Artykuł - Kaligrafia jako przedmiot oceny pisemnej pracy ucznia

Ola Bednarska
[email protected]
nauczyciel: wiedzy o społeczeństwie i j. polskiego
Publiczne Gimnazjum w Nowej Brzeźnicy
O dawnym i współczesnym znaczeniu umiejętności
kaligraficznego pisma
Od zarania dziejów dążył człowiek do porozumienia się z innym człowiekiem.
Świadczą dobitnie liczne dokumenty przeszłości w postaci wykopalisk i zabytków
archeologicznych. Tysiące lat upłynęło od chwili, gdy człowiek postawił pierwszy znak,
którym pragnął wyrazić swoje myśli.
Człowiek epoki kamiennej i brązowej rył lub malował wizerunki zwierząt. Było to
tzw. p i s m o o b r a z k o w e, które z czasem przekształciło się w pismo w y r a z o w o - o b
r a z k o w e, tzn. takie którego znaki odpowiadają szeregowi wyrazów lub nawet całemu
zdaniu. Te z kolei przekształciły się w pismo wyrazowe, w którym każdy znak odpowiada
określonemu wyrazowi. Upływały tysiąclecia, w czasie którym człowiek stale udoskonalał
pismo. Rysunek przez uproszczenia i stylizację stał się znakiem symbolicznym,
odpowiadającym już tylko symbolom.
Następnym etapem rozwoju pisma było jego przeobrażenie w zespół znaków
nazwanych z czasem l i t e r a m i tworzącymi alfabet.
Powracając do dziejów pisma cofnijmy się do połowy IV tysiąclecia p.n.e., kiedy to
kapłani egipscy posługiwali się znakami dobrze już rozwiniętego pisma obrazkowego, tzw.
h i e r o g l i f a m i, rytymi w materiale twardym (np. kamieniu), oraz pismem h i e r a t y c z
n y m, będącym uproszczonym, skróconym i udoskonalonym pismem hieroglificznym. Znaki
pisma hieratycznego malowano pędzlami na zwojach papirusowych, gdzie utrwalano święte
teksty czy też opisywano zdarzenia historyczne. Ostatnią fazą rozwoju hieroglifów jest pismo
d e m o t y c z n e (zrozumiałe dla ludu), którego powstanie przypada na VII wiek p.n.e.
Podbój Egiptu przez semickie plemię Hykososów doprowadził do przyswojenia przez
nie 21 znaków hieroglificznych, z których powstał pierwszy alfabet złożony z 21 liter.
Felicjanie dzięki kontaktom handlowym z Egiptem przejmują od Hyksosów ich alfabet,
a następnie przystosowują do dźwięków własnej mowy. W ten sposób powstał fenicki alfabet
literowy, który stał się bezpośrednim prototypem wszystkich alfabetów świata. Od Fenicjan
przejmuje alfabet Grecja, gdzie na wyspach morza Egejskiego kształtuje się alfabet tzw.
wschodni, a na Peloponezie – zachodni, i stąd jedno z plemion Italii (Etruskowie) czerpie
wzory do własnego pisma, a następnie przekazuje je innym plemionom Półwyspu
Apenińskiego, między innymi również i ówczesnemu Rzymowi. Tu pewna część znaków
uległa zmianom znaczeniowym, a jednocześnie przekształca swą formę graficzna osiągając
swój doskonały i ostateczny kształt w II wieku p.n.e. Pismo to zwane k a p i t e l e m
r z y m s k i m lub k a p i t a ł ą (stosowane w napisach nad kapitelami – głowicami kolumn)
w swej klasycznej formie zachowało się do dziś na cokole kolumny Trajania i na Łuku Tytusa
w Rzymie oraz na tablicy poświęconej Cesarzowi Hadrianowi i stało się pierwowzorem liter
dużych.
Dopiero w VIII wieku szkoła pisarska w Tours (Francja), założona przez Karola
Wielkiego, wprowadza alfabet małych liter znanych pod nazwą m i n u s k u ł y, używanej
przez długi czas w Europie (IX – XII w.). W wieku XII w dobie gotyku wytwarza się nowe
pismo wypierające stopniowo w Europie zachodniej, południowej i środkowej minuskułę,
nazywanie od nazwy tego kierunku sztuki p i s m e m g o t y c k i m. Narzędziem używanym
wówczas do rysowania liter był patyczek trzcinowy lub gęsie pióro płasko ścięte. Ustawione
skośnie do poziomu dawało litery o kształcie ostrym, o załamanych łukach.
Wiek XV i XVI jest okresem nawrotu do kultury starożytnej Grecji i Rzymu, zwanym
powszechnie odrodzeniem. Nawrót do form antycznych nie ominął również i pisma. We
Florencji w końcu XIV w. powstaje szkoła k a l i g r a f i i, wprowadzająca na powrót do
piśmiennictwa minuskułę karolińską zwaną obecnie p i s m e m h u m a n i s t y c z n y m lub
renesansowym. Nowością w alfabecie renesansowym była kropka nad “i”, przeciągnięcie
w literze “t” elementu pionowego ponad kreską poziomą oraz okrągłe “s” i “r”. W wieku XV
powstaje pismo zwane antykwą, wywodzące swą formę od kapitały rzymskiej i minuskuły
karolińskiej oraz tzw. k u r s y- w a h u m a n i s t y c z n a, w której litery pisano pochyło.
Kamieniem milowym w rozpowszechnianiu i rozwoju pisma jest wynalezienie druku
przez Gutenberga (1440 r.). Sześćdziesiąt lat wieku XV jest okresem poszukiwań
i udoskonalania sztuki drukarskiej, początkowo naśladującej pismo ręczne, równoległe jednak
do rozwoju technicznego udoskonalającej kształt czcionki drukarskiej.
Wiek XVII i XVIII to okres w sztuce określany mianem baroku i rokoka, sztuki pełnej
zawiłości i ozdób, dużej swobody linii i powikłań sztuki pompatycznej, wytwornej,
eleganckiej. Ta ogólna tendencja nie ominęła i liternictwa, a wpływy baroku i rokoka
znajdujemy w nim jeszcze w wieku XIX. Jednocześnie jednak w wieku XVIII ustala się
ostatecznie obecny typ antykwy.
Stała dążność do uproszczenia i znormalizowania formy litery przyczynia się do
powstania w drugiej połowie XIX w. pisma zwanego e g i- p c j a n k ą, opartego na
konstrukcji antykwy, ale o odmiennych proporcjach i jednakowej grubości wszystkich
elementów litery.
Tak oto przez długie wieki kształtowała się i doskonaliła forma litery. Wysiłki
pokoleń złożyły się na to, aby otrzymała swój obecny kształt – pełen prostoty i szlachetności.
Nie oznacza to jednak, że ewolucja jej formy graficznej osiągnęła swój kres.
Opracowała: Ola Bednarska