Ochrona zdrowia reprodukcyjnego. Świadczenie zdrowotne, 2006

Transkrypt

Stan prawny na 30 wrzeœnia 2006
Dodruk poradnika by³ mo¿liwy dziêki œrodkom
Ministerstwa Polityki Spo³ecznej
w ramach Rz¹dowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
ISBN 83-88568-19-1
Spis treœci
CZÊŒÆ I.
PRAWA PACJENTA A ZDROWIE REPRODUKCYJNE ............
4
Prawo do pomocy medycznej ................................................................... 7
Prawo do opieki medycznej odpowiedniej jakoœci .................................... 8
Prawo do informacji .................................................................................. 8
Prawo do wyra¿enia zgody lub sprzeciwu ................................................ 9
Prawo do poufnoœci .................................................................................. 11
Prawo do poszanowania intymnoœci i godnoœci ....................................... 12
Prawo do dodatkowej opieki ..................................................................... 13
CZÊŒÆ II.
ŒWIADCZENIA ZDROWIA REPRODUKCYJNEGO ................. 14
Kto jest uprawniony do œwiadczeñ opieki zdrowotnej? ............................. 14
Osoby nie objête ubezpieczeniem zdrowotnym ........................................ 15
Programy zdrowotne ................................................................................. 16
I.
Prawo do antykoncepcji ......................................................................... 16
Dostêp do œrodków antykoncepcyjnych w aptekach ................................. 17
Sterylizacja ................................................................................................ 18
II. Prawo do opieki zdrowotnej w czasie ci¹¿y i po³ogu .......................... 19
III. Leczenie niep³odnoœci ........................................................................... 23
Czy NFZ finansuje zabiegi sztucznej inseminacji? ................................... 24
Czy NFZ finansuje zabiegi sztucznego zap³odnienia in vitro? .................. 24
IV. Diagnostyka, profilaktyka chorób nowotworowych ............................ 25
Profilaktyka ............................................................................................... 25
Diagnostyka .............................................................................................. 26
V. Œwiadczenia zdrowotne przys³uguj¹ce osobom zaka¿onym
wirusem HIV/chorym na AIDS ................................................................ 26
VI. Prawo do przerwania ci¹¿y ................................................................... 27
Prawo do przerwania ci¹¿y stanowi¹cej zagro¿enie dla ¿ycia
lub zdrowia kobiety .................................................................................. 28
Prawo do przerwania ci¹¿y obarczonej wadami rozwojowymi
lub genetycznymi p³odu ............................................................................ 30
Prawo do badañ prenatalnych .................................................................. 31
Prawo do przerwania ci¹¿y pochodz¹cej z czynu zabronionego .............. 33
Czy wydanie zaœwiadczenia jest uzale¿nione od wykrycia
lub ukarania sprawcy? ............................................................................. 36
Kto mo¿e przeprowadziæ zabieg przerwania ci¹¿y? ...................................36
Czy przerwanie ci¹¿y jest odp³atne? ........................................................ 37
Prawo nastolatki do przerwania ci¹¿y ....................................................... 37
VII. Prawo do œwiadczeñ zdrowia reprodukcyjnego
a klauzula sumienia ................................................................................ 38
Czy odmowa lekarza mieszcz¹ca siê w granicach wyznaczonych
przez prawo mo¿e pozbawiaæ pacjentkê œwiadczenia?............................ 39
Jakie obowi¹zki ci¹¿¹ na lekarzu odmawiaj¹cym œwiadczenia
sprzecznego z jego œwiatopogl¹dem?....................................................... 39
Kiedy prawo nie zezwala lekarzowi odmówiæ œwiadczenia
sprzecznego z jego œwiatopogl¹dem?....................................................... 41
Czy na klauzulê sumienia mo¿e powo³aæ siê farmaceuta,
prokurator, po³o¿na lub pielêgniarka?......................................................... 42
CZÊŒÆ III. OCHRONA PRAWNA .................................................................. 43
I.
Droga interwencyjna ................................................................................ 43
II. Postêpowanie administracyjne, kontrola s¹dowa decyzji
administracyjnych .................................................................................... 44
III. Postêpowanie cywilne pozew o odszkodowanie, rentê,
zadoœæuczynienie za doznan¹ szkodê ................................................... 45
IV. Postêpowanie karne zawiadomienie o pope³nieniu przestêpstwa ...... 49
V. Postêpowanie dyscyplinarne ..................................................................
Narodowy Fundusz Zdrowia .......................................................................
Wojewódzcy Konsultanci d/s Ginekologii i Po³o¿nictwa .............................
Okrêgowe Izby Lekarskie ...........................................................................
Rzecznicy Praw Pacjenta w oddzia³ach NFZ .............................................
52
53
54
56
60
Objaœnienie skrótów:
k.c.- Ustawa z dn. 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
k.k. - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny.
k.r.o. - Ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuñczy
rozp. b.l.l. - Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 marca 2003 r. w sprawie
rodzajów badañ lekarskich i laboratoryjnych, którym podlegaj¹ kobiety w ci¹¿y
i noworodki oraz osoby nara¿one na zaka¿enie przez kontakt z osobami zaka¿onymi, chorymi lub materia³em zakaŸnym
rozp.k.z.l. - Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z dnia 22
stycznia 1997 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych lekarzy, uprawniaj¹cych do
dokonania przerwania ci¹¿y oraz stwierdzania, ¿e ci¹¿a zagra¿a ¿yciu lub zdrowiu
kobiety lub wskazuje na du¿e prawdopodobieñstwo ciê¿kiego i nieodwracalnego
upoœledzenia p³odu albo nieuleczalnej choroby zagra¿aj¹cej jego ¿yciu
rozp.o.w.u. - Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dn. 6 paŸdziernika 2005r.
w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie œwiadczeñ opieki zdrowotnej
rozp.r.l. - Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 wrzeœnia 2004 r. w sprawie
recept lekarskich
rozp.œ.o.z. - Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2004 r.w sprawie
zakresu œwiadczeñ opieki zdrowotnej, w tym badañ przesiewowych, oraz okresów,
w których te badania s¹ przeprowadzane
rozp.w.ch. - Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 grudnia 2004 r. w sprawie
wykazu chorób oraz wykazu leków i wyrobów medycznych, które ze wzglêdu na
te choroby s¹ przepisywane bezp³atnie, za op³at¹ rycza³tow¹ lub za czêœciow¹
odp³atnoœci¹
u.p.f. - Ustawa z dnia 6 wrzeœnia 2001 r. prawo farmaceutyczne
u.p.r. - Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie p³odu
ludzkiego i warunkach dopuszczalnoœci przerywania ci¹¿y
u.œ.o.z. - Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o œwiadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze œrodków publicznych
u.z.l. - Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty
u.z.o.z. - Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zak³adach opieki zdrowotnej
CZÊŒÆ I
PRAWA PACJENTA
A ZDROWIE REPRODUKCYJNE
„Zdrowie reprodukcyjne to stan pe³nego dobrostanu w aspekcie fizycznym,
psychicznym i spo³ecznym, a nie wy³¹cznie brak choroby lub niedomagañ,
we wszystkich sprawach zwi¹zanych z uk³adem rozrodczym oraz jego
funkcjami i procesami. Zdrowie reprodukcyjne oznacza zatem, ¿e ludzie mog¹
prowadziæ satysfakcjonuj¹ce i bezpieczne ¿ycie seksualne oraz ¿e maj¹
zdolnoœæ do reprodukcji, jak równie¿ swobodê decydowania o tym, czy, kiedy
i ile chc¹ mieæ dzieci. Z tego ostatniego warunku wynika prawo mê¿czyzn
i kobiet do odpowiedniej informacji oraz mo¿liwoœci korzystania
z bezpiecznych, skutecznych, przystêpnych finansowo oraz akceptowanych
metod planowania rodziny, odpowiednich us³ug s³u¿by zdrowia,
zapewniaj¹cych kobietom bezpieczn¹ ci¹¿ê i poród, a parom najwy¿sz¹
szansê posiadania zdrowego potomstwa.” Tak definiuje zdrowie
reprodukcyjne Program kairski przyjêty w 1994r. na Miêdzynarodowej
Konferencji na rzecz Ludnoœci i Rozwoju. Jest to pierwszy moment, kiedy
na forum miêdzynarodowym, na forum ONZ, dochodzi do zastosowania praw
cz³owieka w ochronie zdrowia reprodukcyjnego. Definicjê tê potwierdzaj¹
i rozbudowuj¹ kolejne dokumenty ONZ, Deklaracja pekiñska oraz Platforma
dzia³ania. Dokumenty te stwierdzaj¹, ¿e prawa seksualne kobiet, traktowane
jako prawa cz³owieka, obejmuj¹ prawo kobiet do sprawowania kontroli nad
w³asn¹ seksualnoœci¹ oraz do wolnych i odpowiedzialnych decyzji w tych
sprawach, podejmowanych bez przymusu, dyskryminacji i przemocy.
Dlaczego tak wa¿ne okaza³o siê powi¹zanie zdrowia reprodukcyjnego
z prawami cz³owieka? Zdrowie kobiet czêsto wystawiane jest na szwank nie
z powodu braku wiedzy medycznej, ale z powodu naruszeñ prawa, w tym praw
cz³owieka. Sprawy wnoszone do trybuna³ów i instytucji miêdzynarodowych
stoj¹cych na stra¿y praw cz³owieka nasuwaj¹ wniosek, ¿e Ÿród³o problemu
tkwi nie tyle w indywidualnych wykroczeniach co w systematycznej polityce
pañstw. St¹d nie zawsze œrodki prawne przewidziane w prawodawstwie
krajowym s¹ wystarczaj¹ce. Nieraz, równie¿ w polskiej praktyce, konieczne
okaza³o siê odwo³ywanie do prawa miêdzynarodowego.
Prawa cz³owieka gwarantowane w polskiej Konstytucji maj¹ce zasadnicze
znaczenie dla ochrony zdrowia reprodukcyjnego to: prawo do ¿ycia, prawo do
zdrowia, prawo do decydowania o swoim ¿yciu osobistym, prawo do równego
traktowania, prawo do wolnoœci od nieludzkiego i poni¿aj¹cego traktowania.
4
OCHRONA ZDROWIA REPRODUKCYJNEGO Œwiadczenia zdrowotne
W art. 38 Konstytucja RP zapewnia ka¿demu cz³owiekowi prawn¹ ochronê
¿ycia. Prawo to œciœle wi¹¿e siê z prawami reprodukcyjnymi. Jest ono
realizowane poprzez normy rozproszone w ró¿nych aktach prawnych
(szczegó³owo opisujemy je w dalszej czêœci). W tym miejscu wska¿emy na
jeden przyk³ad: ochrona prawna ¿ycia kobiety znajduje odzwierciedlenie
w sprawie do przerwania ci¹¿y, która zagra¿a jej ¿yciu. Lekarz, który ogranicza
lub uniemo¿liwia dostêp do w³aœciwego œwiadczenia ³amie konstytucyjne
prawo do ¿ycia.
Art. 68 Konstytucji deklaruje, ¿e ka¿dy ma prawo do ochrony zdrowia. Aby
ludzie mogli z niego korzystaæ powinni mieæ zapewniony ³atwy dostêp do us³ug
i œrodków medycznych odpowiedniej jakoœci tak¿e do tych, które s³u¿¹c
profilaktyce pozwalaj¹ zapobiec chorobom. System ochrony zdrowia powinien
byæ tak zorganizowany, by zapewnia³ wszystkim, na zasadzie równoœci,
w³aœciw¹ opiekê medyczn¹. W praktyce oznacza to, ¿e system ochrony
zdrowia musi uwzglêdniaæ specyficzne potrzeby poszczególnych grup
spo³ecznych. Niezaspokojenie takich specyficznych dla danej grupy potrzeb
jest przejawem dyskryminacji i de facto godzi w zasadê równego traktowania.
W przypadku kobiet specjalnej uwagi wymagaj¹ potrzeby
z zakresu zdrowia reprodukcyjnego, a wiêc dotycz¹cego uk³adu rozrodczego
i wszystkich jego funkcji. Zdrowie reprodukcyjne stanowi istotny element
zdrowia kobiet. Z racji swoich biologicznych funkcji i z potrzeby wykonywania
regularnych badañ profilaktycznych, kobiety korzystaj¹ z us³ug opieki
zdrowotnej w tym zakresie czêœciej ni¿ mê¿czyŸni. Czêœciej nara¿one s¹ wiêc
na utrudnienia lub koszty wynikaj¹ce z niew³aœciwie funkcjonuj¹cego systemu
ochrony zdrowia.
Konstytucja RP w art. 47 gwarantuje ka¿demu prawo do decydowania
o swoim ¿yciu osobistym, do ochrony prawnej ¿ycia prywatnego i rodzinnego.
Norma ta obejmuje prawo do samostanowienia w kwestiach reprodukcyjnych
oraz do podejmowania autonomicznych decyzji w tym obszarze. W szczególnoœci mieœci siê w niej prawo kobiety do rezygnacji z ci¹¿y obarczonej wad¹
genetyczn¹ lub rozwojow¹. Norma ta obejmuje równie¿ zakaz ingerencji
ze strony osób trzecich, w tym lekarzy, pielêgniarek, po³o¿nych i innych
pracowników s³u¿by zdrowia w decyzje kobiety dotycz¹ce jej zdrowia
reprodukcyjnego, prokreacji, ¿ycia seksualnego. Pracownicy s³u¿by zdrowia
musz¹ powstrzymaæ siê od manifestowania swojego œwiatopogl¹du
w czasie wykonywania czynnoœci zawodowych. W odniesieniu do lekarzy
kodeks etyki w art. 14 wprost przewiduje, ¿e lekarz nie mo¿e wykorzystywaæ
swego wp³ywu na pacjenta w innym celu ni¿ leczniczy. Bezprawne jest wiêc
wywieranie wp³ywu lub ograniczanie autonomii kobiety motywowane w³asnymi
przekonaniami moralnymi lekarza. Przypadki odmowy wystawiania recept
Prawa pacjenta a zdrowie reprodukcyjne
5
na hormonalne œrodki antykoncepcyjne, skierowania na badania prenatalne,
w koñcu odmowa przerwania ci¹¿y bez wskazania realnych mo¿liwoœci
uzyskania tego œwiadczenia w innej placówce - praktyki te g³êboko i w sposób
bezprawny naruszaj¹ prywatnoœæ pacjentki i jej prawo do dokonywania
w³asnych wyborów. Podobnie - komentowanie decyzji kobiet dotycz¹cych
¿ycia seksualnego i prokreacji. Prawo do prywatnoœci obejmuje równie¿
wolnoœæ od cudzych os¹dów moralnych.
Prawo do samostanowienia œciœle ³¹czy siê z wolnoœci¹ sumienia
gwarantowan¹ w art. 53 Konstytucji. Jej realizacja przez placówki s³u¿by
zdrowia oznacza obowi¹zek poszanowania nie tylko œwiatopogl¹du pacjentki,
lecz równie¿ wynikaj¹cych z niego decyzji.
Koniecznoœæ przestrzegania przez wszystkich pracowników s³u¿by zdrowia
praw pacjenta nie wyp³ywa wy³¹cznie z praw cz³owieka zawartych w aktach
prawa miêdzynarodowego oraz gwarantowanych polsk¹ Konstytucj¹. Jest to
tak¿e warunek skutecznego dzia³ania systemu ochrony zdrowia. Œwiatowe
doœwiadczenia wykazuj¹ bowiem, ¿e efekty leczenia lub dzia³añ
profilaktycznych s¹ lepsze, gdy pacjenci s¹ traktowani podmiotowo i œwiadomie uczestnicz¹ w tych procesach.
W Polsce od d³u¿szego czasu odczuwa siê powa¿ny niedostatek œwiadczeñ
medycznych dostêpnych w publicznym systemie opieki zdrowotnej. O ile
w obecnej sytuacji ekonomicznej s³u¿by zdrowia wp³yw œrodowiska
medycznego na zakres i liczbê œwiadczonych us³ug jest niewielki, to zmiana
stosunku do osób korzystaj¹cych z us³ug medycznych le¿y w gestii
pracowników opieki zdrowotnej. Uznanie i respektowanie praw pacjentek
poza tym, ¿e jest niekosztownym sposobem na poprawê jakoœci œwiadczonych
us³ug jest tak¿e obowi¹zkiem osób zatrudnionych w s³u¿bie zdrowia.
Wiele zale¿y tak¿e od samych klientek s³u¿by zdrowia. Œwiadomoœæ w³asnych
praw, znajomoœæ przepisów i wynikaj¹cy st¹d wzrost oczekiwañ mog¹
stanowiæ dodatkow¹ motywacjê do podejmowania dzia³añ na rzecz poprawy
jakoœci i dostêpnoœci œwiadczonych us³ug.
Broszurê adresujemy do kobiet, tote¿ w dalszej jej czêœci skoncentrujemy siê
na prawach pacjentek. Dla uproszczenia terminem „pacjentka” bêdziemy
okreœlaæ nie tylko kobiety zg³aszaj¹ce siê do lekarza z powodu problemów
zdrowotnych, ale tak¿e te, którym nic nie dolega, lecz chc¹ skorzystaæ
z profilaktycznej porady lub us³ugi dotycz¹cej np. antykoncepcji. Dla tych
ostatnich byæ mo¿e odpowiedniejszym terminem by³oby s³owo „klientka”.
W krajach zachodnich tradycyjne okreœlenie „pacjent” zastêpuje siê stopniowo
6
terminem „klient” po to, by podkreœliæ zachodz¹c¹ zmianê w relacji lekarzpacjent. Odchodzi siê od koncepcji, w której osob¹ podejmuj¹c¹ decyzje jest
wy³¹cznie lekarz, pacjent zaœ pozostaje obiektem czynnoœci medycznych.
W nowoczesnych systemach zdrowia relacja ta zbli¿a siê do relacji
partnerskiej. Lekarz jako osoba dysponuj¹ca wiedz¹ specjalistyczn¹ udziela
pacjentowi informacji o rozpoznaniu schorzenia, mo¿liwoœciach jego leczenia,
ryzyku zwi¹zanym z proponowanymi metodami leczniczymi oraz
rokowaniach. Pacjent natomiast na tej podstawie wyra¿a zgodê na czynnoœæ
medyczn¹ lub nie. W praktyce ograniczeniem dla pe³nej realizacji modelu
partnerskiego jest oczywiœcie brak wiedzy medycznej po stronie pacjenta oraz
niska dostêpnoœæ œwiadczeñ w polskiej s³u¿bie zdrowia. Czêsto zgoda
pacjenta ma charakter formalny, bo w³aœciw¹ decyzjê i tak podejmuje lekarz.
Relacja partnerska zak³ada jednak aktywny udzia³ pacjenta w procesie
leczenia. Im wiêkszy stopieñ doinformowania i ogólnej wiedzy pacjenta, tym
bardziej œwiadoma i aktywna jest jego rola.
Prawo do pomocy medycznej
Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty art. 30; Ustawa o zak³adach
opieki zdrowotnej art. 7; Ustawa o œwiadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze œrodków publicznych art. 19
Lekarz ma obowi¹zek udzielaæ pomocy lekarskiej w ka¿dym przypadku, gdy
zw³oka w jej udzieleniu mog³aby spowodowaæ niebezpieczeñstwo utraty ¿ycia,
ciê¿kiego uszkodzenia cia³a lub ciê¿kiego rozstroju zdrowia, oraz w innych
przypadkach niecierpi¹cych zw³oki.
