W l. 494 i 495 zwołał do Rzymu synody, które podje˛ły wiele uchwał reguluja˛cych sprawy dyscypliny kościelnej; w czasie drugiego z nich akcentował prymat rzymskiej stolicy biskupiej
w świecie →chrześcijańskim i jako pierwszy papież nazwał sie˛ „namiestnikiem Chrystusowym”. G. był autorem wielu prefacji mszalnych i modlitw
zachowanych w tzw. Sacramentarium Leonianum (m.in. upowszechnił staro249
GELAZY I ŚW.
rzymskie wezwanie Kyrie eleison, zwane niekiedy Błaganiem G.), mylnie natomiast jest uważany za autora Dekretu, który pochodzi z VI w., i Sakramentarza G., autorstwa duchownego rzymskiego z VII w.
WAŻNIEJSZE PRACE
60 listów, 50 fragmentów i 6 traktatów teologicznych pomieszczonych w: A. Thiel
Epistulae Pontificum Romanorum, Braunsberg 1868; S. Löwenfeld Epistula Pontificum
Romanorum ineditae, London 1885. Fragm. listów G. w: H. Rahner (red.) Kościół i państwo we wczesnym chrześcijaństwie, Warszawa 1986.
Spór o granice działań chrześcijańskiego →państwa i chrześcijańskiego
→Kościoła, tocza˛cy sie˛ przez cały V w., znalazł zwieńczenie w dwóch konkurencyjnych koncepcjach: dualistycznej, zwia˛zanej z imieniem G., oraz
→bizantyjskiej, →cezaropapieskiej, która˛ z reguły ła˛czy sie˛ z osoba˛ cesarza
→Justyniana I. G., świadom stylu myślenia cesarzy wschodnich, nawia˛zuja˛cych do tradycji rzymskich, lecz posiłkuja˛cych sie˛ także wzorcami hellenistycznymi, wskazywał, że cesarz — be˛da˛c synem, a nie zwierzchnikiem
Kościoła — winien w sprawach wiary uczyć sie˛, a nie nauczać, ponieważ
nie do niego należy prymat nauczycielski w Kościele. Z nadania Boskiego
cesarz ma przywileje w sprawach państwa, lecz nie w sprawach należa˛cych
do Kościoła; nie moga˛c uzurpować sobie niczego, co byłoby sprzeczne
„z nakazami porza˛dku niebiańskiego”, winien powstrzymywać sie˛ przed
wkraczaniem w dziedzine˛ przez samego Boga zastrzeżona˛ dla Kościoła
przezeń ustanowionego. Ów zakaz i jego podstawe˛ wskazał G. mówia˛c
otwarcie, że to „Bóg chciał, aby do kapłanów należało kierowanie Kościołem, a nie do władzy świeckiej, która jeśli jest prawowierna, winna podług
woli Bożej być podległa swojemu Kościołowi i jego kapłanom” (H. Rahner,
op.cit., s. 166).
Formuła →św. Ambrożego, zgodnie z która˛ to, co poświe˛cone bezpośrednio Bogu, nie podlega jurysdykcji cesarskiej, oraz teza →św. Augustyna, iż
pokój ustanawiany przez władców świeckich jest zaledwie zacza˛tkiem rzeczywistego pokoju, znalazły dopełnienie w wypowiedzi G. Przywołuja˛c
rzymska˛ dystynkcje˛ mówił już o dwóch rza˛dza˛cych światem siłach: władzy
cesarzy oraz „uświe˛conym →autorytecie biskupów”, którzy przed sa˛dem
Bożym zdaja˛ sprawe˛ także za królów. Wspominał, że chrześcijańscy władcy,
działaja˛cy w zakresie beneficjum udzielonego przez Boga, winni podporza˛dkować sie˛ normom wia˛ża˛cym chrześcijan i zdać sie˛ na osa˛d duchownych,
których zwia˛zek ze Stwórca˛ rzeczywistości jest szczególnie bliski.
