Barok, jest to kierunek w kulturze europejskiej XVII i 1 poł
Transkrypt
Barok, jest to kierunek w kulturze europejskiej XVII i 1 poł
0 WILEŃSKI UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY WYDZIAŁ SLAWISTYKI KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ Alina Serputowska Literatura baroku na Litwie Praca magisterska przygotowana pod kierunkiem dr. Józefa Szostakowskiego Wilno 2006 1 Spis treści Wstęp .........................................................................................................................................2 Rozdział I. Barok......................................................................................................................5 1.1. Znaczenie terminu barok....................................................................................................5 1.2. Barok w Europie.................................................................................................................6 1.3. Specyfika baroku litewskiego.............................................................................................9 1.3.1. Uniwersytet Wileński jako główny ośrodek kształtowania literatury barokowej w WKL.............................................................................................................................13 Rozdział II. Panorama literatury baroku na Litwie............................................................17 2.1. Twórcy łacińskojęzyczni: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Zygmunt Lauksmin.................17 2.2. Twórcy polskojęzyczni: Piotr Skarga, Zbigniew Morsztyn................................................30 2.3. Twórcy litewskojęzyczni: Mikołaj Dauksza, Konstanty Szyrwid......................................43 2.4. Kobiety pisarki: Franciszka Urszula Radziwiłłowa, Elżbieta Drużbacka, Konstancja Benisławska..........................................................................................................................49 Rozdział III. Gatunki piśmiennictwa barokowego................................................................56 3.1.Teatr......................................................................................................................................56 3.2. Pamiętniki. Dzienniki podróży............................................................................................62 3.3. Literatura okolicznościowa..................................................................................................68 3.4. Poemat.................................................................................................................................73 3.5. Kazania................................................................................................................................80 Zakończenie................................................................................................................................85 Bibliografia.................................................................................................................................87 Aneksy .......................................................................................................................................90 2 Wstęp Niniejsza rozprawa magisterska nosi tytuł Literatura baroku na Litwie. Od dawna ciekawiła mnie malowniczość i dynamika epoki baroku, jest to bowiem okres niekończących się przygód, wyszukanych strojów i teatru. Barok – to epoka zadziwiająca, gdyż potrafiła połączyć dwa całkiem różne, można by nawet rzec, przeciwne sobie światy - świat antyku i chrześcijaństwa. Pragnąc poznać ją bliżej, badania swe natomiast przedstawić dla szerszego kręgu odbiorców, postanowiłam podjąć się opracowania danego tematu. Szczególnie zaciekawił mnie rozwój tej epoki na terenach naszego kraju. W pracy swojej spróbowałam przedstawić panoramę literatury barokowej na Litwie w granicach obecnego państwa. W tym celu analizowałam literaturę owego okresu z trzech pozycji. Po pierwsze, zbadałam tło historyczno – polityczne kraju od drugiej połowy XVI do pierwszej połowy XVIII wieku, gdyż miało ono wielki wpływ na formowanie ówczesnej literatury. Po drugie, starałam się przybliżyć sylwetki i twórczość najsłynniejszych i mniej dla nas znanych, lub już częściowo zapomnianych pisarzy. Po trzecie, zarysowałam panoramę literacką owego okresu poprzez omówienie najpopularniejszych gatunków piśmiennictwa. Zadanie to jednak nie było łatwe. Podstawową trudność sprawiły dla mnie konsekwencje wynikające z sytuacji politycznej państwa, a mianowicie unia realna Wielkiego Księstwa Litewskiego z Polską, w wyniku której większość twórców działała na całym obszarze państwa polsko - litewskiego. Nie zawsze było więc możliwe ustalić ich bezpośrednią więź z Litwą i to, że właśnie tu tworzyli swe dzieła. Skomplikowana również była sytuacja językowa kraju. Litwa, jak wiadomo, była miejscem zamieszkałym przez przedstawicieli różnych narodowości i religii, którzy żyli w ścisłym kontakcie ze sobą. Skutkowało to powstaniem literatury w wielu językach. W rozprawie swej jednak ograniczyłam się do trzech podstawowych, czyli do utworów pisanych w języku łacińskim, polskim i litewskim. Niestety, literatura baroku na Litwie nie była dotychczas szeroko badana. Jeszcze w ubiegłym wieku traktowano ją jako część literatury polskiej. Zauważa się to w pracach znanego wrocławskiego historyka literatury Czesława Hernasa. W wąskim zakresie ogólną litewską sytuację literacką od XVI do XVIII wieku przedstawiali w swoich opracowaniach poszczególni badacze, tacy jak Jurgis Lebedys i Zygmunt Stoberski. Poważnie tym tematem zainteresowała się badaczka litewska Eugenija Ulčinaitė. W swoich rozprawach szeroko omawia ona dorobek wielu pisarzy owego okresu, których twórczość nie była dotąd głęboko analizowana. Dzięki jej studiom tym tematem zainteresowali się też inni badacze litewscy, w wyniku czego w ostatnich 3 latach ukazało się wiele nowych opracowań. Od roku zaś 2000 corocznie na sąd czytelnika przypada po kilka opracowań, których autorzy badają literaturę baroku litewskiego pod wieloma względami. Trwa proces przypomnienia zapomnianych już pisarzy, których twórczość zachowała się w rękopisach szesnasto- i siedemnastowiecznych; uczeni zbierają, opracowują i wydają drukiem ich twórczość. Przykładem tego jest niedawno odnaleziony i wydany itinerariusz Jerzego Radziwiłła, diariusz Konstancji z Radziwiłłów Morawskiej, w różnych bibliotekach zebrano wiersze jej matki Franciszki Urszuli Radziwiłłowej. Dostęp do twórczości pisarzy epoki baroku i opracowań na temat baroku litewskiego miałam przede wszystkim w Bibliotece Akademii Nauk Litwy, a także w Bibliotece Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego, w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu, Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego oraz w Bibliotece im. Adama Mickiewicza i Bibliotece Uniwersytetu Pedagogicznego w Wilnie. Dokonując selekcji materiału, następnie zaś pisząc daną rozprawę stosowałam następujące metody badawcze: opisową i historyczną. Jako dodatkowe pomocne mi były metody: statystyczna, biograficzna i biograficzno – zespołowa. Poniższa rozprawa składa się z trzech rozdziałów. Każdy z nich z kolei podzielony jest na kilka podrozdziałów. Rozdział pierwszy przedstawia ogólne tło rozwoju baroku w Europie Zachodniej, skąd później przywędrował on do Litwy. Wyjaśniam też samo pochodzenie terminu barok oraz zarysowuję warunki społeczno - historyczne i początek rozwoju tego kierunku sztuki na terenach naszego kraju. Rozwojowi literatury poświęcony jest ostatni podrozdział, w którym krótko przedstawiłam działalność Uniwersytetu Wileńskiego - placówki kształtowania literatury barokowej w WKL. Było to miejsce częściowo skupiające wokół siebie najwybitniejszych pisarzy owego czasu, sylwetki których omówiłam w rozdziale drugim. Jak już wspomniałam, w swej pracy omawiam literaturę powstałą tylko w trzech podstawowych językach, toteż rozdział drugi podzieliłam na trzy podrozdziały według kryterium językowego, przedstawiając po dwóch najsłynniejszych przedstawicieli każdego z nich. Wśród twórców łacińskojęzycznych wymieniłam poetę Macieja Kazimierza Sarbiewskiego oraz profesora Uniwersytetu Wileńskiego Zygmunta Lauksmina. Jako najwybitniejszych pisarzy polskojęzycznych przedstawiłam kaznodzieję Piotra Skargę i jednego z przedstawicieli słynnego rodu Morsztynów, Zbigniewa Morsztyna. Obaj oni pochodzili z Polski i tylko czasowo mieszkali na Litwie, tworzyli tu jednak swoje utwory. W podrozdziale trzecim omówiłam twórczość prekursorów odrodzenia języka litewskiego Mikołaja Daukszy i Konstantego Szyrwida. Czwarty podrozdział przedstawia sylwetki pierwszych kobiet – pisarek tworzących na terenach WKL, których twórczość siłą zbiegu okoliczności przypada na epokę baroku. 4 Rozdział trzeci omawia najchętniej uprawiane w owym czasie gatunki piśmiennictwa. Jest on – moim zdaniem - ciekawy dlatego, że wiele z nich nie jest już dziś praktykowanych na tak szeroką skalę, jak w epoce baroku, czego przykładem jest literatura okolicznościowa, lub też straciła walor literacki, co widać na przykładzie kazań, które w dobie obecnej nie pełnią funkcji utworu literackiego. Inne gatunki, takie jak poemat, utwory pisane dla sceny i pamiętnikarstwo stały się podstawą dla różnych nowoczesnych gatunków literackich. Rozprawa ta została napisana w Katedrze Filologii Polskiej na Wydziale Slawistyki Wileńskiego Uniwersytetu Pedagogicznego. Słowa głębokiej wdzięczności kieruję pod adres wielu osób, którzy pomogli mi w pisaniu tej pracy. Szczególnie chciałabym podziękować promotorowi dr. Józefowi Szostakowskiemu za cenne uwagi i życzliwe rady. 5 Rozdział I Barok 1.1. Znaczenie terminu barok Barok - to kierunek w kulturze europejskiej XVII i pierwszej połowy XVIII wieku, zapoczątkowany we Włoszech w drugiej połowie wieku XVI, przekroczył on granice Starego Kontynentu i objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej 1 . Dużo sprzeczności wywołuje samo pochodzenie terminu barok. Na początku uważano, że ta nazwa pochodzi od nazwiska włoskiego architekta i teoretyka Barozzi da Vignola (1507 – 1573) 2 i malarza Federigo Barocci (1535 – 1612) 3 . W roku 1563 Garcia da Orta 4 terminem barok określił nieforemną perłę, natomiast w wydanym w 1611 roku kastylijskim słowniku wymowy Sebastiano de Covarrubiaso barrueco oznaczył nieoszlifowaną perłę, berrueco zaś skałę granitową. W słowniku francuskich słów i terminów naukowych wydanym w 1690 roku Antoine Furetiere (1619 – 1688) 5 pisząc o baroku twierdził, że jest to termin jubilerski, określający nieidealnie okrągłe perły. Od roku 1570 wyraz barocco spotyka się w burlesce 6 włoskiej, nie ma on jednak jeszcze nacechowania estetycznego. Jako kategorię estetyczną terminu gust barokowy użył drezdeński malarz Friedrich August Crubsac w 1745 roku 7 . W wieku XIX tego terminu użył w estetyce szwajcarski historyk kultury i sztuki, eseista Jakob Burckhardt (1818 - 1897) 8 na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego 9 . 1 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 172 2 Encyklopedia powszechna PWN, t 4, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973, s. 562. 3 Tamże, t.1, s. 213. 4 Garcia da Orta – urodził się około 1499 roku w Portugalii w rodzinie Ferdenanda Isaaka da Orta i Leonory Gomes. W 1523 roku studiował medycynę w Salamance. W 1530 roku wykładał logikę na Uniwersytecie w Kembridż. W 1534 roku wyjechał do Goa, w Indiach, gdzie osiadł na stale. Był autorem licznych, znanych w owym okresie książek. [źr.:] http://en.wikipedia.org / 2006 01 23 5 Antoine Furetiere – urodził się w Paryżu. Początkowo studiował prawo i pracował jako adwokat. W czasie wolnym pisał satyry. W 1662 roku został członkiem Akademii Francuskiej i wypełnił słownik języka frańcuskiego. W 1690 roku wydał Słownik Uniwesalny. Furetiere zasłynął przede wszystkim ze swych powieści. [źr.:] http://en.wikipedia.org / 2006 01 23 6 burleska – utwór satyryczno – komediowy łączący wzniosłą tematykę z pospolitym, niekiedy wulgarnym stylem,[źr.:] Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 151. 7 Vitautas Ališauskas, Leonas Jovaiša, Mindaugas Paknys, Rimvydas Petrauskas, Saulius Raila Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai, Aidai 2001, s. 58 – 59. 8 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 302. 9 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.1, s. 362 – 363. 6 Termin dany, podobnie jak i sama epoka, którą określał, miał nacechowanie ujemne, dlatego też pochodzenie omawianej przez nas nazwy odnieść możemy również do innej teorii, która twierdzi, że słowo barok wywodzi się prawdopodobnie z filozofii scholastycznej, czyli głównego kierunku średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, charakteryzującej się dążeniem do rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych, opierając się na autorytetach jako głównych źródłach poznania prawdy, bez odwoływania się jednak do doświadczenia 10 . Niechęć do epoki barokowej wiązała się więc z niechęcią do owej filozofii. W związku z negatywnym stosunkiem do scholastyki termin barok stał się później synonimem rozumowań ekstrawaganckich i zaprzeczenia prostej logiki i miary. Zapewne dlatego nadano tę nazwę literaturze gwałtownej i malowniczej, ukazującej pierwiastki irracjonalne. Dzięki swej nowości i dynamice styl barokowy przyjęty został przez rozmaite tendencje i środowiska literackie, dwory monarsze, koła klerykalne, salony arystokratyczne, a także sfery mieszczańskie 11 . Do rehabilitacji baroku przyczyniły się studia niemeckiego historyka sztuki Corneliusa Gurlitta (1850 – 1938) 12 oraz szwajcarskiego historyka sztuki Heinricha Wolfflina (1864 – 1945) 13 . Nazwy baroku natomiast jako stylu literackiego, w monografii o jednym z najwybitniejszych pisarzy siedemnastowiecznych Janie Andrzeju Morsztynie (1621 – 1693) 14 użył polski krytyk i historyk literatury Edward Porębowicz (1862 – 1937) 15 . O baroku jako epoce kultury pisał po raz pierwszy włoski filozof i krytyk literacki Beneditto Croce (1868 – 1952) 16 , chociaż cechy jego uważał za sprzeczne artyzmowi 17 . Nazwa barok jako międzynarodowe określenie epoki przyjęła się dopiero po wieloletnich studiach różnych badaczy. Podczas prób charakterystyki XVII – XVIII wieków każdy badacz wysuwał własne propozycje, nie udało się jednak znaleźć bardziej odpowiedniego terminu i styl między renesansem a oświeceniem nazwano barokowym 18 . 1.2. Barok w Europie Badania nad barokiem wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społecznej i życia społecznego w różnych 10 Słownik wyrazów obcych, s. 998. Szerzej o tym patrz: Mieczysław Piszczkowski, Literatura powszechna. Wieki Średnie. Odrodzenie. Wiek XVII. Kraków 1979. 12 Encyklopedia powszechna PWN, t 1, s. 145. 13 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 302. 14 Czesław Hernas Literatura baroku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 302. 15 Encyklopedia powszechna PWN, t 3, s. 649. 16 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 404. 17 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.1, s. 362 - 363. 18 Szerzej o tym patrz: Jerzy Starnawski, Barok w literaturze, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1973. 11 7 państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych kulturach narodowych. Kultura baroku uformowała się pod wpływem sporów religijnych, teologicznych i filozoficznych. W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski. W sferze religii wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barokowa, odznaczająca się uczuciowością, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół głównych prawd wiary. Sytuacja religijna owego czasu była wynikiem tzw. kontrreformacji, czyli prądu, kształtującego w Kościele katolickim reformę życia kościelnego, będącym także reakcją na reformację. Za początek i podstawę programową kontrreformacji uważa się postanowienia Soboru Trydenckiego (1545 – 1563) 19 , zawierające definicje dogmatyczne w kwestiach do tej pory spornych, takich jak rola tradycji, czyściec, odpusty, kult świętych oraz rozporządzenia dotyczące obowiązków duszpasterskich biskupów, zadań kardynałów i zakonów. W rezultacie tych różnorodnych działań uformowały się elity katolickie, wzrosła pobożność ludu. Politycznym tłem kontrreformacji były toczące się w Niemczech, Francji i Niderlandach wojny religijne oraz wzajemne krwawe prześladowania członków różnych wyznań chrześcijańskich w Anglii, Irlandii i Hiszpanii. Po tych wydarzeniach historycznych nastąpił okres sprzęgania władzy politycznej z wyznaniem, charakterystyczny zarówno dla krajów protestanckich, jak i katolickich, a także wzrost nietolerancji religijnej. Poza tak okropnymi wydarzeniami następstwem kontrreformacji było szerzenie oświaty oraz ukształtowanie się baroku jako prądu w kulturze europejskiej 20 . Barok w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech w drugiej połowie XVI wieku i trwał do połowy wieku XVIII. Podzielić go możemy na trzy fazy, a mianowicie na wczesny, dojrzały i późny. Charakterystyczne dla omawianej epoki było łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykał się typ przestrzenny, wywodzący się z kościoła rzymskiego, monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych. W architekturze świeckiej - typ pałacu między dziedzińcem a ogrodem, we wnętrzach zazwyczaj na osi głównej salon i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Rozkwit urbanistyki charakteryzowały liczne owalne, okrągłe i prostokątne place, najjaskrawszymi przykładami tego stylu są place w Rzymie i Wersalu 21 . Głównymi ośrodkami architektury barokowej były Włochy, Niemcy i Austria. We Włoszech za najwybitniejszych przedstawicieli owego stylu uznano 19 rzeźbiarza, architekta i malarza Sobór Trydencki – XIX sobór powszechnie zwołany w 1545 roku w Trydencie przez papieża Pawła III, zakończył się zaś w 1563 roku za papierza Piusa IV. Sobór ten odrzucił główne idee reformacji, zainicjował reformę Kościoła rzymskokatolickiego przez wydanie wielu dekretów w sprawach wiary i moralności oraz dyscypliny kościelnej. [źr.:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 3, s. 361. 20 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.1, s. 362 – 364. 21 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.1, s. 362 – 364. 8 Giovanniego Lorenza Berniniego (1598 – 1680) 22 , architektów Francesco Berniniego (1599 – 1667) 23 i Guarino Guariniego (1624 -1683) 24 , inżyniera Carla Madernę (1556 – 1629) 25 , a także architektów oraz rzeźbiarzy Baldassarego Longhena (1598 – 1682) 26 i Filippa Juvara (1678 – 1736) 27 . W Niemczech ze swych budynków zasłynęli: architekt i sztukator Dominikus Zimmermann (1685 – 1766) 28 , architekt Matthaus Daniel Poppelmann (1662 – 1736) 29 oraz architekci i dekoratorzy bracia Cosmas Damian (1686 – 1739) i Egid Quitrin (1692 – 1750) Asamowie 30 . Austrię w dziedzinie architektury sławił Johann Lucas Hildebrandt (1668 – 1745) 31 . W architekturze Hiszpanii uprawiano charakterystyczny tylko dla tego państwa kierunek zwany churrigueryzmem. Cechował się on przewagą elementów dekoracyjnych nad konstrukcyjnymi oraz obfitością elementów rzeźbiarskich i malarskich 32 . W architekturze Francji i Anglii natomiast rozwijał się kierunek klasyczny. W Polsce architekturę baroku reprezentowali architekci włoscy Mateusz Castelli (ok. 1558 -1632) 33 i Pompeo Ferrari (ok. 1660 – 1736) 34 , inżynier i architekt amator Augustyn Wincenty Locci (ok.1650 – 1729) 35 , a także budowniczy i architekt również pochodzenia włoskiego Józef Fontana (ok. 1670 – 1741) 36 z synem architektem 37 Jakubem Fontaną (1710 – 1773) 38 . Barokowe rzeźby w kamieniu i drewnie, pomniki, nagrobki, posągi, grupy religijne i mitologiczne cechowała silna dynamika, ruch, teatralność gestu oraz ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji (często zwłaszcza w tematyce religijnej). Głównymi rzeźbiarzami na terenach Włoch byli Alessandro Algardi (1602 – 1654) 39 i wspomniany już Giovanni Lorenzo Bernini. Rzeźbę barokową we Francji reprezentowali rzeźbiarze Charles Antoine Coysevoux (1640 – 1720) 40 i Francoise Girardon (1628 – 1715) 41 oraz malarz i architekt Pierre Puget (1620 – 22 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 204. Tamże, s.260. 24 Tamże, t.1, s.776. 25 Tamże, t.2, s.400. 26 Tamże, t.2, s.351. 27 Tamże, t.2, s.48. 28 Tamże, t.3, s. 892. 29 Tamże, t.3, s.14. 30 Tamże, t.1, s.112. 31 Tamże, t.1, s.826. 32 Słownik wyrazów obcych, s.181. 33 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 2, s. 326. 34 Tamże, t.1, s. 612. 35 Tamże, t.1, s. 346. 36 Tamże, t.1 , s.641. 37 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.1, s. 362 – 364. 38 Tamże. 39 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 44. 40 Tamże, t.1, s.402. 41 Tamże, t.1, s.714. 23 9 1694) 42 . W Hiszpanii działał Juan Martinez Montanez (1568 – 1649) 43 , w Austrii zaś i Niemczech - Ignaz Gunther (1725 – 1775) 44 . Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne, czyli nurt naturalistyczny, reprezentowany przez najwybitniejszego twórcę wczesnego malarstwa barokowego Michelangela Merisi da Caravaggia (1573 – 1610) 45 oraz nurt klasycystyczny, którego reprezentantami byli Włoch Domenichino (1581 – 1641) 46 i rodzina malarzy Carraccich 47 działająca w Bolonii, a także kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno – symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej, były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno – symboliczna i martylogiczna, szczególnie rozpowszechniona w krajach katolickich jako część programu kontrreformacyjnego. W malarstwie świeckim popularne były sceny mitologiczne, historyczne, portret i pejzaż, natura martwa, a także tematyka rodzajowa. Kompozycja barokowa opierała się na silnych efektach światłocieniowych. Ważnymi ośrodkami malarstwa były Hiszpania, Flandria, Holandia i Francja. W dobie baroku nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa 48 . W historii muzyki termin barok, zapożyczony z historii sztuk plastycznych, bywał najczęściej odnoszony do XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W tym okresie powstały nowe formy muzyczne, takie jak opera, koncert solowy i symfonia koncertująca. Rozwinęły się formy muzyki na instrumenty klawiszowe, zwłaszcza organy. Wykształcone w okresie baroku formy oraz typowe środki techniki kompozytorskiej stały się inspiracją tzw. nurtu neobarokowego w muzyce XX wieku 49 . 1.3. Specyfika baroku litewskiego W drugiej połowie XVI w. w Wielkim Księstwie Litewskim rozpoczął się popularny już w Europie Zachodniej ruch kontrreformacji. Od roku 1578, podobnie jak i w całej 42 Tamże, t.3, s.97. Tamże, t.2, s. 532. 44 Tamże, t.1, s.781. 45 Tamże, t. 1,s.320. 46 Tamże, t.1, s 489. 47 Tamże, t. 1, s.323. 48 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.1, s. 362 – 364. 49 Tamże. 43 10 Rzeczypospolitej, działały tu postanowienia Soboru Trydenckiego wykonywane przez wyższe instytucje kościelne oraz klasztory. Jednym ze środków na szerzenie kontrreformacji na danych terenach była Brzeska Unia Kościelna, za pomocą której próbowano podporządkować papieżowi mieszkających w Rzeczypospolitej wyznawców prawosławia oraz wzmocnić pozycję katolicyzmu w WKL i na należących do Polski ziemiach ukraińskich i białoruskich. Wielokrotnie w Wilnie dochodziło do starć między katolikami i reformatami, w wyniku których były burzone świątynie reformackie. Za czasów panowania króla Zygmunta Wazy od reformatów były odbierane i przekazywane dla katolików budynki oraz posiadłości ziemskie, które do reformacji należały do Kościoła katolickiego. Do drugiej połowy XVII wieku ostatecznie sformułowały się parafie katolickie oraz biskupstwa Wileńskie i Żmudzkie, gdzie znów zaczęto zwoływać synody. Ważną rolę w szerzeniu kontrreformacji odegrał zakon jezuicki, który w WKL szeroko rozwinął swą działalność 50 . Wraz z kontrreformacją na nasze tereny zawitał rozwijający się już w Europie styl barokowy. Epoka baroku w WKL rozpoczęła się jednocześnie z ruchem religijnym w drugiej połowie XVI wieku. Formy owego stylu zawędrowały tu za pośrednictwem artystów włoskich, którzy monopolizowali prawie wszystkie dziedziny sztuki. Początkowo barok występował tylko w architekturze, z czasem jednak objął rzeźbę i malarstwo. Jako pierwsi na Litwie nurt ten praktykować zaczęli jezuici, którzy w 1569 roku przybyli do Wilna i od razu w stylu barokowym zaczęli budować założoną przez nich akademię, a trochę później, w 1584 roku w Nieświeżu położono fundament pod pierwszy barokowy kościół w WKL. Był to kościół kolegium jezuickiego, ufundowany przez wojewodę wileńskiego Mikołaja Radziwiłła Sierotkę (1549 – 1616) 51 , wznoszony przez włoskiego architekta jezuitę Giovanniego Mariego Bernardoniego 52 (1541 – 1605) 53 . Rozpoczynając od daty wzniesienia kościoła w Nieświeżu, barok litewski podzielić możemy na trzy etapy: wczesny, późny i dojrzały. Okres baroku wczesnego datuje się od lat 1600 – 1650. Charakteryzuje go więź z architekturą rzymską, dają się jeszcze zauważyć pewne cechy renesansowe, czyli nieskomplikowana kompozycja tektoniczna i linie proste. Świątynie były wznoszone w formie krzyża prostokątnego albo łacińskiego, na wzór kościoła el Gesu w Rzymie. Przykładami baroku wczesnego w WKL są cerkiew św. Ducha (1637) oraz koscioły św. Kazimierza (1618), św. Ducha, Wszystkich Świętych oraz św. Teresy w Wilnie, kowieński kościół Karmelitów (1690) i kościół pod wezwaniem św. Trójcy w Stakliszkach (1776). 50 Lietuviškoji Tarybinė Enciklopedija, pod red. Juozasa Zinkusa, Vilnius 1980, s. 423. Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, Wydawnictwo Gutenberga, Poznań 1995, s. 251. 52 Lietuvių Enciklopedija, 2 t., pod red.Vaclovasa Biržiški, Boston 1954, s. 476. 53 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s.203. 51 11 Kompozycja budynków wzniesionych w stylu baroku dojrzałego w latach 1650 - 1730 jest bardziej urozmaicona i swoista. Charakteryzuje się bogactwem ozdób wewnętrznych. Budowano jedno- i dwuwieżowe kościoły na planie krzyża łacińskiego. Zauważa się już wpływ architektury Europy Środkowej. Jaskrawym przykładem baroku dojrzałego jest kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Rosieniach, zespół kościelno – klasztorny w Pożajściu w Kownie oraz perła baroku litewskiego – kościół św.św. Piotra i Pawła w Wilnie, ufundowany przez hetmana litewskiego, wojewodę wileńskiego, magnata Michała Kazimierza Paca (1624 – 1682) 54 . Budowę w latach 1650 – 1730 przyhamowały wojny wewnętrzne, zewnętrzne oraz epidemie. Późny barok przypada na lata 1730 – 1790 – okres politycznej stabilności, ekonomicznego i kulturalnego rozkwitu państwa. Rozwijała się przede wszystkim architektura sakralna. Choć nadal przeważał wpływ architektury Europy Środkowej, jednak dały się już zauważyć swoiste cechy regionalne. Powstała wileńska szkoła baroku. Budowano kościoły o formie lekkiej, proporcjach pionowych, z wysokimi wieżami. Przykładem architektury tego okresu są kościoły: św. św. Apostołów Filipa i Jakuba oraz św. Rafała w Wilnie; kościół św.św. Piotra i Pawła w Krynczynie, kościół pw.św. Marii Panny Niepokalanego Poczęcia w Szydłowie 55 . Najwięcej kościołów budowano albo przebudowywano w Wilnie. Gwałtowny rozkwit architektury w tym mieście w okresie późnego baroku nie jest przypadkowy. Przyczyną stały się wydarzenia z lat poprzednich, a mianowicie to, iż w 1610 roku podczas pożaru w Wilnie spłonęło 10 kościołów i ponad 4700 domów mieszkalnych, po czym miasto w 1655 roku zostało napadnięte przez Moskali 56 . Następne dziesięciolecia w WKL charakteryzowały się ciągłymi wojnami, dżumą i nieurodzajem, a więc miasto nadal pozostawało zburzone. Bardziej spokojny i umożliwiający odbudowę okres nastąpił po roku 1730, kiedy właśnie rozpoczęto dźwigać kraj, w tym Wilno 57 . Jeszcze jedną ważną przyczyną sprzyjającą rozwojowi baroku w Wilnie, a także w całym WKL było to, że po upadku miast centrum życia umysłowego i w ogóle kulturowego przeniosło się na dwory magnackie. Magnateria czuła się winna szerzeniu w swoim czasie protestanctwa, a najlepszym sposobem wykazania skruchy było zbudowanie domu bożego lub klasztoru, dlatego wszędzie szerzyła się budowa kościołów za środki fundatorów. Szczyt zamówień przypada na lata 1639 – 1655, lecz wraz z rozpoczęciem wojen stopień mecenatu się obniżył, co ukazuje poniższa tabela: 54 Tamże, t. 1, s. 753. Visuotinė lietuvių enciklopedija, 2 t., pod red. Juozasa Tumelisa, Vilnius 2002, s. 233. 56 Lietuvių Enciklopedija, 2 t., Vaclovas Biržiška, Boston 1954, s. 476. 57 Szerzej o tym patrz: Jerzy Ochmański Historia Litwy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa 1982. 