INSTYTUT ŚLĄSKI W KATOWICACH

INSTYTUT ŚLĄSKI W KATOWICACH
Komunikat nr. 6
O muzykalności ludu śląskiego
Niemiecki kompozytor o muzykalności Ś lą z a k ó w
Jerzy F ilip Telem an, jeden z wybitnych kom pozytorów niem iec­
kich X V III w. napisał szereg sonat na skrzypce i fortepian, które n a ­
zw ał „sonatam i polskiem i“ . W m inionych wiekach pierw iastki polskie
były popularne i modne w muzyce całego świata. Nie było kom pozy­
tora, który nie pisałby narodow ego polskiego tańca: poloneza, n ato­
m iast ówczesne podręczniki kompozycji uw zględniają, jako trzy n aj­
ważniejsze style w muzyce: styl włoski, francuski i polski.
W sam ym fakcie napisania polskich sonat przez w ybitnego nie­
m ieckiego kom pozytora nie byłoby zatem nic dziwnego. Z ainteresują
nas jednak okoliczności, w jakich wspom niane „S onaty polskie" Telęm ana powstały.
Telem an był kilkakrotnie na Śląsku. Przebyw ał w okolicy Żor.
W czasie swego pobytu na 'Śląsku zetknął się bezpośrednio z polską
m uzyką ludową regjonu śląskiego. M uzyka ta wywarła na Telemanie
przepotężne wrażenie.
T rzeba przyznać, że z dum ą czyta się zw ierzenia wybitnego
przedstaw iciela m uzyki niemieckiej, który w listach do swych przy ­
jaciół opisuje zespoły ludowe, koncertujące wieczorami w śród łąk i la­
sów śląskich. Telem an opisuje, jak grom ady wieśniaków schodzą się
i upraw iają muzykę zbiorow ą na kobzach i innych instrum entach.
Teleman zachwyca się pom ysłowością i talentem im prow izatorskim
śląskiego m uzykanta ludowego i pisze, że bogactw o melodyj i rytm ów ,
jakie jeden śląski grajek ludowy w yczaruje ze swego instrum entu
w ciągu jednego wieczora, mogłoby niejednem u kom pozytorowi s ta r­
czyć do opracow ania na całe życie.
W iele, wiele zachwytu szczerego i pochwał bezgranicznych w y­
powiedział znakom ity niemiecki muzyk pod adresem m uzykalności Ślą­
zaka, a najw idoczniejszym w yrazem entuzjazm u przedstawiciela nie­
mieckiego św iata kom pozytorskiego X V III w. dla polskiej muzyki ludo­
wej na Śląsku są jego „Sonaty polskie“ , które w edług zeznań samego
kom pozytora, osnute są na tem atach zasłyszanych od śląskich ludowych
m uzykantów w czasie ich wieczorowych koncertów.
Pow yższe drobne zdarzenie, które przeszło już dziś do historji,
zasługuje na przypomnienie, nonie waż od czasu telemanowskich za­
chw ytów polską m uzyką na Śląsku do dnia dzisiejszego najhardziej
2
K om unikat Insty tu tu Śląskiego w K atow icach n r. 6
podstaw ow e elem enty muzykalności
zmianie.
śląskiej
nie
uległy zasadniczej
Aktywność muzyczna ś lą z a k ó w
Jak wówczas tak i dzisiaj najbardziej charakterystyczną cechą
m uzykalności Ślązaka jest jego a k t y w n o ś ć .
Ślązak posiada za­
nad to czynne usposobienie, aby zadowolić się rolą biernego konsu­
m enta muzyki. Taka rola nie odpow iada zupełnie charakterow i Ślą­
zaka. On chce uczestniczyć w muzyce. T oteż wszelkie im prezy kon­
certowe m ają n a Śląsku powodzenie zapewnione tylko o tyle, — o ile
uczestnik koncertów może znaleźć punkty styczne m iędzy treścią kon­
certów a sw oją aktyw nością m uzyczną.
Tern tłóm aczy się ów znany na Śląsku zwłaszcza w części prze­
m ysłowej w ojew ództw a stan, że niebywałem u rozkw itow i am atorskie­
g o ruchu m uzycznego tow arzyszy stosunkow o małe ożywienie na polu
wyższych form życia m uzyczno-artystycznego. W szelkie poczyniania
w dziedzinie m uzyki opierające się o aktyw ność uczestników cieszą się
du żem zrozum ieniem i niem niejszem powodzeniem. N iem a w Polsce
dzielnicy, w którejby tętno am atorskich wysiłków m uzycznych pulso­
w ało tak żywo, jak na Śląsku. W każdej mieścinie, w każdej niemal
wiosce znajdziem y am atorskie orkiestry, które niejednokrotnie wyka­
z u ją wcale pow ażny poziom techniczny i artystyczny.