Wedle G., prymatowi nauczycielskiemu, z którego moga˛ korzystać jedynie obdarzeni →autorytetem biskupi, winna towarzyszyć zwierzchność jurysdykcyjna w obre˛bie Kościoła, rozcia˛gaja˛ca sie˛ w szczególności na duchownych wyła˛czonych z kre˛gu poddanych jurysdykcji cesarskiej. Istnienie
250
GELAZY I ŚW.
niezależnego Kościoła w chrześcijańskim państwie wymagało — zdaniem
papieża — uznania obu prymatów; papież, jako sukcesor św. Piotra, miał
posiadać najwyższy autorytet nad korporacyjna˛ wspólnota˛ chrześcijan, do
której należa˛ również cesarze, „potrzebuja˛cy kapłanów ze wzgle˛du na życie
wieczne”. Zbawienie, be˛da˛ce celem życia chrześcijan, ku któremu powinien
zmierzać także władca, było kluczem gelazjańskiej formuły dualistycznej.
Obrona niezależności Kościoła przed ingerencja˛ ze strony władców świeckich i uznanie autorytetu papieża sa˛ konieczne, by celu nadprzyrodzonego
nie utracił nikt z wyznawców →Jezusa Chrystusa; rozproszenie władzy
mie˛dzy dwa podmioty, a wie˛c zniesienie duchowo-materialnej władzy
antycznych władców, „odpolitycznienie” władzy duchownej, by bezinteresownie broniła i stale wskazywała hierarchie˛ celów społeczeństw chrześcijańskich, ponadto uznanie, że władcy świeccy sa˛ podporza˛dkowani bezwzgle˛dnym zasadom chrześcijańskim, to czynniki, które zmieniały strukture˛ myślenia politycznego, uderzaja˛c we wschodni cezaropapizm i określaja˛c
na wiele wieków swoisty dla Zachodu styl myślenia na temat relacji Kościoła i państwa (władców duchownych i świeckich).
Kreśla˛c ideał dobrego władcy, G. podsumował refleksje Ambrożego
i Augustyna: „Nie przystoi dobremu cesarzowi, jeśli chce on być władca˛ katolickim, uste˛pować, gdy ża˛da sie˛ od niego czegoś przeciwnego Kościołowi.
Albowiem jest to z korzyścia˛ dla niego i całego państwa [...], jeśli nie zezwala na to, co obraża Boga. Nie ma [bowiem] niczego, co można by wyżej stawiać niż Boga. A jeśli powiecie: «Ależ teraz chodzi o być lub nie być państwa», to biskup powinien z cała˛ moca˛ głosić, że o wiele wie˛cej [niż spełnianie celów politycznych] przyniesie państwu korzyści zachowanie nienaruszonymi wiary i wspólnoty Bożej” (H. Rahner, op.cit., s. 151). Deklaracja
przeciw argumentacji politycznej redukowanej do poziomu użyteczności,
abstrahuja˛cej od wymagań stawianych przez prawo Boże, w istotny sposób
dopełniała formułe˛ dualistyczna˛, przygotowuja˛c charakterystyczne dla wieków średnich rozumienie politycznego ładu opartego na prymacie prawa,
przedstawione wkrótce w pismach →św. Izydora z Sewilli.
Doktryna dualistyczna, wykluczaja˛ca możliwość bezpośredniego stosowania wobec władców świeckich sankcji politycznych, a wie˛c nie uzasadniaja˛ca politycznej zwierzchności papieży nad cesarzem lub królami, była
przez kilka stuleci oficjalnym stanowiskiem Kościoła rzymskiego (jak chca˛
niektórzy, do czasów →Grzegorza VII, jak utrzymuja˛ inni, do pontyfikatu
→Innocentego III lub Innocentego IV; →hierokratyzm). Jeszcze w XII w.
→kanoniści wskazywali za G., że sam Chrystus, Król i Kapłan zarazem, rozdzielił dwie władze, że czerpia˛c z Jego autorytetu władze te sa˛ najwyższe
we własnych dziedzinach i winny ze soba˛ współpracować dla realizacji celu
Kościoła-wspólnoty, że władca świecki nie ma władzy nad prawem Kościoła i że istnieja˛ dwa systemy prawne, które ustanawiaja˛ reguły poste˛powania
w dwóch niezależnych sferach, podlegaja˛cych dwóm różnym władzom.