55 12 Tabela 1. Liczba zbudowanych kościołów w WKL w latach 1580 – 1700 58 1580-1595 1596-1615 1616-1635 1636-1655 1661-1680 1681-1700 Kościoły (320) 20 60 91 93 39 17 Klasztory (166) 2 11 49 40 37 27 Kaplice (46) 2 1 7 22 7 7 Ołtarze (193) 1 7 26 75 61 23 Inne, bardziej głębsze powody tak chętnego zwrotu się magnaterii do katolicyzmu wywodzą się z myśli społecznej panującego dotąd Renesansu. Wracając do epoki poprzedniej, warto przypomnieć, że w końcu XV i na początku XVI wieku szlachta litewska zetknęła się ze skomplikowaną atmosferą psychologiczną: przybywający do kraju cudzoziemcy odczuwali tu jeszcze duch pogaństwa, natomiast Litwinom trudno było przyzwyczaić się do obyczajów chrześcijańskich. Niejasne były także formujące się stosunki społeczne z Polską. Kształtująca się w takich warunkach szlachta nie wiedziała kim ona jest. Powstała więc teoria, że jest ona narodem, przybyłym niegdyś z Rzymu, aby rządzić tym krajem, czyli że szlachcice litewscy są potomkami arystokracji romańskiej 59 . Idea ta błyskawicznie rozpowszechniła się wśród szlachty, ponieważ jeszcze w wieku XV podtwierdził ją w swych pracach oświecony człowiek owych czasów Jan Długosz (1415 – 1480). Pisał on: „ (...) Litwini, Żmudzini i Jaćwingowie, chociaż otrzymali różne nazwy i podzielili się na wiele rodów, stanowili jedną całość wywodzącą ród od Rzymian i Itałów. Naród przez długi czas całkowicie nieznany, dopiero w tym czasie po raz pierwszy wszedł na widownię. Byli to wygnańcy Itałów i Rzymian z okresu zawziętych wojen między Juliuszem Cezarem a Pompejuszem (...)” 60 . W epoce baroku stała się niezmiernie popularna kronika ułożona przez Macieja Stryjkowskiego (1547 – 1582) O początkach sławnego narodu litewskiego, która zawierała legendę o Palemonie i w sposób literacki opiewała wygnanie Palemona z Rzymu i danie przez niego początku narodowi litewskiemu 61 . W wyniku chrystianizacji w WKL utwierdził się język łaciński. Do umocnienia pozycji języka łacińskiego przyczynił się również Kościół katolicki, którego językiem liturgii i obrzędów, jak wiadomo, była łacina. Język litewski powoli całkiem znikł ze środowiska magnaterii, ustępując miejsce językowi polskiemu. 58 Mindaugas Paknys, Mecenatystės reiškinys XVII a. LDK. Bažnytinės architektūros užsakymai, Vilniaus Dailės Akademijos Leidykla, 2003, s. 146. 59 Bronius Genzelis, Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai, Mintis, Vilnius 2004, s. 11 – 13. 60 Jan Długosz Przeszłość Litwy [w:] Antologia wileńska Litwa- Korona, pod red. Romualda Karasia, t. 1, Oficyna Literatów i Dziennikarzy POD Wiatr, Warszawa 1996, s. 19. 61 Szerzej o tym patrz: Maciej Stryjkowski O początkach (...) sławnego narodu litewskiego (...) [w:] Antologia wileńska Litwa- Korona. 13 Dla większości szlachty tradycje litewskie kojarzyły się z pogaństwem, czyli z zacofaniem. Co więcej, po zwiększeniu terenów WKL stało się państwem wielonarodowym, w którym warstwy panujące często nie łączyły ani kultura, ani tradycje, ani religia, dlatego szybko integrowały się one z kulturą zachodnioeuropejską i wpadały w wir ówczesnych ideologii 62 . 1.3.1. Uniwersytet Wileński jako główny ośrodek kształtowania literatury baroku w WKL Przełom w kulturze Litwy oraz przejście od epoki Renesansu do epoki Baroku sygnalizuje powstanie w Wilnie w roku 1570 wspomnianego już wyżej kolegium jezuickiego, które w roku 1579 zostało podniesione do rangi uniwersytetu, znanego powszechnie jako Universitas et Academia Vilnensis Societatis Jesu. Struktura kolegium jezuickiego, metoda nauczania języków klasycznych: łacińskiego, greckiego i w pewnym stopniu hebrajskiego, studiowanie oraz naśladowanie autorów starożytnych utrwaliły typ szkoły humanistycznej, tzw. studia humanitatis i tym samym jakby przedłużyły tradycje humanizmu i Renesansu na Litwie. Z drugiej zaś strony, kolegium i uniwersytet jezuicki w Wilnie powstał, zgodnie z myślą jego organizatorów, jako placówka przeznaczona do realizacji programu Soboru Trydenckiego i reformy katolickiej 63 . Według zamiaru organizatorów, uniwersytet wileński miał się stać centrem kulturalnym nie tylko WKL, ale także państw sąsiednich. Do obowiązków szesnastowiecznego uniwersytetu wchodziło przyjmować studentów niezależnie od państwa, z którego przybyli, mieć przynajmniej jeden wydział studiów wyższych, polecić dla specjalistów wykładanie oddzielnych przedmiotów oraz udzielać dla kończących studia stopień naukowy, taki jak bakałarz, licencjat albo doktorat 64 . Jak już wspomniałam, szczególną uwagą otoczono nauki humanistyczne, toteż ciągle zwiększano objętość i czas trwania studiów. W 1570 roku wprowadzono studia pięcioletnie, czyli trzy klasy gramatyki, poetykę i retorykę, w roku zaś 1580 działało już sześć klas, takich jak infirma, infirma maior, gramatyka, syntaksa, poetyka i retoryka 65 . W 1616 roku klasy niższe były podzielone jeszcze bardziej detalicznie, a mianowicie na infirmę, dwie klasy gramatyki, 62 Op.cit.,Bronius Genzelis, s.11 – 13. Barok w Polsce i w Europie Środkowej – Wschodniej. Drogi przemian i osmozy kultur. Materiały Konferencji Naukowej Barok w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (Warszawa,23 – 25 marca 1999 r.), pod red. Janusza Pelca, Warszawa 2000, s. 87. 64 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilniaus universiteto leidykla, Vilnius 2001, s. 253. 65 Tamże, s. 253 – 254. 63 14 syntaxis minor, syntaxis maior, poetykę i retorykę. W roku 1625 działały studia siedmioletnie, zmieniono też strukturę nauki. Najwięcej uwagi poświęcano językowi łacińskiemu oraz literaturze antycznej 66 . Podczas omawiania twórczość pisarzy, wielką uwagę zwracano nie na to, co czytano, lecz na to, jak czytano. Przytrzymując się regulaminu kolegium jezuickiego Ratio studiorum bardzo detalicznie omawiano schemat analizy utworu. Po pierwsze nauczyciel tłumaczył znaczenie utworu poetyckiego i go interpretował, następnie omawiał kompozycję i całą budowę artystyczną dzieła (artificio ratio), po czym podawał przykłady, jak stosując dane środki artystyczne pisali inni poeci i oratorzy i jaki był efekt ich użycia; popierał myśl autora syntencjami innych pisarzy, tłumaczył realia za pomocą wiadomości historycznych, mitologicznych i innych dziedzin. Ostatnim zadaniem nauczyciela było zwrócić uwagę na oryginalność słów i konstrukcji składniowych. W kolegium jezuickim skupiano się przede wszystkim na rozwijaniu pamięci uczniów, pisaniu listów i wypracowań, deklamacji oraz pracy samodzielnej. W czasie wolnym żakom proponowano zwiększać swoją erudycję poprzez czytanie dzieł poetów i historyków antycznych 67 . Studiowanie pisarzy antycznych wszakże nie było podstawowym zadaniem studiów. W programach nauczania wymagano, aby studenci uczyli się od czytanych przez nich autorów języka i stylu, a także starali się ich naśladować. W XVII – XVIII stuleciach imitacja zajmowała podstawowe miejsce w nauczaniu retoryki 68 . Konsekwentnie dążąc od podstawowej wiedzy z gramatyki łacińskiej do analizy utworów pisarzy łacińskich, zapoznawszy się na lekcjach poetyki z regułami tworzenia wierszy, na lekcjach retoryki studenci już byli w stanie samodzielnie tworzyć wierszowane przemówienia, pozdrowienia, epigramaty, epitafia i inne utwory literackie. Niemało ćwiczeń takiego charakteru wydrukowano w XVII – XVIII stuleciach. Większość ich tworzyły przemówienia okolicznościowe i panegiryki, pozdrowienia, epigramaty, emblematy, anagramy, ody, dyteramby i treny, o czym później. Nauka retoryki przyczyniła się do formowania literackiej kultury ogólnej, gdyż tego rodzaju twórczość literacka była ważną częścią literatury barokowej. Najczęściej pisano w kilku językach: po polsku, po litewsku, po białorusku i po łacinie. O wyborze języka świadczyła nie narodowość autora, lecz tematyka i przeznaczenie utworu 69 . Profesorowie i studenci Uniwersytetu Wileńskiego nie tylko tworzyli teksty poetyckie, lecz również organizowali przedstawienia teatralne i brali w nich udział. Ważną figurą szkolnego 66 Ludwik Piechnik Rozkwit Akademini Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Instytum Hisroricum Societatis Jesu, Rzym 1983, s. 70 – 71. 67 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s.254 – 257. 68 Eugenija Ulčinaitė, Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu retorycznego, Wrocław 1984, s. 85 – 90. 69 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 254 – 257. 15 jezuickiego teatru był profesor retoryki i poetyki, równocześnie był on autorem dramatu, jego redaktorem i reżyserem przedstawienia 70 . Utwory poetyckie i rozprawy naukowe, które wyszły spod pióra wychowanków Uniwersytetu Wileńskiego stanowiły większość produkcji książek w WKL. Utwory literatury pięknej były przeznaczone przede wszystkim dla czytelników miejscowych, gdyż przypominały im o znaczących wydarzeniach historycznych, pobudzały do państwowego patriotyzmu i miłości do Ojczyzny. Naukowe rozprawy profesorów pomogły uczelni zaangażować się do inteliktualnego życia Europy Zachodniej i rozpowszechniać powstające tu, na miejscu idee naukowe. Przede wszystkim wymienić należy kurs logiki profesora Marcina Smigleckiego, w którym komentował on dzieła Arystotelesa według interpretacji Tomasza z Akwinu 71 . Wielkiej popularności doczekało się dzieło profesora Uniwersytetu Wileńskiego Zygmunta Lauksmina Praxis oratoria sive praecepta artis rhetoricae, o czym poniżej 72 . Znaczący ślad w życiu kulturalnym Litwy zostawili dwaj bracia Kojałowiczowie. Albert Wijuk-Kojałowicz, był autorem Historii Litwy, wykładał filozofię, teologię, wygłaszał kazania, pełnił obowiązki rektora uniwersytetu. Po sobie zostawił 40 dzieł z dziedziny literatury, filozofii, teologii, historii i heraldyki 73 . Z kolei jego brat Kazimierz Kojałowicz słynął jako profesor retoryki, autor panegiryków i teoretyk wymowy 74 . Na Uniwersytecie Wileńskim zaczęła powstawać nauka o języku litewskim. Zostały tu przygotowane i wydane pierwsze gramatyki, zbiory kazań i słowniki języka litewskiego. W 1595 roku w drukarni uniwersyteckiej wydano Katechizm kanonika żmudzkiego Mikołaja Daukszy, który stał się pierwszą litewską książką wydrukowaną w WKL 75 . Dzieła Daukszy na uniwersytecie kontynuował Konstanty Szyrwid. Około roku 1620 wydał on słownik trójjęzyczny Dictionarium trium linguarum, przeznaczony dla studentów retoryki, przyszłych poetów, literatów i oratorów 76 . Do innych znanych profesorów Uniwersytetu Wileńskiego epoki baroku, którzy wyróżnili się popularyzując język litewski zaliczyć należy: Arona Aleksandra Olizarovijego, Salomona Sławoczyńskiego, Daniela Butwiła, Jana Grużewskiego 77 . 70 Vanda Zaborskaitė Prie Lietuvos teatro ištakų. XVI – XVIII a. mokyklinis teatras, Lietuvos TSR Mokslų Akademijos Istorijos Institutas, Vilnius 1981, s.16 -18. 71 Op.cit., Bronius Genzelis, s. 21 - 22. 72 Eugenija Ulčinaitė Periodas Žygimanto Liauksmino Retorikoje [w:] „Literatūra 43(3)“ Literatūra. Antikinė literatūra. Retorika, poetika, stilistika. Vilniaus Universiteto leidykla, Vilnius 2001, s. 160. 73 Op.cit., Bronius Genzelis, s. 37 - 44. 74 Polski słownik biograficzny, t. 13, pod red. Emanuela Rostworowskiego, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, s. 268. 75 Mieczysław Jackiewicz Dzieje literatury litewskiej do 1917, t.1, Ex libris – Galeria Polskiej Książki, Warszawa 2003, s. 36. 76 Jurgis Lebedys Senoji Lietuvių literatūra, Leidykla Mokslas, Vilnius 1977, s. 32 -33. 77 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso …, s. 263. 16 Szczytu mistrzostwa artystycznego w łacińskojęzycznej barokowej literaturze Litwy dopiął profesor Uniwersytetu Wileńskiego, poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski. Dokładne omówienie jego osobowości w rozdziale następnym 78 . Reasumując przytoczone fakty możemy stwierdzić, że w XVI – XVIII stuleciach Uniwersytet Wileński był rzeczywiście centrum tworzenia i rozpowszechnienia kultury. Był to ośrodek życia intelektualnego, formułował tradycje literackie i estetyczne tego okresu, toteż najbardziej zadecydował o cechach stylistycznych i gatunku literatury barokowej na Litwie 79 . 78 79 Op.cit., Czesław Hernas, s. 118 - 119. Op.cit., Bronius Genzelis, s. 11 - 46. 17 Rozdział II Panorama literatury baroku na Litwie 2.1. Twórcy łacińskojęzyczni: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Zygmunt Lauksmin Język łaciński był używany na Litwie już od XIII wieku. Do dnia dzisiejszego zachowały się pisane po łacinie listy wielkich książąt litewskich: Mendoga, Giedymina i Witolda. Na początku XV wieku na język łaciński przetłumaczono najstarszą część kroniki litewskiej o pochodzeniu króla litewskiego Jagiełły i księcia Witolda. Świadczy to o tym, że od XIII wieku łacina była na Litwie językiem, za pomocą którego komunikowano się z władcami Europy Zachodniej. Natomiast na formowanie się piśmiennictwa oraz literatury pięknej w tym języku wpłynęło, jak już wspominałam w rozdziale poprzednim, wprowadzenie chrześcijaństwa oraz humanistyczny ruch epoki Renesansu, rozpowszechniany tu wraz z ideami reformacji 80 . Język łaciński, który utwierdził się w epoce renesansu, był niezmiernie popularny w następnym stuleciu, w epoce Baroku. Stał się językiem powszechnie używanym w piśmie. Za pomocą łaciny komunikowano się i wykładano w tym języku na uniwersytetach. W języku łacińskim wyrażali swe myśli filozofowie, publicyści i poeci 81 . Szczytu mistrzostwa artystycznego w łacińskojęzycznej literaturze barokowej na Litwie osiągnął profesor Uniwersytetu Wileńskiego Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595 – 1640). Można śmiało stwierdzić, że jest to najsłynniejszy poeta państwa litewsko – polskiego oraz całej Europy, piszący po łacinie. Swoje wiersze Sarbiewski wydawał w Kolonii, Wilnie, Antwerpii, Paryżu, Warszawie, Rzymie i innych miastach. Ogółem w XVII – XVIII wiekach ukazało się ponad 60 wydań jego poezji. Utwory Sarbiewskiego były tłumaczone na języki angielski, niemiecki, francuski, włoski, polski, czeski, litewski i inne. Kartę tytułową jego liryk Matthail Casimirus Sarbievii Lyricorum libros IV wydanych w 1632 roku projektował i rysował najsłynniejszy flamandzki malarz XVII wieku Peter Paul Rubens (1577 – 1640) 82 . Sarbiewskiego nazywano „Sarmackim Horacjuszem” oraz „Chrześcijańskim Horacjuszem”. 80 Vitautas Ališauskas, Leonas Jovaiša, Mindaugas Paknys, Rimvydas Petrauskas, Saulius Raila,Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai. Aidai 2001, s. 303. 81 Bronius Genzelis, Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai, Mintis, Vilnius 2004, s. 14. 82 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 3, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 219. 18 Jego poezję czytano w szkołach europejskich obok utworów poetów antycznych. W wieku XVII- XVIII Sarbiewski miał licznych uczniów i naśladowców, o czym poniżej 83 . Maciej Kazimierz Sarbiewski urodził się 24 lutego 1595 roku w Sarbiewie pod Płońskiem 84 , na Mazurach. W wieku 17 lat wstąpił do Towarzystwa Jezusowego i dwa lata spędził w nowicjacie przy kościele św. Ignacego w Wilnie. W latach 1614 - 1615 wykładał syntaksę w Kolegium w Krożach 85 , później przez trzy lata studiował filozofię w Braundenburgu, po czym, według wymagań Ratio studiorum, przez rok wykładał poetykę w Krożach, przez następny rok retorykę w kolegium w Połocku, gdzie po raz pierwszy przeczytał swój traktat De acuto et arguto (O poincie i dowcipie) 86 . W latach 1620 – 1622 Sarbiewski studiował teologię na Uniwersytecie Wileńskim, jednak już na drugim roku nauki jako zdolny student został wysłany kształcić się do Rzymu. Po powrocie do Rzeczypospolitej Sarbiewski raz jeszcze został skierowany wykładać retorykę w kolegium jezuickim w Połocku. Później wrócił do Wilna, gdzie na tutejszym Uniwersytecie w latach 1627 –1628 roku wykładał retorykę, w 1628 – 1631 filozofię, zaś w 1631 – 1635 – teologię. Tu nie tylko pracował jako wykładowca, lecz także wykonywał różne obowiązki administracyjne: był doradcą rektora uniwersytetu, kierownikiem kongregacji Marii, dziekanem Wydziału Filozofii i Teologii. W 1635 roku został mianowany kaznodzieją w kościele św. Jana, jednakże w tym samym roku wyjechał do Warszawy, gdzie przez pięć lat pracował jako kaznodzieja i spowiednik króla Władysława IV Wazy. Zmarł w Warszawie 2 kwietnia 1640 roku 87 . Twórczość Sarbiewskiego możemy podzielić na trzy okresy, odpowiadające konkretnym etapom w jego życiu oraz charakteryzujące się pewną problematyką i zmianami w poetyce. Pierwszy to jest okres do wyjazdu do Rzymu, drugi - okres studiów w Rzymie, trzeci - okres po powrocie z Rzymu 88 . Pierwszy okres zbiega się z jego pracą w kolegiach jezuickich w Krożach i Połocku. W tym czasie zostały napisane i wydane w Wilnie takie utwory, jak Gratulatio Stanislao Kiszka, Episcopo Samogitiae, occasione primi in metropolim suae dioecesis adventus. (Pozdrowienia Stanisławowi Kiszce, biskupowi Żmudzkiemu, po raz pierwszy przybywającemu do stolicy swego biskupstwa) wydany w 1618 roku, i rok później Obsequium gratitudinis illustrissimo domino Joanni Carolo Chodkiewicz…(Pokorne podziękowanie Janowi Karolowi Chodkiewiczowi 89 ); 83 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilniaus universiteto leidykla, Vilnius 2001, s. 265. Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny,pod red. Juliusza Krzyżanowskiego, Czesława Harnasa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984, s. 508. 85 Krystyna Stawecka Maciej Kazimierz Sarbiewski – prozaik i poeta, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu lubelskiego, Lublin 1989, s. 144. 86 Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny,, s. 510. 87 Motiejus Kazimieras Sarbievijus Lemties Žaidimai, Baltos Lankos, Vilnius 1995, s. 22 – 23. 88 Jurgis Lebedys Senoji Lietuvių literatūra, Leidykla Mokslas, Vilnius 1977, s.133 89 Jan Karol Chodkiewicz (1560 – 1621) – hetman polny litewski, znakomity wódz, zwycięzca Szwedów pod Kircholmem w 1605 roku, dowódca obrony Chocimia przed Turkami w 1621 roku [źr:] Encyklopedia PWN w 84 19 dedykowany temu samemu Chodkiewiczowi zbiór epigramatów Sacra lithothesis in prima templi Magnae virgini Matri dedicati erectione… wydany w 1621 roku, i rok wcześniej zbiór epigramatów na cześć zawarcia małżeństwa Jana Stanisława Sapiegi 90 z Anną Chodkiewiczówną Hymenodora<…>Joanni Stanislao Sapieha<…> et Annae Chodkieviciae…. Niektórzy naukowcy uważają, że w tym okresie Sarbiewski napisał także inne utwory, które wydawał pod pseudonimem 91 . We wczesnej twórczości Macieja Kazimierza Sarbiewskiego wyraźnie zauważa się cel: zachwycić czytelnika swoją erudycją i obfitością nazw mitologicznych. W Pozdrowieniu Stanosławowi Kiszce jest wiele abstrakcyjnych personifikowanych pojęć, takich jak lato, jesień, cnota, zgoda. Akcja rozgrywa się nie tylko na Żmudzi, ale i na mitologicznej Błogosławionej Wyspie, skąd Lato i Jesień przywożą na Żmudź „złoty wiek”. Zbiega się on z przybyciem nowego biskupa Stanisława Kiszki i nadzwyczajnym rozkwitem nabożności. W tym utworze jest dużo motywów z literatury antycznej, na przykład: „złoty wiek” z rzekami mleka i wina oraz kapiącym z dębu miodem, bogini sprawiedliwości Astrea, która wróciła na ziemię, kowale i inni. Oprócz tego wiele jest tu realnych faktów historycznych, obok istot mitologicznych wymienia się miasteczka żmudzkie: Wornie, Miedniki, Szkudy, Rosienie, Kretynga. Ten utwór w 1623 roku Sarbiewski przerobił, nazwał Aureum saeculum (Złoty wiek) i dedykował papieżowi Urbanowi VIII 92 . O podobnym temacie jest utwór dedykowany Janowi Karolowi Chodkiewiczowi Sacra lithothesis. Wspomina się tu niemało prawdziwych faktów z jego biografii, wypraw, cech charakteru, takich jak szlachetność, odwaga i talent wojskowy. Jednak wyraźnie widać, że celem poety było nie stworzyć prawdziwy portret Chodkiewicza, lecz naśladując model poematu antycznego przedstawić doskonałego bohatera i odpowiednią dla niego sytuację. Czytelnika musiały zachwycić nazwy egzotycznych państw, obfitość zwierząt, ptaków, drogich kamieni i metali. Podobnie jak i w Pozdrowieniu Stanisławowi Kiszce, w poemacie fantastyczne motywy przeplatają się z obrazami realnymi, obok prawdziwych miejscowości żmudzkich występują nazwy mitologiczne 93 . Drugi etap twórczości Sarbiewskiego przypada na okres jego studiów w Rzymie w latach 1622 – 1625. Spędzone w tym mieście lata były bardzo ważne dla pisarza; określiły charakter, kierunek i artystyczne właściwości jego dalszej twórczości 94 . trzech tomach, t. 1, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 366. 90 Jan Stanisław Sapiega (1589 – 1635) – marszałek nadworny WLK, od 1617 roku wojewoda litewski, uczestnik wojny ze Szwedami w Inflantach. [źr.:] tamże, t.3, s.277 91 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 266. 92 Rita Katinaitė Ankstyvoji Motiejaus Kazimiero Sarbievijaus kūryba (Kražių laikotarpis), Aitvarai 1997, s. 12 – 13. 93 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 266. 94 Motiejus Kazimieras Sarbievijus, op.cit., s. 25. 20 W Rzymie Sarbiewski studiował teologię, wygłaszał wykłady według tez swego traktatu O poincie i dowcipie, uczestniczył w pracy kanonizowania hymnów Kościoła Katolickiego, w 1625 roku w Kolonii wydał swój pierwszy zbiór wierszy Lyricorum libri tres (Trzy księgi liryk). Dużo czasu udzielał badaniom dziejów Rzymu: zbierał materiał o mitologii, archeologii, numizmatyce rzymskiej, zapoznał się z pomnikami architektury, ciekawił się nową literaturą, teatrem i muzyką włoską. Prawdopodobnie przyjaźń ze słynnym badaczem przeszłości Rzymu, autorem książki Roma vetus et recens Aleksandrem Donatem, zachęciła Sarbiewskiego do napisania utworu o podobnym charakterze. Zebrany materiał Sarbiewski opatrzył tytułem Antiquitates Romanae (Zabytki antyczne). Składał się on z dwóch części: Dii gentium (Bogowie Pogan) i dodatku - Liber de Urbe et Romanis (Książka o Rzymie i Rzymianach) 95 . Dii gentium jest podzieloną na 72 rozdziały encyklopedią bogów antycznych, gdzie umieszczono imiona bogów, epitety, atrybutykę i ich funkcje. Każdy bóg rozpatrywany jest z kilku aspektów: w jaki sposób występuje on w gramatyce, historii, filozofii, etyce, ekonomii, polityce i innych dziedzinach nauki. Dodatek zawiera 13 rozdziałów opisujących historię i tradycje narodu rzymskiego 96 . Podczas studiów poeta z własnych chęci dokładnie zapoznał się ze słynnymi przedstawicielami literatury antycznej. Właśnie Horacy 97 stał się źródłem natchnienia Sarbiewskiego: naśladował on wersyfikację, styl, kompozycję, obraz artystyczny, poglądy filozoficzne antycznego poety. Nie była to jednak ślepa imitacja. Tematykę wierszy Horacego Sarbiewski łączył z motywami biblijnymi. Z tego powodu, jak już wspominałam, Sarbiewskiego nazwano Horatius Sarmaticus (Sarmackim Horacjuszem) i Horatius christianus (Chrześcijańskim Horacjuszem) 98 . Napisane w Rzymie wiersze były włączone do pierwszego zbioru poezji Sarbiewskiego Lyricorum libri tres, wydanego w 1625 roku w Kolonii. Zawierał on 59 od 99 , z których większość była dedykowana papieżowi Urbanowi VIII i kardynałowi Franciszkowi Berberiniemu. W wierszach Sarbiewski wychwalał papieża i cały ród Berberinich. Berberini był przedstawiany jako mądry i lubiany przez Rzymian władca. Widać to wyraźnie w wierszu Do Franciszka Kardynała Berberiniego: Ty na swem szczupłem państwie siedząc niezachwiany Nie kupujesz oklasków, nie zmyślasz męczarnie, 95 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 269. Szerzej patrz: Maciej Kazimierz Sarbiewski Dii gentium (Bogowie Pogan), Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1972. 97 Horacy – (65 r. – 8 r.p.n.e.) jeden z najwybitniejszych liryków rzymskich [źr.:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 847 98 Motiejus Kazimieras Sarbievijus, op.cit., s. 26. 99 Eugenija Ulčinaitė, op.cit, s. 269. 96 21 Miłością i zakonem sprawujesz Rzymiany Do ciebie się obfitość i bogactwo garnie 100 . (tłumaczył Władysław Syrokomla) Natomiast w wierszach poświęconych papieżowi przeważało przekonanie, że pontyfikat Urbana VIII przyniósł światu pokój i dobrobyt. Wyraźnym przykładem tego przekonania jest wiersz Pochwały Urbana VIII: (...) Wojna była nad Tyrem przed niedawną dobą, Zwycięsko błysnął triumf naszego żołnierza, Urbanie! Muza moja tak dłużna przed tobą, Niech ci na strunach liryk jak może uderza.Tyś wiek żelazny zmienił w wiek diamentowy, Na nim złoto, klejnoty, i perły się mienią, Jasne promyki blasku w koło jego głowy, A czoło umajone najświeższą zielenią. (...) (tłumaczył Władysław Syrokomla) Poeta zachęca wszystkich magnatów i królów Europy wspierać działalność papieża 101 , gdyż tylko dzięki niemu możliwe jest zakończenie wszelkich wojen. Przykładem tego jest wiersz Do Urbana VIII Papieża iż wszystkie narody są dzisiaj Dziedzictwem chrystusowym: (...) Urbanie! Już Medów proporzec rozdarty, Już Arab nie myśli o wojnie, Już klęczą przed tobą i Scyty, i Party, Składając oręże spokojnie (...) 102 . (tłumaczył Władysław Syrokomla) Ten zbiór poezji przyniósł Sarbiewskiemu wielką popularność, a papież uwieńczył go laurem poetyckim 103 , jak niegdyś byli uwieńczeni Dante 104 i Petrarka 105 . Swój stosunek do twórczości Horacego Sarbiewski określił dwoma terminami: parodia i palinodia. Oba one oznaczały, że autor opiera się na wcześniej napisanych cudzych tekstach, 100 Księga III Pienia Liryczne, s. 141[w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego[w:]Przekłady poetów polsko – łacińskich Epoki Zygmuntowskiej, t.4, Nakładem i Drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno 1851. 101 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 270 -275. 102 Księga I Pienia Liryczne, s. 71.[w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. 103 Czesław Hernas Literatura baroku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s. 118. 104 Dante Alighieri (1265 – 1321) najwybitniejszy poeta włoski [źr:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 442. 105 Francesco Petrarka (1304 – 1374) poeta włoski, otwierający okres humanizmu europejskiego [źr.:] tamże, t.2, s.822. 22 tworzy jednak nowe ich wariacje, czasem nadając swemu utworowi całkiem przeciwne znaczenie 106 . Antyk i Biblia - to były dwa podstawowe źródła poezji Sarbiewskiego, których poeta nie przeciwstawiał, ale próbował połączyć, filozofię antyczną uzupełniając regułami etyki chrześcijańskiej. Jedno z najważniejszych miejsc w jego poezji zajmowało pojęcie virtus, w moralnym znaczeniu rozumiane jako siła i uczciwość duszy, jako przeciwieństwo pustym ziemskim uciechom i skłonnościom. Sarbiewski twierdził, że uczciwość oddziela ludzi od zwierząt. Propagowana przez Sarbiewskiego uczciwość nie odpowiadała rozpowszechnionemu wśród ludzi poglądowi na nią, gdyż - według niego - żyje ona w wyższych sferach. Pisarz używał także pojęcia privata virtus (osobista uczciwość) i semota virtus (uczciwość oddzielna), podkreślając, że tylko tak można odgraniczyć się od zewnętrznej sławy, zazdrości, obmów i cieszyć się pełnią swego ducha. Sława zewnętrzna jest niestała, przychylność ludzi – tylko puste rozmowy, ponieważ prawdziwa sława jest ta, o której nikt nie wie 107 . Najwyższej emocjonalności liryk miłosnych osiągnął poeta w swoich epigramatach. Cały czas przeciwstawiając Boską i ludzką miłość, tworząc niespodziewane metafory, porównania i oksymorony, Sarbiewski praktycznie zrealizował teoretyczne tezy, które niegdyś wygłosił w traktacie O poincie i dowcipie. W epigramatach znajdujemy wszystkie środki tego stylu: anafory, epifory, powtórzenia, gradacje, aliteracje i inne. W epigramatach religijnych często występuje motyw łuku i strzały 108 , uważany za najstarszy symbol mitologiczny 109 . Jako przykład przytoczyć można urywek epigramatu Na dwie strzały ku ziemi i niebu zwrócone, herb najjaśniejszego Eustachego Wołłowicza, biskupa wileńskiego: (...)Bliźniacze Chrystusowi Piotr pokazał miecze, gdy Jeruzalem Boga pojmało w niewolę. O, gdybyś wtedy, Piotrze, wskazał strzały obie, jakże słusznie by Chrystus uznał, że to dosyć (...) 110 . ( tłumaczyła Magdalena Piskala) 106 Parodia w epoce baroku nie miała teraźniejszego komicznego znaczenia, a świadczyła o poetyckiej parafrazie na podstawie motywów innych tekstów. Taką parodią jest In D. Virginem Matrem carmen saeculare, Lyric.II, stworzona na postawie hymnu Apolla do Diany Horacego. Palinodia jest to aluzja literacka, kiedy na podstawie słynnego tekstu tworzy się przeciwne mu znaczenie. Taka jest trzecia epoda Sarbiewskiego Laus otii religiosi, wychwalająca klasztorne życie, oparta na drugiej epodzie Horacego Beatus ille, qui procul negotiis. [źr.:] Eugenija Ulčinaitė, op.cit, s. 271. 107 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 275. 108 Tamże, 284. 109 Tamże, s. 284 [za:] M. Lurker Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań, 1989, s.227. 110 Maciej Kazimierz Sarbiewski Księga epigramatów, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2003, s. 99. 23 Pierwszy zbiór poezji Sarbiewskiego, wydany w Kolonii w 1625 roku, wkrótce po powrocie autora na Litwę, został uzupełniony o nowe ody, epody i epigramaty. Ponownie wydano go w Wilnie w 1628 roku, w Antwerpii w latach 1630, 1632 i 1634, zaś w 1631 roku w Leidnie. Ostateczny projekt strony tytułowej o nazwie Lyricorum libri quatuor, Epodon liber unus alterque epigrammatum powtarzano we wszystkich późniejszych wydaniach. O takiej nazwie w XVII wieku ukazało się 23 wydania i mniej więcej tyle samo w wieku XVIII 111 . Zwiększyła się nie tylko objętość książki Sarbiewskiego, lecz także jej treść. Motywy filozoficzne i religijne uzupełniono utworami zawierającymi aktualia polityczne. Poeta wielką uwagę poświęcił tematowi groźby ze strony Turków, nawoływał chrześcijańskich władców Europy łączyć się przeciwko temu islamskiemu zagrożeniu. Przykładem może służyć wiersz Do Książąt Europy – o potrzebie wyjarzmienia Wschodniego państwa: (...) Czyliż na zawsze Stambuł się weseli? Że pyszny Ganges, że Afryka skwarna, Że mocne niegdyś baszty Dardaneli, Korzą się przed nim jak pastwa ofiarna (...)