O rk iestry te organizują zarów no młodzież, jak i starsi, posługu­
jąc się najfantastyczniejszym czasami doborem instrum entów . Obok
licznych o rk iestr dętych, smyczkowych, sym fonicznych, spotykam y ze­
społy salonowe o najrozm aitszych zestawieniach instrum entów . N a j­
pospolitszą fo rm ą zbiorow ego m uzykow ania, zwłaszcza na terenie
ośrodków przem ysłow ych, są orkiestry m andolinowe, lub m andolinowoskrzypcowe.
N iezm iernie często spotkać m ożna w ram ach o rk iestry m ando­
linowej udział fletów, klarnetów , a naw et w altornii. Jeszcze częściej
spotyka się m ieszane zespoły złożone ze skrzypiec, fletu, klarnetu, sakso­
fonów, akordeonu, gitary, banja i m andoli. T u i ówdzie natkniem y
się na orkiestrę złożoną z kilkunastu harm onijek ustnych, czasami na
zespół kilkudziesięciu harm onij ręcznych. Z darzają się i zespoły zło­
żone z kilku cytr, gitary, dw ojga skrzypiec, fletu i w altornii, a ostatnio
pow stał w niewielkiej m ieścinie, liczącej kilkanaście tysięcy ludności,
zespół, w skład którego wchodzi kilkanaście cytr różnej wielkości. N a ­
wiasem w ypada nadm ienić, że w tej sam ej miejscowości istnieje rów ­
nocześnie sześć innych zespołów m uzycznych am atorskich.
P atrzą c n a pracę tych kilku setek ludowych śląskich zespołów
m uzycznych, na tę radość, z jaką ich uczestnicy oddają się pielęgno­
w aniu muzyki, m imowoli wspom ina się to, co w X V IH w. Jerzy Filip
K om unikat Instytutu Śląskiego w K atow icach nr. 6
3
Telem an pisał o muzykalności Ślązaków, i dochodzi się do wniosku,
że choć od tego czasu dwa wieki upłynęły, w stosunku Ślązaka do m u ­
zyki niewiele się zmieniło. Jak wówczas, zachowuje on i dziś wzglę­
dem m uzyki ten stosunek pełnej aktywności i jak wówczas okazuje n aj­
więcej zam iłowania do m u z y k i z b i o r o w e j , z e s p o ł o w e j .
Z instrum entów , które Ślązak pielęgnuje solowo, — poza skrzyp­
cami, największem wzięciem cieszy się trąbka i ksylofon.
Talent improwizacyjny u Ś lą z a k ó w
D ru g ą cechą muzykalności Ślązaka, która od czasu spostrzeżeń
Telem ana, do dnia dzisiejszego nie uległa zmianie, jest t a l e n t i m ­
p r o w i z a c y j n y i d u ż e z a m i ł o w a n i e do i m p r o w i z a c y j
u Ślązaków.
Zdaje się, że zam iłowanie do im prow izow ania u Ślązaka m a coś
wspólnego z dopieroco scharakteryzow aną aktyw nością m uzyczną Ślą­
zaka. Śląski m uzyk-am ator nie lubi pow tarzać kilkakrotnie bez zmian
tej sam ej melodji. W ydaje mu się to zanadto m onotonne, zamało żywe,
nudne. Toteż — o ile g ra kilkakrotnie tę sam ą melodję — ubiera ją
za każdym razem innemi biegnikam i lub pasażam i, zdobiąc ją w corazto nowe rytm y. W wyniku tych im prow izacyjnych wyczynów popada
copraw da tu i ówdzie w kolizję z pięknem współbrzm ienia całości.
W ów czas zaprzestaje na kilka taktów swych im prow izacyjnych po­
m ysłów, by je za chwilę na nowo podjąć.
N astępstw em tego wciąż żywego nastaw ienia im prow izatorskow arjacyjnego, właściw ego Ślązakowi, jest fakt ogrom nej różnorod­
ności i liczebności odm ian i w arjantów m elodyjnych śląskich pieśni lu­
dowych oraz wielka zmienność form śląskiego folkloru muzycznego.