¯adne okolicznoœci nie mog¹ stanowiæ podstawy do odmowy udzielenia
œwiadczenia zdrowotnego, je¿eli osoba zg³aszaj¹ca siê do zak³adu opieki
zdrowotnej potrzebuje natychmiastowego udzielenia œwiadczeñ zdrowotnych
ze wzglêdu na zagro¿enie ¿ycia lub zdrowia.
W stanach nag³ych œwiadczenia opieki zdrowotnej s¹ udzielane niezw³ocznie.
Co wiêcej w takiej sytuacji pacjent ma równie¿ prawo skorzystaæ ze œwiadczeñ
opieki zdrowotnej udzielanych przez œwiadczeniodawcê, który nie zawar³
umowy z NFZ, jednak jedynie w niezbêdnym zakresie.
Zaniechanie udzielenia pomocy medycznej mo¿e byæ potraktowane jak
przestêpstwo zawarte w art.162 §1 Kodeksu karnego (patrz „Ochrona
prawna”).
7
Prawo do opieki medycznej odpowiedniej jakoœci
Ustawa o zak³adach opieki zdrowotnej w art.19 ust.1 pkt1; Ustawa o zawodach
lekarza i lekarza dentysty art.4
Pacjentka ma prawo do œwiadczeñ zdrowotnych odpowiadaj¹cych
wymaganiom wiedzy medycznej, a w sytuacji ograniczonych mo¿liwoœci
udzielenia odpowiednich œwiadczeñ - do korzystania z rzetelnej, opartej
na kryteriach medycznych procedury ustalaj¹cej kolejnoœæ dostêpu do tych
œwiadczeñ. Równie¿ na lekarzu ci¹¿y obowi¹zek wykonywania zawodu
zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostêpnymi mu
metodami i œrodkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie
z zasadami etyki zawodowej oraz z nale¿yt¹ starannoœci¹.
Prawo do informacji
Ustawa o zak³adach opieki zdrowotnej art.19 ust.1 pkt2; Ustawa o zawodach
lekarza i lekarza dentysty art.31; Kodeks etyki lekarskiej art. 13, art.16, art.17
Pacjentka korzystaj¹ca z us³ug medycznych ma prawo do pe³nej informacji
na temat stanu swojego zdrowia, proponowanych oraz mo¿liwych metod
diagnostyki i leczenia, spodziewanych korzyœci i ewentualnych skutków
ubocznych oraz ryzyka zwi¹zanego z terapi¹, a tak¿e do informacji o b³êdach
pope³nionych w trakcie procesu diagnostycznego i terapeutycznego.
W kontekœcie zdrowia reprodukcyjnego prawo do informacji obejmuje
w szczególnoœci prawo do informacji na temat metod planowania rodziny,
rodzajów œwiadczeñ zdrowia reprodukcyjnego, zwi¹zanego z nim ryzyka oraz
nie mniej wa¿nej kwestii - dostêpnoœci œwiadczeñ, w tym badañ prenatalnych
i aborcji.
Pacjentka ma prawo wgl¹du do wszelkiej dokumentacji medycznej dotycz¹cej
stanu swojego zdrowia oraz do jej kopiowania. Lekarzowi nie wolno bez zgody
pacjentki informowaæ nikogo o stanie jej zdrowia dotyczy to tak¿e najbli¿szej
rodziny.
Informacja musi spe³niaæ wymóg rzetelnoœci i obiektywizmu. Opieraæ siê
zatem powinna na aktualnej wiedzy medycznej, nie zaœ na systemie etycznym
danego lekarza. Lekarz udzielaj¹c pacjentce informacji nie mo¿e równie¿
ignorowaæ decyzji organów pañstwowych, np. w kwestii rejestracji œrodków
8
hormonalnych oraz ich dopuszczenia do u¿ytku. Tak wiêc nie spe³nia wymogu
rzetelnoœci informacja o szkodliwoœci œrodków antykoncepcyjnych
zarejestrowanych i dopuszczonych do u¿ytku na obszarze RP. Gdyby istotnie
œrodki antykoncepcyjne nios³y takie zagro¿enie dla zdrowia, nie zosta³yby
dopuszczone o obrotu. Podobnie za nierzeteln¹ nale¿y uznaæ informacjê
o tzw. syndromie postaborcyjnym. Badania prowadzone przez Œwiatow¹
Organizacjê Zdrowia nie potwierdzaj¹, aby by³ to problem o istotnym
znaczeniu. Naruszeniem prawa do informacji jest równie¿ stwierdzenie
lekarza, ¿e aborcja w Polsce jest nielegalna. Podobnie sytuacje, w których
lekarz ignoruje lub zbywa proœby kobiet o rozszerzenie informacji. £amie
równie¿ prawo ginekolog, który ukrywa przed pacjentk¹ informacjê, ¿e ci¹¿a
obarczona jest ryzykiem wyst¹pienia wady genetycznej lub rozwojowej.
Prawo do informacji obejmuje równie¿ obowi¹zek zak³adu opieki zdrowotnej
wywieszenia karty praw pacjenta w miejscu i w sposób umo¿liwiaj¹cy
zapoznanie siê z jej treœci¹ przez osoby korzystaj¹ce ze œwiadczeñ.
Prawo do wyra¿enia zgody lub sprzeciwu
Ustawa o zak³adach opieki zdrowotnej art.19 ust.1 pkt3; Ustawa o zawodach
lekarza i lekarza dentysty art.32, art.33, art.34, art.35; Kodeks etyki lekarskiej
art.15
Pacjentka ma prawo do wyra¿enia zgody na udzielenie jej okreœlonych
œwiadczeñ zdrowotnych po uzyskaniu odpowiedniej informacji. Przys³uguje jej
równie¿ prawo sprzeciwu wobec œwiadczeñ. Przeprowadzenie zabiegu bez
zgody pacjenta stanowi przestêpstwo okreœlone w art. 192 k.k. Przy tym istotne
jest, aby by³a to tzw. zgoda poinformowana. Oznacza to, ¿e zgoda pacjentki
musi opieraæ siê na pe³nej, rzetelnej informacji na temat stanu jej zdrowia,
proponowanych metod leczenia, przewidywanych korzyœci i ewentualnych
skutków ubocznych. Informacja musi byæ przekazana przez lekarza w sposób
zrozumia³y, dostosowany do mo¿liwoœci zrozumienia pacjentki.
W przypadku osób ma³oletnich, tj. takich które nie ukoñczy³y 18 roku ¿ycia,
wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego (rodzica lub opiekuna
prawnego ustanowionego przez s¹d). Jeœli ma³oletnia pacjentka nie ma
przedstawiciela ustawowego lub porozumienie z nim nie jest mo¿liwe, zgodê
na czynnoœci medyczne wydaje s¹d opiekuñczy. Podobnie, wymagana jest
zgoda s¹du opiekuñczego w wypadku, gdy przedstawiciel ustawowy
sprzeciwia siê czynnoœciom medycznym niezbêdnych dla usuniêcia
9
niebezpieczeñstwa utraty przez pacjenta ¿ycia, ciê¿kiego uszkodzenia cia³a
b¹dŸ ciê¿kiego rozstroju zdrowia. W wypadkach niecierpi¹cych zw³oki lekarz
mo¿e pomin¹æ procedurê s¹dow¹, jeœli zw³oka grozi³aby pacjentce
niebezpieczeñstwem utraty ¿ycia, ciê¿kiego uszkodzenia cia³a lub ciê¿kiego
rozstroju zdrowia.
Je¿eli pacjentka ukoñczy³a 16 lat, konieczna jest równie¿ jej zgoda. Jeœli
sprzeciwia siê ona czynnoœciom lekarza, wymagana jest zgoda s¹du
opiekuñczego. Podobnie, niezbêdna bêdzie zgoda s¹du, gdy pacjentka, która
ukoñczy³a 16 lat, zgadza siê na œwiadczenie, sprzeciw natomiast zg³aszaj¹ jej
przedstawiciele ustawowi (art.42 ust.6 u.z.l.).
Nieco inaczej wygl¹da kwestia zgody osoby ma³oletniej na zabieg przerwania
ci¹¿y. Tu zgoda wymagana jest ju¿ od pacjentek, które ukoñczy³y 13 lat (patrz
„Prawo nastolatki do przerwania ci¹¿y”).
Lekarz mo¿e jednak udzieliæ œwiadczenia zdrowotnego bez zgody pacjenta w
dwóch wypadkach. Po pierwsze, je¿eli pacjent wymaga niezw³ocznej pomocy
lekarskiej, a ze wzglêdu na stan zdrowia lub wiek nie mo¿e wyraziæ zgody i nie
ma mo¿liwoœci porozumienia siê z jego przedstawicielem ustawowym lub
opiekunem faktycznym. Po drugie, lekarz mo¿e zmieniæ leczenie lub zabieg
wtedy, gdy w trakcie ich wykonywani wyst¹pi¹ okolicznoœci, które nale¿y
uwzglêdniæ, by nie dosz³o do utraty ¿ycia, ciê¿kiego uszkodzenia cia³a lub
ciê¿kiego rozstroju zdrowia, a niezw³oczne uzyskanie zgody pacjenta lub jego
przedstawiciela prawnego jest niemo¿liwe.
Przypadki, w których leczenie mo¿e byæ podjête wbrew woli pacjenta,
okreœlaj¹ równie¿ Ustawa o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia³aniu
alkoholizmowi, Ustawa o przeciwdzia³aniu narkomanii, Ustawa o chorobach
zakaŸnych i zaka¿eniach, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego.
Zgoda co do zasady mo¿e byæ udzielona ustnie, a nawet w sposób domyœlny,
tj. przez takie zachowanie, które w sposób niebudz¹cy w¹tpliwoœci wskazuje
na wolê poddania siê czynnoœciom medycznym. Jednak ju¿ operacja oraz
leczenie o podwy¿szonym ryzyku wymaga zgody pisemnej.
Prawo do decydowania o sobie wi¹¿e siê z prawem wyboru lekarza oraz
po³o¿nej.
10
Prawo do poufnoœci
Ustawa o zak³adach opieki zdrowotnej art.18, art.19a ust.1; Ustawa
o zawodach lekarza i lekarza dentysty art.40; Kodeks etyki lekarskiej art.23,
art.28
Prawo do poufnoœci to z jednej strony obowi¹zek ochrony danych zawartych
w dokumentacji medycznej. Odpowiedzialnoœæ za jego dochowanie ci¹¿y
na kierowniku zak³adu opieki zdrowotnej. Z drugiej strony to obowi¹zek lekarza
zachowania w tajemnicy informacji zwi¹zanych z pacjentk¹, a uzyskanych
w zwi¹zku z wykonywaniem zawodu. Nie ogranicza siê to wy³¹cznie do danych
dotycz¹cych zdrowia. Chodzi tu o wszystkie informacje, które lekarz uzyska³
w zwi¹zku z udzielaniem pacjentce œwiadczeñ. Dotyczy to równie¿ szczegó³ów
¿ycia intymnego. Do nieujawniania danych dotycz¹cych pacjentki zobowi¹zane s¹ równie¿ pielêgniarki i po³o¿ne.
Dokumentacja medyczna co do zasady jest udostêpniana wy³¹cznie
pacjentce, osobie przez ni¹ upowa¿nionej lub jej przedstawicielowi
ustawowemu. Osobom trzecim (w tym instytucjom) zak³ad opieki zdrowotnej
udostêpnia dokumentacjê wy³¹cznie, gdy tak przewiduj¹ przepisy, np. je¿eli
dokumentacja jest niezbêdna do zapewnienia ci¹g³oœci œwiadczeñ
zdrowotnych, do wykonywania kontroli i nadzoru nad œwiadczeniodawcami,
do ustalenia uprawnieñ rentowych, do celów naukowych - wówczas jednak bez
ujawniania danych umo¿liwiaj¹cych identyfikacjê pacjentki.
Lekarz jest zwolniony z tajemnicy zawodowej wówczas, gdy jej zachowanie
mog³oby stanowiæ niebezpieczeñstwo dla ¿ycia lub zdrowia pacjentki lub
innych osób. Zgodna z prawem zatem bêdzie sytuacja, kiedy lekarz informuje
o nosicielstwie wirusa HIV osoby maj¹ce bezpoœredni kontakt z nosicielem
i nara¿one na zaka¿enie. Niezale¿nie od powy¿szego wyj¹tku, lekarz mo¿e
przekazywaæ informacje niezbêdne dla celów naukowych lub dydaktycznych.
Zgodne z prawem wiêc pozostaje udostêpnianie informacji o stanie zdrowia
pacjenta studentom, sta¿ystom, oœrodkom badawczym. Lekarz mo¿e te¿
powierzaæ informacje innemu lekarzowi w zwi¹zku z kontynuacj¹ leczenia.
Przekazuje on równie¿ informacje dotycz¹ce pacjentki jeœli badanie zosta³o
przeprowadzone na ¿¹danie uprawnionych instytucji. Lekarzowi nie wolno
przekazywaæ do publicznej informacji danych osobowych pacjentki.
Poufnoœæ nie tylko nale¿y do podstawowych praw pacjenta, jest te¿ czynnikiem
wp³ywaj¹cym na skutecznoœæ leczenia. Lekarz powinien znaæ wa¿ne dla procesu
leczenia fakty dotycz¹ce swoich pacjentów i ich rodzin po to, by dobraæ
11
w³aœciw¹ terapiê. Aby mieæ dostêp do tych informacji, musi pozyskaæ zaufanie
osób korzystaj¹cych z jego porad. Podstaw¹ zaœ tego zaufania jest gwarancja,
¿e poufne informacje nie zostan¹ nikomu przekazane. Dotyczy to równie¿
sytuacji, w których motywem ich ujawnienia by³oby dobro osoby zainteresowanej
i w tym wypadku lekarz musi uzyskaæ jej zgodê na udostêpnienie informacji
osobom trzecim.
Zaufanie do lekarza i jego dyskrecji ma szczególne znaczenie dla kobiet
korzystaj¹cych z us³ug lekarzy ginekologów, zw³aszcza w ma³ych
miejscowoœciach. Podczas tych wizyt lekarz w naturalny sposób uzyskuje
informacje dotycz¹ce prywatnego ¿ycia pacjentki. Czêsto nie uœwiadamia
sobie, jakim prze¿yciem dla dziewcz¹t i kobiet jest powierzenie ich komuœ
obcemu. Ryzyko, ¿e tajemnica lekarska nie zostanie dochowana, mo¿e
powstrzymywaæ pacjentki od wizyty u lekarza b¹dŸ te¿ zmuszaæ
je poszukiwania dostêpu do œwiadczeñ poza miejscem swojego zamieszkania.
Nieprzestrzeganie zatem prawa do poufnoœci mo¿e ograniczaæ dostêp
do œwiadczeñ zdrowotnych b¹dŸ te¿ podra¿aæ ich koszt dla pacjentki.
Prawo do poszanowania intymnoœci i godnoœci
Ustawa o zak³adach opieki zdrowotnej art.19 ust.1 pkt 4; Ustawa o zawodach
lekarza i lekarza dentysty art.36; Kodeks etyki lekarskiej art. 3, art.12
Pacjentka ma prawo do poszanowania jej intymnoœci i godnoœci w czasie
udzielania œwiadczeñ zdrowotnych. Konsekwentnie, przy wykonywaniu badañ
lub innych czynnoœci medycznych mo¿e uczestniczyæ tylko niezbêdny,
ze wzglêdu na rodzaj œwiadczenia, personel medyczny i ewentualnie osoba
bliska pacjentce. Dlatego te¿ niedopuszczalne s¹ sytuacje, kiedy przy
porodzie obecne s¹ osoby postronne nie uczestnicz¹ce w procedurze. Prawo
pacjentki do poszanowania intymnoœci jest naruszane równie¿ wówczas, gdy
w czasie badania ginekologicznego, wykonywania USG piersi, badania
palpacyjnego piersi do gabinetu zagl¹da pielêgniarka lub rejestratorka.
Obowi¹zek zadbania o to, aby personel medyczny nie narusza³ godnoœci
pacjentek ci¹¿y na lekarzu.
Wyj¹tek dotyczy klinik i szpitali akademii medycznych, medycznych jednostek
badawczo-rozwojowych i innych jednostek uprawnionych do kszta³cenia
studentów, lekarzy oraz innego personelu medycznego. Jeœli pacjentka
korzysta z us³ug tego rodzaju placówki, w badaniach oraz przy innych
œwiadczeniach mog¹ uczestniczyæ osoby przechodz¹ce szkolenie, pod
12
4
warunkiem jednak, ¿e nie chodzi o demonstracjê o wy³¹cznie dydaktycznym
charakterze. Wówczas bowiem konieczne jest uzyskanie zgody pacjentki.
Prawo do dodatkowej opieki
Ustawa o zak³adach opieki zdrowotnej art.19 ust.3 pkt1
W zak³adach opieki zdrowotnej przeznaczonych dla osób wymagaj¹cych
ca³odobowych lub ca³odziennych œwiadczeñ zdrowotnych pacjent ma równie¿
prawo do dodatkowej opieki pielêgnacyjnej. Zak³ad powinien równie¿
zapewniæ pacjentowi mo¿liwoœæ kontaktu osobistego, telefonicznego lub
korespondencyjnego z osobami z zewn¹trz. Koszty realizacji tych uprawnieñ
nie mog¹ jednak obci¹¿aæ zak³adu opieki zdrowotnej.
Uprawnienie to obejmuje opiekê nad kobiet¹ w po³ogu. Opieka taka mo¿e byæ
sprawowana przez mê¿a, inn¹ osobê blisk¹ lub wynajêt¹ pielêgniarkê.
W przypadku trudnych porodów, porodów z komplikacjami b¹dŸ
zakoñczonych cesarskim ciêciem, pomoc taka bêdzie mia³a zasadnicze
znaczenie dla samopoczucia pacjentki oraz budowania jej relacji z dzieckiem.
Prawo pacjenta do kontaktu osobistego z osobami z zewn¹trz, w tym
do sprawowania opieki przez inne osoby, mo¿e zostaæ ograniczone przez
kierownika zak³adu opieki zdrowotnej lub upowa¿nionego lekarza tyko
w wypadku zagro¿enia epidemiologicznego lub ze wzglêdu na warunki
przebywania w szpitalu innych chorych. Drugi z wymienionych powodów mo¿e
obejmowaæ sytuacjê, w której np. dodatkowa opieka nocna nad pacjentk¹
bêdzie utrudniona z uwagi na trudne warunki lokalowe. Przepis ten jednak
powinien byæ stosowany z du¿¹ ostro¿noœci¹ tak, aby prawo do dodatkowej
opieki mog³o byæ realizowane w praktyce.
13
CZÊŒÆ II
ŒWIADCZENIA
ZDROWIA REPRODUKCYJNEGO
Kto jest uprawniony do œwiadczeñ opieki zdrowotnej?
Podstawa prawna: Ustawa o œwiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze œrodków publicznych art. 66, art. 75
Do œwiadczeñ opieki zdrowotnej uprawnione s¹ osoby objête
ubezpieczeniem zdrowotnym, obowi¹zkowym lub dobrowolnym.