? (...) O! My fałszywi przyszłości wróżbici, Którzy się dziejów prorokować ważym! I wróżym szczęście – klęska nas pochwyci Jeżeli miecza z pochew nie obnażym (...) 112 . (tłumaczył Władysław Syrokomla) Wiele miejsca w poezji Sarbiewskiego zajmuje historia Litwy oraz aktualne w tym czasie wydarzenia. Poeta przypomina mit o Palemonie, państwo Witolda „od morza do morza”, zamek Giedymina, górę Łukiską, rzekę Wilię. Sporo wierszy poświęca słynnym w owym czasie ludziom, takim jak Jan Karol Chodkiewicz, Stefan Pac, Albert Władysław Radziwiłł, Jan Tyszkiewicz i inni. Szczególnie dużo wierszy poświęca Janowi Karolowi Chodkiewiczowi, w których wychwala słynnego wojewodę, jak na przykład w epigramacie Potęga J. K. Chodkiewicza: Chszęści żelazo wśród bojowiska, Działo gromowe pioruny ciska, Kula jak deszczem, jak gradem spada, Czyż to na Turki przyszła zagłada? Księżyc Islamski co błyszczał zdradnie 111 112 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 275 – 284.[za:]A. W. Mikołajczyk Studia Sarbieviana, Gniezno, 1998. Księga I Pienia Liryczne, s. 33.[w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. 24 Czyż to się zaćmi i z nieba spadnie? Snadź Chodkiewicza by wzrosła siła Niebo zastępy swoje przysyła, Pierzchną niewierni, biada im biada! I godło tryumf nasz przypowiada (...) 113 ! (tłumaczył Władysław Syrokomla) W 1625 roku, po ukończeniu studiów teologicznych w Rzymie, Sarbiewski wrócił na Litwę. Tu zetknął się z innym, niż w Rzymie środowiskiem, włączył się w inne życie. Wracając z laurami o światowej sławie, cieszącego się uznaniem w Europie poetę na Litwie powitano bez rozgłosu i skromnie. Dla hierarchów Towarzystwa Jezusowego był on przede wszystkim jej członkiem i bez żadnych wyjątków musiał trzymać się wszystkich reguł. Sarbiewski wykonał trzecią probację 114 w Nieświeżu, potem nauczał retoryki w kolegium w Połocku. Jesienią 1627 roku przyjechał do Wilna, gdzie na uniwersytecie wykładał retorykę, filozofię i scholastykę 115 . Najbliżej twórczości poetyckiej Sarbiewskiego była retoryka i poetyka. Uczeni badając jego twórczość uważają, że właśnie w Wilnie Sarbiewski napisał i wygłosił dla studentów jedną z części swojej poetyki De virtutibus et vitiis carminis elegiaci, seu Ovidius ( O cechach dodatnich i wadach poezji elegijnej, albo Owidiusz). Nie zważając na mnóstwo zajęć, twórca znajdował czas na poezję, wspinał się też po schodach kariery: w 1632 roku przyznano mu stopień magistra sztuk wyzwolonych i filozofii 116 . Na czas studiów i pracy Sarbiewskiego w Uniwersytecie Wileńskim przypada rozkwit nauk humanistycznych na tej uczelni. Do tego niemało przyczynił się również sam poeta. Reprezentował on kulturę uniwersytecką, typ ludzi o wykształceniu humanistycznym, o chrześcijańsko-jezuickim pojęciu świata. Antyk, Biblia i łacina – to są trzy źródła, na których opierała się ta kultura, twórczość Sarbiewskiego i jego współczesnych 117 . Sarbiewski miał wielki wpływ na formowanie się szkoły poetyckiej przy Uniwersytecie Wileńskim. Ta szkoła wychowała niemałą liczbę nowych poetów, którzy nie tylko starali się naśladować nauczyciela, ale także podtrzymywać rozpowszechnioną w tym czasie na Litwie tradycję literatury łacińskiej, opartej na literaturze antycznej. Najsłynniejsi naśladowcy Sarbiewskiego są to Jan Chondziński, Mikołaj Kmicic, Tomasz Klagij, Andrzej Młodzianowski, Tomasz Pożecki, Jan Rywocki, Andrzej Zienewicz i inni 118 . 113 Epigramata, s. 251. [w:] Tamże. Probacja – w niektórych zakonach jest to okres poprzedzający nowicjat, czyli okres przygotowania kandydatów do zakonu [źr.:] Słownik wyrazów obcych, pod red. Eugenii Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003 s. 778, s.898. 115 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 295. 116 tamże, s.285. 117 Bronius Genzelis, Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai, Mintis, Vilnius 2004, s. 25 – 27. 118 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 295. 114 25 Wśród najbliższych uczniów Sarbiewskiego najczęściej wspominany jest Mikołaj Kmicic (1601 – 1632). Urodził się on w 1601 roku w województwie witebskim na Białorusi, w 1617 roku wstąpił do Towarzystwa Jezusowego w Wilnie, dwa lata później wysłuchał kurs poetyki, wykładany przez Sarbiewskiego w seminarium nauczycielskim w Połocku, następnie studiował filozofię w Pułtusku. Po ukończeniu kursu filozofii Kmicic powrócił do Połocka na stanowisko nauczyciela poezji. W latach 1627 – 1628 wykładał poetykę na Uniwersytecie Wileńskim. Prawdopodobnie już wtedy zaczął pisać wiersze. Na to, że Sarbiewski wysoko cenił talent Kmicica, wskazuje fakt, że właśnie jemu dedykował swoją elegię Iter Romanumi i ósmą odę z III książki Liryk. Kmicic odwdzięczył się swemu nauczycielowi napisaniem dyterambu Dithyrambus ad Mathiam Sarbievium, który był umieszczony w Epicitharismata, zbiorze utworów najsłynniejszych poetów XVII wieku na cześć Sarbiewskiego. Mikołajowi Kmicicowi przypisywane jest autorstwo dwu większych utworów Josaphatidos sive de nece Josaphat Kuncewicz…libri II Ii Dithyrambus, seu panegyricus Georgio Tyszkiewicz…wydanych w Wilnie w 1628 i 1638 latach. Albert Kojałowicz – Wijuk twierdził, że Kmicic jest nie mniej utalentowany, niż sam Sarbiewski 119 . Innym uczniem Sarbiewskiego był jezuita Tomasz Pożecki (1609-1657). W latach 1643 – 1646 wykładał on retorykę na Uniwersytecie Wileńskim, w latach zaś 1646 –1649 - filozofię. Pracował także jako rektor kolegium w Pułtusku. Zmarł podczas epidemii w Pułtusku, pięlęgnując chorych. Pożeckiego uważa się za najwybitniejszego przedstawiciela filozofii scholastycznej na Litwie. Napisał on wiele panegiryków, elegii i kazań. Większość z nich znana jest tylko dzięki wzmiankom w źródłach biograficznych pisarza. Przyznaje się mu autorstwo utworu Aeternitas serenissimorum stirpis Jagellonicum regum… wydanego w Wilnie w 1639 roku 120 . O dwadzieścia lat młodszy od Pożeckiego był Andrzej Młodzianowski (1626 – 1686). Urodził się on prawdopodobnie w Kownie. Za przykładem swego brata, Jana, wstąpił do nowicjatu jezuickiego. W latach 1644 – 1646 studiował retorykę w Wilnie, następnie w latach 1646 – 1648 logikę, fizykę i matematykę w Pińsku, po czym znów wrócił do Wilna na studia teologiczne. Po wybuchu wojny z Moskwą wyjechał do Czech, gdzie w kolegium jezuickim w Ołomuńcu kontynuował studia. W 1660 roku wrócił na Litwę i przebywał tu do 1672 roku na przemian w Kownie i w Krożach jako dyrektor szkół, kaznodzieja polski i litewski oraz profesor retoryki. W Krożach wystawił swoją sztukę De Trebelli Bulgariae regis filio. Jako ceniony poeta, Młodzianowski pełnił funkcję oficjalnego panegirysty zakonnej prowincji litewskiej 121 . 119 Polski słownik biograficzny, t. 21, pod red. Emanuela Rostworowskiego, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków 1976, s. 80 – 81. 120 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 296 – 297. 121 Polski słownik biograficzny, t. 21, s.421 – 422. 26 Bogatszą jednak spuściznę literacką zostawił po sobie Andrzej Zienewicz (1609-1687), pochodzący z województwa nowogródzkiego. W wieku lat dwudziestu wstąpił do Towarzystwa Jezusowego, a poukończeniu akademii wykładał retorykę, filozofię i teologię, zasłynął też jako mówca. Katalogi jezuickie podają, że w 1645 roku pracował w kolegium w Krożach jako kaznodzieja litewski, a w roku 1659 – w kolegium w Kownie. Różne źródła przypisują mu autorstwo sześciu panegiryków. Tak, jak większość członków Towarzystwa Jezusowego, swoje książki wydawał on nie wskazując nazwiska, dlatego trudno jest je zidentyfikować 122 . Szerzej zbadana jest twórczość pisarza i profesora jezuickiego Tomasza Klagija (ok. 1598 – 1664). Urodził się on w bogatej rodzinie chłopskiej w Cegłowie pod Olsztynem. Uczył się w kolegium jezuickim w Braniewie. Wbrew woli ojca wstąpił do nowicjatu jezuickiego w Wilnie. W latach 1620 – 1621 studiował retorykę w Połocku, a w 1621 – 1624 – filozofię w Pułtusku, następnie przez trzy lata słuchał wykładów poezji i retoryki w Nieświeżu, zaś w latach 1627 – 1631 – teologii w Wilnie. W 1631 roku jako misjonarz wyjechał do Królewca, gdzie uczył matematyki i przez pewien czas kierował szkołami. Na prośbę jezuickich dostojników kościelnych napisał rozprawę polemiczną wymierzoną przeciwko luteranowi, profesorowi uniwersytetu w Królewcu Abrahamowi Kulwieciowi, dzięki której stał się bardzo popularny. Po tej rozprawie zaproszono go na stanowisko profesora retoryki akademii wileńskiej, gdzie w 1641 roku nadano mu stopień magistra sztuk wyzwolonych i filozofii. W Wilnie Klagij napisał największe swe dzieło Linda Mariana 123 . Niewątpliwie najbardziej utalentowanym i produktywnym naśladowcą Sarbiewskiego był jezuita litewski Walenty Białowicz (1637 – 1678). Ukończył naukę w Akademii Wileńskiej, otrzymał stopień magistra filozofii i sztuk wyzwolonych na Uniwersytecie w Morawach, do zakonu jezuickiego w Wilnie wstąpił w 1661 roku. Wykładał poetykę w Krożach, retorykę w Warszawie i Wilnie. Zmarł w wieku 41 lat, jednak zdążył już wydać 12 utworów. Prawie wszystkie swoje dzieła wydawał anonimowo, a jego autorstwo wiadome jest tylko dzięki wzmiankom w bibliografiach jezuickich. Na pewno wiadomo, że jest autorem czterech utworów: Cynthiae hlebovicianae decora; Lilium D. Casimiri natali carmine celebratum; Soli polique decus, Sagitte Wollowicianae…wydanych w Wilnie w 1669 roku oraz Aetas liliata Chrapoviciorum wydanym tamże w roku 1671. Białowicz pisał ody, parodie, epiniki, pozdrowienia, treny, dramaty i panegiryki. W jego twórczości wyraźnie zauważa się naśladownictwo poezji Sarbiewskiego 124 . Sarbiewski był cytowany i naśladowany w różnych utworach okolicznościowych XVII – XVIII wieku, także na kursach retoryki i poetyki interpretowano i analizowano go obok 122 123 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 297. Polski słownik biograficzny, t. 12, Wrocław – Warszawa – Kraków 1966, s. 537 – 538. 27 twórczości Horacego. Nawet w kolegiach protestanckich opierano się na jego poetyce, czytano jego ody, a na Uniwersytecie w Oksfordzie przedstawiano nie utwory Horacego, lecz Sarbiewskiego. Tradycję imitacji Sarbiewskiego w literaturze łacińskiej Litwy kończył Włoch Paolo Tarengi, który w 1803 – 1805 latach wykładał język łaciński i literaturę na Uniwersytecie Wileńskim 125 . W 1635 roku Sarbiewski został kaznodzieją w kościele św.św. Janów. To stanowisko rozsławiło go nie mniej, niż poezja. W tym samym roku został zaproszony jako kaznodzieja na dwór króla Władysława IV Wazy i z Wilna wyjechał do Warszawy. Później Sarbiewski nieraz bywał w Litwie. 5 lipca 1636 roku w kościele św. św. Janów w Wilnie otrzymał stopień doktora teologii, zaś w sierpniu tego samego roku wygłosił kazanie z okazji przeniesienia relikwii św. Kazimierza do zbudowanej dla nich kaplicy przy Katedrze 126 . Okres pobytu w Warszawie był dla Sarbiewskiego najtrudniejszy. W listach do biskupa Macieja Łubieńskiego (1572 – 1652) 127 poeta skarżył się, że nie ma pomocnika, a pięć kazań w tygodniu, do których trzeba się przyszykować, odbierają mu wszystkie siły i czas. Oprócz tego, jako nadworny kaznodzieja musiał wszędzie towarzyszyć królowi, bądź to polowanie, odpoczynek, czy wyjazd do obcych krajów. To męczyło Sarbiewskiego: coraz cięściej skarżył się on na słabe zdrowie, marzył o spokojnym życiu, o możliwości oddać się wyłącznie twórczości poetyckiej. Na pogorszenie zdrowia wpłynęły także intrygi dworskie, niesprawiedliwe oskarżania: podejrzewano go o działalność przeciwko królowi, kilka razy znalazł swe listy otwarte 128 . Jednak i w tak trudnym okresie Sarbiewski nie zapomniał o twórczości. Kontynuował pisanie poematu Lechiada i stworzył dla teatru królewskiego wesoły utwór Silviliudia 129 (Zabawy leśne). Dzieło to składało się z dziesięciu części, w których na różne sposoby pozdrawiano i wychwalano króla Władysława IV, np: (...) Zielonych borów milczące zacisze, Dosyć wam dosyć drzymać uroczyście, Pozdrówcie króla, na szczęśliwe przyjście Niech spracowane myśli ukołysze. – Wioń słodki wietrze od pieszczoty twojej, Niech się królewska dusza uspokoi (...) 130 . 124 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 297 – 298. tamże, s. 307. [za:] L. Piechnik Rozkwit akademii Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Rzym, 1983. 126 tamże, s. 290. 127 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 2, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 390. 128 Eugenija, op.cit., s. 290. 129 Tamże. 130 Zabawy leśne (Silviludia), s. 171 – 172 [w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. 125 28 (tłumaczył Władysław Syrokomla) Akcja utworu rozgrywa się w okolicach Wilna. Występuje w nim wiele nazw miejscowości litewskich, a więc dlatego właśnie dzięki temu utworowi Sarbiewski wszedł do historii literatury litewskiej 131 . W Warszawie Sarbiewski mieszkał przez pięć lat. 2 kwietnia 1640 roku podczas głoszenia kazania zmarł prawdopodobnie na atak serca 132 . Kilka dzieł poety, takich jak Podziękowanie Janowi Karolowi Chodkiewiczowi fundatorowi Krożskiego Gimnazjum – w roku 1619 oraz .... w druku ukazało się już po jego śmierci 133 . Swoje utwory pisał Sarbiewski wyłącznie po łacinie. W języku łacińskim tworzył też o rok starszy od Sarbiewskiego, jeden z najsłynniejszych profesorów Uniwersytetu Wileńskiego Zygmunt Lauksmin. Uzyskał on stopień doktora filozofii i teologii. Był autorem podręczników z retoryki, języka greckiego i muzyki. Zasłynął również jako kaznodzieja i literat 134 . Lauksmin urodził się w 1596 roku 135 (niektóre źródła podają rok 1597 136 ) na Żmudzi, w rodzinie szlacheckiej. W roku 1616 wstąpił do nowicjatu jezuickiego. Na Uniwersytecie Wileńskim w latach 1619 – 1622 studiował filozofię, w latach zaś 1625 – 1629 - teologię 137 , później w kolegiach jezuickich w Połocku, Nieświeżu i Wilnie wykładał retorykę, filozofię i teologię. W najtrudniejszy okres działania Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1655 – 1657 był jego prorektorem, od roku natomiast 1655 i do śmierci – wicekanclerzem, równocześnie wykładając w kolegium w Braunsburgu. W latach 1661 - 1665 był także rektorem kolegium w Krożach 138 . Na jego wiek przypadło panowanie aż czterech króli polsko - litewskich, najazdy szwedzkie i rosyjskie. Przeżywając tak trudny okres historyczny napisał on wiele dzieł z dziedziny retoryki, teologii i filozofii. Najbardziej jednak zasłynął ze swego podręcznika wymowy Praxis oratoria et praecepta artis rhetoricae (Praktyka wymowy, albo reguły sztuki retoryki). W dziele tym, opierając się na poglądy Arystotelesa i Cycerona, Lauksmin bronił humanistycznych zasad retoryki 139 . Ostro występował przeciwko sztucznej i psującej gust mowie barokowej. Jego zdaniem, mowa powinna być czysta, bez domieszki wyrazów obcych, a 131 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 291. Tamże, s. 290. 133 Dzieła pośmiertne, s. 199 - 220.[w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. 134 „Literatūra 43(3)” Literatūra. Antikinė literatūra. Retorika, poetika,stilistika. Vilniaus Universiteto leidykla 2001, s.160. 135 Lietuvių literatūros enciklopedija, pod red. Vitautasa Kubiliusa, Vitautasa Rakauskasa, Vitautasa Vanagasa, Lietuvių Literatūros ir Tautosakos Institutas, Vilnius 2001, s. 503. 136 Bronius Genzelis, op.cit., s. 33 – 36. 137 „Literatūra 43(3)“, s. 160. 138 Lietuvių literatūros enciklopedija, s. 503. 139 Žygimantas Liauksminas Ars et praxis musica, Vaga, Vilnius 1977, s. 23 132 29 także jasna i ozdobna. Za podstawę doskonałej mowy uważał mądrą treść 140 , dlatego proponował dla mówców studiować filozofię 141 . Do owego podręcznika dołączył krótki kurs Medula dialecticae (Jądro dialektyki), gdzie tłumaczył niektóre pojęcia logiki, analizował sam proces myślenia, którego sens, według niego, jest wiedzieć “jak może odbywać się nasze myślenie bez błędów”. W podawanych przykładach odzwierciedlało się humanistyczne wykształcenie profesora, jego poglądy na etykę, czego przykładem są stwierdzenia, że „Ten jest człowiekiem, który potrafi się śmiać”, „Każda uczciwość jest dobrem” albo „Każdy uczony człowiek jest wart pochwały” 142 . Dzieło Praxis oratoria et praecepta artis rhetoricae w XVII – XVIII wiekach cieszyło się ogromnym uznaniem i było wydawane ponad 14 razy w Niemczech, Czechach i Austrii 143 . Z drukarni litewskiej wyszło ono, niestety, tylko raz 144 . Aktywna natura Lauksmina i wspaniałe wykształcenie humanistyczne dały mu możliwość wykazać się również w innych dziedzinach: biografowie zanotowali mowę Lauksmina na pogrzebie Stanisława Dziewałtowskiego w 1653 roku i mowę poświęconą patronowi Litwy św. Kazimierzowi z 1635 roku. Napisał on także panegiryk królowi Władysławowi IV Wazie, który w 1634 roku wydano w Wilnie. Tą niewielką książeczkę sam autor uważał za przykład swoich teoretycznych tez o sztuce wymowy 145 . Będąc przedstawicielem duchowieństwa, tworzył on również dzieła o treści religijnej. Znane są jego prace o nazwie Obraz kościoła katolickiego i Teologia kościelna. Dzięki notatkom z wykładów nieznanego studenta, zachowały się rękopisy traktatów teologicznych O jedynym Bogu i Traktat teologiczny o prawie i sprawiedliwości 146 . O wszechstronnym rozwoju profesora świadczy też jego zamiłowanie do języka greckiego. Był on prefektem naukowego kółka hellenistycznego na uniwersytecie wileńskim, fundował specjalne nagrody dla dobrze uczących się tego przedmiotu studentów. Napisał także bardzo popularny w owym czasie pierwszy podręcznik języka greckiego w Rzeczypospolitej Krótki kurs języka greckiego, który, niestety, nie przetrwał do naszych czasów 147 . Nie zachowały się również pisane po grecku wiersze Lauksmina oraz łacinojęzyczne utwory przeznaczone dla szkolnego teatru jezuickiego 148 . 140 Ludwik Piechnik Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Instytum Hisroricum Societatis Jesu, Rzym 1983, s. 84. 141 Žygimantas Liauksminas , op.cit., s. 25 142 Bronius Genzelis, op.cit., s. 34. 143 Literatūra 43(3), s. 160. 144 Ludwik Piechnik, s. 84 145 Žygimantas Liauksminas, op.cit., s. 26 – 27. 146 Tamże. 147 Bronius Genzelis, op.cit., s. 48. 148 Žygimantas Liauksminas, op.cit , s. 29. 30 Chociaż profesor nie wykładał na wydziale humanistycznym, przyczynił się on bardzo do jego rozwoju. Należał do koła humanistów akademii wileńskiej 149 , na którego posiedzeniach dyskutowali i czytali swoją twórczość słynni w owym czasie ludzie, tacy jak, wspomniani powyżej, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Jan Chondzinski i Mikołaj Kmicic 150 . Bardzo cenione są dzieła Lauksmina w sferze muzyki. Jego książka Ars et praxis musica w drukarni uniwersyteckiej w Wilnie w latach 1667 – 1693 ukazała się trzy razy. Przypisywane mu jest również autorstwo anonimowej książki nut gradual i antyfona, także wydanej trzy razy. W nauce muzyki Lauksmin stosował te same metody, co i w nauce retoryki, czyli wymagał, aby początkowo były tłumaczone proste rzeczy i stopniowo przechodzono do trudniejszych. Potępiał tych nauczycieli, którzy od razu obładowują uczniów trudnymi tematami, a mylących się łajają, gdyż, według niego, nie daje to oczekiwanych wyników. Potępiał także praktykę wydawania dużych, drogich ksiąg kościelnych, na które nie każdy może sobie pozwolić.Uważa się, że był on również praktykiem w dziedzinie muzyki: organizował chóry i prawdopodobnie był ich dyrygentem. Z inicjatywy Lauksmina przy Uniwersytecie Wileńskim były organizowane kursy śpiewu gregoriańskiego dla chłopców 151 . Zygmunt Lauksmin bardzo się przyczynił do rozwoju nauk humanistycznych w Litwie, do wzmocnienia tradycji antycznej, pedagogikę szkolną owych lat wzbogacił o elementy szkoły narodowej. Jego naukowa i pedagogiczna działalność miała wielki wpływ na duchowy rozwój całej Litwy 152 . 2.2. Twórcy polskojęzyczni: Piotr Skarga, Zbigniew Morsztyn Wiek XVI to okres, kiedy zaczynająca się już wcześniej ekspansja polszczyzny doprowadziła do całkowitej polonizacji warstwy szlachecko – magnackiej w WKL. To także wiek, w którym mamy do czynienia w Wielkim Księstwie z lokalną odmianą polskiego języka ogólnego, której można nadać miano polskiego dialektu północnokresowego. Jest to odmiana szczególna, bo wytworzona tu i używana przez pewną tylko warstwę społeczną, t.j. stan szlachecko – magnacki. Powstanie dialektu północnokresowego stało się jednym z przejawów polonizacji tej warstwy. Inny ważny jej przejaw to poczucie wspólnoty obywatelskiej w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ulegająca polonizacji warstwa szlachecko – magnacka, jak już wspominałam, nie była wcześniej na Litwie narodowościowo, językowo i kulturowo jednolita, lecz przeszła w XIII – 149 Ludwik Piechnik, op.cit., s. 84. Bronius Genzelis, op.cit.,s. 49. 151 Tame, s. 49 - 50. 150 31 XVI wiekach w części litewskiej proces głębokiego zruszczenia 153 , co niewątpliwie przyczyniło się do łatwiejszyego przyjmowania później kultury polskiej. Kulturę polską wprowadziło do WKL kilka czynników. Po pierwsze, czynniki etniczno – osadnicze, czyli przenikanie na tereny Księstwa ludności polskiej od XIV do XVI wieku wzdłuż linii styku dwu narodowości: litewskiej i białoruskiej 154 . Na takim styku narodowościowym zazwyczaj łatwo wciska się pomiędzy dwa obszary etniczne narodowość trzecia 155 . Po drugie, czynniki polityczne – unie polsko-litewskie scalające stopniowo dwa państwa, od unii w Krewie w 1385 roku do unii lubelskiej w roku 1569. Po trzecie, czynniki ekonomiczno – społeczne, czyli przywileje stanowe nadawane bojarstwu litewskiemu na wzór przywilejów szlachty polskiej, przyczyniające się do powstania w WKL nowej siły społecznej – średnio zamożnej szlachty, przyswajającej sobie świadomość i ideały szlachty polskiej. Po czwarte, czynniki religijne, a mianowicie reformacja, za pośrednictwem duchowieństwa przenosząca język polski do obrzędów nowego Kościoła i piśmiennictwa religijnopropagandowego, a także kontrreformacja umacniająca polskość poprzez polskie piśmiennictwo i szkoły, nastawiona z czasem na unię Kościoła katolickiego z prawosławnym, do której doszło w 1596 roku 156 . Do tego przyczynił się również działacz społeczny i pisarz owych czasów Piotr Skarga. Użytkownicy języka polskiego i ruskiego obcując ze sobą w różnych okolicznościach przechodzili z jednego języka na drugi i stopniowo wytworzyli wspólny język trzeci. Był on wynikiem dostosowywania języka masowo osiedlających się w WKL Polaków do miejscowego języka ruskiego oraz świadomego przyjmowania języka polskiego przez Rusinów i zruszczonych Litwinów. Ów „trzeci język” to właśnie dialekt północnokresowy, który dość szybko, czyli już od połowy XVI wieku zaczął przyjmować także funkcję języka pisanego. Zanim w 1696 roku oficjalnie uznano go za język urzędowy, to już do połowy XVII wieku wysunął się on na pierwsze miejsce, obejmując aż 65% dokumentów i usunął zupełnie język ruski, a od drugiej połowy XVII wieku do końca wieku XVIII objął 90% dokumentów, 10% pozostawiając łacinie 157 . Taka oto statystyka przedstawiona jest w źródłach polskich, natomiast inaczej sytuacja językowa na Litwie wygląda w źródłach litewskich, gdzie twierdzi się, że po 152 tamże. Zofia Kurzowa Język polski w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII – XVIII wieku, Kraków, s. 109. [w:] Barok w polskiej kulturze, literaturze i języku. Materiały z konferencji naukowej 25 – 29 sierpnia 1987 r. w Krakowie, pod red. Mariana Stępa i Stanisława Urbańczyka, wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa - Kraków 1992 [za:] J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, s.135 oraz L. Wasilewski, Kresy wschodnie, Litwa, Podlasie i Chełmszczyzna, Galicja wschodnia, Ukraina, Warszawa – Kraków 1917, s.260. 154 tamże, s. 110. 155 Tamże [za:] W. Wielhorski Polska a Litwa, stosunki wzajemne w biegu dziejów, Londyn 1947, s. 50 – 51. 156 Tamże, s. 110-111. 157 Tamże, s. 111. 153 32 osłabieniu ruchu reformacyjnego język polski powoli zaczęto usuwać z piśmiennictwa. Zamiast go rozpowszechnił się używany przez jezuitów język łaciński. Fakt ten podtwierdzić można porównując liczbę ksiąg wydanych przez obywateli WKL w XVII wieku: Liczba ksiąg w języku polskim i łacińskim wydana przez obywateli WKL w XVII wieku 158 Lata wydań Książki w języku łacińskim Książki w języku polskim 1651 - 1660 111 46 1661 - 1670 91 36 1671 - 1680 98 73 1681 - 1690 140 50 1691 - 1700 107 64 Powyższa tabela świadczy o tym, że liczba ksiąg łacińskich więcej niż o połowę przewyższała liczbę ksiąg polskich. Zmniejszenie wydań literatury polskiej tłumaczyć można również tym, że zwiększyła się liczba użytkowników języka litewskiego i pojawiły się pierwsze wydania w tym języku, których nakład ciągle wzrastał: Liczba wydań w języku litewskim w XVII – XVIII wieku 159 Lata wydania Liczba książek Liczba tytułów 1600 - 1649 26 17 1650 - 1699 34 21 1700 - 1749 139 91 Sytuacja językowa owych czasów była bardzo interesująca: języki były między sobą pomieszane, łączyły się za pomocą dziwnych konstrukcji gramatycznych i znaczeniowych. Często ten sam utwór wydawano po łacinie i po polsku, albo do tekstu polskiego wtrącano cytaty łacińskie z literatury antycznej albo Pisma Świętego 160 . W pewnym okresie swego życia w Litwie mieszkał i tworzył słynny kaznodzieja Piotr Skarga, który, żyjąc na przełomie XVI i XVII wieków, kształcił się jeszcze w okresie pełnego renesansu, tworzył zaś i był promotorem ruchu potredynckiego, czyli barokowego. 158 Vitautas Ališauskas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai, Aidai 200, s. 288.[za:] V. Urbalionienė 1547 – 1861 m. lietuviškų knygų statistika, Iš bibliografijos aruodų, Vilnius 1985, s. 128. 159 Vitautas Ališauskas, op.cit., s. 288. 160 Tamże, s. 316 – 317. 33 Piotr Skarga (pierwotnie używał nazwiska Powęski) urodził się 1536 roku w Grójcu Mazowieckim w rodzinie podającej się za szlachecką. W latach 1552 – 1555 studiował w Akademii Krakowskiej, zyskując stopień bakałarza. Jako wychowawca Jana Tęczyńskiego przebywał z nim w latach 1560 – 1562 w Wiedniu. Przypuszczalnie w 1564 roku przyjął święcenia kapłańskie 161 i pracował jako kaznodzieja w kościele Matki Boskiej Śnieżnej we Lwowie. W 1568 roku zmienił bieg życia i wstąpił do nowicjatu Jezuitów w Saint Angrea del Quirinale w Rzymie 162 . W Rzymie także odbył kilkuletnie studia 163 . Po powrocie do kraju w roku 1571 objął stanowisko wykładowcy i kaznodziei w kolegium jezuickim w Pułtusku, następnie zaś w Wilnie 164 , gdzie od 1573 roku był wicerektorem 165 , od roku zaś 1579 - rektorem akademii wileńskiej 166 . Tereny Wilna były w owym okresie bardzo zróżnicowane religijnie, mieszkali na nich wyznawcy katolicyzmu, prawosławia, arianie i przedstawiciele innych wyznań. Skarga przybył tu w celu walczenia z prawosławnymi i nawrócenia ich na wiarę katolicką, którą uważał za jedynie prawdziwą 167 . We wrześniu 1574 roku Skarga donosił prowincjałowi Sunyerowi, że napisał po polsku książkę De Schizmate, którą dedykował pewnemu Rusinowi. Dzieło to wójt wileński Rotundus posłał samowolnie do druku, lecz z niejasnych przyczyn Skarga wycofał je z drukarni 168 . Księga Skargi O jedności kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckim od tej jedności odstąpieniu, dedykowana wojewodzie kijowskiemu Konstantemu Ostrogskiemu, ukazała się dopiero w roku 1577. We wstępie dzieła znajdujemy nawiązanie do reformacji. Skarga twierdził, że wprowadziła ona rozłam w świecie chrześcijańskim, który należałoby jak najszybciej usunąć, a także, że protestanci są pogrążeni w nieustannych sporach i brak wśród nich zgody na pewne prawdy wiary. Podkreślał, że zbawienia można osiągnąć tylko w jedności wiary, podstawą której jest kościół katolicki, zachował on bowiem w nieskażonej postaci wiarę głoszoną przez Chrystusa, ciągłość tradycji od czasów apostolskich aż do chwili obecnej. Przy okazji pisarz ostro krytykował zwolenników „herezji” w osobach „sasów, luteranów, zwinglanów 169 , nowokrzczeńców”, gdyż są oni „bez ojców, bez przodków, bez tradycji i podania dziedzictwa i mocy raz od Chrystusa wziętej”. Z trzech podstaw, na które jego zdaniem opiera się prawdziwy 161 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, pod red. Juliusza Krzyżanowskiego, Czesława Hernasa, Warszawa 1986, s. 368 – 369. 162 Stanisław Windakiewicz Piotr Skarga, Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Kraków 1923, s. 5. 163 Czesław Hernas Barok, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 160. 164 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, s. 369. 165 Stanisław Windakiewicz, op.cit., s. 5. 166 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t.1, s. 369. 167 szerzej o tym patrz: Janusz Tazbir Piotr Skarga szermierz kontrreformacji, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1978, s. 68 - 70. 168 tamże. 