Model rodziny XXI wieku

Model rodziny XXI wieku
Art. 18 Konstytucji RP stanowi, że małżeństwo jest związkiem kobiety i
mężczyzny i jako taki, wraz z rodziną i jej funkcjami rodzicielskimi, znajduje
się pod ochroną i opieką państwa. Konstytucja gwarantuje też rodzicom prawo
do wychowania dzieci zgodnie z ich własnymi przekonaniami (art. 48 ust. 1),
natomiast dzieciom – prawo do ochrony przed przemocą, okrucieństwem,
wyzyskiem i demoralizacją (art. 72 ust. 1). Ustawodawca gwarantuje pomoc
rodzinom – zwłaszcza wielodzietnym i niepełnym – znajdującym się w trudnej
sytuacji materialnej i społecznej. Państwo zapewnia też realizację prawa i
obowiązku alimentacji, kobieta ma zapewnione równe szanse zatrudnienia z
mężczyzną, co pociąga za sobą stworzenie systemu wspierania rodziny w
pełnieniu funkcji prokreacyjnej (ochrona kobiety ciężarnej) i opiekuńczowychowawczej (urlop macierzyński i wychowawczy, żłobki i przedszkola).
Wszystkie sprawy natury szczegółowej dotyczące rodziny reguluje Kodeks
rodzinny i opiekuńczy.
Zmiany w moralności rodzinnej oznaczają odchodzenie od dawnych
przypisanych ról kobiety i mężczyzny do nowych możliwości wyboru prawie
we wszystkich dziedzinach życia małżeńskiego i rodzinnego. Nadmierny
indywidualizm, a niekiedy narcystyczny kult samorealizacji, niezdolność do
wchodzenia w trwałe związki i podejmowania instytucjonalnych zobowiązań
niosą z sobą konkretne niebezpieczeństwa dla instytucji małżeństwa i rodziny
(np. związki małżeńskie „na próbę” lub na określony czas, dziecko jako
zagrożenie dla szczęścia rodziców, związek małżeński jako swoiste dobro
konsumpcyjne). Coraz bardziej widoczne społecznie są alternatywne formy
życia małżeńskiego: związki homoseksualne, małżeństwa grupowe, kohabitacja,
niepełne związki wynikające z rozwodu. Alternatywne style życia rodzinnego
wynikają z potrzeby bycia w jakiejś wspólnocie, ale często tylko na określony
czas. Nie dostrzega się potrzeby podejmowania wysiłków w imię przetrwania
związku, jeżeli nie przynosi on satysfakcji obojgu partnerom. Termin „rodzina”
jest odnoszony także do związków między ludźmi, których nie łączy formalne
małżeństwo, lecz dobrowolna więź.
Współczesne formy życia społeczeństw europejskich zawierają wielość
form życia rodzinnego. Nowe typy rodzin istniały też wcześniej, ale teraz
występuje ich bogactwo i różnorodność. A politycy dostosowują ustawy do tej
różnorodności. Dominują małe rodziny nuklearne z jednym dzieckiem. Istnieją
bezdzietne małżeństwa z wyboru, rodziny rozbite, powtórne małżeństwa. Liczba
i struktura rodzin jest wypadkową ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności
oraz uznawanego społecznie modelu rodziny. Ruch naturalny to urodzenia i
zgony, małżeństwa i rozwody. Ruch wędrówkowy stanowią migracje
wewnętrzne i zewnętrzne. Uznawanym w Europie modelem jest rodzina
dwupokoleniowa z jednym lub dwojgiem dzieci.
Dają się zauważyć następujące tendencje demograficzne, związane z
funkcjonowaniem rodziny:
- przyrost naturalny w ostatnich kilkudziesięciu latach się zmniejsza. A
ponieważ ogólny współczynnik zgonów nie zmienia się lub się zmniejsza,
spadek
współczynnika
przyrostu
jest
konsekwencją
obniżania
się
współczynników urodzeń
- współczynnik małżeństw również spada – w latach ’70 średnio 8 osób na
1000 zawierało związek małżeński. Na początku lat ’90 współczynnik ten
spadł poniżej 6. W dodatku największy spadek współczynników małżeństw
dotyczy osób w wieku 15-24 lat
- spada współczynnik pierwszych małżeństw kobiet poniżej 50 lat. Obecnie
więcej kobiet pozostaje w stanie wolnym lub nieformalnych związkach.