251
GENTILE GIOVANNI
Jednak mimo obrony →Gracjana, a zwłaszcza dekretysty Huguccia z Pizy
(Uguccio, zm. 1210), mimo rozbudowy argumentacji, z wolna doktryne˛ te˛
wyparło nowe, →papalistyczne uje˛cie, bardziej adekwatne do nowych koncepcji korporacyjnych, w których nie było miejsca dla dwóch niezależnych
dziedzin i dwóch niezależnych władz.
WYBRANA LITERATURA
F. Dvornik Bizancjum a prymat Rzymu, Warszawa 1985; W. Grzelak Nauka papieża G.
o autorytecie Stolicy Apostolskiej. Przyczynek do historii prymatu i polityki papieskiej, Poznań 1922; idem, Nauka chrystologiczna papieża G., Lwów 1925; L. Knabe Die gelasianische
Zweigewaltentheorie, Berlin 1936; W. Ullmann Gelasius I (492–496), London 1976; A.K.
Ziegler Pope Gelasius I and his Teaching on the Relation of Church and State, „Catholic
Historical Review” 1942, nr 27.
B. Sz.
GENTILE Giovanni, włoski filozof, teoretyk →faszyzmu, myśliciel polityczny. Ur. 29 (30) V 1875 r. w Castelvetrano na Sycylii, zm. 15 IV 1944 r. we
Florencji. Studiował filozofie˛ w Regia Scuola Normale Superiore w Pizie.
W 1897 r. uzyskał doktorat na podstawie dysertacji nt. systemów filozoficznych V. Giobertiego i A. Rosminiego. W 1898 r. podja˛ł prace˛ jako profesor
filozofii w jednym z liceów; pracował w nim do 1906 r. Od 1907 r. rozpocza˛ł
prace˛ na uniwersytecie w Palermo, gdzie do 1914 r. wykładał historie˛ filozofii. Tam spotkał swego wykładowce˛ filozofii z Pizy — Donato Jaja, który
ugruntował jego zainteresowania neoheglizmem. W 1918 r., po śmierci D.
Jaja, G. przeniósł sie˛ na uniwersytet w Rzymie. W l. 1903–1922 współredagował z →B. Croce czasopismo „La Critica”. Wraz z dojściem do władzy
→B. Mussoliniego G. za namowa˛ Duce wyraził zgode˛ na stworzenie podstaw filozoficznych dla doktryny faszyzmu. Od października 1922 r. do
czerwca 1924 r. był ministrem edukacji; w 1925 r. został przewodnicza˛cym
Komisji Konstytucyjnej, która przygotowywała podstawy prawnokonstytucyjne ustroju →korporacjonizmu faszystowskiego. W l. 1926–1928 był przewodnicza˛cym Głównej Rady Edukacji Publicznej; od 1925 do 1929 r. zasiadał w Wielkiej Radzie Faszystowskiej. Zainspirował pierwsza˛ edycje˛ Enciclopedia Italiana (1925–1943) i patronował jej. Po upadku Mussoliniego poparł
nowy rza˛d faszystowski z siedziba˛ w Saló. 15 IV 1944 r. został schwytany
przez komunistów i zamordowany na jednej z ulic Florencji.
WAŻNIEJSZE PRACE
Polemica hegeliana, Napoli 1902; Le origini della filosofia contemporanea in Italia, Messina
1917; Bertrando Spaventa, Firenze 1918; Saggi critici, Napoli 1921; Scritti filosofici, Bari
1922; Che cosa e il fascismo, Firenze 1925 (wyd. polskie: Źródła i doktryna faszyzmu,
Warszawa 1933); Dottrina politica del fascismo, Padova 1937; Genesi e struttura della
societa, Firenze 1946; Rosmini e Gioberti, Firenze 1955 (1898).
252