169 Zwinglanizm – protestancka doktryna Zwingliego, zbliżona do luteranizmu, bardziej jednak konsekwentna i zracjonalizowana, głosząca, że Kościół składa się tylko z wybranych, a sakramenty są jedynie znakami 34 kościół, czyli pasterza, wiary i chrztu, posiadają oni tylko tę ostatnią. Prawosławni zaś nie chcą uznać namiestnika Chrystusa na ziemi w osobie papieża, bez którego niemożliwe są jedność i pokój w kościele 170 . W części drugiej przedstawił Skarga dzieje rozłamu pomiędzy kościołami wschodnim a zachodnim, popierał również rozliczne zarzuty stawiane „łacinnikom”. Całą winą za rozłam kościoła obarczał jednak zwolenników prawosławia, ciągle powtarzając: „Nie Łacinnicy od Greków, ale Grekowie od Łacinników odstąpili”. Przyczyną tego miały być cechujące prawosławnych pycha i wszechwładza cesarzy bizantyjskich. Kościół „ruski”, według niego, nie może zapewnić zbawienia, ponieważ powstał w wyniku odszczepieństwa i hołduje licznym błędom. Skarga obszernie omawiał te błędy w części trzeciej swego dzieła. Należą do nich właśnie nieuznawanie prymatu papieża, jak również nieuznawanie spowiedzi i czyśćca, oraz przypisywanie zbyt wielkiego znaczenia „ceremoniom i obrządkom”. Oprócz tych „błędów” wymieniał Skarga małżeństwo duchownych, używanie języka starocerkiewnosłowiańskiego w nabożeństwach i wpływ świeckich na sprawy kościelne, to - jego zdaniem - główne czynniki powodujące ciemnotę kleru prawosławnego i upadek jego obyczajów. Żonaty kapłan nie może się bowiem poświęcić wyłącznie sprawom kościoła, a nieznajomość łaciny uniemożliwia korzystanie z literatury naukowej w tym języku. Zjednoczenie kościołów - zdaniem Skargi przyniosłoby wiele korzyści 171 . Rozprawa O jedności kościoła Bożego miała duży rozgłos nie tylko w świecie katolickim, ale i prawosławnym. Nakład dzieła został całkowicie wyczerpany, jak twierdził Skarga „wykupiła je bogatsza Ruś i popaliła”. Sam Konstanty Ostrogski niewiele przejął się dedykowaną mu rozprawą, przygotowanie repliki zlecił arianinowi 172 Motowille, który z kolei ograniczył się do listu. Na odpowiedź w formie książki prawosławni zdobyli się dopiero w dziesięć lat później, kiedy wydali rozprawę O jedynej prawdziwej, prawosławnej wierze i o świętej powszechnej apostolskiej cerkwi… 173 W drugim wydaniu swego dzieła, które ukazało się w roku 1590, Skarga wprowadził kilka istotnych zmian. Oprócz polemik religijnych rozbrzmiewały już w jego książce echa bliskiej wówczas konfrontacji zbrojnej z Moskwą. Wyrażając się bez niechęci o narodzie ruskim, Skarga zarazem bardzo ostro krytykował cara, opisując szczegółowo prześladowanie przez niego przynależności do Kościoła [źr.:] Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 1181. 170 Janusz Tazbir, op.cit., s. 68-70. 171 Tamże, s. 72 – 73. 172 Arianie – grupa religijna w Polsce w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, odrzucająca niektóre dogmaty chrześcijańskie , m. in. wiarę w Trójcę Świętą, zwierzchnictwo papieża, hierarchię kościelną, domagająca się tolerancji religijne, rozdziału Kościoła od państwaa i eform społecznych. Nazywają się też braćmi polskimi [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 74. 173 Janusz Tazbir, op.cit., s. 74 – 75. 35 duchowieństwa prawosławnego. Z powodów politycznych Rzym pragnął zwrócić Ruś do katolicyzmu. Skarga natomiast w maju 1581 roku napisał specjalny list do generała zakonu, Aquavivy, w którym podkreślał, że „brudne i występne życie” Iwana Groźnego nie rokuje żadnej nadziei na nawrócenie cara oraz jego państwa. Brzydzi się on katolikami, a jeśli nawet przymuszony da jakieś obietnice, to i tak ich nie dotrzyma 174 . Skarga miał do czynienia z duchowieństwem prawosławnym oraz z wyznawcami tej religii jeszcze będąc we Lwowie, wówczas też poznał język ruski na tyle, że mógł w nim czytać potrzebne mu do pracy polemiczne teksty 175 . Korzystając z każdej okazji wygłaszał on kazania dla przedstawicieli prawosławia, przede wszystkim w Wilnie. Odnotowując liczbę nawróconych do katolicyzmu w okresie wielkiego postu, podawał, iż było wśród nich „schizmatyków 79, heretyków 55”. Za staraniem Skargi porzucili „grecką wiarę” przyszły biskup wileński Benedykt Wojna i Katarzyna z Tęczyńskich Słucka wraz z synami 176 . Król Stefan Batory przychylnie patrzył na działalność misyjną jezuitów wśród ludności prawosławnej, toteż obiecał Skardze, że założy w Połocku wspaniałe kolegium. W tym właśnie celu w czerwcu 1580 roku, w towarzystwie dwóch innych jezuitów misjonarz wyruszył do Połocka 177 . Rok przed tem wydał Skarga jedno ze swych najsłynniejszych dzieł Żywoty świętych, w którym bronił podstawowych zasad katolicyzmu jako systemu religijnego. Pisarz stawał po stronie przede wszystkim Towarzystwa Jezusowego, którego gwałtowny rozwój po Soborze Trydenckim niepokoił nie tylko heretyków. Wychwalał także Unię Brzeską, która rozszerzała jedność Kościoła na kresy wschodnie 178 . W Połocku nie przyjęto jezuitów najlepiej. W swoich listach Skarga stale użalał się na trudności napotykane w pracy misyjnej. Kiedy na rozkaz króla otworzył on w 1581 dwie pierwsze klasy uczelni, zgłosiło się do nich zaledwie pięciu uczniów. Powodem tak małej liczby uczących się w nowootwartym kolegium jezuickim mogło być to, że w Połocku miaszkali niemal sami prawosławni, a w całym wojewodzie było tylko siedem rodzin szlachty katolickiej 179 . Inflanty, do których działacz wyruszył z Połocka, okazały się jeszcze mniej wdzięcznym terenem dla pracy misyjnej. Król obiecał Skardze, że ufunduje w Rydze, Dorpacie i Narwie kolegia jezuickie. Natomiast z listów misjonarza wynika, że nawracanie w tych miastach było bardzo trudne. W tajnej instrukcji do Marcina Kromera Skarga zawiadamiał: „Niemcy, a 174 Tamże. Tamże. 176 Tamże, s. 71. 177 Tamże, s. 77 – 78. 178 Czesław Hernas Barok, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 160 –161. 179 Janusz Tazbir, op.cit., s. 81-82. 175 36 zwłaszcza Ryżanie, trudno skłaniają się do wierzenia Ewangelii, nie chcą szperać ani się dowiadywać, choć mają nieuczonych ministrów”. W następnym zaś liście do Aquavivy w Rzymie pisał: „To miasto jakby się sprzysięgło trwać uporczywie dalej przy swojej herezji. Ci, co przychodzą na niemieckie kazania, są bardzo nieliczni i z niższej warstwy ludzi, lecz dotąd najmniejszego znaku nawrócenia nie pokazują po sobie”. Powszechne niezadowolenie z obecności jezuitów wzrastało, nazywano ich diabłami, obrzucając nawet na ulicy kamieniami. Samego Skargę podobno „o mało nie przebito w kościele”, kiedy wybierał się na kazanie ministra luterańskiego. Nieco korzystniejsza dla jezuitów przedstawiała się sytuacja w innych miastach inflanckich, takich jak Dorpat, Parnawa, Wolmar czy Ronnenburg, gdzie zdołali nawrócić kilkunastu Łotyszów i Estończyków. Donosząc generałowi Aquavivie o tych drobnych sukcesach Skarga pisał: „W tej bowiem prowincji trzy a właściwie cztery, odrębne istnieją języki. Dwa panów: niemiecki i polski, i dwa poddanych: łotewski i estoński, które największą do rozszerzenia religii katolickiej stanowią przeszkodę” 180 . W jesieni 1582 roku Skarga powrócił z Rygi do Wilna, nadal jednak interesował się losami katolicyzmu i jezuitów w Inflantach 181 . Po kilku latach pisarz objął stanowisko przełożonego domu zakonnego św. Barbary w Krakowie, gdzie obok duszpasterskiej rozwijał działalność filantropijną. Od stycznia 1588 roku został kaznodzieją nadwornym młodego króla Zygmunta III 182 , prawdopodobnie miał wpływ na fundację przez Zygmunta III kollegium św. Piotra w Krakowie w 1595 roku, a także zebrał fundusze na założenie kolegium jezuickiego w Warszawie w roku 1595 183 . W 1597 roku napisał Skarga Kazania sejmowe, które dołączył do Kazań na niedziele i święta. W tym dziele wyraził on swoją krytyczną wizję Rzeczypospolitej. Teksty dane nie zwróciły większej uwagi współczesnych, dopiero u schyłku wieku XVIII – wobec rozbiorów – dostrzeżono ich walory prorocze 184 . W 1606 roku ukazało się dzieło Żołnierskie nabożeństwo, dedykowane Karolowi Chodkiewiczowi i Stanisławowi Żołkiewskiemu. Skarga przypomina tu, że w ogóle „żywot chrześcijan żołnierskim się zowie”, a podejmowanie wojny jest wyrazem ziemskiego udziału w kosmicznym zmaganiu się sił dobrych ze złymi, indywidualnym uczestnictwem w strategicznych działaniach Boga. Wiele uwagi poświęca rozważaniu żołnierskiego istnienia, określa trzy cele, dla których walczy żołnierz. Są to w kolejności: służba ojczyźnie, służba Kościołowi, a także nabywanie sławy i wysługi. Oprócz nauki o wzorze żołnierza oraz modlitw włączył Skarga do swej książki Przykłady nabożnego męstwa i szczęścia rycerskiego wybrane ze Starego 180 Tamże. Tamże, s. 82 – 83. 182 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, s. 369. 183 Stanisław Windakiewicz, op.cit., s. 5. 181 37 Testamentu i z historii chrześcijańskich. Jest to krótki katalog bohaterów, także z polskiego średniowiecza, ukazujący dawność tradycji biblijnej 185 . Ostatnim dziełem Piotra Skargi było Pobudka do modlitwy 40 godzin, napisane w 1610 roku, w którym pisarz usiłował naruszyć podstawy pokojowego życia: Ten pokój i próżnowanie, które macie, w wielkie się wam kłopoty i prace, i nędzę obróci. To okrucieństwo, które nad poddanemi czynicie, siebie bogacąc, a one wyniszczając, na was się obróci. Wpadniecie w okrutne ręce nieprzyjaciół waszych, którzy was uciskać będą gorzej, niżeście wy poddane uciskali, którzy jarzmo żelazne na was włożą i nie dadzą wam odpocznienia we dnie i w nocy 186 . Skarga zmarł w 1612 roku w Krakowie. Z wielką uroczystością został pochowany w kościele św. Piotra, który wyświęcono cztery lata przed jego śmiercią. Na jego pogrzebie przemawiał drugi głośny w owym czasie kaznodzieja domonikanin Fabian Birkowski 187 (1566 – 1636) 188 . Zasłynął przede wszystkim Skarga ze swych dzieł publicystychnych, natomiast jako literat nie zasługuje na większą uwagę. Jak pisze Stanisław Windakiewicz: „Skarga pisał zanadto prędko i zbyt sobie lekceważył wszelką literaturę, żeby na jej rozwój pomyślnie mógł oddziałać” 189 . Dzieła swe tworzył przeważnie po polsku, a więc zapytany, dlaczego pisze właśnie w tym języku, a nie po łacinie, odpowiedział, że „czyni to z miłości do mowy ojczystej, aby ją w ten sposób coraz bardziej kształcić i wygładzać”. Jego mowa była w ciągłym związku z językiem mówionym. Dość często pojawiała się w niej frazeologia ludowa, a także porównania zaczerpnięte z codziennych czynności gospodarskich lub pracy rzemieślnej, np.: „Cóż jest szlachta bez cnoty? – larwa bez głowy, dym bez ognia, piana bez piwa, czapka bez głowy”, albo : „Bez miłosierdzia, cnoty inne są jako dom bez jednej ściany, ptak bez skrzydeł, potrawa bez soli, mowa bez prawdy, wiara bez uczynków”. Jeszcze jedną przyczyną, dlaczego wybrał właśnie język polski do pisania swych kazań było to, że szlachta chętniej czytała cienkie i pisane po polsku broszury, niż grube, łacińskie rozprawy zdolne zainteresować tylko teologów 190 . Pisząc po polsku Skarga głosił równocześnie wyższość języków starożytnych nad nowożytnymi. W jego prozie zaznaczają się wpływy łacińskie, tłumaczył on nieraz stamtąd żywcem całe zdania, używał wielu łacińskich rzeczowników i czasowników, które chętnie polonizował, np.: adumbrować, akomowodać, forytować. Zdaniem Skargi, tylko języki 184 Czesław Hernas Literatura baroku, s. 97. Tamże, s. 98. 186 Tamże, s. 100. 187 Stanisław Windakiewicz, op.cit., s. 2. 188 Czesław Hernas Literatura baroku, s. 318. 189 Stanisław Windakiewicz, op.cit., s. 232. 190 Janusz Tazbir, op.cit., s. 276 - 277. 185 38 starożytne posiadają wartość ponadczasową. Kaznodzieja pisał: „A te trzy języki: łaciński, grecki, żydowski, iż na pismach są i swoje gramatyki i kalepiny mają, nigdy się nie mienią” 191 . Kilkanaście lat po śmierci Piotra Skargi na terenach Litwy działał słynny poeta, dziś występujący przede wszystkim w literaturze polskiej Zbiegniew Morsztyn. Urodził się on prawdopodobnie około roku 1627 – 1628 w rodzinie o tradycjach ariańskich i zarazem literackich. Był wnukiem znanego działacza Krzysztofa Morszytna. Kształcił się podobno w szkołach ariańskich, lokowanych w domach znaczniejszych przedstawicieli wyznania. Nie wiadomo jednak nic o tym, czy studiował za granicą 192 . W ogóle bieg jego młodości nie jest bliżej znany, udało się tylko określić, że w latach czterdziestych był związany z kopalnią soli w Wieliczce 193 . Około 1648 roku rozpoczął służbę wojskową u boku hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła, a w czerwcu 1651 roku miał brać udział w bitwie pod Beresteczkiem u boku jego stryjecznego brata, Bogusława. Ze służbą wojskową łączył służbę dworską u Radziwiłłów, w początku 1654 roku był rezydentem radziwiłłowskim przy królu Janie Kazimierzu. W tym samym roku dowodzona przez Aleksandra Mieczyńskiego chorągiew została rozbita w walce z wojskami moskiewskimi 194 . Poeta ocalał, ale – jak świadczy jego twórczość – cios ten przeżył ciężko 195 . Sylwetka Zbigniewa Morsztyna na tle wydarzeń dramatycznych roku 1655 nie rysuje się jasno. W sierpniu tego roku Bogusław i Janusz Radziwiłłowie poddali Litwę Szwedom. Wywarło to bunt części litewskich chorągwi, wiernych królowi polskiemu. Jak zachował się młody poeta w tej sytuacji, nie wiadomo. W październiku tegoż roku przebywał on w Małopolsce i tam w Kazimierzu pod Krakowem w podpisał w imieniu całej rodziny akt poddańczy wobec Karola Gustawa. Były to najcięższe miesiące Rzeczypospolitej. W grudniu Zbigniew Morsztyn przystąpił do antyszwedzkiego powstania i walczył do czerwca 1656 roku, kiedy to dostał się do szwedzkiej niewoli. Prawdopodobnie cały rok przesiedział w więzieniu w Krakowie, później, po wyjściu z niewoli, wrócił na służbę radziwiłłowską, tym razem do księcia Bogusława, mającego w kraju opinię zdrajcy, u którego pełnił poeta funkcje agenta dyplomatycznego 196 . W latach 1657 – 1659, nie rezygnując z odnowionych kontaktów z Bogusławem Radziwiłłem, dążył – korzystając z poparcia Jana Andrzeja Morsztyna 197 - do 191 Tamże, s. 273. Polski słownik biograficzny, t. 22, pod red. Emanuela Rostworowskiego, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków 1977, s. 1. 193 Czesław Hernas Barok, s. 318. 194 Polski słownik biograficzny, t. 22, s.1. 195 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, s. 691. 196 Czesław Hernas Barok, s. 319. 197 Jan Andrzej Morsztyn (pierwotnie Andrzej) – urodził się 24 czerwca 1621 roku pod Krakowem. Syn zamożnego ziemianina w służbie Lubomirskich, kształcił się pod kierunkiem dziadka, potem studiował na uniwersytecie w Leidzie. Jako dworzanin Lubomirskich przebywał we Francji i Włoszech, a dzięki protekcji wojewody S. Lubomirskiego nawiązał kontakty z dworem królewskim. W 1648 roku mianowany stolnikiem sandomierskim, 192 39 stabilizacji w rodzinnych stronach.15 listopada 1657 roku przejąć miał po Janie Andrzeju Morsztynie na krótko godność bachmistrza wielickiego, po kilku dniach zaś król mianował go miecznikiem mozyrskim 198 . Po uchwaleniu w 1658 roku konstytucji przeciw arianom, poeta silniej uzależnił się od od księcia Radziwiłła. Sterany wieloletnią służbą wojskową, marzył o spokojnym życiu ziemiańskim. W 1659 roku ożenił się z Zofią Czaplicówną, arianką z Wołynia 199 . Po 10 lipca 1660 roku – terminie, w którym bracia polscy mieli zdecydować się na zmianę wiary lub opuszczenie ojczyzny, Morsztyn, pozostając przy swojej wierze, usiłował pozostać także na terytorium Rzeczypospolitej, w majątkach radziwiłłowskich na Podlasiu. Jednakże wobec interwencji szermierzy kontrreformacji w połowie 1662 roku osiedlił się w Prusach Książęcych, gdzie Radziwiłł wyjednał mu dzierżawę wsi Rudówka (według innych źródeł otrzymał on też wieś Małe Jagody 200 ) i godność radcy. Po śmierci księcia Bogusława, Morsztyn opiekował się jego córką Ludwiką Karoliną, zajmował się zarządzaniem jej dobrami. W latach 1668 – 1681 wielokrotnie wyjeżdżał na teren Rzeczypospolitej, bywał na sejmach w Warszawie, gdzie załatwiał sprawy swojej wychowanki, kontaktował się z podskarbim Janem Andrzejem Morsztynem i korzystał z jego protekcji. W Rudówce prowadził ożywioną działalność pisarską, utrzymując bliski kontakt z Samuelem Przypkowskim 201 , gromadził u siebie elitę braci polskich. Tu Zbigniew Morsztyn zmarł 13 grudnia 1689 roku i tu został pochowany. Za życia poety tylko kilka drobnych utworów ukazało się w druku, cała reszta przechowała się w różnych często odpisach 202 . Kierując się opinią czytelników, pod koniec lat siedemdziesiątych Morsztyn przystąpił do uporządkowania swego dorobku poetyckiego, pisał on: „(...) nie zebrałbym też tego do kupy (jakoż i siłam tych fraszek popalił), gdyby nie na prośbę niektórych (…)” 203 . Zbiorowi temu nadał tytuł Muza domowa. Nie ukazał się on jednak w druku. Poprzez zbiorek ten Morsztyn wielokrotny poseł na sejm. Od 1650 roku związany z J.Lubomirskim, w 1653 roku został dworzaninem pokojowym Jana Kazimierza, od tego też czasu używał podwójnego imienia: Jan Andrzej. Posłował do Szwecji w 1655 roku, następnie przeszedłszy z kalwinizmu na katolicyzm, do Wiednia. Od 1658 roku piastował urząd referendarza koronnego. Przez dłuższy czas spełniał funkcje pośrednika między Lubomirskim a królową Ludwiką Marią, dzięki czemu stał się jedną z najbardziej wpływowych osobistości w kraju. Był konsekwentnym zwolennikiem profrancuskiej orientacji politycznej, kiedy Jan III związał się z Austrią, oskarżono go o zdradę stanu i musiał uchodzić do Francji, gdzie spędził resztę życia jako hrabia de Chateauvillain. Zmarł tamże 8 stycznia 1693 roku. Poezja Morsztyna, za życia poety krążąca w rękopisach, jest najświetniejszym okazem dworskiej poezji barokowej w Polsce. [źr.:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, s. 690. 198 Tamże, s. 691. 199 Czesław Hernas Barok, s. 319 200 tamże. 201 Samuel Pszypkowski (ok. 1592 – 1679) – arianin, przedstawiciel reformacji. Studiował w uniwersytetach europejskich. Od 1621 roku znajdował się przy dworze hetmana WKL Krzysztofa Radziwiłła. Po śmierci Radziwiłła wyjechał na Ukrainę, później do wojewodztwa Lubelskiego. Następnie przeniósł się do dworu Radziwiłłów w Prusach i był tam przewodniczącym arian. Zasłynał też jako poeta. [źr.:] www.lle.lt / 2006 04 26 202 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t.1, s. 691. 203 Czesław Hernas Barok, s. 319 40 jakby chciał znaleźć swoje miejsce we współczesnej poezji, które wyznaczył sobie przez porównanie ze słynnym w owym czasie mistrzem poezji Janem Andrzejem Morsztynem. Rolę swoją określił stwierdzeniem „Zda mi się, że moje jak karazyja 204 przy szkarlacie 205 ”. Stwierdzenie to przejął poeta z publicystyki, gdzie karazyja była symbolem surowości zasad, godności przodków, przeciwstawianym luksusom dworskich szkarlatów. A więc wybrał Morsztyn rodzimą prostotę, ostro jednak odcinając się od prostactwa. Jeszcze w Przestrodze poprzedzającej Muzę domową, pisanej prawdopodonbie nie wcześniej, niż w latach siedemdziesiątych XVII wieku, Zbigniew Morsztyn z podziwem mówił o wierszach krewnego swego Andrzeja, podkreślając jednocześnie, że jego własna muza jest inna, właśnie domowa, w przeciwieństwie do dworskiej pana podskarbiego wielkiego koronnego 206 . Kolejność powstawania wczesnych wierszy Morsztyna z lat 1650 – 1660 nie udało się ustalić. Tworzą one dwie grupy tematyczne: miłość i wojna 207 . Spotkać też tu można oparte na monorymie wiersze żartobliwo – sarkastyczne, czego przykładem jest fragment utworu Wiejski Żywot: Chociaż ty Kasiu, same tylko dwory I miasta chwalisz, nawiedzić obory (Wszak się i Dworscy przejeżdżają radzi) Wiejskie niewadzi. Nie gardź folwarkiem; tak wielcy panowie, Zbiegli w pole po pokój i zdrowie; Tak się bawili ludzie przed potopem, Bydłem a snopem. (...) 208 W wielu wierszach przewija się również motyw oczu, przykładem czego są fragmenty utworów Do oczu swoich: Oczy płaczcie, a ja się z was śmieję, Choć takem stracił jak i wy nadzieję;(...) 209 oraz Do oczu: Oczy, serce wam hołduje, 204 Karazyja (kierezja) – długi, obszerny płaszcz męski, podbity futrem, pochodzenia tureckiego, w Rzeczypospolitej noszony przez slachtę w XVI – XVIII wiekach [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 546. 205 szkarlat – materiał delikatny, kosztowny, suknia dworu, karazyja zaś to grube, pospolite sukno – szata żołnierza, patrz: Czesław Hernas Literatura baroku, s. 159. 206 Janusz Pelc Zbigniew Morsztyn arianin i poeta, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław-WarszawaKraków 1966, s.332. 207 monorym- utwór wierszowany, w którym występuje jeden rym. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 740. 208 Poezye Zbigniewa Morsztyna, W Księgarni Nowej J. Łukasiewicza, Paznań 1844, s. 46. 41 I tym się psuje; Kto kiedy dla własnej szkody Służy Panu, nie w nadzieję nagrody. (...) 210 Metaforyka i symbolika erotyków utrzymana jest w stylu dwornym, sięga do starego wzoru Petrarki. U niego uczył się Morsztyn błyskotliwej gry pojęć (np. płomień i śnieg), sztuki portretowania kochanki, różnych sposobów określenia więzi miłosnej, np. jako stosunek poddanego do feudalnego pana 211 : (...) Ach! Jeślim myślił zawstydzić cię słowy, Skarz mię, wszak możesz i zabroń mi mowy; (...) 212 W niektórych wcześniejszych swych erotykach, takich jak Nos, pisarz z powodzeniem nawiąywał do twórczości podskarbiego Jana Andrzeja Morsztyna i wcześniejszego poety domu Radziwiłłowskiego, Daniela Naborowskiego 213 . Obok prób języka, w erotykach zauważa się również próba gatunków, w wyniku czego powstał zbiór wzorów wypowiedzi miłosnej na różne sytuacje i choć nie wiemy, czy poeta myślał o wydaniu takiego „wzornika”, faktem jest, że go ułożył. Jest to monolog wewnętrzny kochanka, cykl komplementów, przymówek adresowanych do panny, wierszowany list miłosny, poetyckie oświadczyny o rękę, pieśń poranna, pieśń wieczorna, pieśń na pożegnanie 214 . Szczególnie pięknie zwraca się poeta do swej kochanki w wierszu Do Panny: Obróć łaskawie Panno, ku mnie oczy, Że przy ich świetle lutnię mą nastroję (...) 215 . Pisane u schyłku lat pięćdziesiątych erotyki poświęcone są narzeczonej poety – Zofii Czaplicównie, dokumentują związki z pieśnią popularną, której formy cieszyły się uznaniem u poetów pierwszej, a także drugiej połowy XVII wieku 216 . W wierszach tych zauważa się już tematyka wojenna – grunt jego późniejszej twórczości. Wyraźnym tego przykładem jest fragment żartobliwego wiersza Oczy wojenne: Nie nowina to Pannom nas wojować, I we krwi brodzić i ród męski psować(...); 209 Tamże, s. 11. Tamże, s. 84. 211 Czesław Hernas Literatura baroku, s. 160. 212 Poezye Zbigniewa Morsztyna, s . 96 213 Daniel Naborowski (1573 – 1640) – poeta. Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej. Studiował w Wittenberdze, Bazylii, Orleanie, Strasburgu i Padwie. Przez długie lata był związany z dworem Radziwiłłów. [źr.:] Czesław Hernas Literatura baroku, s. 302. 214 Tamże, s. 160. 215 Poezye Zbigniewa Morsztyna, s. 80. 216 Janusz Pelc, op.cit., s. 333. 210 42 I tak każda z nich bratnią lub mężową, Straszną jest bronią. A mnie zaś na ziemi, Zosia oczyma niepożyczanymi Dobywa, strzela, gromi, bije, siecze Wojuje, pali, pustoszy i piecze 217 . Walory epickie Morsztynowego pióra w pełni ujawniły się w wierszach żołnierskich. Opisuje w nich poeta różne sytuacje żołnierza. Jest to np. scena żołnierskiego hazardu, gry w kości czy w karty, lub sytuacje komentowane ze znamienną dla Morsztyna ironią liryczną. Gdy na wojnie przeżywa głód, pisze w liście Do Imci Pana Huryna, że mu „świeżo przywieziono z Rygi: Pstrągi, łososie, minogi, ostrygi”. Żołnierski strach przed śmiercią na polu bitwy oglądany jest z dystansu 218 . Wokół wierszy obozowych, odsłaniających prawdziwą psychologię bohaterów, gromadziły się głębsze refleksje, pytania o stosunek opinii społecznaj do obrońców kraju, o losy żołnierzy w czasie wojny i po wojnie, o niepokojące zaniedbania państwa wobec własnego wojska. Rezultaty zaniedbań – zdanien Morsztyna - odbijają się na losie państwa i na osobistej sytuacji żołnierza, którego status społeczny obniża się, bo opinia czyni go odpowiedzialnym za niepowodzenia militarne, za zabór mienia, uprawiany czasem przez kupy hultajskie, a czasem przez żołnierzy pozbawionych żołdu 219 . Z tych rozterek zrodziła się dłuższa Pieśń (w innym przekazie nosi tytuł Votum), przedstawiająca „wszelkie sposoby życia na tym świecie i ukazująca, w czym największe szczęście człowieka nade wszystko zawiera się”. Rozważa z nich poeta sposoby życia i szczęścia, z których wynika, że są dwie możliwości istnienia: żołnierski i ziemiański - człowieka włączonego w proces cywilizacji i człowieka włączonego w proces natury. Te dwa sposoby zostały rozdzielone i przeciwstawione sobie. Człowiek, przyjmujący cywilizacyjne normy życia, prowadzi pogoń za cieniem, zdobywane wartości nie przynoszą mu szczęścia i harmonii wewnętrznej, są to bowiem wartości przelotne, których nie można zatrzymać 220 . Twórczość Morsztyna pociąga nie tylko dlatego, że znakomicie władał on techniką literackiego opisu, lecz również z tej przyczyny, że zajął go los żołnierza, jego rzeczywiste trudy, troski, przygody. Jednak pisany na wyganniu i drukowany w 1674 roku poemacik Sławna wiktoryja na Turkami…Pod Chocimem nie jest jego najlepszym dziełem. Najważniejsze dzieło Zbigniewa Morsztyna to Emblematy, cykl, który opiewa „wojnę okrutną i surowe boje” 221 . Głównym motywem Emblematów składających się z cyklu, liczącego 217 Poezye Zbigniewa Morsztyna, s. 84 – 85. Czesław Hernas Barok, s. 323. 219 Czesław Hernas Literatura baroku, s.162. 220 Czesław Hernas Barok, s. 327. 221 Emblematy – modne w Europie od XVI w. – są swoistym połączeniem grafiki i poezji. Każdy emblemat składał się z trzech elementów: z obrazka (icon), przedstawiającego alegoryczną scenkę, z nawiązującej do treści obrazka 218 43 113 wierszy z mottem i opisem obrazka, jest analiza pobożnej miłości. Poeta uważa, że tylko miłość do Boga może uratować człowieka od srogiej wojny z fizycznymi i metafizycznymi nieprzyjaciółmi. Te założenia zbliżyły twórczość Morsztyna do tradycji poetów metafizycznych. Przepełniona jest ona topiką przemijania, osamotnienia, błądzenia, omylności w poznawaniu, z drugiej zaś strony oparta jest na Pismie Świętym. Pojawia się wzór miłosnego dialogu Oblubienicy z Oblubieńcem, wspomagany erotykami barokowymi, na przykład „serca miłości ogniem roztopione” i spojone z sobą na „świętym kowadle”, serce spalone od miłości i serce przebite strzałą, są ogrody miłości, w których kochankowie plotą wianki, przeżywanie miłosnej zabawy oraz wyrafinowanej syntezy szczęścia i cierpienia, przykładem tych scen może być Emblemat 9 , przedstawiająca Oblubienica, który „Oblubienicę swoją na krzyżu przybija”, a Oblubienica wyznaje mu: Choć, Oblubieńcze mój, na krzyżu Twoim Chcesz i mnie przybić i na ciele moim Wyrazić znaki Twej okrutnej męki, Słodkie są razy Twojej świętej ręki. Ja Twoje włócznią, Twe goździe całuję, Nie gorzkość bólu, lecz słodycz w nich czuję (...) 222 . Emblematy Morsztyna, podporządkowane idei budzenia świętej miłości, należą do literatury dewocyjnej. Autor unika w nich spraw dzielących arian od katolików na rzecz celów jednego chrześcijaństwa, ujawniając tym samym nowoczesność myśli braci polskich 223 . 2.3. Twórcy litewskojęzyczni: Mikołaj Dauksza, Konstanty Szyrwid Objawy feudalnego rozwarstwienia narodu litewskiego wystąpiły już w połowie XVI wieku i wzmogły się po unii lubelskiej w 1569 roku, kiedy WKL zostało połączone z Polską unią realną 224 . Jak już wspominałam w podrozdziale poprzednim, wywołane one zostały inskrypcji (motto, lemma) i z utworu poetyckiego, tzw. subskrypcji, komentującego w sposób dydaktyczny obrazek i motto. Budowano zwykle krótsze lub dłuższe serie emblematów. W XVI w. szczególną popularność zdobył cykl, który ogłosił Andreas Alciatus, Emblematum libre. W wieku XVII zdobył sobie czytelników jezuita Hermann Hugo, autor cyklu Pia desideria (1624 r.), tłumaczonego w Rzeczypospolitej dwukrotnie. [źr.:] Czesław Hernas Literatura baroku, s. 166. 222 www.staropolska.pl / 2006 02 20 223 Czesław Hernas Literatura baroku, s. 166 - 167. 224 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 6, s. 556. 44 polszczeniem się poważnej części szlachty, a także mieszczaństwa, od XVI wieku zaś również chłopstwa. Wzbudziło to wśród współczesnych, świadomych swej narodowości Litwinów pragnienie zapobieżenia wynarodowieniu się rodaków. Zbiegło się ono w czasie z kontrreformacją religijną, która usiłując zwalczyć szerzące się po Europie ruchy różnowiercze, poczęła kłaść duży nacisk na prowadzenie działalności duszpasterskiej w językach narodowych, chcąc przez to pozyskać rzesze ludu i poddać je swoim wpływom. Z poniższej tabeli wynika, że reakcja kościoła katolickiego na reformację w Litwie była niezbędna, gdyż ilość parafii litewskich od połowy do końca XVI wieku zmniejszyła się więcej niż o połowę, tylko w powiatach diecezji wileńskiej ze 166 spadła ona do 77 225 : Liczba parafii w litewskich powiatach diecezji wileńskiej od połowy XVI do połowy XVII wieku 226 Ośrodkiem Wiek Liczba parafii w diecezji wileńskiej Połowa XVI wieku 166 Koniec XVI wieku 77 Połowa XVII wieku 149 patriotyczno – religijnego ruchu litewskiego w kościele katolickim, promieniującym na całą Litwę, stało się biskupstwo żmudzkie za rządów biskupa Melchiora Giegroycia (1576 – 1609). Ośrodek ten, mimo iż działał głównie w interesie kościoła katolickiego, położył wielkie zasługi dla narodowej kultury litewskiej. Związany z biskupem Melchiorem Giedroyciem Polak, Maciej Stryjkowski (1547 –1586?) podjął pracę nad ułożeniem Kroniki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi, którą ogłosił w Królewcu w 1582 roku. Dzieło to, będące kompilacją różnych źródeł, latopisów litewskich i ruskich, a także kronik polskich, w niemałym stopniu przyczyniło się do rozbudzenia dumy narodowej Litwinów 227 , których, podobnie jak wspomniany już powyżej mit o Pelomonie, wywodziło od starożytnych Rzymian. Stryjkowski, żyjąc dłuższy czas w Litwie, poznał język i kulturę Litwinów. Niejedno też zaczerpnął do swej Kroniki z litewskiej tradycji historycznej, przytaczając po polsku, a czasem i po litewsku, ludowe opowieści i pieśni historyczne 228 . Działalność Macieja 225 Jerzy Ochmański Historia Litwy, Zakład Narodowy w Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1982, s. 146. 