Obowi¹zkowemu ubezpieczeniu podlegaj¹ osoby wykonuj¹ce pracê
zarobkow¹ na podstawie stosunku pracy, umowy agencyjnej, zlecenia,
kontraktu mened¿erskiego jak równie¿ osoby prowadz¹ce dzia³alnoœæ
gospodarcz¹ oraz rolnicy wraz z cz³onkami ich rodzin. Obowi¹zkowym
ubezpieczeniem zdrowotnym, a tym samym prawem do œwiadczeñ opieki
zdrowotnej, uprawnione s¹ równie¿ nastêpuj¹ce osoby niezatrudnione:
Bezrobotni; do ubezpieczenia zdrowotnego zg³asza ich w³aœciwy powiatowy
urz¹d pracy;
Osoby pobieraj¹ce zasi³ek przedemerytalny lub œwiadczenie przedemerytalne; do ubezpieczenia zdrowotnego zg³asza je ZUS.
Analogicznie do ubezpieczenia zdrowotnego zg³asza ZUS osoby, które nie
pobieraj¹ zasi³ku przedemerytalnego lub œwiadczenia przedemerytalnego
w zwi¹zku z tym, ¿e nie przys³ugiwa³ im zasi³ek dla bezrobotnych. Jednak taka
osoba podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu tylko wówczas, gdy brak prawa
do zasi³ku wynika³ z jednej z nastêpuj¹cych przyczyn:
w okresie 6 miesiêcy przed zarejestrowaniem w urzêdzie pracy osoba
ta rozwi¹za³a stosunek pracy za wypowiedzeniem albo na mocy
porozumienia stron;
w okresie 6 miesiêcy przed zarejestrowaniem siê w urzêdzie pracy spowodowa³a rozwi¹zanie ze swej winy stosunku pracy bez wypowiedzenia;
otrzyma³a przewidziane w szczególnych przepisach œwiadczenie w postaci
jednorazowej odprawy socjalnej, zasi³kowej, pieniê¿nej po zasi³ku socjalnym,
jednorazowej odprawy warunkowej lub pieniê¿nej bezwarunkowej;
otrzyma³a odszkodowanie za skrócenie okresu wypowiedzenia umowy
o pracê.
14
Osoby pobieraj¹ce zasi³ek sta³y z pomocy spo³ecznej; zg³oszenia
dokonuje oœrodek pomocy spo³ecznej;
Osoby pobieraj¹ce œwiadczenie pielêgnacyjne lub dodatek do zasi³ku
rodzinnego z tytu³u samotnego wychowywania dziecka; zg³oszenia
dokonuje wójt, burmistrz lub prezydent miasta;
Bezdomni wychodz¹cy z bezdomnoœci; zg³oszenia dokonuje oœrodek
pomocy spo³ecznej realizuj¹cy indywidualny program wychodzenia
z bezdomnoœci;
UchodŸcy objêci indywidualnym programem integracji na podstawie
przepisów o pomocy spo³ecznej; zg³oszenia dokonuje powiatowe centrum
pomocy rodzinie realizuj¹ce indywidualny program integracji;
Osoby objête indywidualnym programem zatrudnienia socjalnego;
zg³oszenia dokonuje oœrodek pomocy spo³ecznej realizuj¹cy indywidualny
program zatrudnienia socjalnego;
Osoby korzystaj¹ce z urlopu wychowawczego; zg³oszenia dokonuje
pracodawca albo rolnicza spó³dzielnia produkcyjna.
Aby uzyskaæ dokument potwierdzaj¹cy prawo do œwiadczeñ zdrowotnych
wymienione osoby zg³aszaj¹ siê do wskazanych instytucji oraz organów.
Instytucje te i organy maj¹ obowi¹zek zg³aszaæ do ubezpieczenia wymienione
osoby, o ile nie podlegaj¹ one obowi¹zkowi ubezpieczenia z innych tytu³ów.
Osoby niepodlegaj¹ce ubezpieczeniu obowi¹zkowemu, aby mog³y korzystaæ
ze us³ug publicznej s³u¿by zdrowia, musz¹ wykupiæ ubezpieczenie
dobrowolne.
Osoby nie objête ubezpieczeniem zdrowotnym
Bez wzglêdu na brak ubezpieczenia zdrowotnego ze œwiadczeñ opieki
zdrowotnej mog¹ korzystaæ pacjentki, które:
1) nie ukoñczy³y 18. roku ¿ycia,
2) s¹ w okresie ci¹¿y, porodu i po³ogu (art. 13 ust. 1. u.œ.o.z).
Wyj¹tkiem s¹ równie¿ absolwenci szkó³ œrednich i wy¿szych. Zachowuj¹ oni
prawo do opieki medycznej w okresie 4 miesiêcy od zakoñczenia nauki albo
skreœlenia z listy uczniów lub studentów (art. 67 ust. 5 u.œ.o.z.).
Œwiadczenia zdrowia reprodukcyjnego
15
Programy zdrowotne
Dostêpnoœæ œwiadczeñ zdrowotnych w znacznym stopniu poprawiaj¹ tzw.
programy zdrowotne. Mog¹ je wdra¿aæ i finansowaæ ministrowie, jednostki
samorz¹du terytorialnego (gminy, powiaty, województwa) lub NFZ.
W praktyce programy takie dotycz¹ diagnostyki raka piersi, szyjki macicy,
badañ prenatalnych. W ramach programów uzyskaæ mo¿n¹ bezp³atne
badanie USG, mammograficzne, badanie prenatalne. Z niektórych programów
korzystaæ równie¿ mog¹ osoby nieposiadaj¹ce ubezpieczenia zdrowotnego.
Informacje na ich temat uzyskaæ mo¿na w Wydzia³ach Polityki Zdrowia Urzêdu
Gminy, Urzêdu Miejskiego i in. jednostek samorz¹dowych a tak¿e biura praw
pacjenta przy wojewódzkich oddzia³ach NFZ (adresy biur znajduj¹ siê
na koñcu broszury).
I Prawo do poradnictwa antykoncepcyjnego,
prawo do antykoncepcji
Podstawa prawna: Ustawa o planowaniu rodziny i warunkach dopuszczalnoœci
przerywania ci¹¿y (u.p.r.); Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia w sprawie recept
lekarskich (rozp.r.l.); Ustawa o œwiadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze œrodków publicznych (u.œ.o.z.)
Organy administracji rz¹dowej oraz samorz¹du terytorialnego, s¹ zobowi¹zane
w zakresie swoich kompetencji zapewniæ obywatelom swobodny dostêp
do metod i œrodków s³u¿¹cych dla œwiadomej prokreacji (art. 2 ust. 2 u.p.r.). Prawo
to obejmuje dostêp do poradnictwa antykoncepcyjnego oraz œrodków
antykoncepcyjnych.
Spoœród antykoncepcyjnych œrodków doustnych refundowane s¹ jedynie
te, które jednoczeœnie pe³ni¹ funkcje lecznicze. Ich dzia³anie antykoncepcyjne
nale¿y do funkcji drugorzêdnych. S¹ to leki starej generacji. Nowoczesne
œrodki hormonalne przeznaczone wy³¹cznie do regulacji p³odnoœci nie zosta³y
objête refundacj¹. Nie s¹ równie¿ refundowane domaciczne wk³adki
antykoncepcyjne (tzw. spirale domaciczne), ani te¿ antykoncepcja po
stosunku (obecnie jedynym œrodkiem zarejestrowanym jest postinor).
16
Wszystkie hormonalne œrodki antykoncepcyjne wydawane s¹ na receptê.
Receptê na œrodki refundowane mo¿e wystawiæ lekarz prowadz¹cy prywatn¹
praktykê, o ile zawar³ z oddzia³em wojewódzkim NFZ umowê upowa¿niaj¹c¹
go do wystawiania takich recept. Lekarz jednorazowo mo¿e przepisaæ
pacjentce maksymalnie iloœæ niezbêdn¹ do szeœciomiesiêcznego stosowania
(§8 pkt1 p-pkt d rozp.r.l.). Receptê mo¿na zrealizowaæ w terminie
nieprzekraczaj¹cym 30 dni od daty jej wystawienia (§18 pkt1. rozp.r.l.).
Proponuj¹c indywidualnie œrodek antykoncepcyjny lekarz powinien braæ pod
uwagê wy³¹cznie stan zdrowia pacjentki oraz wskazania i przeciwwskazania
do jego stosowania. Niedopuszczalna jest odmowa przepisania danego
œrodka motywowana „ogóln¹ szkodliwoœci¹”. Dostêpne w aptekach œrodki
antykoncepcyjne po przejœciu testów i badañ zosta³y zarejestrowane
i dopuszczone do u¿ytku na terenie RP.
Dostêp do œrodków antykoncepcyjnych w aptekach
Podstawa prawna: Ustawa z dnia 6 wrzeœnia 2001 r. prawo farmaceutyczne
(u.p.f.)
Apteki s¹ zobowi¹zane do posiadania na stanie produktów leczniczych
(hormonalnej antykoncepcji doustnej, w tym antykoncepcji dzieñ-po, plastrów
antykoncepcyjnych) i wyrobów medycznych (prezerwatyw, spirali
domacicznych) w iloœci i asortymencie niezbêdnym do zaspokojenia potrzeb
zdrowotnych miejscowej ludnoœci (art. 95 ust. 1. u.p.f.). Apteki zatem maj¹
obowi¹zek utrzymywania w ci¹g³ej sprzeda¿y ró¿nego rodzaju œrodków
antykoncepcyjnych. W szczególnoœci kierownicy aptek maj¹ obowi¹zek
zapewniæ dostêpnoœæ œrodków refundowanych. W przypadku braku
poszukiwanego produktu leczniczego kierownik apteki powinien zapewniæ
jego sprowadzenie w terminie uzgodnionym z pacjentem (art.95 ust.3. u.p.f.).
Na pracownikach aptek ci¹¿y tak¿e obowi¹zek udzielania informacji
o produktach leczniczych i wyrobach medycznych (art. 86 ust. 2 pkt 4 u.p.f.)
Farmaceuta nie ma prawa odmówiæ klientce sprzeda¿y œrodka
antykoncepcyjnego w oparciu o tzw. klauzulê sumienia (patrz punkt VII.
„Klauzula sumienie”). Podobnie w³aœcicielowi apteki nie wolno wycofywaæ
z asortymentu œrodków, stosowaniu których sprzeciwia siê jego œwiatopogl¹d.
17
Sterylizacja
W polskim prawie nie ma regulacji, która wprost odnosi siê do zabiegów sterylizacji. W szczególnoœci sterylizacja nie zosta³a przewidziana w ustawodawstwie jako metoda kontroli p³odnoœci. Wobec takiego stanu rzeczy dominuje
pogl¹d, ¿e zabieg przeprowadzony za zgod¹ pacjentki jako trwa³a metoda
antykoncepcyjna stanowi przestêpstwo ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu
w postaci pozbawienia cz³owieka zdolnoœci p³odzenia (art. 156 k.k.).
Kontrowersje wokó³ aktualnego stanu prawnego powoduj¹, ¿e w praktyce
sterylizacja na ¿yczenia, traktowana jako trwa³a metoda zapobiegania ci¹¿y,
nie jest dostêpna.
Powy¿sza wyk³adnia budzi jednak powa¿ne w¹tpliwoœci. Celem normy
zawartej w art. 156 k.k. jest ochrona osoby przed dzia³aniami, które powoduj¹
drastyczne pogorszenie jakoœci jej ¿ycia. Kodeks karny we wskazanym
przepisie karze bowiem za „pozbawienie cz³owieka wzroku, s³uchu, mowy,
zdolnoœci p³odzenia” oraz za spowodowanie „innego ciê¿kiego kalectwa,
ciê¿kiej choroby nieuleczalnej lub d³ugotrwa³ej, choroby realnie zagra¿aj¹cej
¿yciu, trwa³ej choroby psychicznej, ca³kowitej albo znacznej trwa³ej
niezdolnoœci do pracy w zawodzie lub trwa³ego, istotnego zeszpecenia lub
zniekszta³cenia cia³a”. Tymczasem zabiegi sterylizacji antykoncepcyjnej
przeprowadza siê po to, aby wyeliminowaæ stres zwi¹zany z ryzykiem
pojawienia siê nieplanowanej ci¹¿y, umo¿liwiæ jednostce mo¿liwoœæ realizacji
planów rodzinnych, zawodowych w poczuciu bezpieczeñstwa. Wobec tego
stwierdziæ mo¿na, ¿e zabieg sterylizacji antykoncepcyjnej - jako procedura
w istocie skutkuj¹ca popraw¹ jakoœci ¿ycia cz³owieka - nie godzi w dobro
bêd¹ce przedmiotem ochrony art. 156 k.k., pomimo ¿e powoduje trwa³e
pozbawienie funkcji reprodukcyjnych. Nie mo¿na równie¿ pomijaæ faktu, ¿e
dostêp do tej procedury œciœle zwi¹zany jest z realizacj¹ prawa do planowania
rodziny. Wówczas natomiast, gdy pacjentka nie mo¿e korzystaæ z innych
metod antykoncepcyjnych o porównywalnej skutecznoœci, sterylizacja
pozostaje jedyn¹ metod¹, brak której powoduje niemo¿noœæ korzystania z prawa do œwiadomej prokreacji i œwiadomego rodzicielstwa.
Istotnym argumentem za wyk³adni¹ na rzecz legalnoœci sterylizacji
antykoncepcyjnej s¹ ponadto zobowi¹zania miêdzynarodowe Polski
w obszarze praw cz³owieka. Komitety monitoruj¹ce realizacjê traktatów praw
cz³owieka w ramach ONZ wielokrotnie zajmowa³y stanowisko w tej sprawie.
Komitet Praw Cz³owieka w Uwagach ogólnych nr 28, Równoœæ mê¿czyzn
i kobiet, stwierdza, ¿e bariery prawne dot. sterylizacji, takie jak zgoda mê¿a,
18
wymóg posiadania okreœlonej liczby dzieci, wymóg osi¹gniêcia okreœlonego
wieku, dyskryminuj¹ kobiety w realizacji ich prawa do prywatnoœci.
Podobnie Komitet ds. Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet
wielokrotnie rekomendowa³ zniesienie przeszkód natury prawnej w dostêpie
do us³ug planowania rodziny (patrz uwagi koñcowe w sprawie raportu
okresowego Kongo 01/02/2000, U.N. Doc. A/55/38, pkt 228 oraz) oraz
apelowa³ o takie rozwi¹zania prawne, zgodnie z którymi sterylizacja bêdzie
procedur¹ legaln¹ i dostêpn¹ (patrz Uwagi koñcowe do raportu okresowego
Chile 09/07/99, UN Doc.A/54/38, pkt 228; Uwagi koñcowe do raportu
okresowego Idonezji 14/05/98, UN Doc. A/53/38, pkt 284).
Legalna natomiast pozostaje sterylizacja przeprowadzana w celu leczniczym,
np. wówczas, gdy ci¹¿a lub poród wi¹za³by siê z zagro¿eniami zdrowotnymi
dla kobiety.
II. Prawo do opieki zdrowotnej w czasie ci¹¿y
i po³ogu
ze œrodków publicznych (u.œ.o.z.); Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia
21 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu œwiadczeñ opieki zdrowotnej, w tym
badañ przesiewowych, oraz okresów, w których te badania s¹
przeprowadzane (rozp.œ.o.z.)
Ciê¿arnym przys³uguj¹ bezp³atnie zarówno wizyty lekarskie, jak te¿ wszystkie
badania diagnostyczne, które lekarz z poradni maj¹cej umowê z NFZ uzna za
konieczne. Jeœli zajdzie koniecznoœæ wykonania badañ, których nie mo¿na
wykonaæ ambulatoryjnie, lekarz wystawia skierowanie do szpitala. Natomiast
koszty wszystkich badañ zleconych przez lekarza, w gabinecie, przychodni
czy spó³dzielni lekarskiej, które nie maj¹ umowy z NFZ, pacjentka musi
ponieœæ samodzielnie.
Przy tym pacjentkom nieobjêtym ubezpieczeniem zdrowotnym przys³uguj¹
- w okresie ci¹¿y, porodu i po³ogu - œwiadczenia opieki zdrowotnej na takich
samych zasadach jak osobom ubezpieczonym. S¹ one finansowane
bezpoœrednio z bud¿etu pañstwa. Pacjentkom wówczas wydaje siê leki,
wyroby medyczne i œrodki pomocnicze bezp³atnie, o ile s¹ one zwi¹zane
z ci¹¿¹, porodem i po³ogiem (art. 13 u.œ.o.z.). W okresie ci¹¿y i po³ogu kobiety
maj¹ równie¿ prawo do dodatkowych œwiadczeñ zdrowotnych lekarza dentysty
19
oraz materia³ów stomatologicznych. Dla tych pacjentek s¹ to œwiadczenia
gwarantowane (art. 31 ust. 3).
Œwiadczenia profilaktyczne dla kobiet w ci¹¿y obejmuj¹: badania ogólne,
badanie ginekologiczne we wziernikach oraz przez pochwê i brzuch, pomiar
ciœnienia têtniczego krwi, poradnictwo z zakresu zdrowego stylu ¿ycia,
a od 21 tygodnia ci¹¿y tak¿e w zakresie przygotowania do porodu i karmienia
piersi¹. Prócz tego w kolejnych tygodniach ci¹¿y kobietom przys³uguj¹
nastêpuj¹ce œwiadczenia oraz badania diagnostyczne:
Do 10 tyg. ci¹¿y
Ocena pH wydzieliny pochwowej
Ocena wydzieliny pochwowej (test z KOH)
Badanie cytologiczne
Badanie piersi
Ocena ryzyka ci¹¿owego (ocena ta obejmuje równie¿ ryzyko
wyst¹pienia wad rozwojowych lub genetycznych p³odu, w tym wad
stanowi¹cych podstawê do usuniêcia ci¹¿y; je¿eli zachodzi
prawdopodobieñstwo wyst¹pienia tego rodzaju nieprawid³owoœci, lekarz
ma obowi¹zek udzieliæ pacjentce stosownej informacji)
Grupa krwi i Rh (je¿eli nie wykonano przed ci¹¿¹)
Przeciwcia³a odpornoœciowe (Odczyn Coombsa)
Morfologia krwi
Badanie ogólne moczu
Badanie poziomu glukozy we krwi na czczo
VDRL badanie na obecnoœæ ki³y
Przeciwcia³a anty-HIV (u kobiet w okresie ci¹¿y z podwy¿szonym
ryzykiem po uprzednim uzyskaniu zgody - z porad¹ przed pobraniem
krwi i po uzyskaniu wyniku) oraz oznaczenie przeciwcia³ anty-HIV
u partnera ciê¿arnej po uprzednim uzyskaniu zgody
Konsultacja lekarza dentysty
11-14 tydz. ci¹¿y
Pomiar masy cia³a
Ocena ryzyka ci¹¿owego
Badanie USG
15-20 tydz. ci¹¿y
Pomiar masy cia³a
Morfologia krwi
20
Przeciwcia³a anty-Rh u kobiet z Rh (-)
21-26 tydz. ci¹¿y
Badanie po³o¿nicze zewnêtrzne (w tym ocena wysokoœci dna macicy)
Ocena czynnoœci serca p³odu
Pomiar masy cia³a
Badanie poziomu glukozy we krwi 1 godz. po doustnym podaniu
50 g glukozy
Badanie USG
27-32 tydz. ci¹¿y
Pomiar masy cia³a
Morfologia krwi
Przeciwcia³a odpornoœciowe
Badanie poziomu glukozy we krwi na czczo i 2 godz. po podaniu
doustnym 75 g glukozy (w przypadku nieprawid³owego testu
z 50 g glukozy). W przypadku wystêpowania wskazañ - podanie
globuliny anty-D (28-30 tydz. ci¹¿y)
33-37 tydz. ci¹¿y
Ocena wymiarów miednicy
Badanie piersi
Pomiar masy cia³a
Ocena ruchliwoœci p³odu
W przypadku opieki sprawowanej przez po³o¿n¹ podstawowej opieki
zdrowotnej lub lekarza podstawowej opieki zdrowotnej - obowi¹zkowa
konsultacja lekarza ginekologa
Morfologia krwi
VDRL ki³a
Antygen HBs obecnoœæ ¿ó³taczki typu B
Aminotransferazy - badanie enzymów w¹trobowych
21
Przeciwcia³a anty-HIV (u kobiet w okresie ci¹¿y z podwy¿szonym
ryzykiem po uprzednim uzyskaniu zgody - z porad¹ przed pobraniem
krwi i po uzyskaniu wyniku)
Badanie USG
Konsultacja lekarza dentysty
38-39 tydz. ci¹¿y
Pomiar masy cia³a
Morfologia krwi
40-41 tydz. ci¹¿y
Badanie po³o¿nicze (w tym ocena wysokoœci dna macicy)
Pomiar masy cia³a
Morfologia krwi
Skierowanie do szpitala
W obecnym systemie s³u¿by zdrowia kobieta ma prawo wyboru szpitala,
w którym chce urodziæ swoje dziecko. Prawo wyboru szpitala ogranicza jednak
liczba dostêpnych ³ó¿ek. Porody rodzinne, oraz porody w wodzie, a tak¿e
w asyœcie wybranej po³o¿nej co do zasady nie s¹ objête finansowaniem przez
NFZ. Jednak praktyka w szpitalach w odniesieniu do odp³atnoœci za poród
rodzinny oraz znieczulenie jest bardzo zró¿nicowana. Dlatego jeszcze
w czasie ci¹¿y warto zapoznaæ siê z ofert¹ poszczególnych szpitali.
