Czym jest alergia?

Czym jest alergia?
...Uczulenie to nic innego jak „dziwna” lub omyłkowa odpowiedź układu odpornościowego. Tak, jakby organizm źle rozpoznał bodziec i zareagował na nieszkodliwą substancję w sposób wręcz... paniczny. Natura wyposażyła każdego człowieka
w niepowtarzalny system obronny, chroniący go przed inwazją
szkodliwych substancji z zewnątrz i umożliwiający bezpieczne
funkcjonowanie w środowisku czynników, które w mniejszym
lub większym stopniu mogą człowiekowi zagrażać. System immunologiczny alergika traktuje nieszkodliwe dla większości
innych ludzi substancje, zwane alergenami, jak niebezpiecznego wroga i podejmuje z nimi walkę. Bronią układu odpornościowego jest histamina (substancja wytwarzana w tkankach
ciała przez tzw. komórki tuczne), która uruchamia siły obronne
organizmu. Na dany sygnał produkcja histaminy lawinowo
wzrasta, powodując mniejszy lub większy „atak histerii”. Alergeny mogą przeniknąć przez skórę oraz błony śluzowe. Konkretne objawy zależą od miejsca, przez które przeniknął alergen. Może to być zaczerwienienie i pieczenie skóry, łuszczenie
się jej i/lub swędząca wysypka; ból, pieczenie i/lub łzawienie
oczu; obfity wodnisty katar lub uczucie zatkanego nosa; kaszel
i/lub duszności; bóle brzucha i/lub biegunka itp. Reakcją jest
zawsze stan zapalny.
Obciążeni cechą nadwrażliwości ludzie, różnią się od pozostałych tym, że ich układ odpornościowy niewspółmiernie szybciej i silniej reaguje na wszelkie szkodliwe czynniki z zewnątrz,
jest tym samym bardziej czuły i wrażliwy. To, co dla w pełni
VADEMECUM ALERGIKA
8
zdrowego człowieka jest dobre, wskazane lub obojętne, dla
alergika może być źródłem dolegliwości, a niekiedy nawet zagrożeniem życia.
Choroba alergiczna to inaczej alergiczny stan zapalny dotyczący jednego lub kilku narządów. Proces zapalny jest związany z reakcją alergenu i swoistych dla niego przeciwciał, które
muszą się połączyć, aby doszło do wystąpienia objawów.
9
VADEMECUM ALERGIKA
Jaki wpływ na powstawanie chorób alergicznych
ma środowisko?
Aby zrozumieć istotę problemu, trzeba cofnąć się w czasie...
Nasi przodkowie cierpieli na alergie znacznie rzadziej. Na co
dzień ich system odpornościowy musiał radzić sobie z olbrzymią ilością bakterii, wirusów i innych drobnoustrojów. Z biegiem czasu postęp medycyny oraz wzrost dbałości o higienę
doprowadziły do eliminacji wielu groźnych dla ludzi czynników. Najprawdopodobniej w wyniku mniejszego narażenia na
kontakty z nimi układ odpornościowy zaczął kierować swoje
siły przeciwko „fałszywym wrogom”, czyli alergenom.
Dodatkowo, do powstawania chorób alergicznych przyczyniają
się zmiany w środowisku, w którym żyjemy. Obecne w nim
zanieczyszczenia chemiczne niszczą naturalną warstwę ochronną – błony śluzowe nosa i żołądka – powodując to, że alergeny
łatwo przedostają się do organizmu. Ciągła walka z substancjami trującymi z powietrza i wody wyczerpuje układ immunologiczny. Alergia jest reakcją na życie w przekształconym przez
człowieka środowisku. Ewolucja przyzwyczaiła organizm
ludzki do walki z zarazkami, cywilizacja pozbawiła go tego zajęcia. W krajach słabiej rozwiniętych gospodarczo, gdzie wielu
ludzi choruje na choroby zakaźne, żyje w niehigienicznych warunkach i cierpi z powodu niedożywienia, alergie należą do
rzadkości.