226 Tabela przygotowana na podstawie materiałów, podanych w opracowaniu: Jerzy Ochmański , op cit., s. 146. 227 Tamże. 228 Tamże. 45 Stryjkowskiego stała się źródłem natchnienia dla twórczości Mikołaja Daukszy, który zapisał się złotymi zgłoskami w dziejach kultury litewskiej. Mikołaj Dauksza, słynny działacz epoki kontrreformacji 229 , urodził się około 1527 – 1538 roku - jak dowodzą badacze litewscy – w Babianach pod Kiejdanami. Prawdopodobnie studiował w którymś z uniwersytetów europejskich, lecz z braku źródeł trudno ustalić w którym 230 . Dobrze mówił po litewsku, polsku i łacinie, znał także język ruski - słowiański język kancelaryjny, używany podówczas w WKL. Wielki wpływ na działalność i poglądy Daukszy wywarły idee renesansu, troszczył się on o wykształcenie nie tylko szlachty, lecz również przedstawicieli klas niższych. Pierwsza dokładna data w biografii działacza to rok 1570, kiedy to właśnie został proboszczem w Krokach koło Kiejdan, dwa lata później pełnił funkcje kanonika żmudzkiego w Worniach, od roku zaś 1585 – oficjału biskupstwa. W 1592 roku został przeniesiony do bogatszej parafii w Betygałach, w której po śmierci biskupa Melchiora Giedroycia w 1609 roku, został mianowany administratorem całego biskupstwa, po roku zaś stanowisko biskupa przekazał nowemu biskupowi Mikołajowi Pacowi 231 . Na polecenie wspomnianego już wyżej biskupa Melchiora Giegroycia, Dauksza przełożył z języka polskiego na litewski i z wydał w drukarni uniwersyteckiej w Wilnie w 1595 roku Katechizm 232 hiszpańskiego jezuity Jakuba Ledesmy. Jest to pierwsza książka litewska wydana na terenie etnicznej Litwy 233 . Do dziś dnia zachował się jeden egzemplarz Katechizmu, który przechowuje Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego. Tłumaczenie katechizmu Ledesmy zawiera przedmowę autora Skaitytojop krikščioniškop, w której mówi się, że „katechizemek” jest najbardziej potrzebny dzieciom, dlatego też napisany on został w formie pytań nauczyciela i odpowiedzi ucznia. Katechizm ów jest o wiele obszerniejszy od katechizmu Marcina Mażwidasa 234 (ok.1510 - 1563), jednego z prekursorów piśmiennictwa litewskiego 235 , znajduje się w nim również jedna z najstarszych chrześcijańskich pieśni Salve Regina (Sveika, Karalyčia) oraz pieśń Malda šv. Tomašiaus iš Akvino (Modlitwa św. Tomaszu z Akwinu). Są to dwie pierwsze znane w WKL opublikowane po litewsku pieśni. Ich pojawienie się można wiązać z próbami rozpowszechnienia w kościele katolickim śpiewu po litewsku. W toku tłumaczenia Katechizmu tworzył autor litewską terminologię kościelną; tłumacząc, unikał zapożyczeń, oddalając się od sensu katechizmu Ledesmy, pewne pojęcia dostosował do kultury Litwinów. 229 Lietuvių literatūros enciklopedija, pod. Red. Vitautasa Kubiliusa, Vitautasa Rakauskasa, Vitautasa Vanagasa, Lietuvių Literatūros ir Tautosakos Institutas, Vilnius 2001, s. 109. 230 Jurgis Lebedys Senoji Lietuvių Literatūra, Leidykla Mokslas, Vilnius 1977, s. 60. 231 Lietuvių literatūros enciklopedija, s. 109. 232 Bronius Genzelis, op.cit., s. 18. 233 Jurgis Lebedys, op. cit., s. 63. 234 Mieczysław Jackiewicz Dzieje literatury litewskiej do 1917, t.1, Ex libris – Galeria Polskiej Książki, Warszawa 2003, s. 36. 235 Lietuvių literatūros enciklopedija, s. 320. 46 Wspominał także starolitewskie wierzenia, odrzędy i przesądy, czyli czczenie świętych drzew, węży, czarowników, wróżby, zatruwania, bożka Perkunasa, boginię Żeminę i Medejnę. Charakterystyczne właściwości jego tłumaczenia polegały na bogactwie leksyki i obrazowości czasowników. Wziął je autor z języka żywego, wcześniej pisanych źródeł albo sam stworzył niemało terminów, takich jak: mokytojas (nauczyciel), skaitytojas (czytelnik), įkvėpimas (natchnienie), išmintis (mądrość), valia (wola), alga (wynagrodzenie), gydytojas (lekarz) i inne 236 . Sławę literacką Daukszy przyniosła jego druga praca – przekład z języka polskiego postylli polskiego pisarza, rektora wileńskiego kolegium jezuickiego Jakuba Wujka (1541 - 1597) 237 . Postilla catholicka ukazała się drukiem w 1599 roku także w wydawnictwie Uniwersytetu Wileńskiego. Została ona przetłumaczona w dialekcie środkowo – auksztockim. Jest najważniejszym i najcenniejszym zabytkiem języka litewskiego wieku XVI, pozwalającym poznać ówczesny zasób form gramatycznych oraz słownictwo litewskie. Postilė Daukszy zawiera sporo ataków na Lutra i jego zwolenników, przejął je autor z polskiego oryginału 238 . Dzieło dane zawiera także wstęp pisany w językach polskim i łacińskim. We wstępie łacińskim, napisanym w stylu Cycerona 239 , według najlepszych wzorów prozy antycznej, bez charakterystycznych dla epoki baroku sztucznych i przesadnych zwrotów, wychwala Dauksza biskupa Melchiora Giedroycia, zachwyca się Postyllą Wujka, ukazuje też jej wagę dla całego narodu litewskiego. Najważniejsza jednak jest przedmowa zatytułowana Przedmowa do czytelnika łaskawego 240 , którą autor wydrukował po polsku w nadzieji, że będą ją mogli przeczytać ci, którzy już nie znają mowy przodków lub ją zapomnieli. Szydzi w niej pisarz ze szlachty, która wyrzekła się swego języka, przytaczając takie oto porównania: „Czyż nie dziwnie byłoby dla zwierząt, gdyby wrona zachciała śpiewać jak słowik, a słowik krakać jak wrona; albo osioł ryczeć jak lew, a lew beczeć jak osioł? Po takiej zmianie swej natury zanikłyby gatunki zwierząt, zanikłaby ich różnorodność i przyroda”. Próbuje upewnić swego czytelnika: „Nie ma takiego marnego narodu, nie ma takiego małego skrawka ziemi, gdzieby nie używali swego ojczystego języka, w którym są zazwyczaj pisane ustawy, w którym pisana jest historia swoja i innych narodów, rozważane wszystkie sprawy państwowe, w którym pięknie i uczciwie załatwiane są sprawy w kościele, na zebraniach i w domu”. Dauksza martwił się, że język litewski niknie. Według niego naturalne jest, że ludzie dążą uczyć się języków obcych, ale całkiem co innego, gdy zapominają język swych ojców. Dobrze przez niego widziane są tylko 236 Tamże, s. 109; szerzej o tym: Jurgis Lebedys Mikalojus Daukša,Vilnius 1963. Tamże. 238 Mieczysław Jackiewicz, op.cit., s. 36. 239 Marcus Tullius Cicero (106 – 43 p.n.e.) – rzymski mąż stanu, mówca i filozof. Patrz: Nowa encyklopedia powszechna PWN, pod red. Barbary Petrozolin – Skowrońskiej, t.1, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 803. 237 47 tłumaczenia z innych języków. Dauksza omawia znaczenie języka w życiu człowieka, próbuje podać definicję narodu, którą nikt w Europie Zachodniej dotąd nie sformułował tak dokładnie, jak ten myśliciel. Według niego, naród, to są ludzie mieszkający na jednym terytorium, mający wspólne obyczaje oraz mówiący w tym samym języku. Dauksza pisze: „Gdzie w świecie jest taki marny i nic nie warty naród, który nie miałby swoich trzech jakby wrodzonych składników: swojej ziemi, obyczajów i języka? Ludzie wszystkich wieków używali swego ojczystego języka, troszczyli się o jego zachowanie, upiększenie i upowszechnienie” 241 . Mimo starań Daukszy, tylko Uniwersytet Wileński był jedynym miejscem w WKL, gdzie do połowy XVII wieku jeszcze trochę interesowano się litewskością. Na początku XVII wieku zaczęła tu wyrysowywać się sylwetka Konstantego Szyrwida 242 (1579 – 1631) 243 , który kierował założoną w 1620 roku katedrą języka litewskiego, był to jeden z najwybitniejszych przedstawicieli baroku litewskiego 244 . Konstanty Szyrwid urodził się w rodzinie szlacheckiej, osiadłej w pobliżu Oniksztów 245 . W wieku dziewiętnastu lat wstąpił do Towarzystwa Jezusowego w Wilnie, pierwsze śluby zakonne złożył po dwóch latach w Dorpacie, tamże kształcił się na wydziale humanistycznym. Już od roku 1600 zaczął wykładać syntaksę w kolegium w Nieświeżu. W latach 1603 – 1606 studiował filozofię w Pułtusku, następnie przez cztery lata – teologię na Uniwersytecie Wileńskim. Po ukończeniu nauki przez rok pracował jako litewski kaznodzieja w kościele św.św. Janów w Wilnie. W roku 1611 został wysłany do Nieświeżu, skąd wrócił do Wilna w roku 1613, później przez wiele lat wykładał na Uniwersytecie Wileńskim, pełnił obowiązki kaznodziei litwskiego i polskiego, kierował Kongregacją Ciała Chrystusowego, a także był spowiednikiem i kierownikiem duchownym jezuitów 246 . Około 1620 roku Szyrwid wydał w Wilnie słownik polsko-łacińsko-litewski Dictionarium trium linguarum, przeznaczony dla studentów i innych osób uczących się języka łacińskiego. Do 1713 roku ukazało się pięć wydań słownika 247 . Cały czas autor doskonalił swoje dzieło: pierwsze wydanie zawierało około 6000 słów litewskich, później zaś – około 10 000. Przykładem dla Szyrwida stała się książka Mikołaja Volckmarusa Dictionarium quator 240 Lietuvių literatūros enciklopedija, s. 109. Bronius Genzelis op. cit., s. 33 - 34. 242 Tamże, s. 29. 243 Zygmunt Stoberski Historia literatury litewskiej, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1986, s.20 244 Bronius Genzelis, op.cit., s. 29. 245 Lietuvių literatūros enciklopedija, s. 453 oraz Mieczysław Jackiewicz, op.cit., s. 40. 246 Ludwik Piechnik Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Instytum Hisroricum Societatis Jesu, Rzym 1983, s.216 - 217. 247 Konstantinas Širvydas Dictionarium trium linguarum, leidykla Mokslas, Vilnius 1979, s. 9. 241 48 linguarum, a zwłaszcza jej część Polonicolatina (1613). Późniejsze wydania były wzorowane na słowniku Grzegorza Knapskiego Thesaurus polonolatinograecus, wydanym w roku 1621 248 . Do swojego słownika wprowadził Szyrwid litewski język literacki, wyrazy stworzone przez niego lub innych autorów, które później się rozpowszchniły i do dziś są w użyciu, np.: mokytojas – nauczyciel (po raz pierwszy słowo to użył w Katechizmie M. Mażwidas), įkvėpimas – natchnienie (wyraz ten po raz pierwszy pojawił się w dziele M. Daukszy), także słowa: apkasas – okop, kokybė – jakość, sargyba – straż, dailė – sztuka, prakalba – przedmowa, spaustuvė – drukarnia i inne. Litwini nazywają Szyrwida ojcem leksykografii litewskiej. Jedyny egzemplarz pierwszego wydania słownika Szyrwida, bez karty tytułowej i początku oraz końca, odnalazł historyk Konstantinas Jablonskis w 1955 roku w Archiwum Akt Dawnach w Moskwie 249 . Kilka lat po wydaniu pierwszego słownika, a mianowicie w roku 1625 roku Szyrwid z powodu ciężkiej choroby płuc został zwolniony z większości swoich obowiązków. Nie mógł on już prowadzić wykładów. Za trudne mu też było wygłaszanie kazań. Wziął się jednak do pisania pierwszej postylli litewskiej 250 - Punktów sakymų (Punkty kazań), której pierwsza część ukazała się w Wilnie w 1629 roku, druga zaś już po śmierci autora w roku 1644. Tekst kazań został napisany i wydrukowany w języku litewskim i polskim. Oryginalny tekst litewski był równocześnie podręcznikiem języka litewskiego. Punktai sakymų odzwierciedlały barokowe widzenie świata. Autorowi wydawało się, iż cechą życia ludzkiego jest tragizm, że w duszy przez cały czas walczą ze sobą dobro i zło. Wyznając światopogląd religijny, Szyrwid szukał wyjścia z tego dwoistego stanu duszy człowieka. Punktai sakymų były napisane w wyrazistym, pełen ekspresji języku. Autor przytoczył wiele wyrazów z języka potocznego, nie zapominając przy tym o ozdobnikach retorycznych, takich jak porównania, alegorie i inne, które dowodzą o barokowej proweniencji utworu. Punktai sakymų były bardzo popularne na Litwie. Jeszcze w 1841 roku Ludwik Adam Jucewicz pisał, że widział dwa egzemplarze Punktai sakymų w bibliotece ojców dominikanów w Rosieniach 251 . 248 Mieczysław Jackiewicz, op.cit., s. 40 – 41. Tamże. 250 Ludwik Piechnik, op.cit., s. 216 - 217. 251 Mieczysław Jackiewicz, op.cit., s.40 – 41. 249 49 2.4. Kobiety pisarki: Franciszka Urszula Radziwiłłowa, Elżbieta Drużbacka, Konstancja Benisławska Ważnym zjawiskiem w literaturze barokowej drugiej połowy XVIII wieku stał się coraz większy udział kobiet, pochodzących z wyższych warstw społecznych, w życiu kulturalnym państwa 252 . Jedną z pierwszych pisarek na terenach Rzeczypospolitej była Franciszka Urszula z Korybutów Wiśniowieckich - Radziwiłłowa, urodzona w 1705 roku 253 w rodzinie kasztelana krakowskiego, tłumacza, Janusza Wiśniowieckiego i Teofilii Leszczyńskiej 254 . Jeszcze przed małżeństwem słynęła ona jako poetka, pisała wiersze okolicznościowe, dramaty, listy (z tego okresu zachowało się ponad 1300 jej listów), lubiła muzykę, malarstwo i literaturę. Już wtedy nazywano ją Safo polska. W 1725 roku wyszła zamąż 255 za syna kanclerza litewskiego Karola Stanisława Radziwiłła (1669-1719) 256 , Michała Kazimierza Radziwiłła (1702-1762) 257 , zwanego Rybeńko. Młoda para zamieszkała na ziemiach WKL w Nieświeżu, od czasu do czasu wyjeżdżała na karnawały lub wesela do Warszawy. Jednak gdy jej mąż Michał Kazimierz Radziwiłł został wojewodą wileńskim, później też hetmanem WLK, wyjeżdżał w sprawach służbowych najczęściej sam, zostawiając żonę w Nieświeżu. Z tego okresu zachował się liczny dorobek epistolarny 258 Urszuli Radziwiłłowej. Referowała ona mężowi wszystkie sprawy codzienne, wysyłała wypisy z gazet, itp. 259 Prócz listów pisanych prozą, wysłała 4 listy wierszowane. Oto fragment jej pierwszego listu: Jaśnie Oświecony i kochany Książę, Z którym mnie miłość w stan małżeński wiąże! Gdy nas rozdziela kraina daleka, Nim się widoku me serce doczeka, Tę sobie ulgę znajduję i radę: Wyrazić wierność przez liter gromedę; 252 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilniaus universiteto leidykla, Vilnius 2001, s. 250. Tamże, s. 184. 254 Aida Užubalytė, Brigita Speičytė, Giedrė Šmitienė Trys baroko saulėlydžio literatai, Vilniaus universiteto leidykla, Vilnius 2003, s. 9. [za:] E. Kotlubajus Radvilos, Vilnius 1995, 7, s. 343 – 387. 255 Eugenija Ulčinaitė, op.cit.,s. 184. 256 Czesław Hernas Literatura baroku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 272. 257 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 184. 258 Epistolarny-dotyczący utworów pisanych w formie listu, właściwy listom. [źr] Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 304. 259 Aida Užubalytė, op.cit., s. 9. [za:] E. Kotlubajus Radvilos, Vilnius 1995, 7, s. 343 – 387. [za:] E. Kotlubajus Radvilos, Vilnius 1995, 7, s. 324 – 325. 253 50 Lubo w tym trudną zakładam motywę Oświadczać chęci, tak jak są, życzliwe, Lecz jakimkolwiek sposobem i kształtem, Serce dyktując, pisać każe gwałtem. Wierz mi, że mało wszystkich słów komputy Wynurzyć, jako tęskliwe minuty, Bo lubo z mego zniknąłeś widoku, Przecież mi zawsze stojący na oku (...) 260 . Od drugiej połowy XVIII wieku w praktyce pisania listów zawirowały nowe tendencje. Listy stają się szczersze, kobiety już nie przypisują sobie roli niewolnicy albo służącej. Listy Radziwiłłowej jeszcze z pierwszej połowy wieku XVIII wydają się ulegająć tej tendencji. Spotyka się w nich prosty język potoczny, czasami nawet ordynarny, charakterystyczna dla nurtu barokowego maniera ludowa 261 , np.: Mam też dług u W. Ks. Mości Dobrodzieja, a nie mam ni szelęga. Gdybym umarła, to by mnie chyba psy chowały, o mię i mąż, i dzieci nie lubią 262 . Sama będąc jedynaczką, Radziwiłłowa doczekała się siedmiu dzieci, z których tylko troje przeżyło dłużej niż dziesięć lat. Księżna zasłynęła ze swych Przestrog dla córki Anny 263 , w których ukazała pozycję kobiety magnatki 264 . Los rodziny Urszuli Radziwiłłowej był bardzo paradoksalny: córka umarła o wiele wcześniej od matki, a jeden z synów, Karol Stanisław, konfederat barski i radomski, stał się legendą wieku. Zasłynął on ze swych awantur i rozwiązłego trybu życia. Po śmierci, do szerzenia jego sławy przyłożyło się wielu pamiętnikarzy. Niektórzy z nich za charakter syna winili matkę, która, jakoby, zamiast tego, by troszczyć się o wychowanie dziecka, urządzała święta. Z jej listów wynika, że jeszcze w dzieciństwie miała z synem kłopoty 265 : 260 Listy do męża pisane. List pierwszy.[w:] Aida Užubalytė, op.cit., s. 28. Tamże, s. 10. 262 tamże, s. 11. [za:] B. Judkowiak Słowo inscenizowane. O Franciszce Urszuli Radziwiłłowej – poetce, Poznań 1992, s. 9 – 12. 263 Inne utwory o podobnym gatunku: Przestroga, że bardziej powinniśmy dbać o życie wieczne, niz doczesne. Przestroga, że trzeba być pokornego zdania o samiem sobie. Punkta dla każdej żony, jaki ma mieć wzgląd na męża z francuskiego na polėki język przeze mnie przetłumaczone. Respons od żony mężowi [ode mnie skomponowany]. [za:] Aida Užubalytė, op.cit., s. 11. 264 Eugenija Ulčinaitė op.cit.,s. 186. 265 Aida Ažubalytė, op.cit., s. 13 [za:] A. Sajkowski „Karol Radziwiłł“, Życiorysy historyczne, literackie i legendarne, Warszawa 1980, s. 135 – 154. 261 51 Karolu, Dziwno mi, że mię, matki, nie słuchasz. Wstań, idź do szkoły, bo pojadę do połacu, a jak ciebie w szkołach nie zastanę, to sto plag dam. Dość tych wymysłów! Wolę, żebyś chorował, aniżeli żebyś był błaznem. Co ci zalecam i dam taki ordynans, żebyś choć półżywy poszedł do szkoły. F.K.s.Radziwiłłowa. Pociechę księżna miała ze swej młodszej córki Teofilii Konstancji. Podobnie jak matka lubiła ona literaturę. W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie przechowuje się 55 jej listów, natomiast w bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego znajduje się obszerny diariusz, w którym Teofilia Konstancja z Radziwiłłów Morawska opisała podróż z lat 1773 – 1774 266 . W Nieświeżu Radziwiłłowa musiała troszczyć się o majątek, rozwój fabryki luster, drukarnię i olbrzymią bibliotekę. Prócz tego cieszyła się z wielu rozrywek: wizyt sąsiadów, balów, tańców, karuzeli, jazdy na sankach itd. Według ówczesnej mody, księżna spędzała czas z robótkami ręcznymi, muzyką, malowała 267 . Była inteligentną, wykształconą, twórczą kobietą. Znała języki francuski i włoski. Obok literatury pięknej, ciekawiła się także geografią, historią, filozofią i opisami podróży. Z jej wysiłku biblioteka Radziwiłłów w Nieświeżu osiągnęła rozmiarów dwóch tysięcy tomów i pełniła, zdaniem badaczy, funkcję biblioteki publicznej, tzn. korzystali z niej mieszkańcy pobliskich miejscowości, nie zawsze związani z dworem Radziwiłłów 268 . Ulubionym zajęciem księżny było pisanie. Tworzyła ona prozę i wiersze w języku polskim i francuskim 269 . Nie wszyscy jednak badacze przypisują jej tytuł poetki, nazywając jej poezję rymowaną prozą o charakterze deklamacyjnym 270 . Jednym z najważniejszych tematów twórczości księżny jest miłość. Łagodzi ona napięcie i pełną przeciwstawieństw barokową naturę człowieka, jednocześnie będąc przyczyną bólu, melancholii i zwątpień 271 . Zamiłowanie do poezji i do teatru Radziwiłłowa wyniosła prawdopodonie z domu ojczystego, gdzie, jak już wspominałam, napisała swoje pierwsze wiersze. Jej zainteresowanie teatrem mógł wzbudzić brat, który założył własny teatr, a także mąż, który dbał o zbudowanie pomieszczeń teatralnych w Nieświeżu 272 . Od 1740 roku pisała ona corocznie po dwa lub trzy utwory, które sama reżyserowała, planowała scenografię i dobierała aktorów 273 . 266 Teofila Konstancja z Radziwiłłów Morawska Diariusz podróży europejskiej w latach 1773-1774, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 7 – 8. 267 Aida Užubalytė, op.cit., s. 7. 268 Eugenija Ulčinaitė , op.cit., s. 185. 269 Aida Užubalytė, op.cit., s. 7. 270 Tamże, s.7 [za:] J. Krzyżanowski „Talia i Melpomena w Nieświeżu”, Teatr Urszuli Radziwiłłowej, oprac. K.Wierzbicka, Warszawa 1961, s. 9. 271 Tamże, s. 8. 272 Tamże, s. 14. 273 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 185. [za:] B. Judkowiak Słowo inscenizowane. O Franciszce Urszuli Radziwiłłowej – poetce, Poznań 1992, s. 14. 52 Teatr w Nieświeżu szczególnie aktywnie działał w latach 1746 – 1753. Obok dramatów pióra Radziwiłłowej wystawiano tu utwory Moliera 274 i Woltera 275 , w języku oryginalnym lub po polsku. Trzeba zauważyć, że księżna była pierwszą tłumaczką dzieł Moliera, do których wprowadzała wyraźne elementy barokowe 276 . W 1752 roku wystawiono tu Antypaty małżeńskie Zbigniewa Morsztyna, natomiast wystawiona w 1753 roku komedia Miłość mistrzyni doskonała, było to ostatnie dzieło Urszuli Radziwiłłowej, gdyż w tymże roku zmarła 277 . Po śmierci księżnej życie teatralne w Nieświeżu nie zamarło, wziął go pod opiekę jej mąż, który wkrótce po śmierci żony ożenił się z jej młodziutką siostrą. Wiersze Radziwiłłowej, za wyjątkiem Przestróg zbawiennych, w oddzielnej książce wydane nie zostały. Część ich wydrukowano później w niektórych antologiach polskich 278 . Ogółem w polskich i litewskich bibliotekach w Paryżu zebrano jej 16 wierszowanych dramatów, około 80 wierszowanych utworów o innym charakterze i ponad 1300 listów279 . Jak już wspominałam, Radziwiłłowa uzyskała tytuł Safo polskiej, chociaż jej twórczość nie odznaczałą się szczególną oryginalnością. Podobnie jak Franciszka Urszula Radziwiłłowa, powodzeniem cieszyła się też inna pisarka owego okresu Elżbieta Drużbacka z Kowalskich. Źródła litewskie podają, że urodziła się ona około roku 1695 280 , według źródeł polskich - około roku 1698 – 99 281 . Pochodziła prawdopodobnie z Wielkopolski. Przed rokiem 1725 poślubiła skarbnika ziemi żydaczewskiej Kazimierza Drużbackiego i gospodarowała wraz z nim i po jego wczesnej śmierci w dzierżawionych od Sieniawskich wsiach Cieplicy i Rzemień 282 . Przebywała wiele na dworach magnackich rodzin Sieniawskich, Branickich, Czartoryskich 283 i Radziwiłłów 284 . Zdobyła tam znajomość mitologii, języka francuskiego i pewną kulturę literacką. Około roku 1740 Kazimierz Drużbacki zmarł. Wdowa musiała sama dbać o majątak i rodzinę. Po śmierci męża nieszczęścia się nie skończyły. Wkrótce pochowała córkę i sześcioro wnucząt. Na koniec życia osiadła przy klasztorze bernardynek w Tarnowie 285 . 274 Molier (1622 – 1673) – komediopisarz francuski okresu klasycyzmu [źr:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 522. 275 Wolter (1694 – 1778) frańcuski pisarz, filozof i historyk, jeden z czołowych przedstawicieli oświecenia[źr:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 702. 276 Aida Užubalytė, op.cit., s. 14. 277 Eugenija Ulčinaitė, op.cit.,s. 184. 278 Aida Užubalytė, op.cit., s. 16. 279 Tamże, s. 6. 280 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 250. 281 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, pod red. Juliusza Krzyżanowskiego i Czesława Hernasa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1986, s. 213. 282 Polski słownik biograficzny, t. 5, s. 401. 283 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, s. 213. 284 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 251. 285 Polski słownik biograficzny, t. 5, s. 401. 53 Drużbacka pisała przede wszystkim wiersze liryczne a także o charakterze satyrycznym i sielankowym, w których tematyka religijna szła w parze z wrażliwością na przyrodę 286 . Praktykowała modny w owym okresie opisowy poemat europejski, którego przykładem jest Opisanie czterech części roku, powstały w roku 1752 287 . Również chętnie pisała poematy epickie o treści romansowej, np. Fabuła o książęciu Adolfie, czy Historia chrześcijańska księżny Elefantyny. Źródłem jej romansów była głównie literatura francuska 288 . Znaczną część dorobku Drużbackiej wydał Józef Andrzej Zasłuski w swoim zbiorze utworów pod tytułem Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych (Warszawa, 1752). Przez przypadek przypisał on Drużbackiej część utworów Udarlika Krzysztofa Radziwiłła 289 . Ulżbieta Drużbacka zmarła 14 marca 1765 roku w Tarnowie w wieku siedemdziesięciu lat 290 . Rozproszone w czasopismach XVIII i XIX wieku jej wiersze zebrał A. Lange w tomie 1 Skarbca poezji polskiej (1903). Za bogactwo i czystość języka oraz płynność wiersza ceniona Drużbacka była przez pisarzy oświecenia, m. in. przez Ignacego Krasickiego, Huga Kołłątaja, budziła też zainteresowanie jako jedna z pierwszych autorek w literaturze polskiej 291 . Obok Franciszki Urszuli Radziwiłłowej i Elżbiety Drużbackiej dla czytelników XVIII wieku nie mniej znana była Konstancja Benisławska z Ryków 292 . Była ona mało popularna na terenach Litwy, gdyż w czasach radzieckich nie poświęcano uwagi jej twórczości i nawet usunięto ją z encyklopedii. O Benisławskiej możemy dziś mówić dzięki badaniom profesora Wacława Borowego (1890 – 1950) 293 , który nazwał zbiór jej wierszy „omal nie najpiękniejszą książką XVIII wieku” 294 . Konstancja Benisławska urodziła się 6 stycznia 1747 roku 295 w pochodzącej z Inflant zamożnej rodzinie szlacheckiej, w której zmieszały się korzenie niemieckie, polskie i łotewskie 296 . Mieszkała na terenach Rzeczypospolitej. Wyszła za mąż za Piotra Benisławskiego, który odziedziczył po ojcu tytuł stolnika, później zaś uzyskał tytuł podkomorzego. Jego bracia, 286 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t.1, s. 213. Opisowy poemat europejski zapoczątkował angielski poeta James Thomson (1700 – 1748) w poemacie Pory roku (The seasons, 1726 – 1730), tradycję tą kontynuował George Crabe (1754 – 1832), w Polsce ten gatunek uprawiała Elżbieta Drużbacka w Opisaniu czterech części roku, we Francji zaś Jean Francois de Saint – Lambert (1716 – 1803) w poemacie Pory roku (Les saisons, 1769). [źr.:] Mieczysław Jackiewicz Dzieje literatury litewskiej do 1917, Ex libris Galeria Polskiej Książki, Warszawa 2003, s. 56. 288 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 250. 289 Świt i zmierzch baroku, pod red. Mirosławy Hanusiewicz, Justyny Dąbrowskiej i Adama Karpińskiego, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2002, s. 413. 290 Polski słownik biograficzny, t. 5, s. 402. 291 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t.1, s. 213. 292 Tamże, s. 64. 293 Wacław Borowy - profesor Uniwersytetu Warszawskiego, historyk literatury polskiej i krytyk literacki. [źr.:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 260. 294 Aida Užubalytė, op.cit., s. 44. 295 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t.1, s. 64. 296 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 251. 287 54 Jan i Konstanty, byli jezuitami, profesorami Akademii Wileńskiej, mieli jednak przychylny stosunek do władzy rosyjskiej, dzięki czemu zwiększali swój majątek 297 . Po długich namowach i prośbach Konstantego, Konstancja Benisławska zgodziła się wydać swoje wiersze, które, jak mówiła, „były pisane dla niej jednej” 298 . W 1776 roku na świat ukazał się zbiór jej wierszy pisany po polsku pod tytułem Pieśni sobie śpiewane 299 . Książka ta składała się z trzech cześci: pierwsza i druga przypominały pacierze „Ojcze nasz” i „Zdrowaś Maryjo”; w części trzeciej są umieszczone modlitwy i pieśni o stylu wolnym 300 . W danych wierszach ukazują się dwa podmioty liryczne: „ja” i „Bóg”. Inne osoby nie występują. Czasem spotyka się jakąś bezimienną postać, która symbolizuje wyłącznie zło. W utworach nie ma realiów codzienności albo jakichkolwiek elementów bytu (w niektórych miejscach autorka wspomina tylko o przemijającym pięknie swojej twarzy, młodości). Istnieje wyłącznie jedna wartość, którą jest krzyż, oraz jedyny, do którego się zwraca – Bóg. Dokoła dwu głównych postaci za pomocą metafor podane jest tło: spadające niebo, trzęsąca się ziemia, grzmot, nieustający wiatr 301 . Zadziwia pokora chrześcijańska i oddanie autorki Bogu. Jako przykład przytoczyć mogę jeden z jej najpiękniejszych wierszy Affekt ku Ukrzyżowanemu Panu: Nic mię od twego Krzyża nie oderwie Chryste, Żaden strach, żadna męka, żaden kat zaiste! Nie zlęknę się ni głódu, ni moru, ni wojny, By stanął na zabicie nieprzyjaciel zbrojny (...) By się ziemia zatrzęsła, Niebo się waliło, Piorun z powietrza strzelał, może się wśpieniło: Nieodbicie tu przylgnę, tu przykuję ręce, Tu chętnie na ofiarę, tobie mię poświęcę. Tu sercem przywiązanym i goździe i nogi, Tu chętnemi ramiony obłapię krzyż drogi: By najmniej mię nie trwoży zjadła Synagoga, Ni śmierć krzyża odrazi haniebna i sroga. Chętliwie trupem padnę: ale to niewiele, Daj sto mi życia Boże, sto trupem zaścielę: Jam winna twojej śmierci; żal grzesznicę Chryste 297 Aida Užubalytė, op.cit., s. 45. Tamże, s. 48. 299 Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 251. 300 Aida Užubalytė, op.cit., s. 45. 301 Tamże. 298 55 Tu u krzyża mię twego zabije zaiste! 302 Tak wielka pobożność poetki zadziwia jeszcze bardziej, gdyż w życiu była ona energiczną, praktyczną i władczą kobietą. Działała zdecydowanie, a nawet czasem dyspotycznie. Przejawiała również wielką inicjatywę w zarządzaniu majątkiem. Urodziła ponad dwadzieścia dzieci, z których wyrosło tylko ośmiu. Wychowywała je bardzo srogo. Obydwie córki wydała za mąż za kogo sama chciała, natomiast synowie z jej woli służyli w wojsku rosyjskim 303 . Benisławska posiadała ogromną bibliotekę utworów mistycznych, z której czytała autorów polskich, francuskich 304 i hiszpańskich 305 . O jej przesadnej religijności świadczy stosunek pisarki do światowej literatury pięknej, którą uważała za wymysł diabła 306 . Poetka zmarła 8 września 1806 roku 307 . Uczuciową, medytacyjną twórczość Benisławskiej oraz jej władczy tryb życia można uważać za splot kultury oświecenia i baroku w jednej osobie, gdzie druga kultura wyraźnie przeważa. 302 Pieśni sobbie śpiewane. Piesn.Affekt ku Ukrzyżowanemu Panu. [w:] Aida Užubalytė, op.cit., s. 76. Tamże, s. 49. 304 Tamże, s. 49. 305 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, s. 64. 306 Aida Užubalytė, op.cit., s. 49. 307 Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t.1, s. 64. 