W pierwszych czterech dobach po porodzie œwiadczenia zdrowotne maj¹ce na
uwadze zdrowie pacjentki obejmuj¹:
badanie podmiotowe matki - wywiad, analiza przebiegu ci¹¿y i porodu,
profilaktykê choroby krwotocznej w przypadku noworodków urodzonych
przedwczeœnie i porodów zabiegowych,
podanie preparatu immunoglobulin ze wzglêdu na matkê bêd¹c¹
nosicielem antygenu HBs (¿ó³taczki typu B),
poradnictwo pielêgnacyjno- laktacyjne.
22
Po wyjœciu pacjentki ze szpitala, w okresie od 1 do 6 tygodnia ¿ycia dziecka,
po³o¿na wizytuje pacjentkê i jej dziecko co najmniej 4 razy. Wizyty te obejmuj¹
poradnictwo w zakresie kontroli p³odnoœci oraz samoopieki pacjentki. Ponadto
po³o¿na udziela porad dotycz¹cych pielêgnacji noworodka, karmienia piersi¹,
szczepieñ ochronnych, badañ profilaktycznych, opieki medycznej i socjalnej.
W okresie od 1 do 2 tygodnia ¿ycia wizytê patrona¿ow¹ sk³ada równie¿ lekarz
pediatra. Zdarza siê, ¿e pacjentki s¹ wzywane na wizytê patrona¿ow¹
do przychodni. Jednak praktyka taka, choæ z punktu widzenia przychodni
ekonomiczna i wygodna z powodów organizacyjnych, narusza przepisy.
III. Leczenie niep³odnoœci
Podstawa prawna: Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o œwiadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze œrodków publicznych (u.œ.o.z.); Za³¹cznik
do u.œ.o.z. wykaz œwiadczeñ opieki zdrowotnej niefinansowanych ze œrodków
publicznych
Leczenie niep³odnoœci nie znalaz³o siê w tzw. koszyku negatywnym, czyli
na liœcie œwiadczeñ nie objêtych finansowaniem ze œrodków publicznych. St¹d,
pacjentom powinny przys³ugiwaæ œwiadczenia zdrowotne zwi¹zane
z niep³odnoœci¹ na zasadzie bezp³atnoœci. W praktyce finansowanie
uzale¿nione jest od rodzaju œwiadczenia.
Umowy NFZ zawierane s¹ na leczenie w poradniach ginekologiczno-po³o¿niczych oraz poradniach leczenia niep³odnoœci. Przypadki mniej skomplikowane
leczone s¹ w poradniach ginekologiczno-po³o¿niczych, natomiast przypadki
niep³odnoœci bardziej z³o¿one, wymagaj¹ce wyspecjalizowanych badañ, w
poradniach leczenia niep³odnoœci. Placówki takie dzia³aj¹ najczêœciej przy
szpitalach klinicznych. W ramach wszystkich poradni finansowane s¹ zarówno
wizyty lekarskie, jak te¿ wszystkie badania diagnostyczne, które lekarz tej
poradni uzna za konieczne. Jeœli zajdzie koniecznoœæ wykonania badañ,
których nie mo¿na wykonaæ ambulatoryjnie, lekarz wystawia skierowanie
do szpitala.
23
Czy NFZ finansuje zabiegi sztucznej inseminacji?
Zabieg sztucznej inseminacji "nasieniem mê¿a lub dawcy", znajduje siê
w katalogu œwiadczeñ szpitalnych, jako procedura Nr 5.06.00.0000715 i jest
œwiadczeniem kontraktowanym przez NFZ i wykonywanym w placówkach
s³u¿by zdrowia, maj¹cych podpisane umowy z NFZ. Pacjentka ze skierowaniem od lekarza z poradni, maj¹cej podpisan¹ umowê z NFZ, musi zostaæ
ostatecznie zakwalifikowana do tego zabiegu przez uprawnionego lekarza
ze szpitala, w którym zabieg bêdzie wykonany. Pacjentka uprawniona
do œwiadczeñ w ramach opieki zdrowotnej finansowanych ze œrodków
publicznych, ma prawo wyboru szpitala, w którym chce siê leczyæ, spoœród
szpitali, które zawar³y umowê z NFZ. W ramach hospitalizacji szpital
zobowi¹zany jest bezp³atnie wykonaæ pacjentce wszystkie konieczne badania
diagnostyczne.
Czy NFZ finansuje zabiegi sztucznego zap³odnienia
in vitro?
Œwiadczenie zdrowotne - sztuczne zap³odnienie in vitro, nie jest wymienione
w katalogu œwiadczeñ szpitalnych, który stanowi podstawê umown¹
do rozliczeñ finansowych pomiêdzy szpitalami a NFZ. Jednoczeœnie jednak,
jak ju¿ wskazywaliœmy, procedura in vitro nie zosta³a objêta wykazem
œwiadczeñ opieki zdrowotnej niefinansowanych ze œrodków publicznych (patrz
Za³¹cznik do u.œ.o.z.). Mimo to w praktyce NFZ nie pokrywa kosztów
zwi¹zanych ani z zabiegiem ani te¿ kosztów terapii hormonalnej towarzysz¹cej
zabiegowi. W¹tpliwoœci dotycz¹ce finansowania zabiegów in vitro
prawdopodobnie zostan¹ w niedalekiej przysz³oœci rozstrzygniête. We
wrzeœniu 2006 Wojewódzki S¹d Administracyjny uchyli³ decyzjê NFZ
odmown¹ w sprawie zwrotu kosztów leczenia bezp³odnoœci t¹ metod¹. Na
z³o¿enie skargi do WSA zdecydowa³o siê ma³¿eñstwo, które koszty leczenie
pokry³o we w³asnym zakresie, a nastêpnie wyst¹pi³o do NFZ o ich zwrot. S¹d
nie przyj¹³ argumentów NFZ, ¿e metoda in vitro nie leczy bezp³odnoœci, a jest
jedynie sposobem na ominiêcie problemów zdrowotnych, które uniemo¿liwiaj¹
urodzenie dziecka. NFZ wyjaœnia³, ¿e procedura nie jest tzw. œwiadczeniem
medycznym i w zwi¹zku z tym Fundusz nie mo¿e refundowaæ kosztów. Sprawa
zosta³a przekazana do ponownego rozpoznania.
24
IV. Diagnostyka, profilaktyka chorób
nowotworowych
ze œrodków publicznych (u.œ.o.z.); Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia
w sprawie zakresu œwiadczeñ opieki zdrowotnej, w tym badañ przesiewowych,
oraz okresów, w których te badania s¹ przeprowadzane (rozp.œ.o.z.);
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 grudnia 2004 r. w sprawie wykazu
chorób oraz wykazu leków i wyrobów medycznych, które ze wzglêdu
na te choroby s¹ przepisywane bezp³atnie, za op³at¹ rycza³tow¹ lub
za czêœciow¹ odp³atnoœci¹ (rozp.w.ch.).
Poni¿ej opisany zakres œwiadczeñ profilaktycznych i diagnostycznych mog¹
rozszerzaæ tzw. programy zdrowotne. W ramach programów wykonywane
mog¹ byæ badania mammograficzne, USG piersi czy cytologia. Programy
takie mog¹ byæ wprowadzane i finansowane przez ministrów, jednostki
samorz¹du terytorialnego lub NFZ (art. 48 u.œ.o.z.). O aktualnie prowadzonych
programach nale¿y dowiadywaæ siê u Rzeczników Praw Pacjenta przy
regionalnych oddzia³ach NFZ, w wydzia³ach zdrowia i opieki spo³ecznej
urzêdów gminnych, miejskich, powiatowych.
Poni¿ej opisaliœmy minimum, które przys³uguje pacjentkom na zasadach
ogólnych.
Profilaktyka
Œwiadczenia w ramach profilaktyki chorób nowotworowych narz¹du rodnego
obejmuj¹:
u kobiet w wieku powy¿ej 18 lat: instrukta¿ samobadania piersi przez
kobietê (§6 pkt1 p-pkt2 rozp.œ.o.z. );
u kobiet w wieku powy¿ej 35 lat: badanie ginekologiczne
(we wziernikach oraz przez pochwê i brzuch), badanie palpacyjne piersi
badania wykonywane s¹ w odstêpach jednorocznych (§5 pkt1 rozp.œ.o.z.)
u kobiet od 30. do 59. roku ¿ycia: badanie cytologiczne szyjki macicy;
w przypadku prawid³owego wyniku badania, badanie powtarza siê
po up³ywie trzech lat;
u kobiet powy¿ej 45. roku ¿ycia: badanie per rectum - co roku
(§6 pkt1 p-pkt5 rozp.œ.o.z. ).
Przepisy nie przewiduj¹ profilaktycznego badañ USG lub mammograficznych.
25
Diagnostyka
Na mammografiê lub badanie USG potrzebne jest skierowanie. Skierowania
takie mog¹ wystawiaæ lekarze specjaliœci w nastêpuj¹cych poradniach:
endokrynologicznej,
endokrynologiczno-ginekologicznej,
leczenia niep³odnoœci,
onkologicznej,
ginekologiczno-po³o¿niczej,
okresu przekwitania,
chirurgii ogólnej,
chirurgii endokrynologicznej,
chirurgii onkologicznej.
V. Œwiadczenia zdrowotne przys³uguj¹ce osobom
zaka¿onym wirusem HIV/chorym na AIDS
Osoby zaka¿one wirusem HIV korzystaj¹ ze œwiadczeñ opieki zdrowotnej
na zasadach przewidzianych dla pozosta³ych œwiadczeniobiorców. Wyj¹tek
dotyczy skierowañ dotycz¹cych ambulatoryjnych œwiadczeñ specjalistycznych. Skierowanie takie nie jest wymagane od osób zaka¿onych wirusem HIV.
Natomiast leczenie antyretrowirusowe odbywa siê w ramach Krajowego
Programu prowadzonego przez Krajowe Centrum ds. AIDS, agendê Ministra
Zdrowia. Niezbêdne jest skierowanie lekarza z kliniki chorób zakaŸnych.
Kliniki takie funkcjonuj¹ przy oœrodkach akademickich. Skierowanie
przesy³ane jest do Centrum i tu podlega ocenie, czy dany pacjent spe³nia
warunki przewidziane w Programie. Leczenie antyretrowirusowe przys³uguje
tak¿e kobietom ciê¿arnym bêd¹cym nosicielkami wirusa oraz ich dzieciom.
Osoby zakwalifikowane do leczenia nie ponosz¹ kosztów za leki
antyretrowirusowe. Szczegó³owych informacji udziela Wydzia³ Informacji przy
Krajowym Centrum ds. AIDS; tel: (22) 331-77-77.
26
VI. Prawo do przerwania ci¹¿y
Podstawa prawna: Konstytucja RP; Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r.
o planowaniu rodziny, ochronie p³odu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoœci
przerywania ci¹¿y (u.p.r.); Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki
Spo³ecznej z dnia 22 stycznia 1997 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych
lekarzy, uprawniaj¹cych do dokonania przerwania ci¹¿y oraz stwierdzania,
¿e ci¹¿a zagra¿a ¿yciu lub zdrowiu kobiety lub wskazuje na du¿e prawdopodobieñstwo ciê¿kiego i nieodwracalnego upoœledzenia p³odu albo nieuleczalnej choroby zagra¿aj¹cej jego ¿yciu (rozp.k.z.l.)
Zgodnie z przepisami kobieta ma prawo podj¹æ decyzjê o przerwaniu ci¹¿y
w trzech wypadkach:
zagro¿enia dla swojego ¿ycia lub zdrowia (art. 4a ust. 1 pkt 1 u.p.r.),
upoœledzenia p³odu albo jego nieuleczalnej choroby
(art. 4a ust. 1 pkt 2 u.p.r.),
gdy ci¹¿a pochodzi z gwa³tu lub innego przestêpstwa
(art. 4a ust. 1 pkt 3 u.p.r.).
Prawo do suwerennej decyzji w tych sytuacjach wyp³ywa z konstytucyjnego
prawa do ochrony ¿ycia kobiety (art. 38 Konstytucji), ochrony jej zdrowia (art.
68), wolnoœci (art. 31) oraz prawa do prywatnoœci i decydowaniu o swoim ¿yciu
(art. 47).
Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem s¹dowym prawo do aborcji
stanowi prawo podmiotowe kobiety i nale¿y do dóbr osobistych jednostki (patrz
wyrok S.N. z 21.11.2003, sygn. V CK 167/03; wyrok S¹du Apelacyjnego
w Bia³ymstoku z 15.11.2004, sygn. I ACa 550/04 oraz wyrok S.N. z 13.10.2003,
sygn. IV CK 161/05).
Zakres autonomii kobiety jest jednak ograniczony wy³¹cznie do wymienionych
sytuacji. W 1996r. Parlament znowelizowa³ prawo zezwalaj¹c¹ na przerywanie
ci¹¿y równie¿ w wypadku, gdy kobieta ciê¿arna znajduje siê w ciê¿kich
warunkach ¿yciowych lub trudnej sytuacji osobistej. W maju 1997r. Trybuna³
Konstytucyjny orzek³, ¿e przepis ten jest niezgodny z Konstytucj¹. W aktualnym stanie prawnym kobieta nie mo¿e zatem decydowaæ o ci¹¿y, wówczas
gdy znajduje siê w trudnej sytuacji finansowej lub ¿yciowej, np. posiada ju¿
trójkê dzieci, jest samotn¹ matk¹ lub znajduje siê w ciê¿kiej sytuacji
mieszkaniowej.
27
Wojewódzkie oddzia³y NFZ maj¹ obowi¹zek zawieraæ umowy ze œwiadczeniodawcami obejmuj¹ce przerwanie ci¹¿y. Procedura ta jest kontraktowaæ pod
nazw¹ „indukcja poronienia lub porodu razem z porodem (zgodnie
z Ustaw¹)”
Prawo do przerwania ci¹¿y stanowi¹cej zagro¿enie
dla ¿ycia lub zdrowia kobiety
Je¿eli ci¹¿a stanowi zagro¿enie dla ¿ycia lub zdrowia kobiety (art. 4a ust. 1 pkt
1 u.p.r.), prawo wy³¹cznie kobiecie pozostawia decyzjê co do dalszych losów
ci¹¿y. Poniewa¿ zagro¿enie dotyczy dóbr cz³owieka najwy¿ej cenionych
we wszystkich systemach prawnych ¿ycia i zdrowia - wy³¹cznie osoba
dysponuj¹ca tymi dobrami mo¿e istniej¹ce ryzyko podj¹æ lub nie.
Rola lekarza ogranicza siê wówczas po pierwsze do stwierdzenia zagro¿enia.
Dokonuje go lekarz posiadaj¹cy tytu³ specjalisty w zakresie medycyny
w³aœciwej ze wzglêdu na rodzaj choroby kobiety ciê¿arnej (§2 pkt1 rozp.k.z.l.).
Przepisy wymagaj¹ jednoczeœnie, aby by³ to inny lekarz ni¿ dokonuj¹cy
przerwania ci¹¿y. Wyj¹tek stanowi sytuacja, gdy ci¹¿a zagra¿a bezpoœrednio
¿yciu kobiety. Wówczas ten sam lekarz mo¿e stwierdziæ wystêpowanie
zagro¿enia, a nastêpnie dokonaæ aborcji (art. 4a ust. 5 u.p.r.). Zaznaczyæ
trzeba, ¿e ustawodawca celowo rozdzieli³ funkcjê orzecznicz¹ i wykonawcz¹.
Rozdzielenie to w praktyce chroni interesy pacjentki lekarz, do którego kobieta
zg³asza siê ze skierowaniem na aborcjê stwierdzaj¹cym zagro¿enie dla jej
zdrowia lub ¿ycia, nie mo¿e kwestionowaæ treœci zaœwiadczenia, w szczególnoœci rozpoznania oraz oceny ryzyka dla zdrowia pacjentki. Tak wiêc
lekarzowi nie wolno weryfikowaæ negatywnie treœci skierowania, nie wolno mu
odmówiæ œwiadczenia z tego powodu, ¿e stan zdrowia pacjentki ocenia
odmiennie ni¿ lekarz wystawiaj¹cy skierowanie. Do dzia³añ bezprawnych
zaliczyæ nale¿y równie¿ nanoszenie przez lekarza jakichkolwiek adnotacji na
skierowaniu lub przekreœleñ, które mog¹ skierowanie to niweczyæ (patrz cz. III
Ochrona prawne, Postêpowanie karne).
Po drugie, zadaniem lekarza jest dostarczenie pacjentce informacji o stanie jej
zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz mo¿liwych metodach
diagnostycznych, leczniczych, daj¹cych siê przewidzieæ nastêpstwach ich
zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu (art. 31 ust.
1 u.z.l.). Informacja powinna byæ pe³na, co oznacza, ¿e obowi¹zkiem lekarza
jest skierowanie pacjentki na wszystkie konieczne badania, równie¿ te, które
28
mog³yby sk³oniæ j¹ do decyzji o przerwaniu ci¹¿y. Bezprawne s¹ próby
ingerowania w decyzjê pacjentki poprzez odmowê skierowania lub
przeprowadzenia badañ diagnostycznych lub konsultacji specjalistycznych.
Jest to suwerenna decyzja pacjentki (patrz Czêœæ III „Ochrona prawna”).