Wzrasta wiek kobiet zawierających małżeństwo
- wzrasta współczynnik rozwodów – w latach ’90 średnio od 1/3 do połowy
małżeństw kończyło się rozwodem
- współczynnik dzietności rzadko kiedy przekracza 2, co nie daje nawet prostej
zastępowalności pokoleń
- współczynnik reprodukcji netto (mówiący o tym ile córek zastępuje matkę)
podobnie jak współczynnik dzietności – nie osiąga wartości 1
- wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich świadczy o upowszechnieniu
związków pozamałżeńskich
Jednocześnie według badań socjologicznych życie rodzinne jest wysoko
cenione jako baza do tworzenia gospodarstw domowych i podstawowych relacji
społecznych. Międzynarodowe dokumenty prawne to potwierdzają – rodzina
jest uprawniona do opieki ze strony społeczeństwa i państwa. Mówią o tym
m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw
Obywatelskich i Politycznych, oraz Europejska Karta Społeczna.
Zmiany w strukturze rodziny z patriarchalnej na partnerską nie dokonują
się poza rodziną albo poprzez jej zakwestionowanie, ale w ramach codziennych
interakcji rodzinnych. W rodzinie – mimo jej ogólnego kryzysu – nadal są
przekazywane wartości, normy i wzory zachowań społecznych, moralnych i
religijnych. Rodzina pośredniczy między jednostką a społeczeństwem w
zakresie przekazywania, percepcji i akceptacji treści kulturowych. Wśród nich
są te, które definiują co jest dobre, a co złe. Pojawia się nawet niechęć do
zbiorowych form życia społecznego, ucieczka w życie rodzinne. Rodzina jest
miejscem schronienia przed agresją i zewnętrznym zagrożeniem, grupą
społeczną dającą poczucie bezpieczeństwa i oparcia w życiu, przestrzenią, w
której człowiek jest akceptowany takim, jakim jest i może się rozwijać
osobowościowo.
Dom rodzinny może być zarówno miejscem, w którym młody człowiek
znajduje oparcie, zrozumienie i poczucie bezpieczeństwa, jak i „areną”
wielorakich konfliktów i napięć. Im wewnętrzna atmosfera jest bardziej
pozytywna, wolna od trwałych konfliktów oparta na wzajemnym zaufaniu i
więzach emocjonalnych, tym większa szansa przekazu wartości z jednego
pokolenia na drugie. Rodzina w naszej kulturze jest najważniejszym nośnikiem
socjalizacji, miejscem powstawania, kształtowania się i dojrzewania ludzkich
relacji i odniesień. Rodzinne kontakty społeczne z okresu dzieciństwa i
młodości w znacznym stopniu decydują o dobrym lub złym przystosowaniu do
życia. Brak wzorców osobowych, zaburzenia w identyfikacji z matka lub ojcem,
mogą prowadzić do postaw aspołecznych, oraz wielu trudności w nawiązywaniu
kontaktów. Częściej to matka jest osobą, którą młodzi ludzie chcieliby
naśladować, ze względu na większy stopień uzależnienia.
Podstawową i preferowaną formą egzystencji jest rodzina mała
(dwupokoleniowa), posiadająca oddzielne mieszkanie i prowadząca odrębne
gospodarstwo domowe. Oprócz męża nierzadko i żona pracuje poza domem ale
nie jest to zasada bezwzględna. Dominuje rodzina nieprodukcyjna i oparta
głównie na nieekonomicznych podstawach, kontrolująca urodziny. Powiązania
rodziny z mikrostrukturami wspólnotowymi słabną (np. więź sąsiedzka).
Rodzina staje się grupą coraz bardziej intymną. Wzrasta wewnątrzrodzinna
tolerancja i akceptacja wewnątrzrodzinnego (w tym szczególnie małżeńskiego)
egalitaryzmu przy coraz większej wyrozumiałości dla ideologicznych różnic
między pokoleniami.
Występuje zupełny brak dystansu między mężem a
żoną oraz znacznemu zmniejszeniu ulega dystans między dziećmi i rodzicami.
Dzieci, zwłaszcza starsze, traktowane są po koleżeńsku. Maleje specjalizacja ról
żony i męża. Więź osobista zyskuje na znaczeniu w zestawieniu z więzią
rzeczową. Rodziny są bardziej konfliktowe niż dawniej i znacznie bardziej
podatne na rozpad.
Karol Bagan