303 56 Rozdział III Gatunki piśmiennictwa barokowego 3.1. Teatr Ogólnie uważa się, że wiek XVII to jest epoka teatru, gdyż najlepiej ukazuje on charakter baroku 308 . Panuje przekonanie, że władza, bogactwo, młodość, piękno i przeżycia są to tylko chwilowe widoki. Modnym staje się powiedzenie, że nie ma nic stalszego od niestałości. Barok znów powraca do średniowiecza, gdzie za największą rzeczywistość uważa się świat pozagrobowy, w porównaniu z którym świat ziemski wygląda jak pustka, jak teatr przypominający żałosną komedię. Według hiszpańskiego pisarza barokowego Pedro Calderona (1600 – 1681), wszyscy ludzie od urodzenia są aktorami, a życie na tej ziemi jest przedstawieniem, w którym Bóg - reżyser określił rolę człowieka od początku przesądzając o jego losie. Grają wszyscy, niezależnie od tego chcą tego, czy nie 309 . Podstawowe toposy literatury barokowej - „życie to jest gra”, „świat to teatr”, „świat to scena” – w teatrze przedstawiane były nie tylko za pomocą słów, lecz także sztuki aktorskiej i mimiki 310 . Przepych i kunsztowność dekoracji ułatwiały widzowi przejęcie się przedstawianą treścią, służyły wywołaniu iluzji pełnej rzeczywistości, zadaniem ich było zawładnąć i poruszyć duszę słuchacza 311 . Pięknie w swoim wierszu teatr barokowy opisał Adam Jarzębski (1590 – 1648): Tam ujrzysz piekło straszliwe, I morze zda-ć się burzliwe, Na którym podczas pływają, Syreny morskie śpiewają; A na batach jeżdżą po niem, W takim morzu nie utoniem. Jedni się z nieba spuszczają, Drugich z ziemi wypuszczają, Trzeciemu się otworzyło 308 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko literatūra. Lietuvių literatūros istorijos sąsiuviniai 4 , Baltos lankos, Vilnius 2004, s. 29. 309 Saulius Žukas Literatūros teorija ir kūrinių interpretacija I dalis, Baltos lankos, Vilnius 2000, s. 116 – 117. 310 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 29. 57 Drzewo, zaraz się stworzyło, W którym osoba stojała, Żadnych się trwóg nie bajała 312 . W Litwie od 1570 roku przy Uniwersytecie Wileńskim działał szkolny teatr jezuicki. Był on podstawową formą życia teatralnego na Litwie 313 . W pierwszych latach w teatrze były wystawiane dramaty czołowych pisarzy europejskich o tematyce antycznej lub biblijnej. Jednak z biegiem czasu dramaty zaczęli tworzyć autorzy WKL, ktorzy starali się przedstawić realia miejscowe, fakty historyczne z dziejów Litwy, zasługi słynnych ludzi. Wymienić tu można wystawione w Wilnie utwory dramatyczne: Kazimierza Brzozowskiego Via Appia ad celsissimas honorum apices (Droga do najwyższego szczytu władzy), Józefa Obrampolskiego Olgerdus magnus dux Lithuaniae (Olgierd – wielki książę litewski), Wacława Narmunta Vilna sedes ducum, metropolis Lithuaniae (Wilno – stolica książąt, stolica Litwy) 314 . Na początku XVII wieku wystawiano najczęściej dramaty o tematyce historycznej, sięgając do przeszłości różnych narodów. Od drugiej połowy wieku XVII na scenie szkolnej coraz częściej zaczęły się ukazywać przedstawienia o tematyce orientalnej. Były one częścią programu misyjnego jezuitów i w taki właśnie sposób szykowano misjonarzy do dalekich krajów. Najważniejszym jednak było to, że dramaturgia szkolna bezpośrednio reagowała na miejscowe realia polityczne i świeckie, przypominała wydarzenia z historii Litwy 315 . Sprawiło to, że częstymi bohaterami szkolnych dramatów byli wielcy władcy litewscy: Mendog, Olgierd, Witold, Jagiełło i inni 316 . Wiele tematów czerpano z dzieł historycznych Macieja Stryjkowskiego lub Alberta Kojałowicza – Wijuka 317 . Wspominano walki z Krzyżakami, bitwę pod Grunwaldem, wojny z państwem Moskiewskim, Turkami i Szwedami. Szczególnie częstym tematem dramatów szkolnych było zwycięstwo Jana Karola Chodkiewicza nad Turkami pod Chocimem w 1621 roku i zwycięstwo króla Jana Sobieskiego pod Wiedniem w 1683 roku. Ważne jest także, że prologi dramatów szkolnych nierzadko pisane były w języku litewskim 318 . Mówiąc o teatrze szkolnym warto przypomnieć, że był on częścią programu studiów w kolegium jezuickim i dążył przede wszystkim nie do celów artystycznych, lecz dydaktycznych. Przedstawieniami uczniowskimi zaczynał się i kończył rok szkolny, uzupełniały one różne 311 Jadwiga Rytel Barok, s. 200 [w:]Literatūra polska od średniowiecza do pozytywizmu, Warszawa 1974. Czesław Hernas Literatura baroku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 321. 313 Vanda Zaborskaitė Prie Lietuvos teatro ištakų. XVI – XVIII a. mokyklinis teatras., Lietuvos TSR Mokslų Akademijos Istorijos Institutas, Vilnius 1981, s. 11. 314 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 30. 315 Vanda Zaborskaitė, s. 32 - 35. 316 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilniaus universiteto leidykla, Vilnius 2001, s. 174 175. 317 Vanda Zaborskaitė, s. 35. 318 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 174 - 175. 312 58 święta religijne i państwowe, czciły bohaterów owego czasu. Podczas przedstawień studenci byli przyzwyczajani do podtrzymywania kontaktu z widzem, rozwijali pamięć, wiedzę z zakresu łaciny, uczyli się panować nad swoimi gestami i mimiką. Uwzględniając moralne oraz dydaktyczne przeznaczenie dramatów i dialogów, w ustawach szkolnych Akademii Wileńskiej szczegółowo omawiano treść utworów, wymagając, aby temat był przyzwoity, nie przedstawiano scen miłosnych lub uwodzicielskich, żeby w żadnej formie nie ukazały się obelgi pod adresem dydaktyków lub władców, aby dekoracje i ubrania były skromne, a tekst pisano w poprawnym języku łacińskim 319 . Kierownikiem całego życia teatralnego był generał zakonu jezuickiego. Od niego zależał kierunek i cała działalność teatru. Rozkazy generała we wszystkich kolegiach wypełniali wizytatorzy lub prowincjałowie. Bez pozwolenia generała lub prowincjała rektor nie mógł wprowadzić żadnych zmian lub nowostek. Ustalał on tylko charakter i czas trwania przedstawienia, dbał o środki finansowe i cenzurował teksty przeznaczone na scenę 320 . Z kolei profesorowie retoryki i poetyki występowali jednocześnie w roli aktorów, redaktorów i reżyserów 321 . W wiekach XVI – XVIII dramaty szkolne pisali tacy profesorowie, jak Walentyn Białowicz, Daniel Butwił, Krzysztof Ejnorowicz, Krzysztof Gorszwił, Albert Hryszkiewicz, Ignacy Hołowin, Mikołoaj Juszkiewicz, Dominik Mikulski, Władysław Narewicz, Wacław Narmunt, Jan Pożecki, Gabriel Szymkiewicz i inni 322 . Jako jednego z najsłynniejszych autorów sztuk dla teatru szkolnego wymienić można Kaspra Pętkowskiego (1554 – 1612). Urodził się on we wsi Pętkowo w wielodzietnej rodzinie drobnoszlacheckiej. W wieku siedemnastu lat wstąpił do kolegium jezuickiego w Pułtusku. Po ukończeniu nauki zgłosił się do zakonu jezuitów. Następnie studiował poetykę, retorykę, języki grecki i hebrajski w kolegium jezuickim w Poznaniu. Tam też rozpoczął twórczość poetycką. Swoje pierwsze wiersze tworzył w języku łacińskim. Pisał przede wszystkim drobne utwory panegiryczne. W latach 1578 – 1581 pracował jako nauczyciel poetyki i języka greckiego w Braniewie. Od roku zaś 1581 wykładał język grecki w kolegium jezuickim w Wilnie, równocześnie studiując filozofię 323 . Tu w języku łacińskim i polskim pisał szeroko rozpowszechnione w epoce baroku utwory o nieokreślonym charakterze, od XVI wieku nazywane dialogami 324 . 319 Tamże, s. 175 – 176. Vanda Zaborskaitė, s. 16 -17. 321 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 176 322 Tamże. 323 Polski słownik biograficzny, t. 21, pod red. Emanuela Rostworowskiego, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków 1980, s. 748 – 749. 324 Vanda Zaborskaitė, s. 84. 320 59 Dialogi Pętkowskiego podzielić możemy na pięć grup, czyli panegiryczne, szkolne, wielkanocne, pastorałkowe i moralistyczne, chociaż ogółem stanowiły one dialogi szkolne. Podział ten, ustalony przez władze uczelni, wynikał z zapotrzebowań teatru szkolnego 325 . Z powodu ściśle okreslonego zakresu tematów Pętkowski często miał kłopoty z cenzurą zakonną. Mimo to zasłynął ze swego dialogu De Pace (O pokoju), poświęconego królowi Stefanowi Batoremu. Jako jedno z nielicznych przedstawień teatralnych wystawiono je w Katedrze Wileńskiej w obecności króla i innych ważnych osobistości WKL 326 . Ustalony przez jezuitów zakres tematów nie był przypadkowy. Poprzez teatr studenci uczestniczyli w życiu politycznym, społecznym i kulturowym kraju. Zgodnie z programem kontrreformacji wielką uwagę poświęcano świętom religijnym, toteż często wystawiano przedstawienia z okazji takich świąt, jak Wielkanoc, Boże Narodzenie, Zielone Świątki czy też Boże Ciało. Czasami zbiegały się one z tradycyjnymi świętami ludowymi, na przykład z karnawałem (Bacchanalia) zapustowym, 327 w zapisach jezuickich występującym jako Bakchanalia . Obowiązkowymi figurami alegorycznymi w przedstawieniach zapustowych były figury Bachusa i Trzeźwości 328 . Badacz szkolnego teatru jezuickiego Jan Okoń zauważył pewne różnice między treścią przedstawień w Polsce i na Litwie. W Polsce przeważały przedstawienia o tematyce świąt religijnych, w Litwie zaś o tematyce mitologicznej, historycznej lub scen ze Starego Testamentu 329 : Tematyka przedstawień W Polsce W Litwie Tematyka mitologiczna 0,95% 3,2% Tematyka historyczna 18,5 % 28,1% Sceny ze Starego Testamentu 3,2% 9,6% Niezmiernie ważną część przedstawień stanowiły dekoracje. Już od połowy XVII wieku używano scen sukcesywnych. Wraz z urozmaiceniem dekoracji doskonalono całą technikę sceniczną. Używano skomplikowanych efektów barokowych, takich jak prorocze znaki na niebie, połknięcie przez ziemię grzeszników, itp. W celu urzeczywistnienia takich efektów urzywano specjalnie skonstruowane maszyny, za pomocą których można było również pokazać naraz kilka scen lub obrazów. Przedstawienia teatralne urozmaicały fajerwerki i efekty świetlne. 325 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 177 - 178. Polski słownik biograficzny, t. 21, s. 748. 327 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 177 - 178. 328 Vanda Zaborskaitė, s. 84. 329 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 177 - 178. 326 60 Były one jednak zabraniane przez władze, gdyż rzucający ognie studenci często opalali się sami lub ranili kogoś z widzów 330 . Litewski teatr szkolny był także ściśle związany z rozwojem teatru europejskiego. Wyraźnie to widać w twórczości Grzegorza Knapskiego (ok. 1564 – 1639). Urodził się on w Grójcu na Mazowszu w rodzinie mieszczańskiej. W roku 1583 studiował retorykę w kolegium jezuickim w Pułtusku, po czym wyjechał na studia filozoficzne do Wilna, gdzie wstąpił do zakonu jezuickiego. W roku następnym znów wysłano go do Pułtuska, skąd w 1585 roku wyjechał do Kalisza, w roku zaś 1594 wrócił do Wilna na czteroletni kurs teologii. Tu też napisał tragedie Philopater (Filopatris) i Foelicitas (Felicja), natomiast już po wyjeździe z Wilna ukazało się jego dzieło Eutropiusz (Eutropius). Tragedie te, regulowane przepisami Ratio studiorum, były przeznaczone przede wszystkim dla młodzieży. Napisał je autor doskonałą łaciną z pewnymi wstawkami polskimi 331 . Obok teatru szkolnego od połowy wieku XVII w Dolnym Zamku w Wilnie działał zawodowy teatr królewski. Plan pierwszego teatru królewskiego zrodził się w latach 1624 – 1625 w czasie podróży królewicza Władysława do Włoch, gdzie zapoznał się on z formą teatru zachodnioeuropejskiego. Teatr florencki uczcił przyjazd litewskiego królewicza sztuką La liberazione di Ruggiero, która wywarła ogromne wrażenie na widzu. Po powrocie do Rzeczypospolitej i po objęciu w 1632 roku tronu, król założył pierwszy teatr na zamku, którego rozwój przypada na lata 1635 – 1648 332 . Teatr Władysława IV rozwijał się pod wpływem włoskim. Decydował o tym skład zespołu i kierunek repertuarowy. Autorem tekstów opery królewskiej był najczęściej Virgilio Puccitelli, on też w imieniu króla angażował aktorów. Kompozycje muzyczne do tekstów opracowywał głównie Marco Scacchi 333 . W odróżnieniu od teatru szkolnego teatr królewski poszukiwał nowoczesnych form teatralnych. Wystawiał on opery i balety. Sztuki nawiązywały do wątków mitologicznych, do tematyki religijnej, później zaś do motywów Jerozolimy wyzwolonej Tassa (1544-1595) 334 . W prologach i epilogach wypowiadano zwykle okolicznościowe, polityczne akcenty lub jakieś wydarzenia z życia dworu 335 . 330 Vanda Zaborskaitė, s. 142 – 144. Polski słownik biograficzny, t. 13, s. 107 - 108. 332 Czesław Hernas, Literatura..., s. 184 – 185. 333 Tamże. 334 Torquato Tasso (1544 – 1595) poeta włoski, jego główne dzieło Jerozolima wyzwolona należy do największych osiągnięć poezji włoskiej [źr.:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 3, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 548.. 335 Czesław Hernas, Literatura..., s. 185. 331 61 Śmierć króla w roku 1648 i wojny rozpoczęte buntem Chmielnickiego zaważyły na upadku królewskiego teatru. Dopiero po kilkunastu latach zaczął się on powoli odradzać 336 . Ważną rolę w rozwoju teatru barokowego na Litwie odegrał także wspomniany już w rozdziale poprzednim teatr Radziwiłłów w Nieświeżu 337 . Początkowo organizowały go dwie osoby: Mikołaj Kazimierz Radziwiłł oraz jego żona Franciszka Urszula Radziwiłłowa z Korybutów Wiśniowieckich. Jak już wspominałam, dzięki Urszuli Radziwiłłowej rozwinął on swą działalność i stał się bardzo popularny. Był to teatr amatorski, stanowiący część życia prywatnego magnatów. Przedstawienia teatralne uzupełniały święta rodzinne, takie jak urodziny lub imieniny. Czasami urządzano przedstawienia z okazji przybycia ważnego gościa, dlatego, rzecz jasna, najczęściej wystawiano tu komedie lub sztuki moralno – pouczające, opierające się na historii antycznej albo epizodach z życia świętych. Jako przykład przytoczyć można Zairę Woltera, którą w Nieświeżu wystawiano ponad pięć razy. W roli aktorów występowali członkowie rodziny Radziwiłłów, chłopi lub mieszkańcy pobliskich miejscowości 338 . Ujawnić swe zdolności aktorskie chłopi mieli okazję również w istniejącym w owym okresie teatrze plebejskim. Najważniejszy rodzaj tego teatru stanowiła rozwijająca się w pierwszej połowie XVII wieku komedia sowizdrzalska, której głównym bohaterem początkowo był Albertus, żołnierz – samochwał, wyprawiony wbrew woli na wojnę. Ukazywał on drwiący, plebejski stosunek do klasy feudalnej 339 . Z biegiem czasu komedia sowizdrzalska przerosła w komedię rybałtowską, bohaterami której byli już również przedstawiciele szlachty, z folkloru przedostały się tu sylwetki Baby i Dziada, uprawiające czary, itd. 340 O dziejach sceny ludowej w okresie baroku nie zachowało się wiele informacji, toteż trudno jest ustalić jej prawdziwy wkład w rozwój kultury owego czasu 341 . Wielką zasługą kościoła w epoce baroku stał się rozwój kościelnych przedstawień teatralnych, czyli misteriów grywanych dla ludu. Twórcami tekstów takich misteriów byli najczęściej anonimowi duchowni lub słudzy kościelni. Sztuk tych nie ogłaszano drukiem, lecz zbierano je w rękopisach przykościelnych, z których część ocalała i przechowywana jest do dziś w bibliotekach naukowych. Zachowane dokumenty świadczą o tym, że tematy religijne łączono z tematami świeckimi, a styl poważny z żartem. Z biegiem czasu misteria bożonarodzeniowe zbliżyły się do folkloru i są uprawiane do dziś. Przedstawienia kościelne nosiły nazwy 336 Tamże, s. 185 – 186. Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso .., s. 184. 338 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 184 – 186. 339 Literatūra polska od średniowiecza do pozytywizmu, s. 204. 340 Szerzej o tym patrz: Czesław Hernas Literatura..., s. 104 – 115. 341 Tamże, s. 107. 337 62 pastorałek. Zapisy w rękopisach przykościelnych nie są dość szczegółowe, często też źle zachowane, nie pozwala to więc dokładnie zbadać formy i rozwój sztuk teatru kościelnego 342 . 3.2. Pamiętniki. Dzienniki podróży. Obce kraje i niedoświadczone wrażenia zawsze pociągały ludzi. Ciekawość oraz romantyka przygód pomagały wynajdywać nowe kontynenty, niepoznane dotychczas cywilizacje i narody. Prawie cała światowa literatura piękna od czasów Antyku opierała się na takich toposach, jak: podróże, doświadczenia, wynalazki, powrót do domu, czekanie itd. Niektóre wrażenia podróżujący zapisywali dla siebie, nie myśląc o przyszłym ich wydaniu, po prostu chcąc zachować przeżyte doświadczenia, widoki czy fakty, najczęściej te, które różniły się od ich wiadomości, zmusiły zaciekawić się i zachwycić. Dzienniki i opisy podróży, ujawniające osobowość i subiektywne emocje autora, stanowiły znaczną część piśmiennictwa dawnych stuleci. Wiele stuleci przeleżały one w archiwach i dopiero w wieku XX znów zwrócono na nie uwagę, zaczęto na nowo czytać i publikować 343 . W czasach baroku szczególnie rozwinęły się bogate formy pamiętnikarstwa. Twórczość ta nie podlegała żadnym regułam literackim. Autor sam decydował o kształcie i treści swojego dzieła. Mógł zapisywać na żywo zdarzenia i refleksje dzień po dniu. Powstawał wówczas tak zwany diariusz, czyli dziennik. Mógł już w starszym wieku odtwarzać historię własnego życia, wspomagając pamięć dokumentami. Dzieło takie nosiło nazwę pamiętnika. Czasami pisarz zapisywał tylko ważniejsze wydarzenia domowe lub publiczne, niekiedy dodając własne refleksje, tworzył w ten sposób raptularz. W niektórych wypadkach autor opisywał wyłącznie wrażenia z podróży albo z bitew czy innych wydarzeń, w których uczestniczył. Powstawał wtedy itinerariusz (z łac.itinerarium). W tych wypadkach odwoływał się on do kryteriów publicznych, opisywał to, co w opinii społecznej jest wydarzeniem, albo zajmował stanowiska przeciwne: stawał się głównym bohaterem, przedstawiał własne życie, często opisując swój rodowód 344 . Te podstawowe formy: raptularz domowy, autobiografia i swobodniejszy w doborze faktów pamiętnik ważnych lub tylko ciekawych wydarzeń życiowych, stanowiły istotne punkty wyjścia w rozwoju sztuki pamiętnikarskiej. Są one dla nas źródłem wiedzy o tradycji rodzinnej i samowyrażaniu osobowości w owych czasach. Natomiast inne, szersze znaczenie posiadają 342 Tamże, s. 188 – 191. Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 187. 344 Czesław Hernas Literatura, s. 80. 343 63 diarusze, gdyż z nich czerpiemy obszerniejszą informację o danej epoce, na co składają się opisy podróży lub wypraw wojennych 345 . Podobnie jak i w całej Europie, w epoce baroku zwiększyła się liczba podróżników litewskich. Chociaż wiadomo, że pierwsi litewscy kupcy, dyplomaci i zakonnicy zwiedzali różne państwa już w XIII – XIV wieku, od wieku zaś XV liczba podróżujących znacznie się zwiększyła kosztem wyjeżdżających na studia za granicę dzieci magnatów. Pierwsze notatki pamiętnikarskie zachowały się zaś tylko z wieku XVI. Za najstarszy litewski utwór tego gatunku uważa się utwór Jerzego Radziwiłła (1556 – 1600) Opis podróży do Włoch w 1575 roku 346 . Podróż Radziwiłła była bezpośrednio związana z jego posadą. W 1574 roku papież Grzegorz XIII wyznaczył go koadiutorem biskupa, czyli pomocnikiem chorego biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza. Po śmierci Protasewicza koadiutor miał zająć jego miejsce 347 . Papież jednak zażądał od Radziwiłła uzupełnienia studiów w zakresie filozofii i teologii. W tym właśnie celu 11 listopada 1575 roku wraz z bratem Albrechtem wyruszył on do Rzymu 348 . Tego samego dnia rozpoczął też pisanie swego itinerariusza: 11 listopada, we wtorek wyjechałem z Budziszek, zostawiając tam chorego brata Mikołaja Krzysztofa, marszałka WKL, postanowiwszy podróżować do Włoch ze swym młodszym bratem Albrychtem. (...) 349 Podróżowano przez Warszawę, Wiedeń i Wenecję, zatrzymując się na krótko, aby wypocząć i napoić koni. W itinerariuszu autor dokładnie wymienia wszystkie miejscowości, przez które jechał, spotkanych ludzi, daty przyjazdu oraz odjazdu, odległości między miejscowościami i zwiedzone obiekty. Nie brakuje również opisu wrażeń. Zapiski magnata kończą się 7 grudnia na przyjeździe do Padwy, a mianowicie na opisie nieprzyjemnej sytuacji podczas oglądania komedii Pastorałka, kiedy to u jego sługi skradziono sakiewkę 350 : (...)Po obiedzie ze wspomnianymi Polakami oglądałem, nie mniej piękną niż poprzednia, komedię Pastorałka. Zapłaciłem za nią jednak dość drogo, gdyż u mego służącego Grajowskiego skradziono sakiewkę (...) 351 O dalszej podróży Jerzego Radziwiłła wiadomości się nie zachowały, chociaż z jego biografii wynika, że skończyła się ona w Rzymie, gdzie rozpoczął on studia dwuletnie. 345 Tamże, s. 81 - 82. Jurgis Radvila Kelionė į Italiją. 1575 metų dienoraštis, Lietuvos Dailės Muziejus, Vilnius 2001, s. 18 - 19. 347 Tamże, s.19. 348 Polski słownik biograficzny, t. 30, s. 229. 349 Jurgis Radvila, s. 31 350 Tamże, s. 20. 351 Tamże, s. 47. 346 64 Do naszych czasów dotarł jeszcze jeden pamiętnikarski utwór Jerzego Radziwiłła, napisany po łacinie, o nazwie Zapiski o Liwonii. Autor stworzył go podczas służbowego pobytu w Liwonii w latach 1582 – 1585. Pamiętnik zawiera udokumentowane notatki o Liwonii z przeciągu prawie dwudziestu lat, czyli poczynając od roku 1556, kiedy to rozpoczął się konflikt między Liwonią a WKL, kończąc zaś na roku 1574 – elekcją króla Henryka Walua. Autor robi niemało dygresji w przeszłość, próbując wytłumaczyć, dlaczego sytuacja polityczna i religijna oraz historia danych terenów rozwinęły się tak, a nie inaczej 352 . Do historii literatury litewskiej Jerzy Radziwiłł wszedł jako pierwszy pamiętnikopisarz. Tradycję tę kontynuował jego starszy brat Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką (1549 – 1616), który zasłynął ze swego diariusza Peregrynacja do Ziemi Świętej 353 . Mikołaj Krzysztof Radziwiłł urodził się w Ćmielowie, na terenach Polski. Był wychowywany w Wilnie jako kalwinista. Studiował w Strasburgu i Tubingenie, zwiedził także Curych, Baselę i Rzym. Po powrocie do Wilna w 1567 roku przyjął wiarę katolicką i stał się działaczem ruchu kontrreformacyjnego. W latach 1559 – 1578 pieścił urząd marszałka nadwornego WKL 354 . Z powodu słabego zdrowia nie mógł brać udziału w licznych wyprawach wojennych. W 1576 roku przebywał na kuracji pod Lwowem, dwa lata później leczył się w Niemczech. We wrześniu 1575 roku złożył przysięgę, że, gdy jego stan zdrowia się poprawi, uda się na pielgrzymkę do Grobu Świętego w Jerozolimie. W roku 1582 Radziwiłł poczuł się lepiej, więc musiał spełniać swoją obietnicę 355 . Wyjechał z Nieświeża 16 sierpnia 1582 roku, w grudniu dotarł do Wenecji, stamtąd w czerwcu następnego roku wypłynął do Trypolisu, skąd przybył do Jerozolimy, gdzie przez dwa tygodnie zwiedzał najsłynniejsze miejsca chrześcijańskie, a w końcu lipca udał się na dwa miesiące do Egiptu. 7 lipca 1584 roku podróżnik wrócił do Nieświeża 356 . Radziwiłł opisywał przede wszystkim niezwykłość przyrody, środowisk społecznych i architektury. Osobliwością jego diariusza jest to, że przedstawia on świat bardziej od strony uczonego, niż poety, używa dokładnych porównań przyrody Wschodu z przyrodą polską, np.: kiedy opisuje gaj cedrowy, mówi, że cedry są „modrzejowi podobne”, a woda Morza Martwego wieczorem staje się „czerwonawa albo rudawa, jakoby ją z gliną zmieszał”. Z dużym zainteresowaniem ogląda architekturę: świątynie różnych religii, egipskie kanały nawadniające, portowe urządzenia Aleksandrii. Stara się zrozumieć skomplikowaną strukturę wschodniej 352 Tamże, s. 22. Tamże, s. 22. 354 Lietuvių literatūros enciklopedija pod red. Vytautasa Kubiliusa, Vytautasa Rakauskasa, Vytautasa Vanagasa, Lietuvių Literatūros ir Tautosakos Institutas, Vilnius 2001, s. 408. 355 Polski słownik biograficzny, t. 30, s. 352. 356 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 190 - 191. 353 65 społeczności, jej zróżnicowanie narodowościowe i zawodowe. Rozmawia z przedstawicielami różnych warstw i rozmowy te przytacza w swoim diariuszu 357 . Dzieło to, po przetłumaczeniu z polskiego na łacinę, ukazało się pod tytułem Hierosolymitana peregrinatio, w Braniewie w 1601 roku 358 . Jak twierdzi badaczka litewska Eugenia Ulčinaitė, uczeni dotychczas nie znaleźli odpowiedzi na pytanie, w jakim języku utwór był napisany i dlaczego jeszcze za życia autora tekst z polskiego był tłumaczony na łacinę, po kilku zaś latach inny tłumacz znów przetłumaczył je na polski 359 ; z kolei badacz polski Czesław Hernas stwierdza, że wersję oryginalną z zachowanych odpisów wydano w roku 1925 360 . Utwór ten był bardzo popularny, znane są cztery jego wydania łacińskie, dziewięć polskich, dwa niemieckie i jedno rosyjskie. Być może Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką był pierwszym Litwinem, który w końcu XVI wieku opisał piramidy egipskie, powódź spowodowaną wystąpieniem Nilu z brzegów, itp. i tym samym jakby otworzył Litwinom drogę do poznania świata Orientu 361 . Prawdopodobnie Radziwiłłowie byli wielkimi podróżnikami. A. Sajkowski wymienia aż szesnastu przedstawicieli tego rodu, którzy w wieku XVI – XVIII zwiedzili Włochy. Podróże takie były bardzo korzystne, w ich trakcie nawiązywano ciekawe znajomości, zdobywano doświadczenie, kupowano ciekawe książki i obrazy. Jedna taka siedemnastowieczna wyprawa doczekała się wyjątkowej uwagi badaczy. Jest to, wspomniana już w podrozdziale poprzednim, podróż królewicza Władysława IV po Europie w latach 1624- 1625, w której brali udział i którą komentowali magnaci Stefan Pac (1587 – 1640) i Albert Stanisław Radziwiłł (1593 – 1656) 362 . Stefan Pac, po studiach w licznych uniwersytetach europejskich, w 1611 roku został sekretarzem królewskim, następnie zaś piastował stanowisko marszałka sejmu i wielkiego skarbnika litewskiego 363 . W wycieczce tej pełnił funkcje sekretarza. Szczegółowo opisywał on zwiedzane miejsca, spotkanych ludzi i wrażenia. Pisał po polsku, jednak sam swoich notatek nie publikował. Zrobił to historyk Józef Kazimierz Plebański (1831 – 1897) 364 dopiero w 1854 roku. Z kolei kanclerz i starosta wielu starostw Albrecht Stanisław Radziwiłł towarzyszył królewiczowi w podróży jako osoba oficjalnie upoważniona przez króla ojca - Zygmunta III Wazę. Radziwiłł był odpowiedzialny za to, by trzymano się zawczasu zaplanowanej marszruty, aby królewicz zwiedził wszystkie wskazane w planie miejsca, przyzwoicie się zachowywał, nie 357 Czesław Hernas Literatura ..., s. 84 Tamże, s. 84 359 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 191. 360 Czesław Hernas Literatura...,, s. 84 361 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 191- 192. 362 Jurgis Radvila, s. 23 – 24. 363 Lietuvių enciklopedija, pod red. Antanasa Bendoriusa, Pranasa Čepėnasa, Juozasa Griniusa, Vincasa Masiūnasa, Jonasa Puzinasa, t. 20, Lietuvių Enciklopedijos Leidykla, Boston 1960, s. 313. 364 Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 2, s. 657. 358 66 trwonił zbyt dużo pieniędzy, nie złamał jakichkolwiek umów z państwami sąsiednimi, lub - jako osoba reprezentująca państwo - nie narobił wstydu sobie, ojcu i matce 365 . W porównaniu z zapiskami Paca, dziennik Radziwiłła jest bardziej suchy i konkretny: opisuje zwiedzone miejsca, wydatki finansowe, itd. Wygląda na to, że kanclerz troszczył się przede wszystkim o sprawy organizacyjne podróży, a nie o opis wrażeń. Zapiski te jednak przyniosły niemałą korzyść dla kultury, gdyż dokładnie opisują spotkanie Władysława IV ze słynnym malarzem flamandzkim Peterem Paolo Rubensem (1577 – 1640), podczas którego namalował on obraz królewicza, z kolei królewicz kupił i przesłał do Polski kilka obrazów malarza 366 . W epoce baroku do napisania utworów pamiętnikarskich przyłożyli się nie tylko magnaci, lecz również szlachta i przedstawiciele innych zawodów. Najstarszy utwór tego rodzaju , wspomnienia O wojnie w Liwonii, który możemy zaliczyć do raptularzy, został napisany przez autora nieznanego, nazywającego siebie szlachcicem litewskim. Dzieło to obejmuje okres lat 1599 – 1609 i przedstawia wspomnienia wolontariusza, pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza służącego przez dziesięć lat w wojsku litewskim. Prawdopodobnie osoba ta była blisko związana z Chodkiewiczem, gdzyż miała dostęp do ogółu informacji o wydarzeniach w Liwonii oraz walkach ze Szwedami. W raptularzu wymienieni są dowódcy pułków, liczba jeńców wojennych, cytowane są listy otrzymywane przez Chodkiewicza lub przez niego pisane. Autor zna konflikty między dowódcami wojskowymi a Sejmem, plany działań wojennych i ich motywacje. Dzieło to jest bardzo cenne pod względem historycznym, gdyż przytacza treść wielu unikatowych, autentycznych dokumentów 367 . W pamiętnikarstwie litewskim zaznaczył się również sędzia ziemski i dyplomata Stefan Franciszek Medeksza (ok. 1629 – po 1690). Pochodził on z kowieńskiego rodu bojarów, którym Wijuk – Kojałowicz przypisywał tatarskie pochodzenie. W młodości był prawdopodobnie kalwinem, później zaś ze względu na służbę u wielkiego podskarbiego i pisarza ziemskiego Wincentego Gosiewskiego, przeszedł na katolicyzm. W czasie wyprawy wojennej 1655 roku był w wojsku Gosiewskiego. Po upadku Wilna, Gosiewski za jego pośrednictwem kontaktował się z posłem carskim, następnie zaś wysłał Medekszę z tajną misją do Moskwy. Po dwu latach Medeksza znów wyruszył do Moskwy, ale już z polecenia króla. W roku zaś 1662 ponownie był w stolicy Rosji, tym razem oficjalnie - z listami zawierającymi podziękowanie za uwolnienie Gosiewskiego i innych jeńców. Te właśnie wyprawy, a także sytuację Litwy w drugiej połowie XVII wieku opisuje on w Księdze wspomnień o wydarzeniach Litwy w latach 1654 – 1668 368 . O 365 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 192 – 193. Tamże, s. 194. 