Przepisy Ustawy o planowaniu rodziny nie precyzuj¹, jakie zagro¿enia
zdrowotne uprawniaj¹ do samodzielnej decyzji. Nie ma katalogu chorób, które
uzasadniaj¹ z medycznego punktu widzenia przerwanie ci¹¿y. Formu³a ma
charakter otwarty, co powinno chroniæ pacjentkê przed zawê¿aniem krêgu
sytuacji ryzykownych dla jej zdrowia lub ¿ycia. W praktyce jednak brak
wiêkszej precyzji otwiera pole do uzurpowania sobie przez lekarzy prawa
do oceny, czy konkretne schorzenie jest wystarczaj¹co powa¿ne. Przepisy
tymczasem nie stawiaj¹ wymogu, aby uszczerbek na zdrowiu, który mo¿e byæ
wynikiem ci¹¿y, mia³ charakter ciê¿ki. To pacjentka decyduje, czy jest
w stanie ponieœæ i ¿yæ z danym uszczerbkiem, czy te¿ nie. Ustawa równie¿ nie
mówi nic o prawdopodobieñstwie wyst¹pienia zagro¿enia. W szczególnoœci
przepisy nie uzale¿niaj¹ prawa kobiety do przerwania ci¹¿y od wysokiego
prawdopodobieñstwa. Ka¿de realnie wystêpuj¹ce prawdopodobieñstwo
uprawnia kobietê do podjêcia decyzji.
Ochrona ¿ycia i zdrowia kobiety przewidziana w art. 4a ust. 1 pkt 1 u.p.r.
obejmuje równie¿ zdrowie psychiczne. Tak wiêc kobieta bêdzie uprawniona
do podjêcia decyzji o aborcji nie tylko w wypadku zagro¿enia dla jej zdrowia
fizycznego lecz równie¿ w wypadku, gdy ci¹¿a rodzi ryzyko dla zdrowia
psychicznego, np. depresji. W szczególnych sytuacjach przyjmowaæ jednak
nale¿y, ¿e ci¹¿a stanowi nie tylko zagro¿enie dla zdrowia psychicznego
kobiety, lecz ryzyko dla jej ¿ycia. O takim ryzyku nale¿y mówiæ w wypadku prób
suicydalnych podejmowanych przez nastolatkê podczas ci¹¿y. Prawo do ¿ycia
nie mo¿e byæ interpretowane w sposób zawê¿aj¹cy.
Ustawodawca nie ograniczy³ prawa wyboru kobiety ¿adnym terminem.
Kobieta do koñca ci¹¿y mo¿e, gdyby zasz³y okolicznoœci zagra¿aj¹ce jej ¿yciu
lub zdrowiu, podj¹æ decyzjê o jej przerwaniu. W takim uregulowaniu znajduje
odzwierciedlenie ocena etyczna ustawodawcy, który wobec konfliktu dwóch
dóbr: ¿ycia lub zdrowia kobiety oraz ¿ycia p³odu, nie tylko na pierwszym
miejscu stawia ¿ycie kobiety, lecz równie¿ jej zdrowie.
Postêpowanie lekarza maj¹ce na celu ograniczenie prawa kobiety do aborcji
oprócz odpowiedzialnoœci cywilnej mo¿e skutkowaæ odpowiedzialnoœci¹
karn¹. Odpowiedzialnoœæ taka zaktualizuje siê, jeœli kobieta zmuszona
do donoszenia ci¹¿y i porodu dozna ciê¿kiego rozstroju zdrowia lub ciê¿kiego
uszkodzenia cia³a, np. wówczas gdy kobieta w wyniku ci¹¿y lub porodu straci
29
wzrok. Analogicznie odpowiedzialnoœæ lekarza mo¿e mieæ miejsce w wypadku,
gdy nastêpstwem odmowy przeprowadzenia badania diagnostycznego bêdzie
œmieræ pacjentki (patrz Czêœæ III „Ochrona prawna”).
Prawo do przerwania ci¹¿y obarczonej wadami
rozwojowymi lub genetycznymi p³odu
Kobieta ma prawo zadecydowaæ o kontynuowaniu lub przerwaniu ci¹¿y
w sytuacji, gdy badania prenatalne lub inne przes³anki medyczne wskazuj¹ na
du¿e prawdopodobieñstwo ciê¿kiego i nieodwracalnego upoœledzenia p³odu
albo nieuleczalnej choroby zagra¿aj¹cej jego ¿yciu (art. 4a ust. 1 pkt 2 u.p.r.).
Przy czym, jak wynika z orzecznictwa S¹du Najwy¿szego, „nie musi (...) istnieæ
ca³kowita pewnoœæ upoœledzenia p³odu, wystarczy du¿e prawdopodobieñstwo, które mo¿e wynikaæ tak¿e z innych przes³anek medycznych ni¿ wyniki
badañ prenatalnych (wyrok S.N. z 13.10.2005, sygn. IV CK 161/05, OSP
2006/6/71)
W tym wypadku jednak przerwanie ci¹¿y jest dopuszczalne do chwili
osi¹gniêcia przez p³ód zdolnoœci do samodzielnego ¿ycia poza organizmem
kobiety ciê¿arnej. Za taki moment przyjmuje siê w aktualnym stanie wiedzy
medycznej 22 tydzieñ. Wady p³odu zdiagnozowane po tej dacie nie stanowi¹
podstawy do ¿¹dania przeprowadzenia aborcji.
Przy niektórych wadach p³ód nigdy nie osi¹gnie zdolnoœci do samodzielnego
¿ycia, np. przy bezmózgowiu lub braku innych organów niezbêdnych do ¿ycia.
Wówczas kobieta ma prawo do podjêcia decyzji o usuniêciu ci¹¿y w ka¿dym
wypadku wykrycia wady, niezale¿nie od tego, w którym tygodniu to nast¹pi³o.
Wyst¹pienie okolicznoœci wskazuj¹cych na du¿e prawdopodobieñstwo
ciê¿kiego i nieodwracalnego upoœledzenia p³odu albo nieuleczalnej choroby
zagra¿aj¹cej jego ¿yciu stwierdza lekarz. Jeœli p³ód jest dotkniêty wad¹
genetyczn¹, orzeka o niej - na podstawie badañ genetycznych - lekarz
posiadaj¹cy tytu³ specjalisty. Natomiast o wadzie rozwojowej p³odu orzeka
- na podstawie obrazowych badañ USG - lekarz posiadaj¹cy tytu³ specjalisty
w zakresie po³o¿nictwa i ginekologii (§2 pkt2 rozp.k.z.l.).
Wady p³odu stwierdza inny lekarz ni¿ dokonuj¹cy przerwania ci¹¿y. Jeœli
jednak ci¹¿a zagra¿a bezpoœrednio ¿yciu kobiety, ten sam lekarz mo¿e
po zdiagnozowaniu wady przeprowadziæ aborcjê (§2 pkt2 rozp.k.z.l.). Wobec
faktu, ¿e ustawodawca celowo rozdzieli³ funkcjê orzecznicz¹ oraz wykonaw-
30
cz¹, jako bezprawne co do zasady nale¿y oceniaæ zachowanie lekarza
maj¹cego przeprowadziæ zabieg przerwania ci¹¿y, które polega na
kwestionowaniu treœci zaœwiadczenia (np. umieszczanie w³asnych adnotacji,
uwag, skreœleñ na skierowaniu).
Jak widaæ kwesti¹ determinuj¹c¹ prawo kobiety do podjêcia decyzji jest dostêp
do badañ USG oraz badañ prenatalnych. Zagadnienie badañ ultrasonograficznych oraz na jakich etapach ci¹¿y powinny byæ wykonywane opisaliœmy
w pkt II. „Prawo do opieki zdrowotnej w czasie ci¹¿y i po³ogu”. Poni¿ej omawiamy kwestiê dostêpu do badañ prenatalnych. W tym miejscu zasygnalizowaæjeszcze trzeba, ¿e pozbawienie kobiety dostêpu do badañ USG lub
badañ prenatalnych, skutkowaæ bêdzie odpowiedzialnoœci¹ cywilnoprawn¹,
wówczas gdy p³ód istotnie obarczony by³ wad¹, pacjentce zaœ odebrano
mo¿liwoœæ podjêcia w³asnej decyzji, zmuszaj¹c do urodzenia chorego dziecka
(patrz Czêœæ III „Ochrona prawna”).
Prawo do badañ prenatalnych
Podstawa prawna: Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o œwiadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze œrodków publicznych (u.œ.o.z.);
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu
œwiadczeñ opieki zdrowotnej, w tym badañ przesiewowych, oraz okresów,
w których te badania s¹ przeprowadzane Za³¹cznik nr 3: zakres lekarskich
badañ prenatalnych (przedurodzeniowych), u kobiet o podwy¿szony,
w stosunku do populacyjnego, ryzyku wyst¹pienia choroby lub wady, w tym
genetycznej, wraz z okresami ich przeprowadzania (rozp.œ.o.z.)
Zapewnienie dostêpu do badañ prenatalnych ci¹¿y na organach administracji
rz¹dowej oraz samorz¹du terytorialnego. W zakresie swoich kompetencji
s¹ one zobowi¹zane zapewniæ swobodny dostêp do informacji i badañ
prenatalnych, szczególnie wtedy, gdy istnieje podwy¿szone ryzyko b¹dŸ
podejrzenie wyst¹pienia wady genetycznej lub rozwojowej p³odu albo
nieuleczalnej choroby zagra¿aj¹cej ¿yciu p³odu (art. u.p.r.2 ust. 2a).
Badania prenatalne obejmuj¹ trzy grupy: procedury nieinwazyjne, procedury
inwazyjne oraz badania cytogenetyczne i molekularne. Ka¿da z nich obejmuje
nastêpuj¹ce badania:
Procedury nieinwazyjne
badania USG p³odu wg standardów przewidzianych dla badania USG
pod k¹tem wad i chorób genetycznie uwarunkowanych,
31
badania biochemiczne (oznaczenia poziomów w surowicy krwi kobiety
ciê¿arnej):
osoczowe bia³ko ci¹¿owe A (PAPP-A),
alfa fetoproteina (AFP),
wolna gonadotropina kosmówkowa - podjednostka beta - (wolne B-hCG),
wolny estriol - Estriol;
Zgodnie z przepisami rozp.œ.o.z. (patrz pkt II „Prawo do opieki zdrowotnej
w czasie ci¹¿y i po³ogu”) kobieta, której ci¹¿a nie jest obarczana ryzykiem
wyst¹pienia wady, choroby lub niedorozwoju, powinna mieæ wykonane
przynajmniej trzy badania ultrasonograficzne p³odu:
w 10 - 14 tygodniu ci¹¿y - badanie takie dostarcza informacji
o obecnoœci ¿ywej ci¹¿y, jej usytuowaniu, ocenia wiek p³odowy,
stwierdza, czy ci¹¿a jest pojedyncza czy mnoga oraz pozwala na
wykluczenie du¿ych wad rozwojowych oraz wad genetycznych i uk³adu
kr¹¿enia
w 20 - 24 tygodniu ci¹¿y - wykonuje siê biometriê p³odu i jego u³o¿enie
w jamie macicy; ocenia siê g³ówkê, krêgos³up, klatkê piersiow¹, serce,
jamê brzuszn¹, koñczyny p³odu oraz ³o¿ysko i objêtoœæ wód p³odowych
w 30-37 tygodniu ci¹¿y - ponownie ocenia siê budowê p³odu, jego
u³o¿enie i biometriê oraz objêtoœæ wód p³odowych i wyklucza siê wady
³o¿yska.
W uzasadnionych sytuacjach Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca
wykonanie badania USG równie¿ przed 10. tygodniem ci¹¿y. Szczegó³owy
opis badania na poszczególnych etapach zaawansowania ci¹¿y okreœlaj¹cy
cele badania, co powinien zawieraæ wynik znajduje siê na stronach internetowych Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego (www.gpsk.am.poznan.pl,
zak³adka „Towarzystwa naukowe”, „PTG”).
Procedury inwazyjne
biopsja trofoblastu,
amniopunkcja,
kordocenteza,
badanie krwi pêpowinowej;
U kobiet o podwy¿szonym ryzyku wyst¹pienia choroby lub wady badania
te powinny byæ wykonywane w 1 i 2 trymestrze ci¹¿y. Do g³ównych wskazañ
nale¿¹:
wiek kobiety powy¿ej 40 lat (w praktyce niektórzy lekarze i szpitale
kieruj¹ na badania prenatalne kobiety powy¿ej 35 roku ¿ycia; tak¹
32
granicê wieku jako uprawniaj¹c¹ do badañ prenatalnych podaje równie¿
NFZ);
wyst¹pienie w poprzedniej ci¹¿y aberracji chromosomowej p³odu lub
dziecka;
stwierdzenie wyst¹pienia strukturalnych aberracji chromosomowych
u kobiety ciê¿arnej lub u ojca dziecka;
stwierdzenie znacznie wiêkszego ryzyka urodzenia dziecka dotkniêtego
chorob¹ uwarunkowan¹ monogenetycznie lub wieloczynnikow¹;
stwierdzenie w czasie ci¹¿y nieprawid³owego wyniku badania USG i/lub
badañ biochemicznych wskazuj¹cych na zwiêkszone ryzyko aberracji
chromosomowej lub wady p³odu.
Badania cytogenetyczne i molekularne
hodowla komórkowa,
wykonywanie preparatów do analizy cytogenetycznej (techniki
pr¹¿kowe),
analiza mikroskopowa kariotypu,
analiza FISH (hybrydyzacja in situ z wykorzystaniem fluorescencji),
analiza molekularna i biochemiczna w przypadkach chorób
monogenicznych.
Badania prenatalne wykonywane s¹ równie¿ przez ró¿ne oœrodki w ramach
tzw. programów zdrowotnych (patrz Czêœæ II „Programy zdrowotne”).
Prawo do przerwania ci¹¿y pochodz¹cej z czynu
zabronionego
Kobieta ma prawo przerwaæ ci¹¿ê wówczas, gdy zachodzi uzasadnione
podejrzenie, ¿e ci¹¿a powsta³a w wyniku czynu zabronionego (art. 4a ust. 1 pkt
3 u.p.r.). Chodzi tu nie tylko o przestêpstwo zgwa³cenia (art. 197 k.k.). W tym
miejscu podkreœliæ nale¿y, ¿e przestêpstwo zgwa³cenia obejmuje równie¿
wypadki tzw. gwa³tu ma³¿eñskiego. Wówczas zatem kobieta równie¿
dysponuje prawem do podjêcia decyzji o kontynuowaniu lub przerwaniu ci¹¿y.
Kobieta ma prawo zadecydowaæ w ka¿dym wypadku, gdy do zap³odnienia
dochodzi w wyniku jednego z czynów okreœlonych w Kodeksie karnym. Nale¿¹
do nich:
kazirodztwo (art. 201 k.k.);
czynnoœæ seksualna z osob¹ bezradn¹ lub niepoczytaln¹ (art. 198 k.k.);
33
czynnoœæ seksualna z dzieckiem, które nie ukoñczy³o lat 15, tzw. czyn
lubie¿ny (art. 200 k.k.); jeœli w ci¹¿ê zachodzi dziewczynka przed
ukoñczeniem 15 roku ¿ycia, zawsze taka ci¹¿a jest wynikiem czynu
zabronionego; nie ma przy tym znaczenia, czy do zbli¿enia dosz³o
za obopóln¹ zgod¹ czy nie;
nadu¿ycie stosunku zale¿noœci (np. molestowanie seksualne w miejscu
pracy) (art. 203 k.k.);
zmuszanie do prostytucji (art. 203 k.k.);
handel ludŸmi w celu uprawiania prostytucji za granic¹ (art.204 §4 k.k.).
Uzasadnione podejrzenie, ¿e ci¹¿a wynika z czynu zabronionego stwierdza
prokurator. Wystawia on zaœwiadczenie, z którym kobieta udaje siê do szpitala.
Ustawa o planowaniu rodziny (...) przewiduje jednak 12-tygodniowy termin,
w którym dopuszcza przerwanie ci¹¿y powsta³ej w powy¿szych okolicznoœciach. Po jego up³ywie nie jest mo¿liwe przerwanie ci¹¿y. Oznacza to, ¿e
kobieta dysponuje jedynie 12 tygodniami, w ci¹gu których musi podj¹æ decyzjê
i uzyskaæ wymagane zaœwiadczenia (zaœwiadczenie prokuratora,a w wypadku
ma³oletnich dodatkowo w grê wchodziæ mo¿e zgoda s¹du rodzinnego).
Zaœwiadczenie prokuratora
Prokurator w zaœwiadczeniu stwierdza „uzasadnione podejrzenie, ¿e ci¹¿a
powsta³a w wyniku czynu zabronionego” (art.4a ust.5 w zwi¹zku z art.4a ust.
1 pkt 3 u.p.r.). Ustawa zatem nie wymaga, aby prokurator ze stanowczoœci¹
potwierdzi³ fakt zaistnienia przestêpstwa, ani te¿ by ze stanowczoœci¹
zaœwiadczy³, ¿e ci¹¿a powsta³a w rezultacie jego pope³nienia. Prokurator
potwierdza jedynie uzasadnione podejrzenie, ¿e okolicznoœci te mia³y miejsce.
Zaœwiadczenie zatem nie stwierdza faktów, a jedynie ich prawdopodobieñstwo. Nieuzasadnione jest zatem odwlekanie wydania zaœwiadczenia
do momentu zgromadzenia dowodów prowadz¹cych do pewnoœci. Prokurator
ma obowi¹zek wydaæ zaœwiadczenie ju¿ w momencie, kiedy dysponuje
dowodami uzasadniaj¹cymi samo podejrzenie. W przeciwnym razie
prokurator bezzasadnie ogranicza, a czasem prowadzi do pozbawienia
kobiety dostêpu do legalnej aborcji.
Najkorzystniej wygl¹da sytuacja kobiety wówczas, gdy ta bezpoœrednio
po przestêpstwie zg³asza jego pope³nienie organom œcigania. Wczesne
zawiadomienie umo¿liwia prokuratorowi zebranie innych, oprócz zeznania
pokrzywdzonej, dowodów, w tym wykonanie obdukcji, pobranie nasienia
sprawcy z ubrania, cia³a pokrzywdzonej lub miejsca zdarzenia. Jeœli
34
w terminie najbli¿szej miesi¹czki oka¿e siê, ¿e pokrzywdzona jest w ci¹¿y,
prokurator dysponuj¹c powy¿szymi dowodami oraz zaœwiadczeniem
ginekologicznym okreœlaj¹cym wiek p³odu, nie bêdzie waha³ siê przed
potwierdzeniem uzasadnionego podejrzenia, ¿e ci¹¿a powsta³a w wyniku
przestêpstwa.
Nie zawsze jednak zebranie materia³u dowodowego ponad zeznania
pokrzywdzonej jest mo¿liwe. Nie ka¿de przestêpstwo przeciwko wolnoœci
seksualnej zostaje pope³nione z zastosowaniem przemocy. Przyk³adowo
do gwa³tu mo¿e dojœæ w wyniku groŸby lub podstêpu. Natomiast przestêpstwo
obcowania p³ciowego z osob¹ bezradn¹, upoœledzon¹ lub chor¹ umys³owo
zosta³o zdefiniowane w Kodeksie karnym jako przestêpstwo bezprzemocowe.