N a bogactw o form ludowych pieśni śląskich zwrócono uwagę
bardzo dawno. W yszło szereg zbiorów ludowych pieśni i tańców róż­
nych okolic Śląska. Ale — mimo, że zbiory te obejm ują wiele setek
num erów — jest to zaledwie ułam ek m aterjału, który m ają w zapiskach
niezm ordow ani zbieracze śląskich pieśni ludowych.
A każdy now y dzień m ówi o tern, że praca nad zbieraniem pieśni
ludow ej nie jest zamkniętą, bo niezm ordow ana, wciąż czynna fan ­
tazja Ślązaka, zam iłowana w im prowizowaniu ciągle nowych form,
tw orzy wciąż nowe rytm y, nowe m elodje i nowe teksty — porzucając
często n ą łup zapom nienia form y melodyj dnia wczorajszego.
T a zm ienność śląskiej pieśni ludowej, świadcząca o jej wielkiej
żywotności, każe szczególnie skrzętnie zbierać pieśni śląskie. K aże je
zbierać prędko, na gorąco, dopóki w artki tryb życia nie przeobrazi ich
i póki echo ich, które ju tro w tórem się rozlegnie w drugiej wiosce,
będzie jeszcze podobne do oryginału.
4
K om unikat Instytutu Śląskiego w K atow icach nr. 6
Charakter ludowej muzyki śląsk iej
C harakterystyka m uzykalności Ślązaka byłaby niezupełna, gdybyś­
m y obok wspom nianych dwu cech m uzykalności t. j. aktyw ności i za­
m iłow ania do im prowizacyj nie wspomnieli o tern, że — co do treści
m uzyki — najwięcej zw olenników posiada na Śląsku m u z y k a p o ­
g o d n a i wesoła.
Ślązak lubi m uzykę żywą, dziarską, o rytm ach jędrnych i zdro­
wych. P rzepada za hum orem , natom iast unika zbytecznych roztkliw iań i płaczliwości, a jeszcze bardziej refleksyj i opisowości. W ogóle nie lubi Ślązak kojarzyć m uzyki z wszelkiemi pozamuzycznem i
przeżyciam i. Obce m u jest m alowanie m uzyką nastrojów duszy, opisy­
wanie m uzyką walk psychicznych i t. p. Lubi bezpośredniość i pogodę.
L ubi form y przejrzyste o w yraźnej architekturze i o logicznym prze­
biegu harm onicznym .
Ślązak nie lubuje się w finezjach dynam icznych, ani w przeczu­
lonych subtelnościach dźwiękowych. Jest zwolennikiem prostoty. D yna­
mikę lubi tw ardą, przeciw staw iającą sobie w artości forte i piano ostrem i
konturam i. T onacyjnie przeważa w muzyce śląskiej bardzo w yraźnie
try b durow y, układ m etryczno-rytm iczny m uzyki śląskiej posługuje się
chętnie refleksjam i tanecznem i względnie m arszowem i. Zdaje się, że
i ten rys charakteryzujący m uzykalność Ślązaka znajduje swe w ytłu­
m aczenie w owym czynnym , pełnym inicjatyw y i aktywności stosunku
Ślązaka do muzyki.
P odstaw ow e elem enty muzykalności śląskiej
N ie w dając się w dalszą, bardziej szczegółową charakterystykę
tego kompleksu właściwości psychicznych, który zw iem y m uzykalno­
ścią, ograniczyć się należy do stw ierdzenia trzech najbardziej charak­
terystycznych znamion m uzykalności Ślązaka: i ) jej aktywności, 2) pły­
nących z tej aktyw ności zam iłowań im prow izatorskich, i 3) skłonności
ku muzyce pogodnej, jasnej, niezawiłej.
T e trzy podstaw ow e elem enty m uzykalności Ślązaka w ytyczają
bieg wypadków w dziedzinie życia m uzycznego na Śląsku, a zarów no
m ogą posłużyć za klucz, w yjaśniający przejaw y życia m uzycznego n a­
szego wojew ództwa.
K atow ice, w lipcu 1934
Feliks Sachse
U W A G A : Z ezw ala się na dowolne korzystanie
Śląskiego dla celów prasowych.
z
kom unikatów
In stytu tu
Tłoczono w Zakładach G raficznych K. M iarki Sp. W yd. z o. p. w M ikołow ie