367 Albinas Jovaiša, Eugenija Ulčinaitė Lietuvių literatūros istorija XIII – XVIII amžius, Lietuvių Literatūros ir Tautosakos Institutas, Vilnius 2003, s. 287. 368 Polski słownik biograficzny, t. 20, s. 368. 366 67 podobnym charakterze są dzieła wojewody mińskiego Krzysztofa Zawiszy (1666 – 1721) 369 oraz kasztelana litewskiego Marcina Matusewicza, pozwalające poznać mentalność szlachty siedemnastowiecznej 370 . Do naszych czasów przetrwał również Pamiętnik pisarza WKL Teodora Jewłaszewskiego (1546 – po 1604), ukazujący obyczaje litewskie, stosunki ludzi o różnej wierze, ujawniający stosunek poglądów pogan i chrześcijan. Świadczy on przede wszystkim o tolerancji religijnej w owym okresie, co pisarz udowadnia na przykładzie własnego życia: pochodził on z prawosławnej szlachty ruskiej powiatu nowogródzkiego, nie ukończył żadnej szkoły, jednak mówił po rusku, po polsku i po żydowsku. Pełniąc obowiązki poborcy podatków w Wilnie nauczył się także pisać po żydowsku. W 1564 roku brał udział w wojnie z Moskwą. Później jako wolny szlachcic służył u Chodkiewiczów, dzięki czemu się wzbogacił. Podczas pobytu w Wilnie przeszedł na wyznanie protestanckie, utrzymywał jednak dobre stosunki z duchowieństwem katolickim 371 . Ożenił się z kobietą prawosławną, a kilka lat później wysłał dzieci do szkoły ariańskiej 372 . Literaturę mieszczan uzupełnia księga wspomnień Skarbnica pamięci luteranina pochodzenia niemieckiego, lekarza królewskiego Macieja Vorbeka – Lettowa (1593 – 1663 ?). Podaje ona wiadomości o życiu społecznym Litwy oraz pożarze Wilna w 1610 roku. Chociaż sam autor uczył się w szkole luterańskiej, bardzo pozytywnie odzywa się o jezuickich metodach nauczania, uważa, że jezuici nie przeciążają studentów wykładami, są tolerancyjni wobec innowierców. Widocznie nie przypadkowo oddał on swego syna na naukę właśnie do ich kolegium 373 . Wśród diariuszy barokowych znajduje się dość rzadkie dzieło studenta Jana Goliusza (1634 – 1694). Urodził się on w Zamościu, w 1650 roku rozpoczął studia na uniwersytecie w Lipsku. W roku 1653, po śmierci matki, wrócił do Zamościa, gdzie doświadczył najazdu Kozaków i przeżył dżumę, podczas której pochował wielu bliskich osób. W 1666 roku ożenił się z Katarzyną Budrewiczanką i zamieszkał w Kiejdanach. W dziele Jana Goliusza nie ma znaczących wydarzeń politycznych, ale mówi się o życiu studenckim, obyczajach, programach nauczania, uroczystościach wręczenia dyplomów itd. Diariusz Goliusza został znaleziony w Anglii w XIX wieku, jednak opublikowano tylko pierwszą jego część 374 . 369 Lietuvių enciklopedija, t. 35 Antanas Bendorius, Juozas Grinius, Vincas Masiūnas,Lietuvių enciklopedijos leidykla, Boston 1966, s. 63. 370 Eugenija Ulčinaitė, Lietuvos renesanso..., s. 198 – 200. 371 Polski słownik biograficzny, t. 11, s. 197. 372 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 200. 373 Tamże. 374 Tamże, s. 201. 68 3.3. Literatura okolicznościowa Za jeden z podstawowych gatunków piśmiennictwa barokowego uważa się literaturę okolicznościową. Stanowiła ona 13% wszystkich wydań w WKL w wieku XVI, w wieku zaś XVII liczba ta wzrosła do 30% 375 . Były to utwory pisane na cześć jakiegoś ważnego wydarzenia, na przykład objęcia przez kogoś wysokiego stanowiska, pogrzebu lub wesela, świętowania dnia urodzin czy imienin, rozpoczęcia albo zakończenia kadencji sejmowej, wygrania bitwy wojennej, podjęcia ważnej decyzji politycznej lub otrzymania stopnia naukowego. Adresatami takich tekstów byli zazwyczaj magnaci, działacze państwowi i mecenasowie 376 . Wiele utworów okolicznościowych stworzyli studenci i profesorowie Uniwersytetu Wileńskiego. Jak już mówiłam w rozdziale pierwszym, pisanie takiego rodzaju tekstów stanowiło część programu nauczania. Tworząc teksty okolicznościowe studenci musieli zademonstrować swoją erudycję, znajomość języka łacińskiego i umiejętność zastosowania wiedzy o literaturze antycznej. Z drugiej zaś strony, za pomocą pochlebstwa władza uniwersytetu starała się podtrzymywać dobre stosunki z królami i magnatami, w wyniku czego mogła korzystać z ich poparcia 377 . To wszystko przyczyniło się do popularyzacji tekstów panegirycznych, czyli wychwalających osobę, na cześć której były one pisane. Takie utwory były polem rywalizacji pisarzy, a także adresatów: pierwsi starali się ułożyć piękniejszą od innych pochwałę, niespotykane dotychczas porównanie lub jak najwyraźniej zademonstrować znajomość tekstów autorów antycznych, drudzy z kolei dążyli do tego, aby być najwięcej chwalonymi, co podkreślałoby ich wartość i szlachetność 378 . Utwory panegiryczne trworzono na podstawie reguł retorycznych: magnata chwalono opierając się na tym, co było do niego najważniejsze, czyli jego pochodzenie i ojczyzna; jest w nim, czyli jego imię, wykształcenie, wychowanie, piękno fizyczne i zachowanie; a także co będzie po nim, czyli dobre imię zmarłego 379 . Do literatury okolicznościowej zaliczamy takie gatunki piśmiennictwa, jak panegiryk 380 , pozdrowienie, dedykacja, epigramat 381 , epitafium 382 , tren 383 oraz inne; zbiory zaś tych utworów nazywane są epitalamium 384 . 375 Jolita Sarcevičienė Lietuvos didikės proginėje literatūroje, Lietuvos Istorijos Institutas, Vilnius 2005, s. 20. Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 6. 377 Skirmantė Šarkauskienė Lotyniškasis XVI – XVII amžiaus LDK epitalamijas, Vilniaus Universitetas Kauno Humanitarinis Fakultetas, Kaunas 2003, s. 94. 378 Jolita Sarcevičienė, s. 29. 379 Tamże, s. 26. 380 Panegiryk – wypowiedź pochwalna wysławiająca, często w przesadnie pochlebny sposób jakąś osobę, czyn, wydarzenie, ujęta w formę utworu literackiego, przemówienia, listu itp. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 818. 381 Epigramat – krótki utwór poetycki o zaskakującej puencie, często o charakterze satyrycznym. [źr.:] Tamże, s.303. 376 69 Najstarszym zbiorem poezji okolicznościowej, wydanym w 1579 roku, jest zbiór zatytułowany Gratulationes serenissimo ac potessimo principi Stephono I (Pozdrowienie najświętszego i najpotężniejszego władcy Stefana I), poświęcony królowi Stefanowi Batoremu, który nadał wileńskiemu kolegium jezuickiemu przywilej uniwersytetu. Król był częstym gościem uniwersytetu, spotykano go zawsze różnorodnymi uroczystościami, deklamacjami i przedstawieniami teatralnymi. Teksty owego zbioru napisane są różnymi wersyfikacjami, część z nich przeznaczona jest do deklamacji 385 . Po dziesięciu latach do Wilna przybył król Zygmunt III. Z tej okazji studenci przyszykowali uroczystość i wydali zbiór poezji pod tytułem Gratulationes serenissimo ac potentissimo principi Sigismundo III (Pozdrowienie najświetlejszego i najpotężniejszego władcy Zygmunta III). Był to nie tyle zbiór poezji ile scenariusz uroczystości, w którym opisywano, jak muszą wyglądać arki triumfalne, gdzie muszą się znajdować, jakie pasują do nich nadpisy i dekoracje. Było to pierwsze wielojęzyczne wydanie Uniwersytetu Wileńskiego. Studenci zamieścili tu pozdrowienia pisane w językach łacińskim, greckim, hebrajskim, włoskim, francuskim, hiszpańskim, niemieckim, angielskim, polskim i litewskim 386 . Teksty litewskie Pakvietimas Lietuvos giminės oraz Pakvietimas Viešpaties Karaliaus są pierwszymi litewskimi heksametrami 387 , których autorem był prawdopodobnie Stanisław Pac 388 . Utwory panegiryczne pisano niemal we wszystkich językach używanych na terenach WKL. Na formowanie sytuacji językowej barokowego piśmiennictwa niewątpliwie wpływ miało to, że autorzy uczyli się w szkołach łacińskich, dobrze znali literaturę antyczną i chrześcijańską, obok języków miejscowych, czyli polskiego, litewskiego, białoruskiego znali języki klasyczne, takie jak łacina, greka i hebrajski. O wyborze języka decydowała pozycja społeczna autora i adresata, temat oraz przeznaczenie utworu 389 . Utwory okolicznościowe odznaczały się oryginalnością pod względem formy: pisano je w formie kwadratu, krzyża, piramidy, pucharu, rombu; teksty poetyckie łączono z prozą, używano elementów dramatu, deklamacji i inscenizacji. Najjaskrawszym tego przykładem jest utwór Ludi litterarii (Gry literackie) z 1670 roku, napisany z okazji ślubu króla polskiego Michała Korybuta Wiśniowieckiego z księżniczką austriacką, Eleonorą. Składa się on z dwunastu scen 382 Epitafium – napis nagrobkowy lub wiersz poświęcony osobie zmarłej. [źr.:] Tamże, s. 304. Tren – pieśń żałobna, utwór liryczny poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją. [źr.:] Tamże, s. 1126. 384 Skirmantė Šarkauskienė, s. 94. 385 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 7. 386 Tamże, s. 8 387 Heksametr – w poezji antycznej: sześciostopowy wiersz daktyliczny, stosowany w epice. W poezji nowożytnej: wiersz sześcioakcentowy sylabotoniczny lub toniczny [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 421. 388 Jurgis Lebedys, s. 120. 389 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 153 383 70 przedstawiających życie małżonków oraz ważniejsze wydarzenia państwowe. Utwór ten pełni przede wszystkim funkcję panegiryczną, gdyż wychwala magnatów i życie małżeńskie 390 . Popularną w owym czasie była też tzw. poezja herbowa. Są to 6 – 8 - wersowe wiersze komentujące symbolikę herbu, łącząc ją z zasługami konkretnej osoby. Wiersze herbijne razem z herbem, umieszczone najczęściej na początku książki, stanowiły część przedmowy lub dedykacji 391 . Za najbardziej utalentowanego barokowego twórcę poezji herbijnej uważa się najsłyniejszego protestanta Litwy owego okresu, Stefana Telegę (ok.1600 – 1666). Różnił się on od poprzednich pisarzy kulturą literacką oraz, co ciekawe, swoim pochodzeniem. Urodził się Telega w Kiejdanach. Gdzie i kiedy ukończył studia nie wiadomo. Od 1631 do 1666 roku był burmistrzem Kiejdan. Zajmował się handlem zboża, toteż słynął jako bogaty człowiek. W pewnym dokumencie wspomina się, że podwładni Telegi pobili przedstawicieli szlachty, co świadczy o tym, że był nie tylko bogaty, lecz także potężny. Mimo to szlachta nie przyjmowała go w swe kręgi z powodu pochodzenia mieszczańskiego. Jako poeta zasłynął on przede wszystkim ze swej wierszowanej dedykacji Ant herbo kunigaikščio, jo mylistos poświęconej wojewodzie wileńskiemu Januszowi Radziwiłłowi 392 , umieszczonej w wydaniu Knyga nobažnistės krikščioniškos z 1653 roku. Dedykacja ta naśladuje łacińską poezję herbijną, gdyż zawiera charakterystyczną dla niej strukturę i leksykę ponegiryczną, jest napisana trzynastozgłoskowcem 393 . Wychwala w niej autor Janusza Radziwiłła, wymienia jego zasługi dla kościoła i ojczyzny, w końcu dedykacji zaś życzy magnatowi bogactwa i sławy 394 . Trochę inna jest panegiryka autorstwa studenta filozofii Konstantego Druczka – Gorskiego, poświęcona nowemu biskupowi Wilna Jerzemu Tyszkiewiczowi Lux lunae Tyszkievicianae sicut lux solis, 1649 (Światło księżyca Tyszkiewicza jak światło słońca). Jest to wiersz łączony z prozą. Elementy herbu Tyszkiewicza – księżyc i gwiazdy – używane są do różnorodnych aluzji poetyckich, nawiązywane do antycznej literatury, historii i mitologii. Autor wspomina Olimp i Herkulesa. Takie jawne porównywanie biskupa katolickiego z bohaterami pogańskimi nie wydaje się autorowi niestosowne 395 . Ciekawe łączenie katolickiego i pogańskiego światopoglądu występuje też w poezji pogrzebowej: w trenach, elegiach 396 , epicediach 397 , pieśniach pogrzebowych i mowach. W tych 390 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 9 Tamże, s. 13. 392 Jurgis Lebedys, s. 96 - 97. 393 Albinas Jovaiša, s. 277. 394 Jurgis Lebedys, s. 97. 395 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko, s. 10. 396 Elegia – w poezji antycznej utwór zwykle epicki o różnorodnej tematyce, ujęty w formę dystychu składającego się z heksametru i pentametru. Później - utwór liryczny o tematyce głównie żałobnej, pożegnalnej, utrzymany w nastroju smutku i cierpienia. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 284. 397 Epicedium – poemat lub mowa na cześć zmarłego; w greckiej liryce chóralnej: pieśń żałobna lub tren. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 301. 391 71 utworach zauważa się naśladowanie tradycji poezji antycznej, nawiązanie do twórczości Owidiusza i Horacego. Z poezji antycznej barokowi pisarze przejęli również koncepcję życia pozagrobowego: śmierć w trenach XVI – XVII – wiecznych najczęściej utożsamiana była z mitologicznymi boginiami losu Parkami, które przą nić życia i samowolnie ją urywają. Czasami jednak występował średniowieczny obraz śmierci z kosą. Te dwa światopoglądy nierzadko ukazywały się w tym samym utworze 398 . Pisano je najczęściej w językach polskim i łacinskim 399 . Zbiory poezji pogrzebowej były przeznaczone nie tylko do czytania jej miłośnikom lub pocieszenia bliskich zmarłego. Zajmowały one ważne miejsce w modnych w epoce baroku teatralizowanych pogrzebach, które odróżniały się od innych uroczystości swą uczuciowością. Prócz czytania odpowiednich wierszy, do obowiązków pogrzebowych wchodziło także robienie arek triumfu, upiększanie wnętrza kościoła 400 . Wszystko to musiało ukazać szlachetność zmarłego, jego miejsce w społeczeństwie oraz rolę w życiu państwa i Kościoła. Wiersze pogrzebowe, szczególnie lubiane przez pisarzy, były także najlepszą moźliwością do nawiązania bliższego kontaktu z rodziną zmarłego, a także wygodne od strony finansowej, ponieważ były one pisane przeważnie na zamówienie 401 . Przykładem tego jest utwór okolicznościowy studenta Uniwersytetu Wileńskiego, skierowany do Jana Karola Chodkiewicza, w którym autor tłumaczy się Chodkiewiczowi, dlaczego w czas nie napisał utworu na pogrzeb jego syna Jeremiego i prosi, aby magnat mimo wszystko mu zapłacił: Nie racz podziwiać, że z dary opóźniło I słusznego się czasu tobie niestawiło. Na zacny bowiem pogrzeb Synaczka Twojego Wielem ksiąg impirował, autora różnego. Dogadzając potrzebie ludzkiej, sobiem szkodził, Gdym na ten dzień swych rytmów z prasy nie wygodził. Lecz o Twojej dobroci Pańskiej wiele trzymam: Ja ostatni z pierszymi tenże grosz otrzymam 402 . Przykładem literatury pogrzebowej może służyć utwór studenta Uniwersytetu Wileńskiego Stanisława Mogilnickiego Pieść pogrzebowa najświętszemu księciowi świętego Imperium Rzymskiego i panu Albertowi Radziwiłłowi z 1593 roku 403 , w którym autor twierdzi, że śmierć Radziwiłła, to najważniejsze wydarzenie po śmierci króla Stefana Batorego, następnie w 398 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 154. Jolita Sarcevičienė, s. 24. 400 Rita Jurgelėnaitė, Lotyniškoji laidotuvių poezija. XVI amžiaus pabaigos Vilniaus Akademijos tekstų retorinė analizė. Vilnius 1998, s. 124 – 129. 401 Jolita Sarcevičienė, s. 24. 402 Tamże, s. 32. 403 Skirmantė Šarkauskienė, s. 102 – 110. 399 72 szczegółach podaje gdzie stał grób zmarłego, kto przemawiał i jak odbywała się uroczystość pogrzebowa 404 . W literaturze okolicznościowej epoki baroku pojawiły się też nowe rodzaje piśmienictwa, które w okresie renesansu nie były popularne. Jest to przede wszystkim elogium 405 . Pochodziło ono od epitafium i początkowo służyło do wysławienia jakiejś osoby lub przedmiotu. Z czasem elogium przybrało cechy panegiryzmu, a jego objętość zwiększyła się nawet do kilkuset stronic. Elogium pisano nie tylko po to, by uczcić realne osoby lub wydarzenia, czasami też na tematy wymyślane, na przykład aby przytoczyć etymologię jakiegoś imienia. Elogiem zatarło granice między poezją i prozą, liryką i dydaktyką, retoryką i historią. W swoim dziele Elogium duodecim virtutum sine labe conceptare Deiparae virginis Mariae (Elogium dwunastu cnot bez grzechu poczętej Matki Bożej rodzicielki dziwicy Marii), napisanym w 1655 roku, Albert Stanisław Radziwiłł na kilkuset stronicach analizuje cnoty Marii, popierając swe dowody cytatami z Pisma Świętego oraz dziełami słynnych filozofów i teologów. Elogium zawiera wszystkie cechy literatury barokowej: obfitość figur retorycznych, nieoczekiwane porównania, zawieszanie myśli, grę dwuznacznością, znaczenia przenośne, wagę formy zewnętrznej utworu 406 . Szeroko popularny w epoce baroku był też gatunek panegiryczny, czasami naśladujący poemat epicki, czasami zbliżający się do omawianych już wcześniej diariuszy lub pamiętników 407 . Takie właśnie jest dzieło studentów akademii wileńskiej Panegiryk Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi z okazji otrzymania tytułu wojewody wileńskiego z 1604 roku. W napisanym hegzametrem 600 - strofowym utworze omówione są wszystkie cnoty Radziwiłła: rozum, pochodzenie, odwaga i wykształcenie. Ukazany jest portret idealnego bohatera. W tym utworze znalazły się elementy panerigiryku, trenu, pozdrowienia oraz kroniki 408 . Ze swych panegiryków zasłynął też profesor Uniwersytetu Wileńskiego Kazimierz Wijuk Kojałowicz (1617 – 1674). Urodził się on w Kownie. W latach 1636 – 1637 studiował retorykę w kolegium w Nieświeżu, następnie, po rocznej praktyce w pedagogicznej, studiował filozofię na Uniwersytecie Wileńskim. W tym czasie napisał utwory panegiryczne z okazji wileńskich obchodów stulecia istnienia zakonu jezuickiego. Jezuici wysoko ocenili jego prace, po czym został oficjalnym panegirystą zakonu. W 1668 roku w Wilnie wydał on zbiorowy zbiór panegiryków Panegirici Heroum (Panegiryk bohaterów) 409 . Jest to wyraźny przykład kroniki – panegiryku. Zawiera on opisy bahaterów: króla Zygmunta III Wazę, biskupa wileńskiego 404 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 154.. Elogium – w starożytnym Rzymie: napis pochwalny umieszczony na wizerunkach przodków, pomnikach i darach wotywnych. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 292. 406 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 156.. 407 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 15. 408 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 156.. 409 Polski słownik biograficzny, t. 13, s. 268 - 269. 405 73 Waleriana Protasewicza i biskupa żmudzkiego Jerzego Tyszkiewicza. Autor podaje sporo faktów biograficznych, od, epigramatów i epitalamiów 410 . Od założenia uniwersytetu wileńskiego w 1579 roku do końca XVII wieku w drukarni uniwersyteckiej wydano kilkadziesiąt zbiorów literatury okolicznościowej. Ukazują one najważniejsze wydarzenia owego okresu: śmierć biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza (Epicedia in funebres exequias.. Valeriani Protasewicz,1580), wybranie nowego biskupa Jerzego Radziwiłła (Gratulationes..Georgio Radivilio..in primo..(...)1581), wesele starosty żmudzkiego Jerzego Chodkiewicza z Zofiją Radziwiłłówną (Epithalamia in nuptias..1594), zwycięstwo Polaków i Litwinów nad Szwedami (Laurentii Boieri, Carolomachia, 1606), walki z Turkami w latach 1621 i 1673 (Memoriae aeternae...D. Joannis Rudomina Dusiatski...1622; Virtus dexterae Domini...a Jakobo Bennet...1674), wesela, śmierć, urodziny królów i magnatów, czyny bohaterów miejscowych (Petrus Casimirus Lacki, Septem Chodkievicii heroes, 1642; Casimirus Wiuk Koiałowicz, Panegyrici heroum..1668) 411 . Są więc one ważnym źródłem wiedzy o życiu społecznym państwa. 3.4. Poemat Obok literatury okolicznościowej rozwijał się w epoce baroku poemat. Na początku XVI wieku w epoce renesansu poemat historyczny był przeznaczony do opiewania czynów konkretnych magnatów. Pisali je przede wszystkim poeci dworscy, tacy jak Franciszkek Gradowski (ok. 1545 – 1595) 412 , Eliasz Pilgrymowij (zm.1610) 413 , Jan Radwan (XVIw.) 414 . Bohaterami poematu na Litwie w wieku XVI byli przede wszystkim słynne osobistości owych czasów: Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Rudym (1512 – 1584) 415 oraz jego syn Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Piorunem (1547 – 1604) 416 , tematem zaś - wojna z państwem Moskiewskim, czyli tzw. wojna w Liwonii 417 . Za nasłynniejszy poemat opiewający życie danych osób uważa się Radivilias (Radwiladę) napisany przez Jana Radwana. W utworze swym poeta opiewał wszystkie cnoty Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła oraz jego walki z carem rosyjskim 410 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 157. Tamże, s. 151. 412 www.catalog.lib.waszhington.edu / 20.04.2006 413 Vytautas Ališauskas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai, Aidai 200, s. 307 414 www.lle.lt / 20.04.2006 415 Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, t. 14, Wydawnictwo Gutenberga, Poznań 1995, s.251. 416 Tamże. 417 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 202. 411 74 Iwanem Groźnym 418 . Swe łacińskojęzyczne dzieło wzorował pisarz na twórczości Wirgiliusza 419 . W wieku XVII sytuacja nieco się zmieniła. W poemacie historycznym starano się opisać nie tyle życie oraz czyny konkretnego bohatera, ile podać szerszą panoramę wydarzeń i walk wojennych. Poemat siedemnastowieczny starano się nawiązać do literatury antycznej, uzupełniając go przy tym realiami miejscowymi. Pojawiają się dygresje o wykształceniu, narodowości i wyznaniu bohaterów. W bitwach wojennych uczestniczą nie tylko bahaterzy, lecz również opiekujący się nimi bogowie i siły nadprzyrodzone. Podaje się dużo komentarzy, sceny wojenne są bardzo dramatyzowane i personifikowane. Autorami poematów stają się nie tylko poeci dworscy, lecz także profesorowie uniwersytetów, studenci oraz szlachta 420 . Tło wydarzeń poszerza się: prócz wojny w Liwonii, utwory przedstawiają też wojny Królestwa Polskiego i WKL z Turkami oraz Szwedami 421 . Wojny z Turkami pod Chocimem w latach 1621 i 1673 opisywali Jakub Beniot (XVIIw.) 422 , Stanisław Samuel Szemiot (ok.1657 - 1684) 423 i Wacław Potocki (1621- 1696) 424 . Wydarzenia najazdu szwedzkiego w swej twórczości uwiecznił Mikołaj Kazimierz Szemiot (XVII w.). Wyjątkowe miejsce w literaturze litewskiej zajmuje Geneologia, lub krótki opisanie książat WKL oraz ich czynów Samuela Dowgierda (XVII w.), a także Lechiada Macieja Kazimierza Sarbiewskiego 425 . Za najstarszy barokowy poemat na Litwie uważa się jednak Carolomachia, qua felix victoria, ope divina <...> per Ioannem Carolum Chodkiewicium <...> de Carolo duce Sudermaniae <...> reportata, narratur ( Karolomachia, w której opowiada się o szczęśliwym, dzięki Bogu, zwycięstwie najświetlejszego pana Jana Karola Chodkiewicza w walce z księciem sudermańskim Karolem) autorstwa Wawrzyńca Boyera, wydany w 1606 roku. Poemat poświęcony jest bohaterowi i wojewodzie WKL Janowi Karolowi Chodkiewiczowi 426 . Wawrzyniec Boyer (1561(?) - 1619), z pochodzenia Szwed, urodził się z Sztokholmie, tam też ukończył naukę początkową. Zachęcony przez legata papieskiego Antoniego Posejwina przyjął wyznanie katolickie. Studiował w Pradze, później zaś w Ołomuńcu. Następnie okazał się na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie studiował teologię. W 1587 roku w Krakowie wstąpił do 418 Viitautas Ališauskas, s. 308 Sigitas Narbutas Tradicija ir originalumas Jono Radvano „Radviliadoje“, Lietuvių Literatūros ir Tautosakos Institutas, Vilnius 1998, s. 19. 420 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 202 – 203. 421 Tamże. 422 www.lle.lt / 20.04.2006 423 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 243. 424 Maria Adanczyk, Bożena Chrząstowska, Józef Tomasz Pokrzywniak Starożytność – oświecenie, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, s. 340. 425 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 203. 426 Tamże. 419 75 zakonu jezuickiego, a siedem lat później został wyświęcony na księdza. Wykładał w seminariach pedagogicznych w Jarosławlu i Tartu. Od roku 1604 wykładał poetykę, retorykę, matematykę i teologię na Uniwersytecie Wileńskim 427 . Zasłynął ze swych dwóch utworów panegirycznych przeciwko Andrzejowi Wołanowi, o czym poniżej, a także z poematów Pompa Casimiriana i Carolomachia, z których za najlepszy uważa się ten ostatni 428 . Karolomachia opowiada o wojnie pod Kircholmem w roku 1605, w której cztery tysiące żołnierzy Jana Karola Chodkiewicza pokonali czternastotysięczną armię króla szwedzkiego Karola XI Sudermańczyka 429 . Nazwa poematu rozszyfrowuje się jako „wojna dwóch Karoli”. Dzieło składa się z 2145 wersów pisanych hegzametrem, ułożonych na zasadzie kontrastu. Autor przeciwstawia nie tylko walczące państwa, reprezentujących je wojewodów, podkreśla też styk różnych kultur, wyznań, poglądów i wartości moralnych. Reformację przeciwstawia kontrreformacji, katolicyzm – protestantyzmowi 430 . Tworząc obraz Chodkiewicza, Bojer podkreślał przede wszystkim jego skromność 431 , np.: po zdobyciu Rygi Chodkiewicz wkracza do miasta nie z podniesioną głową, bez triumfu i pychy; oraz pobożność: po udanej walce, po pierwsze idzie do należącego do jezuitów kościoła św. Jakuba 432 : (...) Miestan įžengęs, tuoj pat jis eina į rūmus šventuosius (Šventas Jokūbai, vardu tavuoju šie rūmai vadinas, Jėzaus draugijos nariams, žinovams puikiesiems tikybos Jie patikėti valdyt ir altorius saugot šventus jų, Sienas nuo priešų apgint, - taip liepė karalius gerasis Steponas, sargas visos Livonijos, josios globėjas). (…) 433 (tłumaczył Benediktas Kazlauskas) Uczciwość i skromność Chodkiewicza najbardziej przejawia się w ostatniej części poematu, pod nazwą Vilna triumphat (Wilno priumfuje). Po wygranej bitwie do Kircholmem Wilno oraz Akademia jezuicka czekają na spotkanie bohatera i szykują się odpowiednio oddać mu cześć. Na placu katedralnym są wystawiane arki triumfu, w akademii układane są utwory pochwalne. Niestety bohater zerwał tą imprezę, gdyż przyjechał do miasta późnym wieczorem. Bojer podaje, że uroczystość mimo wszystko się odbyła: 427 Tamże. Ludwik Piechnik Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Instytum Hisroricum Societatis Jesu, Rzym 1983, s. 81 – 82. 429 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso...,s. 204. 430 Vitautas Ališauskas, s. 309 431 Tamże. 432 Z powodu braku tekstu w języku polskim, przytaczam cytaty w języku litewskim. 428 76 (...) Etmonas grįžta vėlai, netikėtai miestan įžengia. Vilnius nuliūsta labai apviltas ir skundžias, kad vadui Nedera šioji tyla, kad per daug kuklu esą vengti Jam užtarnautos šlovės ir minios plojimų audringų. Štai ką padaro po to: visas mūzas jis sukviečia, Kad nugalėtojui šiam sudėtų pergalės giesmę. Dvi piramidės dabar akademijos salėj jau stovi; Greit parašyta drama sugrįžusį mūzos sutinka. (...) 434 (tłumaczył Benediktas Kazlauskas) Całkowicie przeciwna jest charakterystyka Karola Sudermańczyka. Występuje on w poemacie jako tchórz, niegodziwiec, pyszałek i tyran. Przedstawiane są nie tylko ujemne portrety żołnierzy szwedzkich, lecz także różnica wyznaniowa. Karol IX jest protestantem i obcuje z siłami ciemnymi, dlatego przegrywa. Podstawowym przeklęstwem, którego używa, jest mille Diaboli! (Tysiąc diabłów!). Wierzy on też w przypowiednie czarowników 435 . Podobnie przedstawiona jest żona Sudermańczyka, Krystyna, którą autor utożsamia z boginią wojny Eniją i boginią zemsty Tysyfoną. Krystyna jest walecznego usposobienia i męskiego charakteru, ciągle podżega męża do wojny: Kardą meilė žiauri, pabaisa Enyja laiko.(...) (...) Virsta ji vado žmona Kristina, o ji vyriško proto, Būdo valdingo, stipraus, išpuikus ir linkus maištauti, Veltis į ginčus aštrius, išdidesnė už pačią Junoną, Vyrą palenkti kalbom ir kovai uždegti ji gali. (...) 436 (tłumaczył Benediktas Kazlauskas) Poemat napisany jest na wzór poematu antycznego, najwięcej naśladuje Eneidę Wergiliusza. W każdej księdze wyróżnia się podstawowy epizod, obok niego zaś pogrupowane są drugorzędne, uzupełniające go wydarzenia. W księdze pierwszej opisuje się oblężenie Rygi, w drugiej – wyprawa Chodkiewicza do Kircholmu, w trzeciej zaś walka pod Kircholmem. Według zasad poematu antycznego, podany jest tu katalog żołnierzy, tzn. wymienione są imiona główniejszych dowódców wojskowych, liczba żołnierzy, ich amunicja. Historycy twierdzą, że 433 Laurencijus Bojeris Karolomachija, Vilnius 1992, s. 39 Eugenija Ulčinaitė Vilniaus Pasveikinimas. XVI – XVIII amžiaus tekstų rinkinys, Lirtuvių Literatūros ir Tautosakos Institutas, Vilnius 2001, s. 235. 435 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 206. 436 Laurencijus Bojeris Karolomachija, Vilnius 1992, s. 57. 434 77 informacja podana przez Boyera jest bardzo dokładna, podtwierdzają ją również inne źródła historyczne 437 . Ciekawym zjawiskiem w Karolomachii są bałtyckie pogańskie wierzenia. Po pierwsze, zauważa się mityczna personifikowana rola zbiorników wodnych: rzek i mórz. Rzeka Dźwina wraz ze swoimi córkami uczestniczy w walce jako równoprawna bohaterka oraz przepowiada szczęśliwe zakończenie bitwy: (...)Dūna, arti prie pilies tekėdama, gausmą išgirdo Ir suprato, kad tai jau pergalės skamba triumfas, (...) 438 (tłumaczył Benediktas Kazlauskas) Ważną rolę w poemacie odgrywają też różnorodne cuda: objawienie się świętych, zaćmienie księżyca, nagłe wylewy rzek, czary i przepowiednie. Ciekawa też jest jedna z ostatnich scen, w której Morze Bałtyckie wraz z Wilią wręczają Chodkiewiczowi prezent – piękne płótno, na którym przedstawiony jest święty Mikołaj pokonujący smoka. Karolomachia jest poematem o wyraźnym nastawieniu kontrreformacyjnym, zawierającym estetyczne i retoryczne barokowe formy literackie, pełnym ekspresji, dynamiki, łączącym niebiańską i ziemską sfery 439 . Innym ważnym wydarzeniem opisywanym w poematach barokowych była walka Rzeczypospolitej Obojgi Narodów z Turkami pod Chocimem 3 września (niektóre źródła podają datę 15 września) 1621 roku, gdzie znów się wyróżnił Jan Karol Chodkiewicz, który zmarł wkrótce po wygranej bitwie (23 09 1621). Starcie to doczekało się wielkiego rozgłosu: opisywano go w diariuszach, pamiętnikach, kazaniach i utworach poetyckich. Poemat na ten temat stworzył Wacław Potocki. Polskojęzyczne dzieło o nazwie Wojna chocimska napisane zostało w roku 1670, wydane natomiast po raz pierwszy aż w wieku XIX (1850) 440 . Dużo uwagi owemu wydarzeniu w swojej twórczości poświęcił, wspominany już w rozdziale drugim, Maciej Kazimierz Sarbiewski. Nie stworzył on jednak opiewającego tę wojnę poematu. Tematyka turecka występuje w jego poemacie Lechias (Lechiada) 441 , poświęconym założycielowi państwa polskiego Lechowi oraz jego potomkom 442 . Do naszych czasów, niestety, zachowały się tylko fragmenty księgi XI 443 . 