Wzrost zawartości toksyn w ziemi i powietrzu, które docierają
do naszego ciała bezpośrednio przez układ pokarmowy, to tylko część problemu. Na nasz organizm działają toksyczne materiały budowlane, farby, lakiery, kosmetyki, detergenty i wiele
innych substancji, których on nie potrafi przetworzyć. Obciążenie tymi substancjami staje się zbyt duże. Reakcja alergiczna
stanowi jakby wentyl bezpieczeństwa i sygnał ostrzegawczy
zarazem.
VADEMECUM ALERGIKA
10
Czy alergia jest dziedziczna?
Alergia – choroby alergiczne – mają podłoże genetyczne i mogą
być dziedziczone, choć przez swoją złożoność, zjawisko to nie
zostało jeszcze dobrze poznane i opisane.
Szacuje się, że jeśli alergię ma jedno z rodziców, to istnieje
30-procentowe prawdopodobieństwo, że choroba dotknie również dziecko. Jeśli na alergię cierpią oboje rodzice – prawdopodobieństwo wystąpienia alergii u dziecka wzrasta do 70 procent. Oczywiście nie dzieje się to automatycznie: koniecznym
warunkiem, by alergia rozwinęła się w młodym organizmie,
jest szybkie (jeszcze w wieku niemowlęcym) zetknięcie się
z substancją uczulającą, i to w odpowiednio dużym stężeniu.
Dziedziczy się jednak tylko ogólną skłonność do alergii. Oznacza to, że jeśli oboje rodzice są astmatykami, to dziecko nie
musi cierpieć na astmę, lecz np. chorować na katar sienny.
Alergia może jednak powstać na skutek nowych zmian – mutacji w obrębie zapisu genetycznego i pojawiać się w rodzinach, w których dotąd ich nie obserwowano.
Można mieć zakodowaną w genach predyspozycję do uczuleń,
a mimo to nigdy nie mieć objawów alergii. Genetykom udało
się jak dotąd zdemaskować kilka chromosomów związanych
z dziedziczeniem chorób alergicznych. Ludzi cierpiących na
dziedziczną alergię określa się mianem atopików.
Dla własnego bezpieczeństwa lepiej założyć, że każdemu może
się to przytrafić.
11
VADEMECUM ALERGIKA
Jaki wpływ na powstawanie chorób alergicznych ma stres?
Stres i emocje mogą nasilić objawy chorób alergicznych.
Wszelkie niekorzystne stany psychiczne, nadmierne pobudzenie emocjonalne, stany lękowe czy też zły nastrój nie służą
uczuleniowcom. Obawa przed reakcją uczuleniową czy niespodziewanym atakiem choroby może jej objawy wywołać lub nasilić. Dlatego alergikom zaleca się spokojny, uregulowany tryb
życia. Ważne jest wyciszenie po intensywnie spędzonym dniu,
oddalenie trosk i zdrowy sen. Relaks psychiczny motywuje do
prawidłowego funkcjonowania cały organizm! I choć stresu nie
sposób uniknąć, spróbujmy go obłaskawić. Znajdźmy czas nie
tylko na obowiązki i pracę, lecz również odpoczynek, przyjaźń,
miłość...
Jaki wpływ na powstawanie alergii ma dieta?
Współczesny tryb życia, z całą jego nerwowością, pośpiechem
i pogonią za sukcesem, w połączeniu z niezdrowymi nawykami
żywieniowymi sprzyja rozwojowi chorób alergicznych na dużą
skalę. Wystarczy spojrzeć na listę dodatków do żywności. Zwykły bochenek chleba może zawierać uszlachetnioną mąkę
pszenną, konserwanty, syntetyczne witaminy, benzoesany
i inne środki chemiczne utrwalające puszystość i gładkość ciasta. A przecież kromka chleba to tylko niewielka część naszej
codziennej diety. Dlatego ważne jest, abyśmy starali się wprowadzać do naszej diety produkty jak najmniej przetworzone,
zawierające jak najmniej konserwantów i innych dodatków
chemicznych. Zaleca się żywność pochodzącą z tzw. upraw
ekologicznych. Ważne jest też to, aby nasze codzienne menu
było jak najbardziej urozmaicone. Nadmierne spożywanie niektórych pokarmów może bowiem prowadzić do alergii.
