PPytania i odpowiedzi prawne

PPytania
i odpowiedzi prawne
Ewa Stawicka
Czy roszczenie przewidziane w przepisie art. 140 § 1 k.r.o.
jest roszczeniem alimentacyjnym,
czy też cywilnym roszczeniem regresowym?
Pierwsze wrażenie z lektury pytania zarysowanego w tytule jest takie, że problem można
by uznać za ściśle teoretyczny, bez większego
znaczenia dla praktyki. Tak jednak nie jest.
Rozstrzygnięcie tej wątpliwości ma bowiem
realne znaczenie, w szczególności w kontekście dopuszczalności bądź niedopuszczalności
wnoszenia skarg kasacyjnych od rozstrzygnięć
zapadających w procesach o zwrot wyłożonych środków wytaczanych przez osoby, które
dokonywały – na rzecz małoletnich dzieci bądź
innych osób znajdujących się w potrzebie –
świadczeń pieniężnych względnie rzeczowych
niejako zamiast tych, którzy byli do tego zobowiązani (bądź zobowiązani w bliższej kolejności). Problem to niebagatelny, jeśli się zważy, że
pięćdziesięciotysięczna granica umożliwiająca,
wedle ogólnych zasad, skorzystanie z możliwości wniesienia skargi kasacyjnej ulegałaby przekroczeniu już wtedy, gdy poczynione w ciągu
trzech lat wydatki wyniosłyby miesięcznie po
około 1400 zł (wedle normy art. 140 § 2 k.r.o.
omawiany tu rodzaj roszczeń objęty jest trzyletnim przedawnieniem).
Potrzebę rozproszenia wątpliwości co do
charakteru roszczenia wynikającego z art. 140
§ 1 k.r.o. dostrzegł w ostatnim czasie Prokurator Generalny i zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie zagadnienia prawne-
go. We wniosku podkreślono dwie kwestie:
dopuszczalność – względnie niedopuszczalność – skargi kasacyjnej oraz argument wypływający z istnienia osobnej regulacji zawartej w art. 140 § 2 k.r.o., którą wszak trzeba by
uznać za zbędną (wobec istnienia generalnej
normy art. 137 § 1 k.r.o.), gdyby żądania oparte
na treści art. 140 § 1 k.r.o. zaliczyć do kategorii
alimentacyjnych.
Sąd Najwyższy uchwałą podjętą w siedmioosobowym składzie, pod sygnaturą III
CZP 77/15, w dniu 16 grudnia 2015 r. dał odpowiedź następującą: „Roszczenie przewidziane w art. 140 § 1 k.r.o. nie jest roszczeniem
o świadczenie alimentacyjne”. Paradoksalnie
dopiero lektura całości motywów tego rozstrzygnięcia przynosi rozwiązanie głównego
dylematu, to jest dopuszczalności wnoszenia w tego typu sprawach skargi kasacyjnej.
Mianowicie Sąd Najwyższy wyraził wiążący
pogląd, że – pomimo regresowego, zatem
„nie-prawnorodzinnego” charakteru żądań,
stronom takich procesów nie przysługuje możliwość wnoszenia skarg kasacyjnych, ponieważ
w rozumieniu art. 3982 § 2 pkt 1 k.p.c. proceduralne pojęcie „sprawa o alimenty” obejmuje
zarówno dochodzenie roszczeń o świadczenia
alimentacyjne, jak i roszczeń regresowych,
o których mowa w art. 140 § 1 k.r.o. Skoro
217
Ewa Stawicka
bowiem ustawodawca wyraźnie wyłączył
dopuszczalność wniesienia skargi kasacyjnej
w „sprawie o alimenty”, to – zdaniem Sądu
Najwyższego – nie znajdowałoby racjonalnej
podstawy twierdzenie, że sprowadził to ograniczenie wyłącznie do sprawy o świadczenie
alimentacyjne, umożliwiając w ten sposób
wniesienie takiej skargi w sprawie dotyczącej
roszczenia regresowego.
Przytoczona powyżej synteza uchwały III
CZP 77/15 nie wyczerpuje, rzecz jasna, całej treści uzasadnienia. W motywach zawarte zostało
omówienie dwóch dotychczas spotykanych,
przeciwstawnych stanowisk orzeczniczych,
a także szczególnie interesujące zestawienie
rozróżnień czy wręcz niekonsekwencji leksykalnych. Tak oto: „Na treść konkretnego stosunku alimentacyjnego składają się obowiązek
alimentacyjny oraz odpowiadające mu roszczenie alimentacyjne. Przedmiotem tego stosunku jest świadczenie alimentacyjne. Określenia te zostały zamieszczone w szczególności
w następujących przepisach: «obowiązek alimentacyjny» – w art. 61, 125 § 1, art. 128–132,
art. 138, 139, 144 § 3 i art. 1441 k.r.o., art. 446 § 2,
art. 6882, 896, 897, 916 § 1, art. 938 i 966 k.c. oraz
art. 831 § 1 pkt 2 k.p.c., «roszczenie alimentacyjne» – w art. 444, 739 § 2, art. 754 i 831 § 1 pkt 5
(«roszczenie z tytułu alimentów») k.p.c., art. 146
ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r.,
poz. 233 ze zm.; dalej: Pr.up.) i art. 96 ust. 1
pkt 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst:
Dz.U. z 2014 r., poz. 1025 ze zm.; dalej: u.k.s.c.),
«świadczenie alimentacyjne» – w art. 133, 134,
135 § 1, art. 136, 137 § 1, art. 140 § 1, art. 144 § 1
i 2 k.r.o., art. 691 § 1 k.c., art. 824 § 3, art. 833 § 6,
art. 845 § 2a i art. 1081–1088 k.p.c. oraz art. 249
ust. 4 Pr.up. W innych przepisach wspomina
się o «zobowiązaniu alimentacyjnym» (art. 343
ust. 2 Pr.up.), «zobowiązaniu o charakterze alimentacyjnym» (art. 370f ust. 2, art. 49121 ust. 2
Pr.up.), «alimentach» (art. 4452, 833 § 6, art. 890
§ 2 i 21, art. 920 i 940 pkt 3 k.p.c. oraz przepisy ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy
osobom uprawnionym do alimentów, jedn.