Znamiê przemocy w ogóle nie wystêpuje w opisie czynu, co oznacza,
¿e przestêpstwo zostaje pope³nione bez wzglêdu na to, czy sprawca stosowa³
przemoc, czy nie. Podobnie jest w wypadku kazirodztwa, molestowania
seksualnego oraz tzw. czynu lubie¿nego. Gdy do przestêpstwa dochodzi bez
przemocy, odpada obdukcja. Nie zawsze te¿ mo¿liwe jest odebranie zeznañ
œwiadków. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci seksualnej najczêœciej s¹ pope³niane bez œwiadków.
Specyfik¹ przestêpstw przeciwko wolnoœci seksualnej jest równie¿ wysoka
tzw. ciemna liczba, t.j. liczba przestêpstw nieujawnionych. Przestêpstwa
zg³oszone organom œcigania stanowi¹ tu niewielki procent, przys³owiowy
czubek góry lodowej, wszystkich czynów. Ciemna liczba obejmuje te wypadki,
kiedy ofiara nie zdecydowa³a siê na z³o¿enie zawiadomienia z poczucia
wstydu, strachu przed sprawc¹, obawy przed tzw. wtórn¹ wiktymizacj¹,
upokorzeniem i cierpieniami wynikaj¹cymi z postêpowania karnego, ostracyzmem spo³ecznym. St¹d czêœæ ofiar zg³asza siê do organów œcigania dopiero
w chwili stwierdzenia ci¹¿y, oczekuj¹c przede wszystkim pomocy w zapobie¿eniu drastycznym konsekwencjom przestêpstwa. Z badañ wiktymologicznych dotycz¹cych „ciemnej liczby” wywodziæ mo¿na wniosek, ¿e w wielu
wypadkach, gdy do zap³odnienia nie dochodzi, pokrzywdzone nie decyduj¹ siê
na ujawnienie czynu. Prokurator musi uwzglêdniaæ i tê specyfikê przestêpstw
przeciwko wolnoœci seksualnej. Dlatego nie mo¿e odmawiaæ wydania
zaœwiadczenia wy³¹cznie z powodu braku innych, oprócz zeznania pokrzywdzonej, dowodów.
Szczególny przypadek, kiedy zwi¹zek pomiêdzy przestêpstwem a ci¹¿¹ jest
oczywisty i nie nasuwa ¿adnych w¹tpliwoœci, stanowi tzw. czyn lubie¿ny.
Podejmowanie stosunków seksualnych z dziewczynk¹ poni¿ej 15. roku ¿ycia
jest karalne. Jeœli do prokuratury zg³asza siê matka ze swoj¹ córk¹ 15-latk¹,
35
która zasz³a w ci¹¿ê, nie zachodzi ¿adna w¹tpliwoœæ, co do tego, ¿e ci¹¿a
ta pochodzi z przestêpstwa. Nie ma znaczenia, czy do obcowania dosz³o
za zgod¹ dziecka, czy nie. Nie ma te¿ znaczenia, czy sprawc¹ jest równolatek
ciê¿arnej czy te¿ osoba doros³a. Wystarczaj¹c¹ przes³ank¹ wystawienia
zaœwiadczenia przez prokuratora jest zaœwiadczenie ginekologa potwierdzaj¹ce ci¹¿ê i jej stopieñ zaawansowania.
Prokurator nie ma prawa odmówiæ wydania zaœwiadczenia na tej podstawie,
¿e aborcja jest niezgodna z jego œwiatopogl¹dem (patrz pkt VII „Prawo
do œwiadczeñ zdrowia reprodukcyjnego a klauzula sumienia).
Wystawienie zaœwiadczenia wówczas, gdy zachodzi uzasadnione
podejrzenie, ¿e ci¹¿a pochodzi z przestêpstwa, jest ustawowym obowi¹zkiem
prokuratora. Odmowa lub zw³oka w jego wydaniu prowadz¹ca do koniecznoœci
donoszenia ci¹¿y i porodu, mo¿e wi¹zaæ siê z odpowiedzialnoœci¹ cywilnoprawn¹ i karn¹. W takiej sytuacji kobieta zawsze powinna nalegaæ na
udzielenie jej odmowy na piœmie.
Czy wydanie zaœwiadczenia jest uzale¿nione
od wykrycia lub ukarania sprawcy?
Prawo do przerwania ci¹¿y pochodz¹cej z przestêpstwa nie jest uzale¿nione
od wykrycia sprawcy, jego ujêcia ani tym bardziej skazania. Zaœwiadczenie
wydaje prokurator jeszcze na etapie postêpowania przygotowawczego, czyli
zanim sprawa trafi do s¹du. Mo¿e równie¿ zdarzyæ siê tak, ¿e po wydaniu
zaœwiadczenia potwierdzaj¹cego uzasadnione podejrzenie, ¿e ci¹¿a pochodzi
z przestêpstwa, prokurator zmuszony bêdzie umorzyæ postêpowanie
na skutek np. niewykrycia sprawcy.
Kto mo¿e przeprowadziæ zabieg przerwania ci¹¿y?
Przerwania ci¹¿y mo¿e dokonaæ wy³¹cznie lekarz. Przepisy wymagaj¹, aby
posiada³ nastêpuj¹ce kwalifikacje:
pierwszy stopieñ specjalizacji w zakresie po³o¿nictwa i ginekologii,
tytu³ specjalisty w zakresie po³o¿nictwa i ginekologii.
36
W obecnoœci i pod kierunkiem lekarza posiadaj¹cego wymienione kwalifikacje
zabieg mo¿e równie¿ wykonaæ lekarz odbywaj¹cy szkolenie specjalizacyjne,
w celu uzyskania pierwszego stopnia specjalizacji w zakresie po³o¿nictwa
i ginekologii.
Czy przerwanie ci¹¿y jest odp³atne?
Osoba uprawniona do przerwania ci¹¿y jest uprawniona do œwiadczenia
bezp³atnego. Aborcja co do finansowania jest takim samym œwiadczeniem jak
inne œwiadczenia opieki zdrowotnej. Koszty zabiegów s¹ pokrywane
ze œrodków publicznych. Wprost wskazuj¹ na to przepisy u.p.r., w myœl których
osobom objêtym ubezpieczeniem spo³ecznym i osobom uprawnionym
na podstawie odrêbnych przepisów do bezp³atnej opieki leczniczej przys³uguje
prawo do bezp³atnego przerwania ci¹¿y w publicznym zak³adzie opieki
zdrowotnej (art. 4b u.p.r.). Praktyczna realizacja prawa do bezp³atnych
zabiegów aborcyjnych ci¹¿y na NFZ oraz jego wojewódzkich oddzia³ach, które
s¹ zobowi¹zane zawieraæ kontrakty obejmuj¹ce i to œwiadczenie.
Czy mo¿na przerwaæ ci¹¿ê w prywatnym gabinecie?
Przepisy nie stoj¹ na przeszkodzie, aby prywatne gabinety objê³y swoj¹ ofert¹
zabiegi usuwania ci¹¿y. Jednak jeœli do aborcji dochodzi ze wzglêdów
medycznych (zagro¿enie dla ¿ycia, zdrowia kobiety) lub z powodu wad p³odu,
aborcja musi byæ przeprowadzona w szpitalu (art.4a ust.3 u.p.r.). Z punktu
widzenia prawa obojêtny jest status w³asnoœciowy szpitala, mo¿e to byæ szpital
prywatny.
Prawo nastolatki do przerwania ci¹¿y
W¹sko zakrojona autonomia kobiety w zakresie decydowania o swoim ¿yciu
osobistym zostaje jeszcze bardziej ograniczona, gdy chodzi o kobiety
ma³oletnie, tj. te, które nie ukoñczy³y 18 roku ¿ycia. Wówczas wymagana jest
pisemna zgoda przedstawiciela ustawowego, czyli rodzica lub opieku
naprawnego. W przypadku ma³oletniej powy¿ej 13 roku ¿ycia wymagana jest
37
równie¿ jej pisemna zgoda. W przypadku ma³oletniej poni¿ej 13 roku ¿ycia
wymagana jest zgoda s¹du opiekuñczego, a ma³oletnia ma prawo do wyra¿enia w³asnej opinii.
Zgoda s¹du, niezale¿nie od wieku kobiety bêdzie równie¿ wymagana, gdy
przedstawicielem ustawowym jest opiekun prawny. Wynika to st¹d, ¿e opiekun
zobligowany jest do uzyskania zezwolenie s¹du opiekuñczego we wszelkich
wa¿niejszych sprawach, które dotycz¹ osoby ma³oletniego (art. 156 k.r.o.).
Jeœli rodzic lub opiekun prawny sprzeciwia siê przerwaniu ci¹¿y, nastolatka
bêdzie mog³a przerwaæ ci¹¿ê, pod warunkiem jednak, ¿e zgodê wyda s¹d
opiekuñczy.
Mo¿e siê okazaæ, ¿e wymóg uzyskania zgody, zw³aszcza w sytuacji sprzeciwu
rodziców i koniecznoœci skierowania sprawy do s¹du, pozbawi ma³oletni¹
mo¿liwoœci usuniêcia ci¹¿y. Najwiêksze ryzyko dotyczy wypadków ci¹¿y
pochodz¹cej z czynu zabronionego. Tu termin na przeprowadzenie aborcji
wynosi 12 tygodni. Dope³nienie czynnoœci proceduralnych zwi¹zanych
z uzyskiwaniem w³aœciwych zaœwiadczeñ - w pierwszej kolejnoœci od prokuratora, nastêpnie s¹du opiekuñczego - mo¿e nast¹piæ po up³ywie ustawowego
terminu na przerwanie ci¹¿y.
VII. Prawo do œwiadczeñ zdrowia reprodukcyjnego
a klauzula sumienia
Podstawa prawna: Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza
i lekarza dentysty (u.z.l.), art. 39, 30
Jedn¹ z barier, na jakie napotykaj¹ pacjentki szukaj¹ce dostêpu do œwiadczeñ
zdrowia reprodukcyjnego, jest tzw. klauzula sumienia. Lekarze b¹dŸ te¿ ca³e
szpitale, zastrzegaj¹, ¿e nie wykonuj¹ zabiegów przerywania ci¹¿y, badañ
prenatalnych lub badañ diagnostycznych, które s¹ niezbêdne dla pacjentki
mog¹ natomiast stwarzaæ ryzyko dla p³odu. Ginekolodzy odmawiaj¹ wypisywania recept na antykoncepcjê hormonaln¹ lub antykoncepcjê po stosunku.
Jako przyczyna odmowy podawana jest sprzecznoœæ tych œwiadczeñ
ze œwiatopogl¹dem danego lekarza lub wszystkich lekarzy zatrudnionych
w placówce odmawiaj¹cej œwiadczenia.
38
Wolnoœæ sumienia wyboru i ¿ycia zgodnie z w³asnym œwiatopogl¹dem jest
wartoœci¹ konstytucyjn¹, jest te¿ jednym z prawa cz³owieka. Jednak¿e
zarówno wœród wartoœci gwarantowanych Konstytucj¹ jak i w katalogu praw
cz³owieka znajduj¹ siê i inne, w tym w szczególnoœci prawo do ¿ycia, prawo
do zdrowia, prawo do wolnoœci osobistej, prawo do prywatnoœci i decydowania
o swoim ¿yciu osobistym. Polskie ustawodawstwo, precyzuj¹c zasady
korzystania z wolnoœci konstytucyjnych, szuka takich rozwi¹zañ, dziêki którym
realizacja przez lekarza prawa do poszanowania jego œwiatopogl¹du nie
narazi na uszczerbek praw przys³uguj¹cych jego pacjentce. W niektórych
przypadkach prawo lekarza musi te¿ ust¹piæ przed prawem pacjentki.
Czy odmowa lekarza mieszcz¹ca siê w granicach
wyznaczonych przez prawo mo¿e pozbawiaæ
pacjentkê œwiadczenia?
Lekarz, który powo³uj¹c siê na klauzulê sumienia, czyni to zgodnie z Ustaw¹
o zawodach lekarza i lekarza dentysty, nie nara¿a pacjentki na ryzyko
pozbawienia dostêpu do œwiadczenia. Przepisy nak³adaj¹ na niego obowi¹zki
zabezpieczaj¹ce prawo pacjentek do œwiadczeñ. Pe³ne stosowanie prawa
z uwzglêdnieniem zarówno przywileju odmowy jak i obowi¹zków z odmow¹
zwi¹zanych nie zamyka pacjentce drogi do aborcji, badañ prenatalnych lub
innych œwiadczeñ zwi¹zanych ze zdrowiem reprodukcyjnym. Niestety
w Polsce utar³a siê praktyka wybiórczego stosowania przepisów o klauzuli
sumienia. Lekarze s¹ œwiadomi prawa do odmowy, niechêtnie natomiast
wype³niaj¹ obowi¹zki z nim zwi¹zane. Tymczasem klauzula sumienia to
„tandem” sk³adaj¹cy siê z jednej strony z uprawnienia z drugiej zaœ
z obowi¹zków. „Tandem” ten funkcjonuje wy³¹cznie jako ca³oœæ. Lekarzowi nie
wolno korzystaæ z przywileju z pominiêciem obowi¹zków. Obowi¹zki
warunkuj¹ skorzystanie z przywileju. Praktyka przeciwna narusza prawo.
Jakie obowi¹zki ci¹¿¹ na lekarzu odmawiaj¹cym
œwiadczenia sprzecznego z jego œwiatopogl¹dem?
Podstawowym warunkiem, który musi byæ spe³niony, aby lekarz móg³
odmówiæ œwiadczenia niezgodnego z jego œwiatopogl¹dem jest istnienie
realnego konfliktu sumienia. Czêst¹ praktyk¹ jest sytuacja, w której
39
lekarz w szpitalu publicznym odmawia zabiegu ze wzglêdów etycznych,
sugeruj¹c jednoczeœnie us³ugi prywatne. To oznacza, ¿e nie dylematy
natury œwiatopogl¹dowej stanowi¹ powód odmowy œwiadczenia. W takich
okolicznoœciach lekarzowi nie przys³uguje prawa do odmowy wykonania
œwiadczenia na podstawie art. 39 u.z.l.
Obowi¹zek wskazania realnych mo¿liwoœci uzyskania œwiadczenia
u innego lekarza lub w innym zak³adzie opieki zdrowotnej. Wymóg, aby
mo¿liwoœci mia³y charakter realny oznacza, ¿e lekarz mo¿e odes³aæ
jedynie do takiego œwiadczeniodawcy (innego lekarza, szpitala, zak³adu
opieki zdrowotnej), co do którego wie, ¿e przeprowadza on dane
œwiadczenia. Przede wszystkim, ¿e œwiadczeniodawca ten podpisa³
we w³aœciwym zakresie kontrakt z NFZ oraz ¿e nie podnosi wobec danego
œwiadczenia w¹tpliwoœci natury etycznej. Lekarz korzystaj¹cy z klauzuli
sumienia ma zatem obowi¹zek udzieliæ informacji, kto i gdzie dane
œwiadczenia wykona. Lekarz odmawiaj¹cy jest tu gwarantem uzyskania
œwiadczenia w innej placówce lub u innego lekarza.
Do rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia z dn. 6 paŸdziernika 2005 w sprawie
ogólnych warunków umów o udzielanie œwiadczeñ opieki zdrowotnej
zosta³a wpisana zasada, ¿e szpital, w którym wszyscy pracuj¹cy lekarze
powo³uj¹ siê na klauzulê sumienia, musi mieæ umowê z inn¹ placówk¹,
która wykonuje dane badania czy zabiegi. Taka umowa od 1 stycznia 2006
jest warunkiem niezbêdnym do podpisania umowy z NFZ (§ 8 pkt 3
Za³¹cznika do rozp.o.w.u.).
Obowi¹zek odnotowania faktu odmowy œwiadczenia w dokumentacji
medycznej, pisemnego uzasadnienia oraz wskazania innej placówki
wykonuj¹cej dane œwiadczenia.
Lekarz wykonuj¹cy swój zawód na podstawie stosunku pracy lub
w ramach s³u¿by ma obowi¹zek uprzedniego powiadomienia na piœmie
prze³o¿onego.
40
Kiedy prawo nie zezwala lekarzowi odmówiæ
œwiadczenia sprzecznego z jego œwiatopogl¹dem?
Zagro¿enie dla ¿ycia, ryzyko ciê¿kiego uszkodzenia cia³a
Przepisy Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty przewiduj¹, ¿e lekarz
ma bezwzglêdny obowi¹zek udzielenia pomocy lekarskiej w przypadku, gdy
zw³oka w jej udzieleniu mog³aby spowodowaæ niebezpieczeñstwo utraty ¿ycia,
ciê¿kiego uszkodzenia cia³a lub ciê¿kiego rozstroju zdrowia, oraz w innych
przypadkach niecierpi¹cych zw³oki. Ustawodawca wychodzi tu z za³o¿enia,
¿e ¿ycie i zdrowie cz³owieka s¹ wartoœciami cenniejszymi ni¿ prawo jednostki
do poszanowania jej œwiatopogl¹du. Konsekwentnie, w sytuacji konfliktu tym
w³aœnie wartoœciom nale¿y przyznaæ pierwszeñstwo. Przyk³adowo lekarzowi
nie wolno odmówiæ badania diagnostycznego stwarzaj¹cego ryzyko niedonoszenia ci¹¿y, je¿eli w wyniku braku diagnozy i leczenia, zagro¿one by³oby ¿ycie
kobiety.
Wypadki niecierpi¹ce zw³oki
Podobnie lekarzowi nie wolno odmówiæ œwiadczenia sprzecznego z jego
œwiatopogl¹dem w wypadkach niecierpi¹cych zw³oki. Up³yw czasu ma
niebagatelne znaczenie dla dostêpnoœci procedury przerwania ci¹¿y.
Przypomnijmy, ¿e przepisy Ustawy o planowaniu rodziny przewiduj¹ terminy,
po którym przerwanie ci¹¿y nie jest mo¿liwe. Przyk³adowo kobieta chc¹ca
usun¹æ ci¹¿ê pochodz¹c¹ z przestêpstwa, która zg³asza siê do lekarza
z zaœwiadczeniem prokuratora tu¿ przed up³ywem dwunastego tygodnia,
znajduje siê w sytuacji niecierpi¹cej zw³oki. Odmowa nara¿a j¹ na ryzyko,
¿e w wyniku up³ywu terminu do dokonania aborcji zmuszona zostanie
do urodzenia dziecka poczêtego w wyniku np. przestêpstwa zgwa³cenia.
Podobnie sytuacja niecierpi¹ca zw³oki zajdzie wówczas, gdy p³ód dotkniêty
jest wad¹ genetyczn¹, a wada ta zosta³a zdiagnozowana na krótko przed
osi¹gniêciem przez p³ód zdolnoœci do samodzielnego ¿ycia poza organizmem
kobiety.
Wskazaæ jednak nale¿y, ¿e w doktrynie prawniczej silnie jest równie¿
reprezentowany pogl¹d, i¿ wypadkami niecierpi¹cymi zw³oki s¹ jedynie
sytuacje, gdy zw³oka mog³aby powodowaæ zagro¿enie dla ¿ycia lub ciê¿ki
uszczerbek na zdrowiu.
41
Czy dyrektor szpitala, zak³adu opieki zdrowotnej, ordynator oddzia³u
ma prawo zadeklarowaæ w imieniu podleg³ej mu placówki, ¿e nie
wykonuje siê w niej okreœlonych œwiadczeñ?