VADEMECUM ALERGIKA
12
Jakie są objawy chorób alergicznych?
Aby doszło do powstania uczulenia – nadwrażliwości na dany
alergen, musi zajść pewien proces. Proces ten złożony jest z dwóch
faz:
● Fazy uczulenia się, czyli wyzwalania reakcji immunologicznej przez alergen.
● Fazy reakcji alergicznej, alergicznego procesu zapalnego, w wyniku której pojawiają się charakterystyczne objawy.
Gdy alergen jest już w organizmie, ten broni się, zwiększając
produkcję histaminy. Wywołuje ona np. miejscowe zaczerwienienie skóry, obrzmienie i ból. Powstaje długotrwały stan zapalny. Drażniona jego objawami błona śluzowa reaguje wyciekiem.
Nos swędzi, kicha, jest pełen wodnistego kataru, utrudniając
swobodne oddychanie. Pojawia się łzawienie z oczu, swędzenie
podniebienia, gardła, światłowstręt, zaczerwienienie całej twarzy, a nawet obrzęk (nosa, warg). Mogą pojawić się bóle głowy,
brak apetytu.
Histamina zmienia właściwości błony komórkowej, powodując
skurcze mięśni okrężnych oskrzeli, co utrudnia astmatykom oddychanie. Z kolei błona śluzowa żołądka reaguje biegunką. Skóra uczulona na alergen reaguje zaczerwienieniem, swędzeniem,
pokrzywką.
Do najbardziej nieprzyjemnych objawów reakcji alergicznej należą objawy ze strony układu pokarmowego (wymioty, biegunka), oddechowego (obrzęk krtani, objawy astmatyczne) oraz nerwowego (drażliwość, nieustający niepokój).
VADEMECUM ALERGIKA
14
Jakie są typy reakcji uczuleniowych?
Typ I zwany natychmiastowym – zależy od udziału przeciwciał
IgE produkowanych w odpowiedzi na swoisty alergen. W tej
grupie znajduje się większość chorób alergicznych, m.in. astma
na tle alergicznym, katar sienny, atopowe zapalenie skóry, alergiczne zapalenie spojówek.
Typ II – czyli reakcje alergiczne zwane cytotoksycznymi. Biorą
w nich udział inne rodzaje przeciwciał, które „spłaszczają” konkretny rodzaj komórek, np. erytrocytów. Kontakt z alergenem
prowadzi do rozpadu tych komórek. Reakcje takie mogą powodować zażywane lekarstwa. Mamy wtedy do czynienia z tzw.
cytotoksycznymi odczynami polekowymi.
Typ III zwany typem choroby posurowiczej – związany jest
z obecnością we krwi połączonych z sobą alergenów i przeciwciał, tworzących tzw. kompleksy immunologiczne. Taki typ reakcji wystąpić może po przetoczeniu niezgodnej grupowo krwi,
obcego gatunkowo białka (np. surowicy odpornościowej), ale także po użądleniu przez niektóre owady.
Typ IV komórkowy – to nadwrażliwość typu późnego, zależna
od udziału komórek układu odpornościowego zwanych limfocytami. Przykład stanowi reakcja na tuberkulinę, którą obserwuje
się w próbie tuberkulinowej. Po 48-72 godzinach dochodzi do
powstania bąbla na skórze w miejscu wstrzyknięcia tuberkuliny.
15
VADEMECUM ALERGIKA
Co powinniśmy wiedzieć o alergenach?
Oprócz ochronnych przeciwciał, nasz system odpornościowy
może także wytwarzać przeciwciała skierowane przeciwko cząsteczkom, przed którymi niekoniecznie musimy się bronić. U ludzi ze skłonnością do alergii narażenie na kontakt z substancjami
zwanymi alergenami, czyli wyzwalaczami alergii, może spowodować produkcję lub nadprodukcję przeciwciał. Dlatego poznanie alergenów jest tak bardzo istotne.
Alergen jest substancją mogącą wchodzić w reakcje z układem immunologicznym i odpowiednio go modulować.