218
PALESTRA
tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 859 ze zm.), «należnościach alimentacyjnych» (art. 334 § 4
i art. 1025 § 1 pkt 2 k.p.c., art. 342 ust. 1 pkt 1,
art. 344 ust. 1 i art. 346 ust. 1 Pr.up.). Szczególne zróżnicowanie terminologiczne występuje w przepisach procesowych: «powództwo
o alimenty» (art. 137 § 2 k.r.o.), «powództwo
o roszczenie alimentacyjne» (art. 32 k.p.c.),
«sprawa o alimenty» (art. 17 pkt 4, art. 61 § 1
pkt 1, art. 3982 § 2 pkt 1, art. 445 § 1 i 2, art. 753
§ 1, art. 11033 § 1 i 2 oraz art. 1157 k.p.c.), «sprawa o roszczenie alimentacyjne» (art. 87 § 3,
art. 144 § 1 i art. 193 § 21 k.p.c.), «sprawa alimentacyjna» (art. 79512, 79513, 11442 i 115314 pkt 5
k.p.c.), «sprawa o obniżenie alimentów» (art. 96
ust. 1 pkt 2 u.k.s.c.) i «zasądzenie alimentów»
(art. 333 § 1 pkt 1 i art. 335 § 1 k.p.c.)”.
Mozaika nazewnictwa przytoczona za Sądem Najwyższym istotnie wydaje się dosyć
nieregularna w swych kształtach. I choć wnioski z niej wysnute w omawianej tutaj uchwale
co do kwestii podstawowych odpowiadają
stanowisku prezentowanemu przez część
współcześnie publikowanych komentarzy do
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, to jednak
nie usuwają całej gamy innych praktycznych
problemów.
Dla przykładu wystarczy wskazać problem
zakresu stosowania właściwości przemiennej określonej dla roszczeń alimentacyjnych
w art. 32 k.p.c. W przepisie tym operuje się
sformułowaniem o możliwości wytoczenia
przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania
osoby uprawnionej powództwa o „roszczenie
alimentacyjne”. Stosowanie tej normy zgodnie z literalnym brzmieniem może spowodować rozdzielenie na dwie osobne sprawy,
rozpatrywane w dwóch miejscowo różnych
sądach, procesu zainicjowanego przez matkę
dziecka, jeśli ta domagać się będzie zarówno
uregulowania na przyszłość alimentów na
rzecz reprezentowanego przez nią małoletniego, jak i zasądzenia na jej rzecz zwrotu
wydatków poniesionych przez nią samą z tej
przyczyny, że ojciec dziecka dotychczas nie
wywiązywał się ze swego ustawowego obowiązku. Sytuacja to wszak nierzadka, zwłasz-
7–8/2016
cza że sprawy takie bywają wnoszone bez
zasięgnięcia profesjonalnej pomocy prawnej
i dopiero w toku rozpraw sądowi udaje się
nieraz ustalić rzeczywisty zakres oraz prawną naturę żądań.
Istotne wszakże są inne następstwa konstatacji, że żądania zwrotne z art. 140 k.r.o. nie noszą charakteru roszczeń alimentacyjnych, lecz
są cywilnoprawnymi roszczeniami majątkowymi. Jako takie roszczenia objęte art. 140 § 1 k.r.o.
mogą stać się przedmiotem dziedziczenia, zapisu bądź cesji. Dopuszczalne prawnie jest ich
zrzeczenie się przez uprawnionego. Nie ma tu
także charakterystycznego dla alimentów ogra-
Czy roszczenie przewidziane...
niczenia w potrącaniu – wierzytelność z tego
tytułu wolno zatem umorzyć drogą kompensacji. Z drugiej jednak strony nie stosuje się do
takich roszczeń całej gamy udogodnień proceduralnych przewidzianych dla alimentów,
takich między innymi, jak ułatwienie uzyskiwania zabezpieczenia na czas trwania procesu i wykonywania wyroku, a nade wszystko
zwolnienie od kosztów sądowych.
Treść uchwały z 16 grudnia 2015 r. powinna
jak najprędzej zostać objęta społeczną świadomością, jako że brzmienie jej tezy przekłada się
zarówno na aspekty materialnoprawne, jak
i procesowe.
219