Wolnoœæ sumienia, z której wywodzi siê prawo odmowy œwiadczenia
sprzecznego ze œwiatopogl¹dem lekarza, jest wolnoœci¹ przys³uguj¹c¹
wy³¹cznie jednostce, nie zaœ instytucjom. Dlatego klauzula sumienia znajduje
odniesienie wy³¹cznie do konkretnego lekarza w konkretnym przypadku
i w ¿adnym razie nie mo¿e byæ stosowana przez ca³¹ placówkê na zasadzie
sumienia zbiorowego firmowanego generalnymi deklaracjami ze strony
kierownictwa zak³adu. Przypomnieæ w tym miejscu wypada, ¿e
œwiadczeniodawcy, którzy zawarli z NFZ umowy o œwiadczenie us³ug, s¹
zobowi¹zani w wypadku zatrudniania lekarzy zg³aszaj¹cych konflikt
œwiadczonych przez dan¹ placówkê us³ug z ich œwiatopogl¹dem - do
posiadania umowy z podwykonawc¹ zapewniaj¹cej wykonanie takich
œwiadczeñ (§8 pkt3 rozp.o.w.u.).
Czy na klauzulê sumienia mo¿e powo³aæ siê farmaceuta i odmówiæ
wydania hormonalnych œrodków antykoncepcyjnych? Czy prokurator
mo¿e ze wzglêdów œwiatopogl¹dowych odmówiæ wydania zaœwiadczenia uprawniaj¹cego do przeprowadzenia aborcji? Czy prawo odmowy
udzia³u w czynnoœciach medycznych z powodu ich niezgodnoœci
ze œwiatopogl¹dem przys³uguje po³o¿nej lub pielêgniarce?
¯adnemu z przedstawicieli powy¿szych zawodów nie przys³uguje przywilej
wy³¹czenia siê lub odmowy wykonania czynnoœci s³u¿bowej ze wzglêdów
œwiatopogl¹dowych. Klauzula sumienia mo¿e byæ stosowana wy³¹cznie
w wypadkach, gdy zosta³a przewidziana w przepisach reguluj¹cych wykonywanie poszczególnych zawodów. Jedynie wówczas zabezpieczony jest
interes drugiej strony: klienta, osoby pokrzywdzonej przestêpstwem czy
pacjenta. Poniewa¿ stosowne regulacje nie zosta³y wprowadzone
do przepisów zawodowych, nie mo¿e byæ mowy o prawie odmowy wykonania
czynnoœci zawodowej.
42
CZÊŒÆ III
OCHRONA PRAWNA
I. Droga interwencyjna
Na dzia³anie niezgodne z prawem przys³uguje skarga do nastêpuj¹cych instytucji:
Rzecznik Praw Obywatelskich
Pe³nomocnik ds. Rodziny i Kobiet
Kierownik zak³adu opieki zdrowotnej, z³o¿ona zgodnie z przepisami
ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postêpowania
administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z póŸn. zm.).
Krajowy Konsultant d/s Po³o¿nictwa i Ginekologii
Prof. dr hab. Stanis³aw RADOWICKI
Klinika Endokrynologii Ginekologicznej
II Katedra Po³o¿nictwa i Ginekologii AM
ul. Karowa 2, 00-315 Warszawa
tel. 0-22 629-12-40, fax. 828-69-25
e-mail: [email protected]
Wojewódzcy Konsultanci d/s Po³o¿nictwa i Ginekologii
Lista adresowa znajduje siê na koñcu broszury
Biuro Praw Pacjenta przy Ministrze Zdrowia
Dyrektor biura: Krystyna Barbara Koz³owska
ul. D³uga 38/40, Warszawa 00-238
tel./faks: (0-22) 635-75-78
Bezp³atna infolinia: 0-800-190-590 (pn. - pt. w godz. 9.00 - 21.00)
Biuro czynne: pn. - pt. w godz. 8.15 - 16.15
Przyjmowanie petentów: pn. - pt. w godz. 9.00 - 16.00
Prawnik biura przyjmuje: pn. - pt. w godz. 9.00 - 15.00
Konsultanci medyczni Biura Praw Pacjenta: pn. - czw. w godz. 15.30 - 19.30
Rzecznicy Praw Pacjenta przy terenowym oddzia³ach NFZ
(lista adresów na koñcu publikacji)
Ochrona prawna
43
II. Postêpowanie administracyjne, kontrola
s¹dowa decyzji administracyjnych
Pewne mo¿liwoœci egzekwowania prawa do œwiadczeñ zdrowia
reprodukcyjnego na drodze administracyjnej, a nastêpnie s¹dowoadministracyjnej, daje Ustawa o œwiadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze œrodków publicznych. Zgodnie z art. 109 dyrektor oddzia³u
wojewódzkiego NFZ jest w³aœciwy do rozpatrywania skarg z zakresu
ubezpieczenia zdrowotnego, w tym spraw dotycz¹cych objêcia ubezpieczeniem zdrowotnym oraz ustalenia prawa do œwiadczeñ. W przepisie tym
zawarta jest podstawa do z³o¿enia w razie odmowy wykonania œwiadczenia,
wystawienia skierowania, czy te¿ pokrycia kosztów finansowania okreœlonych
œwiadczeñ skargi do dyrektora wojewódzkiego oddzia³u NFZ. Rozstrzygniêcie
zapada w formie decyzji administracyjnej. Decyzja taka wydawana jest
w terminie nie d³u¿szym ni¿ 30 dni od dnia wniesienia skargi. Skar¿¹cemu
przys³uguje odwo³anie od decyzji dyrektora wojewódzkiego oddzia³u NFZ do
Prezesa Funduszu w terminie 7 dni. Natomiast od decyzji Prezesa Funduszu
przys³uguje skarga do s¹du administracyjnego (art. 110 u.œ.o.z.).
Wprawdzie s¹dy administracyjne badaj¹ prawid³owoœæ decyzji administracyjnych wy³¹cznie wed³ug kryterium zgodnoœci z prawem. Kwestie
celowoœci nie le¿¹ w kognicji s¹dów administracyjnych. Mimo to wydaje siê, ¿e
niektóre problemy w dostêpie do œwiadczeñ zdrowia reprodukcyjnego mog¹
byæ skutecznie rozwi¹zywane na tej drodze. Jako przyk³ad podaæ mo¿na
problemy z finansowaniem zabiegów in vitro. Jesieni¹ 2006r. Wojewódzki S¹d
Administracyjny w Warszawie uchyli³ decyzjê Prezesa NFZ odmawiaj¹c¹
zwrotu kosztów wy³o¿onych przez ma³¿eñstwo skar¿¹ce na tê procedurê.
Sprawa zosta³a przekazana do ponownego rozpoznania (patrz cz. II
Œwiadczenia zdrowia reprodukcyjnego, pkt III Leczenie niep³odnoœci.
44
III. Postêpowanie cywilne pozew o odszkodowanie,
rentê, zadoœæuczynienie za doznan¹ szkodê
Na drodze postêpowania cywilnego kobieta mo¿e uzyskaæ odszkodowanie,
rentê oraz zadoœæuczynienie za doznan¹ krzywdê. Pozwy rozpoznaj¹
wydzia³y cywilne s¹dów powszechnych.
Odszkodowanie
Celem tego œwiadczenia jest pokrycie straty materialnej, która powsta³a
w maj¹tku pacjentki poszkodowanej bezprawnym dzia³aniem przedstawicieli
s³u¿by zdrowia. Ogóln¹ podstawê prawn¹ stanowi art. 415 k.c., zgodnie
z którym „kto z winy swej wyrz¹dzi³ drugiemu szkodê, obowi¹zany jest do jej
naprawienia”. Ponadto odszkodowanie przys³uguje w razie uszkodzenia cia³a
lub wywo³ania rozstroju zdrowia, np. wówczas gdy w wyniku bezprawnej
odmowy przeprowadzenia aborcji, pacjentka na skutek przebiegu ci¹¿y lub
porodu traci wzrok. Naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynik³e z tego
powodu koszty, w tym koszty leczenia, a je¿eli poszkodowana sta³a siê
inwalidk¹, tak¿e sumê potrzebn¹ na koszty przygotowania do innego zawodu
(art.444 §1 k.c.).
Je¿eli wskutek uszkodzenia cia³a lub wywo³ania rozstroju zdrowia nast¹pi³a
œmieræ pacjentki, zobowi¹zany do naprawienia szkody powinien zwróciæ
koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniós³ (art.446 §1 k.c.). S¹d ponadto
mo¿e przyznaæ najbli¿szym cz³onkom rodziny zmar³ej stosowne
odszkodowanie, je¿eli wskutek œmierci nast¹pi³o znaczne pogorszenie ich
sytuacji ¿yciowej (art.446 §3 k.c.). Do takiego odszkodowania uprawnione
bêd¹ m.in. dzieci i m¹¿.
Renta
Oprócz zadoœæuczynienia za doznan¹ krzywdê oraz odszkodowania pacjentka
mo¿e dochodziæ od osoby lub instytucji zobowi¹zanej do naprawienia szkody
œwiadczenia okresowego - renty (art.444 §2 k.c.). Roszczenie takie powstanie, je¿eli
kobieta utraci³a zdolnoœæ do pracy zarobkowej (ca³kowicie lub czêœciowo) albo je¿eli
zwiêkszy³y siê jej potrzeby lub zmniejszy³y widoki powodzenia na przysz³oœæ.
Ochrona prawna
45
Z wa¿nych powodów s¹d mo¿e zamiast renty lub jej czêœci przyznaæ
odszkodowanie jednorazowe (art. 447 k.c.). Dotyczy to w szczególnoœci
wypadku, gdy poszkodowana sta³a siê inwalidk¹, a przyznanie jednorazowego
odszko-dowania u³atwi jej wykonywanie nowego zawodu.
Co wiêcej, jeœli zaniechania lub zaniedbania po stronie personelu medycznego
doprowadzi³yby do œmierci pacjentki, renta przys³ugiwaæ bêdzie jej dzieciom
oraz innym osobom, wobec których na zmar³ej ci¹¿y³ ustawowy obowi¹zek
alimentacyjny (np. rodzicom). Takiej samej renty mog¹ ¿¹daæ inne osoby
bliskie, którym zmar³a dobrowolnie i stale dostarcza³a œrodków utrzymania,
je¿eli z okolicznoœci wynika, ¿e wymagaj¹ tego zasady wspó³¿ycia
spo³ecznego (art.446 §2 k.c.).
Roszczenie o zadoœæuczynienie za doznana krzywdê
Celem tego roszczenia jest zrekompensowanie szkody niemaj¹tkowej, tzw.
szkody moralnej, krzywdy. Chodzi o sytuacje, w których pacjentka w wyniku
bezprawnego dzia³ania ze strony np. lekarza, po³o¿nej, NFZ dozna³a cierpieñ
fizycznych, psychicznych lub emocjonalnych.
Roszczenie o zadoœæuczynienie za doznan¹ krzywdê przys³uguje w wypadku
naruszenia dóbr osobistych (art. 448 k.c.), w tym takich jak wolnoœæ, prawo
do prywatnoœci, prawo do kszta³towania w³asnego ¿ycia osobistego.
Przyk³adowo naruszenia dóbr osobistych dopuszcza siê lekarz, który
odmawiaj¹c skierowania na badania prenatalne w obawie, ¿e pacjentka
w wypadku wyniku negatywnego przeprowadzi aborcjê, nie wskazuje kto
i gdzie takie skierowania wystawi. Jeœli w wyniku odmowy kobieta zostanie
zmuszona do urodzenia dziecka chorego, bêdzie mog³a dochodziæ
zadoœæuczynienia.
Roszczenie o zadoœæuczynienie przys³uguje tak¿e w razie uszkodzenia cia³a
lub wywo³ania rozstroju zdrowia (art.445 §1 w zwi¹zku z art.444 k.c.).
Roszczenie takie powstaje np. wówczas, gdy lekarz odmawia przerwania
ci¹¿y, a w wyniku porodu lub przebiegu ci¹¿y, kobieta doznaje uszczerbku
na zdrowiu.
W koñcu roszczenie o zadoœæuczynienie za doznan¹ krzywdê przys³uguje
w razie zawinionego naruszenia praw pacjenta okreœlonych w ustawie
o zak³adach opieki zdrowotnej (art.19a u.z.o.o.), tj.
46
prawa dostêpu do dokumentacji medycznej,
prawa do ochrony danych osobowych,
prawa do œwiadczeñ zdrowotnych,
prawa do informacji,
prawa do wyra¿ania zgody na interwencje medyczn¹,
prawa do godnoœci.
Z orzecznictwa
W wyroku z 21.11.2003 (sygn. V CK 167/03, M.Prawn. 2004/10/468) S¹d
Najwy¿szy stwierdzi³, ¿e „bezprawne uniemo¿liwienie wykonania zabiegu
przerwania ci¹¿y - w sytuacji okreœlonej w art. 4a ust. 1 ustawy z 7.1.1993 r.
o planowaniu rodziny, ochronie p³odu ludzkiego i warunkach
dopuszczalnoœci przerwania ci¹¿y - uprawnia kobietê do dochodzenia
wyrównania szkody wynik³ej z tego zdarzenia”. Powództwo wnios³a
kobieta, której szpital odmówi³ aborcji na skutek b³êdnej diagnozy wieku
ci¹¿y. Pacjentka zg³osi³a siê do szpitala ze skierowaniem ginekologa
poradni rejonowej potwierdzaj¹cym ci¹¿ê oraz zaœwiadczeniem
prokuratora uprawniaj¹cym do zabiegu (tu by³o to postanowienie
o umorzeniu postêpowania na skutek niewykrycia sprawcy). Skierowanie
okreœla³o wiek ci¹¿y na 11 tydzieñ. W szpitalu przeprowadzono USG, które
wykaza³o ci¹¿ê 14 tygodniow¹. Wobec tego, ¿e przerwanie ci¹¿y
pochodz¹cej z czynu zabronionego jest mo¿liwe tylko do 12 tygodnia,
szpital odmówi³ wykonania zabiegu.
Powy¿sze orzeczenie ma charakter „precedensowy” w tym sensie, ¿e S¹d
Najwy¿szy uzna³, ¿e prawo do planowania rodziny jest dobrem osobistym,
a jego naruszenie, przez uniemo¿liwienie kobiecie przerwania ci¹¿y,
dopuszczalnego na podstawie art. 4a ust. 1 pkt 3 ustawy, stanowi naruszenie
dobra osobistego, uzasadniaj¹ce mo¿liwoœæ przyznania zadoœæuczynienia na
podstawie art. 448 k.c. Stwierdzi³ równie¿, ¿e kobiecie przys³uguje tak¿e, na
podstawie art. 444 § 1 k.c. w zwi¹zku z art. 361 § 1 i 2 k.c., roszczenie
odszkodowawcze wynikaj¹ce z maj¹tkowych konsekwencji uniemo¿liwienia
przeprowadzenia zabiegu przerwania ci¹¿y, obejmuj¹ce szkodê w postaci
zarówno wydatków zwi¹zanych z ci¹¿¹ i porodem, jak i utraty spodziewanych
dochodów w nastêpstwie tych zdarzeñ.
Ochrona prawna
47
S¹d Najwy¿szy wypowiadaj¹c siê w tej samej sprawie po raz drugi rozszerzy³
zakres szkody wskazuj¹c, ¿e powódce nale¿y siê równie¿ zwrot kosztów
utrzymania dziecka. „Podmiot odpowiedzialny za bezprawne uniemo¿liwienie
dokonania zabiegu przerwania ci¹¿y (...) ponosi koszty utrzymania dziecka
w takim zakresie, w jakim matka dziecka sprawuj¹ca osobiste starania o jego
utrzymanie i wychowanie nie jest w stanie zaspokoiæ usprawiedliwionych
potrzeb dziecka” (uchwa³a z 22.02.2006 sygn. III CZP 8/06).
Równie wa¿na sprawa z zakresu dostêpu do œwiadczeñ zdrowia
reprodukcyjnego to tzw. sprawa ³om¿yñska. W sprawie tej lekarz odmówi³
pacjentce skierowania na badania prenatalne, pomimo ¿e pierwsze
dziecko pacjentki urodzi³o siê z ciê¿k¹ wad¹ genetyczn¹. Ponadto lekarze
nie udzielili pacjentce rzetelnej informacji nt. ryzyka oraz mo¿liwoœci
diagnostycznych. W wyniku tych zaniechañ nie zosta³o wykryte ciê¿kie
genetyczne upoœledzenie p³odu, a pacjentka zosta³a pozbawiona prawa
do podjêcia decyzji o ewentualnym przerwaniu ci¹¿y na podstawie art. 4a
pkt 2 Ustawy o planowaniu rodziny (...).
S¹dy rozpoznaj¹ce sprawê utrzyma³y liniê orzecznicz¹ przyjêt¹ w wy¿ej
omawianym orzeczeniu, tj. ¿e mo¿liwoœæ przerwania ci¹¿y stanowi prawo
podmiotowe. „Nie mo¿e budziæ w¹tpliwoœci prawo kobiety do swobodnego
kszta³towania swojego ¿ycia osobistego, jak te¿ uprawnienie do planowania
rodziny nie wy³¹czaj¹c przeprowadzenia zabiegu aborcyjnego. Naruszenie
powy¿szych uprawnieñ nale¿y postrzegaæ w kategoriach systemu ochrony
dóbr osobistych - naruszenia wolnoœci - dobra osobistego, o którym stanowi
art. 47 Konstytucji oraz art. 23 k.c. Równie¿ w kategoriach naruszenia dóbr
osobistych nale¿y rozpatrywaæ uniemo¿liwienie przeprowadzenie badañ,
które zadecydowa³yby o powstaniu prawnej mo¿liwoœci uwzglêdnienia
¿¹dania przerwania ci¹¿y” (wyrok z 15.11.2004, sygn I ACa 550/04, OSAB
2005/1/3). Argumentacjê tê podzieli³ S¹d Najwy¿szy rozpoznaj¹c skargê
kasacyjn¹ (wyrok z 13.10.2003, sygn. IV CK 161/05, OSP 2006/6/71). „Skoro
wskazana wy¿ej ustawa z 1993 r. o planowaniu rodziny przyznaje rodzicom
prawo do œwiadomego planowania rodziny, a kobiecie prawo do przerwania
ci¹¿y miêdzy innymi (...) z tzw. przyczyn genetycznych, to prawa te nale¿y
uznaæ za prawa podmiotowe rodziców, których naruszenie rodzi
odpowiedzialnoœæ odszkodowawcz¹. W sytuacji, gdy badania prenatalne lub
inne przes³anki medyczne wskazuj¹ na du¿e prawdopodobieñstwo ciê¿kiego
i nieodwracalnego upoœledzenia p³odu, rodzice maj¹ prawo do œwiadomego
podjêcia decyzji, czy chc¹ i mog¹ obci¹¿yæ siebie i swoj¹ rodzinê skutkami
urodzenia dziecka upoœledzonego. Maj¹ prawo w takiej sytuacji podj¹æ
decyzjê o przerwaniu ci¹¿y.”