437 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 207. Laurencijus Bojeris, s. 49. 439 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 208. 440 Czesław Hernas Literatura..., s. 192 - 220. 441 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 211. 442 Czesław Hernas Literatura ..., s. 121. 443 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 211. 438 78 Jeszcze jedna ważna bitwa z Turkami miała miejsce 11 listipada 1673 roku. Wojskiem litewskim dowodził wojewoda wileński Mikołaj Kazimierz Pac, zaś wojskiem polskim – Michał Korybut Wiśniowiecki. Dowódcą sił zjednoczonych był Jan Sobieski, który wkrótce stał się królem polskim i po dziesięciu latach ostatecznie rozbił Turków pod Wiedniem 444 . Wydarzenie to opisało dwóch poetów WKL: Jakub Beniot i Samuel Stanisław Szemiot. Jakub Beniot wydał w 1674 roku w drukarni Akademii Wileńskiej składający się z 743 wersów poemat o nazwie Virtus dexterae Domini (Prawe siły Boże) 445 . Jako autor dzieła nazwał się a „Jacobo Bennet Equite Lituano et Academico Vilnensi (Szlachcicem litewski i studentem Akademii Wileńskiej)”, więcej żadna informacja o nim się nie zachowała. Wiadomo, że jego ojciec Jerzy Beniot był szlachcicem pochodzenia angielskiego, który uzyskał od króla Polski Michała Korybuta Wiśniowieckiego prawa obywatelskie. Miał on posiadłości w okolicach Wiłkomierza i domy w Wilnie. Dla wojny chocimskiej dostarczył dwustu dobrze uzbrojonych żołnierzy i sam w niej uczestniczył. A więc podczas pisania poematu Jakub Beniot mógł się opierac na podanej przez ojca informacji, którą połączył z mitologią antyczną 446 . Dzieło to jest ciekawe tym, że podstawowym jego bohaterem jest Bóg, wszyscy zaś pozostali – to tylko wykonawcy jego woli 447 . Zadziwiająca jest więź między poematem Beniota a dziełem siedemnastowiecznego poety Stanisława Samuela Szemiota Moc i ręka Boska w odwadze polskiej i litewskiej okazana w dzień biskupa Turońskiego Marcina świętego anno 1673 11 novembris pod Chocimem. Podobieństwo kompozycyjne, leksykalne i semantyczne tych dzieł pozwala mówić nie tylko o naśladowaniu, lecz wręcz o dosłownym tłumaczeniu tych utworów. Nie wiadomo tylko, który z danych tekstów jest wcześniejszy, gdzyż obaj pisarze mogli być studentami Uniwersytetu Wileńskiego w 1674 roku. Być może pod nazwiskami owych osób mógła wydawać swoje utwory jakaś słynna osobistość 448 . Ważnym tematem utworów literackich epoki baroku były też wojny z Rosją i Szwecją. Te znaczące historyczne wydarzenia Europy różnie oceniano w historiografii Litwy, Polski, Rosji i Szwecji. W 1654 roku Rosja rozpoczęła wojnę z państwem polsko – litewskim, w tymże zaś czasie wojska szwedzkie próbowały utwierdzić się na północnej części Litwy, a więc na terenach WKL skrzyżowały się interesy kilku państw. Działacze litewscy musieli szukać wyjścia ze skomplikowanej sytuacji, toteż podpisali unię w Kiejdanach, według której rozywano unię polsko – litewską i ogłoszono, że Litwa łączy się unią ze Szwecją, według której Karol Gustaw 444 Katarzyna Zielińska, Zofia Kozłowska Historia 2. Dzieje Nowożytne 1492 – 1815, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995, s. 174. 445 Vitautas Ališauskas, s. 310 446 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 211- 213. 447 Vitautas Ališauskas, s. 310. 448 Tamże, s. 311. 79 staje się Wielkim Księciem Litewskim. Wkrótce jednak po tej umowie Żmudź wyraziła swoje niezadowolenie i chęć znów złączyć się z Polską 449 . Wszystkie te wydarzenia w swoim poemacie Relatia żmudzkiego weyscia wyiscia ze szwedzkiey opieki w 1657 roku po polsku opisał szlachcic żmudzki Mikołaj Kazimierz Szemiot 450 . Pochodził on ze słynnego szlacheckiego rodu Szemiotów. Przestawiciele danego rodu zajmowali wysokie stanowiska w WKL, wykazali się jako literaci 451 , żołnierze i działacze państwowi. O Macieju Kazimierzu Szemioce nie zachowało się wiele informacji. Wiadomo, że był on podkomorzym i zmarł w drugiej połowie wieku XVII. Wydał dwa utwory: O przeważnych wojennych dziełach wielkiego rycerza księcia Jeremiego Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Potrzeba ochmatowska. Wiadamo też, że w roku 1674 był jeszcze żywy, ponieważ uczestniczył w elekcji Jana III Sobieskiego 452 . Temat Relatii jest bardzo prosty, opiera się na konkretnych faktach historycznych, czyli na umowie Janusza Radziwiłła ze Szwedami, zwanej zdradą. Pozycja autora jest wyraźna: nie zgadza się on z postępkiem Radziwiłła i staje po stronie króla. Autentyczność historyczną utworu podtwierdzają przyłożone do niego dokumenty: tekst umowy w Kiejdanach oraz list króla Jana Sobieskiego do Szemiota. Językowa i stylistyczna analiza utworu świadczy o tym, że autor miał wykształcenie humanistyczne. Poemat zawiera wiele wtrąceń łacińskich, frazeologizmów, imion mitologicznych i historycznych 453 . Chociaż napisany w języku polskim, kompozycja jego jest bliska utworom antycznym 454 . Nie doczekał się należytego uznanania również ważny dla literatury i kultury litewskiej poemat Samuela Dowgierda Genealogia albo krótkie opisanie Wielkich książąt litewskich, stworzony w 1626 roku. Utwór ten oparty jest na dziełach Macieja Stryjkowskiego i Jana Długosza, które pisarz przerobił, zostawiając tylko jedną gałąź litewską i uzupełniając ją wtrąceniami wierszowanymi 455 . Poemat dedykowany jest Krzysztofowi Radziwiłłowi (1585 – 1640), synu Krzysztofa Radziwiłła zwanego Piorunem. O samym natomiast Samuelu Dowgierdzie prawie nic nie wiemy. Przypuszcza się tylko, że mógł on pochodzić z okolic Oszmiany 456 . 449 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 215. Vitautas Ališauskas, s. 310. 451 W siedemnastowiecznym zbiorze poezji łacińskiej swe wiersze publikowali Krzysztof Wencesław Szemiot, Jerzy Szemiot, Jan Heronim Szemiot oraz Mikołaj Szemiot. W swoim dziele w 1575 – 1578 roku Maciej Stryjkowski wspomina Grzegorza Szemiota – starostę żmudzkiego, Stanisława Szemiota – marszałka kowieńskiego, oraz inne osoby o takim nazwisku [źr.:] Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 216. 452 Tamże, s. 220 453 Tamże, s. 216. 454 Vitautas Ališauskas, s. 310. 455 Vitautas Ališauskas, s. 310 – 311. 456 Albinas Jovaiša, s. 303.. 450 80 3.5. Kazania Literatura okolicznościowa oraz rola teatru miały wpływ na rozwój innych gatunków piśmiennictwa w epoce baroku 457 . Pytania o tematyce życia i śmierci, pokory i swobody osobistej, stosunku duszy i ciała rozważano w kazaniach XVI – XVIII wieku 458 . Kaznodziejstwo jako gatunek literacki uprawiano już w pierwszych wiekach naszego tysiąclecia. Od IV wieku n.e. istniały w literaturze kaznodziejskiej dwa podstawowe rodzaje kazań: contio (kazanie tematyczne) oraz homilia (kazanie objaśniające teksty biblijne). Kazania tematyczne były na ogół luźno związane ze zwykłym nauczaniem kościelnym, skupiały w sobie wiele pierwiastków naukowych i artystycznych. Od samego początku były podporządkowane teorii retorycznej i dlatego też dziś możemy rozpatrywać je jako dzieła sztuki literackiej. Homilie miały popularny charakter i przeznaczone były dla szerokiej publiczności 459 . W okresie największego rozkwitu literatury kaznodziejskiej w państwie polsko-litewskim także występują dwa główne rodzaje kazań: tematyczne i homilijne (postylijne). Kazanie tematyczne zachowywało po większej części charakter elitarny. Były to przeważnie traktaty teologiczne, w których kaznodzieje – pisarze bronili dogmatów katolickich podważanych przez reformację. Utwory te często przypominały rozprawy naukowe 460 . Obok kazań - traktatów powstawały liczne kazania popularne o charakterze wyjaśniająco pouczającym. Były one odmianą kazań homilijnych. Podobnie jak kazania tematyczne, demonstrowały dwa poziomy: wyższy (elitarno – naukowy) i niższy (popularny) 461 . Oba te rodzaje kazań dążyły do tego samego celu: utrwalić w pamięci ludzkiej prawdy wiary i reguły postępowania; a zatem szukały takich form mowy, które poruszałyby wyobraźnię, aby zostawić w pamięci słuchacza przypadki losu, opowieści dla rozważania i przemyśleń na własny użytek moralny 462 . Świadomość skuteczności przykładów życiowych zachęcała kaznodziejów do powoływania się na niezwykłe przykłady, frapujące opowieści, by razem ze słuchaczami podawać te historie analizie moralnej. Praktyka taka rozwijała się najczęściej w kazaniach popularnych na niedzielę i święta, w kazaniach pokutnych, a przede wszystkim w kazaniach pogrzebowych, gdzie opowieść o wybranych epizodach z życia zmarłego stanowiła podstawę całego kazania 463 . 457 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 159. Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko ..., s. 19 459 Mirosław Korolko O prozie kazań sejmowych Piotra Skargi, Instytut Wydawniczy PAX 1971, s.189 - 190. 460 Tamże, s. 190. 461 Tamże. 462 Czesław Hernas Barok, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 157. 463 Tamże, s. 157 – 158. 458 81 Ekspresji przykładu podporządkowywano ogólną stylistykę kazania, wzorów zaś takiej stylistyki dostarszały nowe teorie retoryczne 464 . Na terenach Litwy kazania były głoszone po łacinie, po polsku i po litewsku. Jednym z pierwszych kaznodziei, który wygłaszał kazania po litewsku był, omawiany już w rozdziale drugim, Konstanty Szyrwid. W 1629 roku wydał on w Wilnie streszczenie swoich kazań pod nazwą Punkty kazań od Adwentu aż do Postu, litewskim językiem, z wytłumaczeniem na polskie. Autor podawał tu na każdą niedzielę i święta po kilka wariantów kazań do wyboru. W przedmowie do czytelnika tłumaczył, dlaczego obok tekstu litewskiego podał jego tłumaczenie na polski: „ Punkty moje, przedsięwzięte po litewsku, polszczyzną wykładając, między ludzie podaję, aby pomoc miał i ów, co nie jest doskonale biegły w litewszczyźnie, gdy przez czytanie tych książek wielką jej część sobie przypomni, i ów, co zgoła nic nie rozumie po litewsku, a ma gorliwość przeciw duszom bliźnich swoim, gdy z wytłumaczenia przez polszczyznę obok położoną, litewski język sam zrozumie.” Był to prawdopodobnie pierwszy przypadek w historii literatury litewskiej, gdy tekst polski był tłumaczony z litewskiego, a nie na odwrót, jak to bywało wcześniej. Ciągiem dalszym Punktów był zbiór kazań Punkty kazań na Post Wielki językiem litewskim przez W. X. Konstantego Szyrwida, theologa Societatis Jesu, napisane 465 . W swoich kazaniach ujawniał Szyrwid dramatyczny światopogląd epoki baroku. Człowiek według niego, to słaba, pełna niemocy i nic niewiedząca istota, w której jest więcej nieświadoma niż świadoma. Równocześnie mówił on o wolności osobistej, która może się odsłonić tylko dzięki łasce Bożej. Posłuszny woli Boga człowiek może swoimi siłami osiągnąć największy cel życia – wieczne życie pozagrobowe 466 . Autor porównywał świat do szumiącego morza, w którym ludzie dręczą się, niepokoją, wojują, robią jedni drugim pułapki i przez to sami giną. Kreślił on również wyraźną granicę pomiędzy „tym” i „tamtym” światem. W „tym”, ziemskim świecie człowiek doświadcza dużo krzywd i gwałtu. Prawdy może się on tylko spodziewać na „tamtym” świecie po sądzie Bożym. Z innej zaś strony, Szyrwid zachęcał człowieka samego troszczyć o swój rozwój, cnotę i aktywną osobowość, która, uświadamiając swoją słabość i niewiedzę, mimo wszystko pozostaje mocna, gdzyż w tej niewiedzy zwraca się do Boga i w nim szuka poparcia 467 . Tradycję kaznodziejstwa litewskiego kontynuował jezuita Franciszek Szrubowski (1620 – 1680) 468 , który wydał około 1679 roku po litewsku katechizm Pamokslas Krikscioniszkas oraz śpiewnik katolicki Balsas širdies pas poną dievą. Aktywna, pracowita osobowość Szrubowskigo była typowym przykładem działacza barokowego. W zachowanym w rzymskim archiwum 464 Czesław Hernas Barok, s. 158. Ludwik Piechnik, s. 218 – 219. 466 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 20. 467 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 166 – 167. 465 82 jezuickim nekrologu 469 charakteryzowany on był jako rzadkiej pobożności i zalet człowiek, niezmiernie kochający swoich bliźnich i jakby urodzony służyć dla innych 470 . Niestety w wieku XVIII jego dzieła były ujemnie oceniane, gdyż uważano, że z powodu niedbałości języka mogą one psuć mowę tych, którzy będą je czytać 471 . Podobnie w wiekach XVIII – XIX oceniony został zbiór kazań Michała Olszewskiego (ok.1712 – ok.1779) Broma otwerta ing wiecznasti z 1753 roku. W porównaniu z kazaniami autorów wcześniejszych, styl Bromy... wyraźnie się zmienił: jest tu wiele makaronizmów 472 językowych, zapożyczeń i wyrazów obcych. Do słów polskich są dodawane końcówki litewskie, w wyniku czego powstały wyrazy – dziwolągi, takie jak asablyvas, smertelnas. Zmieszano wyrazy litewskie, ruskie, polskie i łacińskie 473 . Jako przykład przytoczyć można fragment Bromy Apey śzcziesliwa Smerti: Szłowina Rasztas Szwętas smerti giarun żmoniun: Pretiosa in conspetu Domini mors Sanctorum ejus: Brangus smertis akise Pona szwętuju ano. Szwętas Bernardas skayta: Brangus użtiesa smertis nobażnun żmoniun, nes ira gału wysokiu biedun, pakusu, sopułun, etc 474 . Wracając do wieku poprzedniego watro przypomnieć omawianego już przez nas Kazimierza Wijuka – Kojałowicza, którego działalność miała ogromne znaczenie dla rozwoju teorii i praktyki kaznodziejstwa siedemnastowiecznego. Przez siedem lat (1661 – 1668) wygłaszał on kazania w kościele św. św. Janów w Wilnie i zasłynął jako jeden z najlepszych kaznodziei i panegirystów owych czasów. Wyłącznie dla kaznodziejów poświęcił też swoje dzieło Modi LX sacrae orationis fermande... (Sześćdziesiąt możliwości krasomówstwa kościelnego...), wydawane wielokrotnie w Polsce i za granicą 475 . Materiał w dziele ułożony został w kolejności liturgicznej od Adwentu do Zielonych Świątek. Dla napisania kazania na każdą możliwą okazję podał autor źródło, styl i argumentację 476 . Umiejętność łączenia teorii z praktyką Wijuk - Kojałowicz demonstrował na własnym przykładzie. Nie lubił on jednak pisać własnych kazań, toteż kredą na tabliczce notował tylko główne myśli. Z tej właśnie przyczyny do naszych czasów zachowało się 468 Jurgis Lebedys, Senoji Lietuvių literatūra, Leidykla Mokslas, Vilnius 1977, s. 140. Nekrolog – zawiadomienie o czyjejś śmierci podane do ogólnej wiadomości (zwykle w prasie), zawoerające informacje dotyczące pogrzebu zmarłej osoby oraz krótkie dane o jego życiu i działalności. [źr:] Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 760. 470 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 21. 471 Jurgis Lebedys, s. 141. 472 Makaronizm – obcy, zwłaszcza łaciński wyraz, zwrot, obca forma, obce końcówki fleksyjne itp.wplecione so zdań w języku ojczystym.[źr:] Słownik wyrazów obcych, s. 679. 473 Zygmunt Stoberski Historia literatury litewskiej, Zakład Norodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa 1986, s.21. 474 Mikoła Olszewski Broma atwerta ing Wiecznasti, Wilno 1851, s. 2. 475 Polski słownik biograficzny, t. 13, s. 269. 476 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko ..., s. 21. 469 83 tylko 6 jego kazań, które wydano Wilnie w 1675 roku, w zbiorze Kazanie o męce Pańskiej, już po śmierci autora 477 . Kazania Kojałowicza były emocjonalne, używał on wiele figur retorycznych, łączył styl wysoki z niskim, stosował możliwości argumentacji. Kazania jego były obfite w cytaty z Pisma Świętego i autorów antycznych, wygłaszane po polsku spełniały wszystkie podstawowe wymagania retoryki: docere (pouczać), movere (wzruszć) i delectare (cieszyć). Były one poetyckie i sugestywne, dramatyzm męki Chrystusowej nawiązywał autor do upadku i odrodzenia każdego człowieka, uczył uniżenia i skruchy 478 . Na rozwój kaznodziejstwa barokowego na Litwie wielki wpływ miały również kazania i mowy Macieja Kaziemierza Sarbiewskiego. Znane są cztery jego mowy i jedno kazanie, które dotrwały do naszych czasów. Na dużą uwagę zasługuje przede wszystkim wygłoszone po polsku kazanie. Demonstruje ono ogromne zdolności oratorskie Sarbiewskiego, które idą w parze z talentem poetyckim. Jest to utwór poetycki, posiadający wszystkie cechy literackie owej epoki: alegoryczność, wzniosły styl, dużo wyszukanych metafor, figur retorycznych, cytatów i porównań. Rozwija w nim poeta jeden podstawowy temat „laski”, nadając jej mnóstwo odmian alegorycznych. Laska po polsku i scripio po łacinie są rozumiane jako symbole władzy (np. laska hetmańska lub marszałka sejmowego). Na początku danego kazania z laską porównuje Sarbiewski Jana Stanisława Sapiegę, przedstawiając go jako podporę państwa, dalej w kazaniu nadając mu coraz to nowszych porównań. Całe życie Sapiegi, każdy jego czyn, postępek i nawet cecha charakteru są łączone z obrazem laski, rózgi, gałęzi itp. Do każdego porównania dopasowano cytat z Pisma Świętego albo jakiegoś innego dzieła historycznego. Na ogół w kazaniu jest ponad sto pięćdziesiąt cytatów. Poetyckość stylu i erudycja kaznodziei wywarły na słuchaczach ogromne wrażenie. Kazanie było wielokrotnie przepisywane i cytowane, trafiło do zbioru najlepszych kazań 479 . Najsłynniejszym jednak kaznodzieją był omawiany już przez nas Piotr Skarga. W epoce baroku oraz w wiekach późniejszych nazywano go „złotomównym kaznodzieją”, „tyranem duszy” i „prorokiem” 480 . Jego kazania miały trochę innych charakter od wszyskich wyżej wymienionych, gdyż spełniały wyraźnie określone cele kontrreformacyjne oraz były dostosowywane do ówczesnej polityki. Skarga zasłynął również jako zaciekły polemista barokowy. Jego Kazania sejmowe, wygłoszone w Warszawie w 1579 roku, jak już mówiłam, odzwierciedlają sytuację polityczną i religijną XVI – XVII wieku. Celem samego Skargi było dążenie do jedności wyznania i wzmacniania władzy króla. Według niego, moralność katolicka 477 Polski słownik biograficzny, t. 13, s. 269. Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 169. 479 Tamże, s. 170 – 171. 480 Tamże, s. 24. 478 84 musiała łączyć się z miłością do ojczyzny, a cnota obywatela miała być podstawą istnienia państwa. Skarga twiedził, że mądrość Boga przerasta mądrość ludzką. Tylko rozsądek Boski pozwala zapobiec niezgodom, osłabieniu władzy króla, strachu przed najazdem tureckim i pomaga zarazem zachować katolicyzm. A więc tylko wiara w jedynego Boga, poddaństwo jednemu królowi i tym samym normom prawnym gwarantują mocne państwo. Prawidłowe ustawy ludzkie nie mogą przeczyć Boskim. W swoich kazaniach i dziełach publicystycznych Skarga ostro potępiał szerzycieli idei reformacyjnej. Aktywnym jego przeciwnikiem w polemice religijnej był Andrzej Wołan (1530 – 1610) 481 , najsłynniejszy na Litwie działacz reformacyjny, dworzanin magnata WKL Mikołaja Radziwiłła Rudego. Wołan napisał ponad 40 dzieł publicystycznych, teologicznych i polemicznych, w których nie tylko polemizował ze Skargą i jezuitami, lecz także wyłożył nowe pojęcie o państwie, analizował pytania o wolności, prawie i sprawiedliwości. Pisał on w pięknym, klasycznym języku łacińskim, który nazywał prawdziwym językiem humanistycznym 482 . Niestety, w polemice religijnej nie zawsze trzymano się szlachetności i tolerancji. Czasami przeciwników atakowano nie tylko argumentami, ale także epigramatami i paszkwilami 483 . Kilka takich epigramatów o Andrzeju Wołanie napisał wspominany już w podrozdziale poprzednim Wawrzyniec Boyer. Oto jedna z nich w wersji tłumaczenia litewskiego 484 : Woł – sarmatiškai jautis, anus – lotyniškai senė. Ką su jaučiais arba senėm tu bendra turi? Mat prieš dievus labai daug bliauna ir pliurpa Volanas, Tad teisingai jo WOŁ vardas ir ANUS yra. ( z języka łacińskiego tłumaczył Benediktas Kazlauskas). 481 Broniu Genzelis Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai. Minties leidykla, Vilnius 2004, s. 18. Szerzej o tym patrz: Oskar Kurnatowski Andrzej Wołan. Krótki rys życia i pracy znakomitego działacza w Wieku Reformy kościoła na Litwie, Drukarnia Znicz, Wilno 1910. 483 Paszkwil – pismo szkalujące kogoś; utwór satyryczny, zwykle anonimowy lub opublikowany pod pseudonimem, wymierzony przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób obelżywy i zniesławiający. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, , s. 834. 484 Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 25. 482 85 Zakończenie Niniejsza rozprawa magisterska jest próbą przedstawienia ogólnej sytuacji literackiej epoki baroku na Litwie, epoki pełnej dynamiki i ekspresji, początkowo uważanej przez naukowców za okres charakteryzujący się brakiem gustu i porządku. Z biegiem czasu jednak doceniono jej walory artystyczne i spojrzano na nią pod innym kątem. Mówąc o danej epoce na terenach Litwy, nie można pominąć sytuacji polityczno – społecznej, w której podówczas okazało się nasze państwo. Był to bowiem okres wojen, epidemii i pożarów. Sytuację społeczno – religijną charakteryzował ruch kontrreformacyjny z zakonem jezuickim na czele. Położenie kraju komplikowało to, iż zamieszkiwali go ludzie o różnych wyznaniach, przynależnościach narodowych i językach. Wszystko to miało wpływ na rozwój literatury, która jak w lustrze odbijała całą sytuację. Nie sposób jednak tego ukazać z jednej pozycji, a więc spróbowałam rozpatrzeć daną epokę pod trzema kątami: przybliżyłam dzieła i życiorysy najsłynniejszych i dotychczas mało zbadanych twórców owego okresu, ukazałam sytuację językowo – społeczną kraju oraz przedstawiłam najchętniej uprawiane gatunki piśmiennictwa. Praca ta obejmuje literaturę powstałą w trzech podstawowych językach, czyli w polskim, łacińskim i litewskim. Omówiłam tu po dwóch najwybitniejszych przedstawicieli każdego z nich. Jako twórcy łacińskojęzyczni zasłynęli na Litwie Maciej Kazimierz Sarbiewski oraz Zygmunt Lauksmin. Jako twórców polskojęzycznych zbadałam twórczość Piotra Skargi i Zbigniewa Morsztyna. Chociaż dane osobistości przebywali na terenach państwa litewskiego tylko czasowo, tworzyli tu jednak swe utwory. Stale na Litwie mieszkali natomiast Mikołaj Dauksza i Konstanty Szyrwid – pierwsi pisarze, tworzący po litewsku. Wszyscy ci twórcy uprawiali rozpowszechnione w owym czasie gatunki piśmiennictwa, takie jak literatura okolicznościowa, kazania, utwory dla sceny, poemat i pamiętnikarstwo. W rozprawie danej przedstawiłam każdy z nich, opierając się również na twórczości innych pisarzy. Uniwersytet Wileńskie kształtował rozwój całej litewskiej literatury barokowej i skupiał wokół siebie najwybitniejszych pisarzy owych czasów. Charakter studiów humanistycznych tej uczelni, a mianowicie odwoływanie się do autorów antycznych oraz naśladowanie ich poezji, zaważyło na kierunku rozwoju piśmiennictwa całego państwa. Imitacja takich autorów jak Horacy i Wirgiliusz oraz łączenie tematyki antycznej z chrześcijańską na tle wydarzeń historycznych XVI – XVIII wieków stanowiły fundament całej literatury barokowej na Litwie. 86 Niestety, ten okres w historii literaturoznawstwa naszego państwa nie jest dotychczas głęboko zbadany. Dzięki pracy znanej badaczki Eugenii Ulčinaitė zwrócił on na siebie uwagę wielu innych wybitnych profesorów litewskich. 87 Bibliografia Bibliografia podmiotowa 1. Antologia wileńska Litwa- Korona, pod red. Romualda Karasia, t. 1, Warszawa 1996. 2. Bojeris L. Karolomachija, Vilnius 1992. 3. Olszewski M. Broma atwerta ing Wiecznasti, Wilno 1851. 4. Przekłady poetów polsko – łacińskich Epoki Zygmuntowskiej, t.4, Wilno 1851. 5. Radvila J. Kelionė į Italiją. 1575 metų dienoraštis, Vilnius 2001. 6. Sarbievijus M. K. Lemties žaidimai, Vilnius 1995. 7. Sarbiewski M. K. Dii gentium (Bogowie Pogan), Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1972. 8. Sarbiewski M. K. Księga epigramatów, Warszawa 2003. 9. Ulčinaitė E. Vilniaus pasveikinimas. XVI – XVIII amžiaus tekstų rinkinys, Vilnius 2001. 10. Užubalytė A., Speičytė B., Šmitienė G. Trys baroko saulėlydžio literatai, Vilnius 2003. 11. www.staropolska.pl / 2006 02 20 Bibliografia przedmiotowa 1. „Literatūra 43(3)“ Literatūra. Antikinė literatūra. Retorika, poetika,stilistika. Vilniaus 2001. 2. Adanczyk M., Chrząstowska B., Pokrzywniak J. T. Starożytność – oświecenie, Warszawa 1988. 3. Ališauskas V., Jovaiša L., Paknys M., ir kiti S.,Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai. Aidai 2001. 88 4. Barok w Polsce i w Europie Środkowej – Wschodniej. Drogi przemian i osmozy kultur; Materiały Konferencji Naukowej „Barok w krajach Europy Środkowej i Wschodniej” (Warszawa,23 – 25 marca 1999 r.), pod red. Janusza Pelca, Warszawa 2000. 5. Barok w polskiej kulturze, literaturze i języku; Materiały z konferencji naukowej 25 – 29 sierpnia 1987 r. w Krakowie, pod red. Mariana Stępa i Stanisława Urbańczyka, Warszawa - Kraków 1992. 6. Encyklopedia powszechna PWN, t .4, Warszawa 1973. 7. Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Warszawa 1999. 8. Genzelis B. Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai, Vilnius 2004. 9. Hernas Cz. Barok, Warszawa 1976. 10. Hernas Cz. Literatura baroku, Warszawa 1987. 11. Jackiewicz M. Dzieje literatury litewskiej do 1917, t.1,Warszawa 2003. 12. Jurgelėnaitė R., Lotyniškoji laidotuvių poezija. XVI amžiaus pabaigos Vilniaus Akademijos tekstų retorinė analizė. Vilnius 1998. 13. Katinaitė R. Ankstyvoji Motiejaus Kazimiero Sarbievijaus kūryba (Kražių laikotarpis), Aitvarai 1997. 14. Korolko M. O prozie kazań sejmowych Piotra Skargi, Instytut Wydawniczy PAX 1971. 15. Kurnatowski O. Andrzej Wołan. Krótki rys życia i pracy znakomitego działacza w Wieku Reformy kościoła na Litwie, Wilno 1910. 16. Lebedys J. Mikalojus Daukša, Vilnius 1963. 17. Lebedys J. Senoji lietuvių literatūra, Vilnius 1977. 18. Liauksminas Ž. Ars et praxis musica, Vilnius 1977. 19. Lietuviškoji Tarybinė enciklopedija, pod red. J. Zinkusa, Vilnius 1980. 20. Lietuvių enciklopedija, t. 2, t. 20, t. 35, pod red. Biržiški A., Griniusa J., Masiūnasa V. , Boston 1954 - 1966. 21. Lietuvių literatūros enciklopedija, pod red. Kubiliusa V., Rakauskasa V., Vanagasa V., Vilnius 2001. 22. Literatura polska.Przewodnik encyklopedyczny, pod red. Juliusza Krzyżanowskiego, Czesława Hernasa, Warszawa 1984. 23. Morawska T.K. z Radziwiłłów Diariusz podróży europejskiej w latach 1773-1774, Wrocław 2002. 89 24. Narbutas S. Tradicija ir originalumas Jono Radvano „Radviliadoje“, Vilnius 1998. 25. Nowa encyklopedia powszechna PWN, pod red. Barbary Petrozolin – Skowrońskiej, t.1, Warszawa 1997. 26. Ochmański J. Historia Litwy, Wrocław 1982. 27. Paknys M., Mecenatystės reiškinys XVII a. LDK. Bažnytinės architektūros užsakymai, Vilnius 2003. 28. Pelc J. Zbigniew Morsztyn arianin i poeta, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966. 29. Piechnik L. Rozkwit Akademini Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Rzym 1983. 30. Piszczkowski M., Literatura powszechna. Wieki Średnie. Odrodzenie. Wiek XVII. Kraków 1979. 31. Polski słownik biograficzny t. 5, t. 11, t. 13, t. 21, , t. 22. t. 30, pod red. Emanuela Rostworowskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków 1947 – 1987. 32. Sarcevičienė J. Lietuvos didikės proginėje literatūroje,Vilnius 2005. 33. Šarkauskienė S..Lotyniškasis XVI – XVII amžiaus LDK epitalamijas, Kaunas 2003. 34. Širvydas K. Dictionarium trium linguarum, Vilnius 1979. 35. Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Warszawa 2003. 36. Starnawski J., Barok w literaturze, Kraków 1973. 37. Stawecka K. Maciej Kazimierz Sarbiewski – prozaik i poeta, Lublin 1989. 38. Stoberski Z. Historia literatury litewskiej, Wrocław – Warszawa 1986. 39. Świt i zmierzch baroku, pod red. M.Hanusiewicz, J. Dąbrowskiej i A. Karpińskiego, Lublin 2002. 40. Tazbir J. Piotr Skarga szermierz kontrreformacji, Warszawa 1978. 41. Ulčinaitė E. Lietuvos baroko literatūra. Lietuvių literatūros istorijos sąsiuviniai 4, Vilnius 2004. 42. Ulčinaitė E. Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilnius 2001. 43. Ulčinaitė E., Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu retorycznego, Wrocław 1984. 44. Visuotinė lietuvių enciklopedija, t.2, pod red. J.Tumelisa, Vilnius 2002. 45. Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, Poznań 1995. 46. Windakiewicz S. Piotr Skarga, Kraków 1923. 90 47. www..wikipedia.org /2006 01 23 48. www.catalog.lib.waszhington.edu / 2006 20 04 49. www.lle.lt / 2006 04 20 50. www.wikipedia.org / 2006 01 23 51. Zaborskaitė V. Prie Lietuvos teatro ištakų. XVI – XVIII a. mokyklinis teatras, Vilnius 1981. 52. Zielińska K., Kozłowska Z. Historia 2. Dzieje Nowożytne 1492 – 1815, Warszawa 1995. 53. Žukas S. Literatūros teorija ir kūrinių interpretacija, I dalis, Vilnius 2000. 91 Aneks 1. Przykłady utworów okolicznościowych. 92 Aneks 2. Autoportret Macieja Stryjkowskiego. 93 Aneks 3. Strona tytułowa Liryk Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, zaprojektowana przez Petera Paula Rubensa, wydana w Antwerpii w 1632 roku. 94 Aneks 4. Strona tytułowa Punktów Kazań Konstantego Szyrwida.