WPROWADZENIE

WPROWADZENIE
1. Hermeneutyka – znaczenie terminu.
Korzeniami sięga hermeneutyka czasów antycznych. Zauważyć najpierw wypada związek
terminu hermeneutyka z imieniem greckiego boga Hermesa, do którego zadań należało m.in.
odkrywanie nowych dróg i czuwanie nad nimi; był on także ojcem tłumaczy i posłańców, a zatem
tych ludzi, których obowiązkiem był staranny przekaz orędzia; uważano go również za twórcę
języka i pisma .
O kunszcie wyjaśniania (e`rmhneutikh. te,cnh) pisał już Platon, odróżniając go od sztuk
krytycznych, mających za zadanie odróżniać prawdę od fałszu (Epinomis, 975C). Z kolei
Arystoteles jednemu ze swoich dzieł, traktującemu o języku ludzkim jako adekwatnie opisującym
strukturę rzeczywistości, nadał tytuł Peri. e`rmhnei,aj ("O wyrażaniu się"). W okresie
hellenistycznym hermeneutyka należała do artes sermonicales, obok innych dyscyplin zajmujących
się mową (gramatyka, retoryka, dialektyka).
Greckie słowo hermēneuein, i stąd hermeneutyka (e`rmhneu,ein – e`rmhmei,a), obejmuje
szeroki zakres znaczeń i odniesień. Jednakże, już na podstawie wielorakich znaczeń tego greckiego
terminu e`rmhneu,ein można ukazać ogólny sens oraz zadania hermeneutyki i procesu
hermeneutycznego. Współcześnie pojęcie to jest jeszcze bardziej poszerzane, co wynika z nowego
pojmowania hermeneutyki i jej zadań.
Po pierwsze: hermēneuein oznacza proces samo-ekspresji stanu umysłu człowieka dokonywany za
pomocą języka, na ile oczywiście ludzka mowa pozwala wyrazić i wyjaśnić stan umysłu: dzięki
słowom człowiek powołuje do istnienia to, co jeszcze nie istnieje, co na zewnątrz nie ma jeszcze
egzystencji. To powoływanie do istnienia jest zawsze "interpretacją-ekspresją" stanu umysłu i
ducha za pomocą słowa, jest hermeneutyką ludzkiego wnętrza (stąd: ang. express in language,
niem. ausdrücken, andeuten, durch Worte darlegen).
Po drugie: hermēneuein może odnosić się do procesu tłumaczenia z jednego, nieznanego języka na
inny, znany i zrozumiały język, procesu, który jest czymś więcej, niż tylko mechanicznym
szukaniem odpowiedników słów: proces polega na wniknięcie w istotę nieznanego języka i
przeniesieniu obcej koncepcji świata i kultury do nowego kontekstu (ang. translate, niem.
übersetzen, dolmetschen).
Taka sytuacja jest charakterystyczna dla tekstów biblijnych; np. pierwsi chrześcijanie znali ST nie w jego
hebrajskim oryginale, lecz w popularnej grece końca pierwszego wieku po Chr., zaś Ewangelie przekazywały
naukę Jezusa nie w jego własnym semickim języku, ale w języku greckim.
Po trzecie, hermēneuein można rozumieć jako wyjaśnienie, komentowanie i interpretowanie tekstu,
co stanowi bardziej formalny aspekt hermeneutyki: słowo lub tekst potrzebujący wyjaśnienia jest
komentowany i interpretowany za pomocą innych terminów, zrozumiałych dla odbiorcy, dzięki
czemu ma dla niego sens, a nawet znaczenie (ang. interpret, explicate, niem. deuten, auslegen,
erklären).
We wszystkich tych znaczeniach terminu hermēneuein najważniejszą rolę odgrywa ludzki
język, stąd proces hermeneutyczny jest przede wszystkim procesem językowym: hermeneutyka
dokonuje się słowem i przez słowo. Jednakże, błędem byłoby ograniczenie hermeneutyki do
procesu zrozumienia mowy (rozumienie słowa), ponieważ w istocie chodzi o zrozumienie poprzez
słowo, dzięki słowu (rozumienie za pomocą słowa).
Hermeneutyka biblijna
Wyodrębnienie działu hermeneutyki biblijnej w ogólnej introdukcji Pisma św. jest dziełem
siedemnastowiecznego teologa luterańskiego J.K. Dannhauera (Hermeneutica sacra sive methodus
exponendarum Sacrarum Litterarum, Strasbourg 1654). Podobne określenie hermeneutyki biblijnej
zastosował później katolicki uczony J.J. Monsperger (Institutiones hermeneuticae sacrae Veteris
Testamentum, 1776). Na osiemnasty wiek datuje się również rozróżnienie między hermeneutica
sacra (wyjaśnianie Pisma Świętego) oraz hermeneutica profana (wyjaśnianie literatury antycznej),
rozróżnienie, które oznaczało wyodrębnienie się hermeneutyki biblijnej z ogólnych zasad i reguł
hermeneutycznych. Jednakże wkrótce nastąpiły i na tym polu radykalne zmiany, związane z
ogólnym rozwojem badań nad hermeneutyką.