W wyniku tego procesu powstaje pamięć immunologiczna i mo­
że rozwijać się alergia. W obu zjawiskach biorą udział komór­ki układu immunologicznego zwane limfocytami. Są to pewne
szcze­gólne odmiany białych krwinek. Jedne z nich – limfocyty T,
walczą z obcymi komórkami bezpośrednio i eliminują je (np. komórki zakażone wirusem). Inne natomiast tzw. limfocyty B produkują przeciwciała, które „opłaszczają” nieprzyjaciela i pomagają w jego usunięciu. Wszystkie gwałtowne reakcje alergiczne
zależą właśnie od krążących stale we krwi, a zatem wszechobecnych, przeciwciał należących do klasy IgE. Reakcje alergiczne
rozwijające się dłużej w czasie zależą od limfocytów T1.
Nie wiadomo nadal, dlaczego nasz organizm myli niektóre substancje z groźnymi toksynami i zaciekle je zwalcza. Normalnie
1
A. Szmurło, Czy moje dziecko ma alergię?, Wydawca GlaxoWellcome,
Warszawa 1998, s. 6.
VADEMECUM ALERGIKA
16
powinien je po prostu usunąć. Tymczasem (przy pierwszym kontakcie) zapamiętuje sobie daną substancję jako groźną i gdy ta
ponownie pojawi się w naszym otoczeniu, natychmiast przystępuje do kontrataku.
Jakie są rodzaje alergenów?
Alergenami może być wszystko, co znajduje się w naszym otoczeniu i naszym organizmie. Substancje te występują niemal
wszędzie – w domu, na dworze, w miejscu pracy, szkole itp. Najczęściej reakcję alergiczną powodują:
● Alergeny wziewne, które dostają się do naszego ciała drogami oddechowymi, np.:
– alergeny kurzu domowego – są mieszaniną wielu alergenów środowiskowych, m.in. roztoczy, karaczanów, sierści
zwierząt domowych, pleśni, pyłków roślin;
– alergeny roztoczy kurzu domowego – występują wszędzie,
dlatego są najczęstszą przyczyną alergii;
– alergeny pyłków traw, drzew, krzewów, chwastów – pojawiają się w okresie pylenia niektórych roślin, dlatego są
określane jako sezonowe;
– alergeny zwierzęce – ich źródłem są zwierzęta domowe;
najsilniej alergizują koty, w mniejszym stopniu psy, rzadziej ptaki lub gryzonie;
– alergeny grzybów – najczęściej występują w źle wentylowanych lub zawilgoconych pomieszczeniach.
● Alergeny pokarmowe, które dostają się do naszego ciała drogami pokarmowymi, np. białko mleka krowiego, gluten, jajka,
warzywa, owoce.
● Alergeny kontaktowe, które przez swoje stałe działanie miejscowe na skórę wytwarzają stan uczulenia zwanego wypryskiem kontaktowym, np. związki chemiczne, kosmetyki, wełna, dym papierosowy, metale (zwłaszcza nikiel, chrom).
● Alergeny zawodowe – są to różnorodne substancje ściśle
związane z określonym miejscem i rodzajem pracy.
17
VADEMECUM ALERGIKA
● Alergeny iniekcyjne, m.in. jad owadów.
● Leki.
● Drobnoustroje – alergenami są części składowe bakterii lub
wirusów albo wytwarzane przez nie substancje. Pod ich wpływem powstają w organizmie uczulone komórki, które biorą
udział w dalszych etapach uczulenia.
Czasami stosowany jest system klasyfikacyjny odnoszący się do
pochodzenia alergenu. Mówimy wówczas o:
● alergenach zwierzęcych, np. białko zwierzęce, sierść;
● alergenach roślinnych, np. pyłek kwiatowy, olejki eteryczne, grzyby pleśniowe;
● alergenach chemicznych, np. konserwanty, pyły przemysłowe, kosmetyki.
Niestety lista alergenów jest bardzo długa i jeszcze niezamknięta, gdyż chemizacja naszego życia sprzyja powstawaniu ciągle
nowych substancji, które mogą stać się alergenami.
VADEMECUM ALERGIKA
18