W wyniku wspomnianych procesów historycznych termin e`rmhnei,a, oznaczający
pierwotnie zarówno interpretację tekstów trudnych, jak przekład z obcego języka, został
ostatecznie zastąpiony nazwą hermeneutyka i zaczął określać teorię interpretacji tekstu. W
odniesieniu do Pisma św. hermeneutyka biblijna określa zasady i reguły, którymi należy się
kierować przy wyjaśnianiu tekstów biblijnych, co praktycznie realizowane jest przez egzegezę
biblijną.
Dzisiaj zatem rozumie się pod pojęciem hermeneutyki nie proces wyjaśniania tekstu biblijnego,
gdyż ten proces nazywamy egzegezą (gr. evxh,ghsij = wyłuszczanie, tłumaczenie), lecz naukę o procesie
objaśniania, albo jeszcze inaczej, naukę o rozumieniu tekstu i warunkach tego rozumienia: jakie okoliczności
należy wziąć pod uwagę, by poprawnie zrozumieć tekst.
Klasycznie pojmowana hermeneutyka biblijna dzieliła się zwyczajowo na trzy dyscypliny
hermeneutyczne:
1. Noematyka: zajmująca się różnymi sensami Pisma,
2. Heurystyka: tłumacząca, jak wydobyć sens danego fragmentu,
3. Proforystyka: podająca zasady udostępnienia innym sensu danego fragmentu.
Tak więc hermeneutyka biblijna zajmuje się sensem Pisma św. (noematyka: od greckiego
to. no,hma – myśl), regułami jego odnajdywania (heurystyka: od eu`ri,skw – znajduję) i sposobami
wykładu (proforystyka: od profe,rw – przedkładam, ogłaszam). Z tym ostatnim działem wiąże się
problematyka duszpasterstwa biblijnego. Zdaniem części egzegetów, takie klasyczne opracowania
hermeneutyki biblijnej zatracają szeroki sens słowa hermeneutyka. Grech: Hermeneutyka, w
zakresie interesującym egzegetę, jest umiejętnością interpretacji tekstów, które należą do kultury
odległej od naszej, w czasie i w przestrzeni.
Powyższy podział uznaje się za niezgrabny, nieporęczny i przespekulowany, i nie zawsze
jest obecnie stosowany. Nadto, współczesna dyskusja nad hermeneutyką biblijną jest niezwykle
skomplikowana i trudna, ponieważ obejmuje filozofię egzystencjalną, psychologię języka, a
czasem także socjologię.
W szczególności, istnieje niezdrowa i nieuzasadniona tendencja do przypisywania terminom
nowych i wysoce specjalistycznych znaczeń (np. metonimii, mitowi, metaforze, narracji) i do szczegółowego
rozróżniania między nazwami uznawanymi powszechnie za synonimy (np. hermeneutyka i hermeneutyczny,
mowa i język, znak i symbol, autor i narrator). Nawet specjaliści często nie zgadzają się ze sobą co do
poszczególnych znaczeń takich nazw, a większość czytelników w ogóle ich nie zrozumie bez technicznych
wyjaśnień. Dla dobra jasności i zrozumiałości niniejszego opracowania, nazwy takie są tutaj użyte raczej w
ich słownikowym, a nie ezoterycznym znaczeniu, proponowanym specjalistów od różnych hermeneutyk.
Wyjątkowość hermeneutyki biblijnej
Biblia jako słowo Boga: Wyjątkową trudność w hermeneutyce Biblii powoduje
przekonanie o jej zarówno boskim, jak i ludzkim autorstwie. Stwierdzenie to odnosi się do pojęcia
natchnienia i nauki o natchnieniu. Czasami było ono i jest nadal rozumiane w sposób bardzo
naiwny, że oto Bóg mówił lub dyktował słowa, które człowiek zapisał. Jednak mowa jest środkiem
porozumiewania się właściwym człowiekowi, a więc i słowa Pisma zostały wybrane i wyrażone na
piśmie przez ludzi. Natomiast wkład Boga w dzieło lepiej wyrażać w kategoriach boskiego samoobjawiającego się "komunikatu" (prawda zbawcza). Jest on opisany jako "słowo Boga w słowach
ludzi", i jeśli wspomniane "słowo Boga" jest rozumiane prawidłowo, to zawiera zarówno boski jak
i ludzki składnik. Bóg – autor księgi winien być postrzegany jako przyczyna sprawcza powstania
ksiąg biblijnych, a nie jako bezpośrednio piszący autor.