48
S¹d Najwy¿szy po³o¿y³ nacisk równie¿ na ci¹¿¹cy na lekarzu obowi¹zek
przekazania pacjentowi rzetelnej informacji. „(...) Obowi¹zek udzielania
informacji powinien byæ realizowany w taki sposób, by dostarczyæ pacjentowi
dostatecznych i zrozumia³ych informacji, koniecznych do podjêcia przez niego
decyzji o dalszym postêpowaniu. Pacjent ma bowiem prawo do
samodzielnego decydowania w sprawach osobistych o najistotniejszym
znaczeniu, zaœ obowi¹zkiem lekarza jest dostarczenie mu rzetelnych,
obiektywnych i zrozumia³ych informacji pozwalaj¹cych na podjêcie takiej
decyzji. Dezinformacja, informacja nierzetelna, jak równie¿ brak informacji
stanowi o winie lekarza.” W dalszej czêœci uzasadnienia S¹d wskazuje, ¿e „na
lekarzu, jak na ka¿dym profesjonaliœcie, spoczywa obowi¹zek kompetencji
(...). Chodzi przy tym o kompetencje rzeczywiste, merytoryczne, a nie jedynie
formalne, zaœ obowi¹zek podnoszenia kwalifikacji zawodowych oraz
œledzenia postêpów nauki i techniki medycznej wynika wprost z art. 18 ustawy
o zawodzie lekarza oraz art. 55 kodeksu etyki lekarskiej. Ignorancja w tym
zakresie stanowi winê lekarza.
Naruszenie wskazanych wy¿ej praw podmiotowych uzasadnia równie¿
roszczenia odszkodowawcze na podstawie art. 444 § 1 obejmuj¹ce szkodê
maj¹tkow¹ w postaci kosztów ci¹¿y i porodu czy utraty mo¿liwoœci
zarobkowych matki po urodzeniu upoœledzonego dziecka, a tak¿e szkodê
wynikaj¹c¹ z koniecznoœci ponoszenia przez rodziców zwiêkszonych kosztów
utrzymania upoœledzonego dziecka
IV. Postêpowanie karne zawiadomienie
o pope³nieniu przestêpstwa
Na drodze postêpowania karnego prokurator w postêpowaniu przygotowawczym, a nastêpnie s¹d badaj¹, czy dany lekarz dopuœci³ siê przestêpstwa,
a jeœli tak s¹d wymierzenia karê (grzywny, ograniczenia albo pozbawienia
wolnoœci).
W prawie karnym obowi¹zuje zasada, ¿e do odpowiedzialnoœci karnej mo¿na
poci¹gn¹æ osobê za jej dzia³ania, nie zaœ za zaniechania. Od tej zasady
przewiduje siê wyj¹tek - mo¿na poci¹gn¹æ do odpowiedzialnoœci za zaniechanie osobê, na której ci¹¿y³ prawny obowi¹zek dzia³ania. Obowi¹zek taki
w pewnych okolicznoœciach spoczywa na lekarzu. W myœl art. 30 u.z.l.. Lekarz
jest zobowi¹zany do udzielania pomocy w ka¿dym przypadku, gdy:
Ochrona prawna
49
zw³oka w jej udzieleniu mog³aby spowodowaæ niebezpieczeñstwo utraty
¿ycia,
ciê¿kiego uszkodzenia cia³a lub ciê¿kiego rozstroju zdrowia, oraz
w innych przypadkach niecierpi¹cych zw³oki.
Lekarz zatem ma bezwzglêdny obowi¹zek podjêcia dzia³añ dla ratowania
¿ycia pacjentki, ochrony jej zdrowia przed powa¿nym uszczerbkiem, oraz
w sytuacjach wymagaj¹cych bezzw³ocznych œwiadczeñ medycznych.
Uchylenie siê lekarza od œwiadczeñ w powy¿szych wypadkach wi¹zaæ siê
mo¿e z odpowiedzialnoœci¹ za jedno z poni¿szych przestêpstw:
Nieumyœlne spowodowanie œmierci (155 k.k.)
Spowodowanie ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu w postaci:
pozbawienia cz³owieka wzroku, s³uchu, mowy, zdolnoœci p³odzenia,
innego ciê¿kiego kalectwa, ciê¿kiej choroby nieuleczalnej lub
d³ugotrwa³ej, choroby realnie zagra¿aj¹cej ¿yciu, trwa³ej choroby
psychicznej, ca³kowitej albo znacznej trwa³ej niezdolnoœci do pracy
w zawodzie lub trwa³ego, istotnego zeszpecenia lub zniekszta³cenia
cia³a (art. 156 k.k.).
Nara¿enie cz³owieka na bezpoœrednie niebezpieczeñstwo utraty ¿ycia
albo ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 k.k.).
Niezale¿nie od powy¿szego w grê wchodziæ mo¿e przestêpstwo nieudzielenia
pomocy osobie znajduj¹cej siê w po³o¿eniu gro¿¹cym utrat¹ ¿ycia lub
ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu (art. 162 k.k.).
Ponadto odpowiedzialnoœæ karn¹
za przestêpstwo niedope³nienia
obowi¹zków (art. 231 k.k.) - rodziæ mo¿e zaniechanie wykonania zabiegu
przerwania ci¹¿y w sytuacji, gdy zachodzi³y okolicznoœci uprawniaj¹ce kobietê
do podjêcia takiej decyzji. Nastêpuj¹ce przyk³adowe dzia³ania lekarzy s¹
bezprawne i ³¹czyæ siê mog¹ z odpowiedzialnoœci¹ karn¹:
wprowadzenie pacjentki w b³¹d co do okolicznoœci uprawniaj¹cych do
przerwania ci¹¿y, skierowania na badania prenatalne,
uzale¿nianie wykonania zabiegu od dostarczenia dodatkowych
dokumentów, zgód, orzeczeñ, przeprowadzenia dodatkowych konsultacji,
których Ustawa o planowaniu rodziny nie przewiduje,
niepoinformowanie pacjentki o wadach rozwojowych p³odu, którymi
dotkniêta jest ci¹¿a,
50
odmowa œwiadczenia z powo³aniem siê na klauzulê sumienia, wówczas
kiedy zachodz¹ okolicznoœci wy³¹czaj¹ce prawo lekarza do uchylenia siê
od œwiadczenia niezgodnego z jego œwiatopogl¹dem, a tak¿e w sytuacji,
gdy wprawdzie nie ma przeszkód prawnych dla skorzystania przez lekarza
z klauzuli, lekarz jednak odmawiaj¹c œwiadczenia nie wska¿e pacjentce
realnej mo¿liwoœci uzyskania œwiadczenia u innego lekarza.
Nie ma znaczenia, czy lekarz wprost odmówi³ przerwania ci¹¿y, czy te¿ mno¿y³
nieuzasadnione bariery. Z punktu widzenia odpowiedzialnoœci karnej nie ma
równie¿ znaczenia, ¿e pacjentce przyk³adowo uda³o siê przerwaæ ci¹¿ê w innej
placówce.
Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e odpowiedzialnoœci z art. 231 k.k. podlegaæ mo¿e
nie ka¿dy lekarz, ale tylko ten, któremu mo¿na przypisaæ przymiot
funkcjonariusza publicznego. Za takiego uznaæ bêdzie mo¿na ordynatora
szpitala, jako kierownika instytucji pañstwowej. St¹d wa¿ne jest, aby
pacjentka, która ma problem ze zrealizowaniem swojego prawa do przerwania
ci¹¿y natychmiast zawiadomi³a ordynatora szpitala i aby dalsze rozmowy
toczy³y siê z jego udzia³em. Zastrzec przy tym nale¿y, ¿e w odniesieniu do
szpitali samorz¹dowych zachodziæ mog¹ w¹tpliwoœci, czy s¹ one instytucjami
pañstwowymi, a co za tym idzie czy ordynator takiego szpitala jest
funkcjonariuszami publicznymi w rozumieniu kodeksu karnego.
Odpowiedzialnoœci z art. 231 k.k. odpowiadaæ mo¿e równie¿ prokurator, który
bezpodstawnie odmówi wydania zaœwiadczenia wymaganego w wypadku,
gdy ci¹¿a pochodzi z czynu zabronionego. Tu nie zachodz¹ ¿adne w¹tpliwoœci
co do faktu, ¿e prokurator nale¿y do grupy funkcjonariuszy publicznych.
O pope³nieniu przestêpstwa mo¿e zawiadomiæ ka¿dy, nie tylko osoba, na szkodê której zosta³o ono pope³niono. Zawiadomienie mo¿na z³o¿yæ pisemnie
wysy³aj¹c lub dorêczaj¹c je do w³aœciwej dla miejsca pope³nienia przestêpstwa
prokuratury rejonowej lub w komendzie policji. Mo¿na je równie¿ z³o¿yæ ustnie
do protoko³u.
Przestêpstwa przeciwko ¿yciu i zdrowiu s¹ przestêpstwami publicznoskargowymi, co powoduje ¿e w zwi¹zku z zasad¹ legalizmu organy œcigania
powinny podejmowaæ postêpowanie niezale¿nie, czy mia³o miejsce zawiadomienie o przestêpstwie, o ile tylko dysponuj¹ uzasadnionym podejrzeniem,
¿e do przestêpstwa dosz³o. Wielokrotnie wystarczaj¹cych przes³anek
do wszczêcia postêpowania dostarczaj¹ publikacje prasowe opisuj¹ce
tragiczne w skutkach przypadki lekcewa¿enia przez lekarzy praw
Ochrona prawna
51
reprodukcyjnych kobiet. Organy œcigania powinny wówczas reagowaæ
z urzêdu i badaæ okolicznoœci.
Z orzecznictwa
Latem 2006 w warszawskim s¹dzie zapad³ wyrok pierwszej instancji skazuj¹cy
ordynatora szpitala za przestêpstwo niedope³nienia obowi¹zków, tj.
przerwania ci¹¿y dotkniêtej uszkodzeniem p³odu w postaci trisomii
chromosomu 21 (zesp. Downa). Ordynator uzale¿nia³ przeprowadzenie
zabiegu od dostarczenia przez pacjentkê zgody Konsultanta Krajowego ds.
Po³o¿nictwa i Ginekologii, która zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami Ustawy
o planowaniu rodziny (...) nie by³a wymagana. S¹d w wyroku podkreœli³, ¿e na
lekarzu ci¹¿y obowi¹zek sta³ego uzupe³niania takiej wiedzy, która jest mu
potrzebna do wykonywania jego obowi¹zków s³u¿bowych w tym znajomoœci
przepisów prawa w zakresie dopuszczalnoœci przerywania ci¹¿y.
V.
Postêpowanie dyscyplinarne
Jest to postêpowanie dotycz¹ce odpowiedzialnoœci zawodowej lekarza.
Lekarze podlegaj¹ odpowiedzialnoœci zawodowej w zwi¹zku z czynami
naruszaj¹cymi kodeks etyki lekarskiej lub przepisy o wykonywaniu zawodu,
w tym prawa pacjenta. Jest to jednak odpowiedzialnoœæ wy³¹cznie w ramach
samorz¹du zawodowego. St¹d pacjent nie mo¿e w wyniku postêpowania
uzyskaæ rekompensaty finansowej. Najsurowsze kary przewidziane w Ustawie
o izbach lekarskich, na podstawie której postêpowanie siê toczy, to kara
pozbawienia i kara zawieszenia prawa do wykonywania zawodu. Pozosta³e to
kara upomnienia i nagany. Skargê o wszczêcie postêpowania dyscyplinarnego
sk³ada siê u rzecznika odpowiedzialnoœci zawodowej przy w³aœciwej
miejscowo Okrêgowej Izbie Lekarskiej. Rzecznik pe³ni funkcjê oskar¿yciela.
Postêpowanie w pierwszej instancji toczy siê przed okrêgowymi s¹dami
lekarskimi. Odwo³ania rozpatruje Naczelny S¹d Lekarski.
52
Narodowy Fundusz Zdrowia
Centrala
02-390 Warszawa, ul. Grójecka 186
tel. (0 22) 572 60 00
faks (0 22) 572 63 33
www.nfz.gov.pl
Oddzia³y Wojewódzkie
Narodowego Funduszu Zdrowia
Dolnoœl¹ski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
50-525 Wroc³aw, ul. Joannitów 6,
tel. (71) 797 91 00
faks (71) 797 93 25
www.nfz-wroclaw.pl
Kujawsko-Pomorski
Oddzia³ Wojewódzki NFZ
85-071 Bydgoszcz, al. Mickiewicza 15,
tel. (52) 325 27 00
faks (52) 325 27 09
www.nfz-bydgoszcz.pl
Delegatura w Toruniu:
87-100 Toruñ, ul. Grudzi¹dzka 46/48
tel. 056 65-82-600
faks 056 65-82-621
Delegatura we W³oc³awku:
87-800 W³oc³awek, ul. Wieniecka 42
tel. (54) 411 22 03,
faks (54) 411 22 07
Lubelski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
20-124 Lublin, ul. Szkolna 16
tel. (81) 531 05 00, -01, -02
faks (81) 531 05 28
www.nfz-lublin.pl
Lubuski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
65-057 Zielona Góra, ul. Podgórna 9b
tel. (68) 328 76 00
faks (68) 328 76 57
www.nfz-zielonagora.pl
Ochrona prawna
£ódzki Oddzia³ Wojewódzki NFZ
90-032 £ódŸ, ul. Kopciñskiego 58
tel. (42) 94-88, 275 40 30
www.nfz-lodz.pl
Ma³opolski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
31- 053 Kraków, ul. Ciemna 6,
Centrala na ul. Ciemnej 6
tel. (12) 298 81 00
ul. Batorego 24 - tel. (12) 298 83 00
ul. Rac³awicka - tel. (12) 298 84 00
faks (12) 430 64 40
www.nfz-krakow.pl
e mail: [email protected]
Mazowiecki Oddzia³ Wojewódzki NFZ
00-613 Warszawa, ul. Cha³ubiñskiego 8
tel. (22) 582 84 40 do 43
www.nfz-warszawa.pl
Opolski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
45-315 Opole, ul. G³ogowska 37
tel. (77) 402 01 00, 402 01 02
www.nfz-opole.pl
Podkarpacki Oddzia³ Wojewódzki NFZ
35-032 Rzeszów ul. Zamkowa 8
tel. (17) 860-41-00
faks (17) 860-42-28
www.nfz-rzeszow.pl
53
Podlaski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
15-042 Bia³ystok, ul. Pa³acowa 3
tel. (85) 745 95 00
faks (85) 745 95 39
www.nfz-bialystok.pl
Pomorski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
80-844 Gdañsk,
ul. Podwale Staromiejskie 69
tel. (58) 321 86 98, 321 86 35
faks (58) 321 85 15
www.nfz-gansk.pl
Œl¹ski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
40-844 Katowice, ul. Kossutha 13
tel. (32) 735 17 00
www.nfz-katowice.pl
Œwiêtokrzyski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
25-025 Kielce, ul. Jana Paw³a II 9
tel. (41) 343 03 24, 343 06 14
faks (41) 343 04 90, 362 90 72
www.nfz-kielce.pl
Warmiñsko-Mazurski
10-561 Olsztyn, ul. ¯o³nierska 16
tel. (89) 532 74 14
faks (89) 533 91 74
www.nfz-olsztyn.pl
Wielkopolski Oddzia³ Wojewódzki NFZ
61-823 Poznañ, ul.Piekary 14/15
tel./faks (61) 850 60 00
(61) 850 61 02
adres do korespondencji:
60-309 Poznañ, ul. Grunwaldzka 158
www.nfz-poznan.pl
Zachodniopomorski
71-470 Szczecin, ul. Arkoñska 45
tel. (91) 425 10 00
faks (91) 425 11 88
www.nfz-szczecin.pl
Delegatura
75-820 Koszalin, ul. Konstytucji 3 Maja 7
(pomieszczenia na parterze)
tel. (94) 346 52 27, 346 52 28, 346 36 60
faks (94) 341 54 22
e-mail:[email protected]
Krajowy Konsultant ds. Po³o¿nictwa i Ginekologii
prof. Stanis³aw Radowicki,
Klinika Endokrynologii Ginekologicznej AM w Warszawie,
Szpital Kliniczny im. Ks. Anny Mazowieckiej
ul. Karowa 2, 00-315 Warszawa
tel. 22/ 629 12 40, fax 828 69 25
Konsultanci Wojewódzcy
d/s Po³o¿nictwa i Ginekologii
Ministerstwo Zdrowia publikuje na bie¿¹co aktualizowany wykaz konsultantów
wojewódzkich z zakresu po³o¿nictwa i ginekologii w portalu internetowym:
http://www.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=b1&ms=365&ml=pl&mi=365&mx=0&ma=1652
54
I Katedra i Klinika Ginekologii
i Po³o¿nictwa AM
ul. Cha³ubiñskiego 3
50-369 Wroc³aw
Dolnoœl¹skie
dr hab. n. med.
Marian
GRYBOŒ
Kujawsko
- Pomorskie
Prof. dr hab. n. med. Zak³ad Klinicznych Podstaw
Fizjoterapii w Po³o¿nictwie
Czes³aw
i Ginekologii na Wydziale Nauk
K£YSZEJKO
[email protected]
o Zdrowiu AM w Bydgoszczy
Ul. Jagieloñska 13 15
tel. (052) 371 26 36
fax
kom. 604 44 95 55
Lubelskie
Prof.. dr hab. n. med. I Klinika Ginekologii
Ul. Staszica 17
Jan
20-089 Lublin
KOTARSKI
tel. (0-81) 531-78-47
(0-81) 744 14 64
fax
obgyn
@panaceum.am.lublin.pl
Lubuskie
Dr n. med.
Andrzej
ROSZAK
[email protected]
tel (0-71) 327-09-43
Odzia³ Radioterapii i Onkologii
Ginekologicznej
Wielkopolskie Cent. Onkologii
ul. Garbary 15
61-866 Poznañ
tel. (0-61) 854-05-88
fax (0-61) 85-40-534
kom.609-601-364
£ódzkie
Prof. nadz.
dr hab. n. med.
Andrzej
ZDZIENNICKI
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Madurowicza
Instytut Ginekologii i Po³o¿nictwa UM I Kliniki Ginekologii
i Onkologii Ginekologicznej
Ul. Wileñska 37, 94-029 £ódŸ
tel. (0-42) 686-83-80
w. 201
fax. (0-42) 686-04-71
kom. 601-22-37-41
Ma³opolskie
doc.dr hab. n. med
Zbigniew
KOJS
Centrum Onkologii im.
M. Sk³odowskiej-Curie
Oddzia³ w Krakowie
Ul. Garncarska 11
31-115 Kraków
tel. (0-12) 422 99 00
w.288 lub 331
fax (0-12) 423 10 46
kom.
Mazowieckie
Vacat
tel.
fax
kom.
Opolskie
Vacat
tel.
fax
kom.
Podkarpackie
dr hab. n. med.
Krzysztof
URBAÑSKI
Centrum Onkologii im.
M. Sk³odowskiej-Curie
Ul. Garncarska 11
31-115 Kraków
Podlaskie
Dr.n. med.
Janusz
POZNAÑSKI
Bia³ostocki Oœrodek Onkolotel. (0-85) 743-50-08
giczny im. M.Sk³odowskiej Curie
(0-85) 743-59-13
ul. Ogrodowa 12
15-027 Bia³ystok
Ochrona prawna
tel. (0-12) 422-99-00
kom. 606-64-33-39
55
Pomorskie
Dr n. med.
Miros³aw
DUDZIAK
Klinika Ginekologii, Instytutu
Po³o¿nictwa i Chorób
Kobiecych AM
ul. Kliniczna 1 A
80-402 Gdañske
Œl¹skie
Dr hab n. med.
Bogdan
MICHALSKI
tel. (0-32) 325-41-71
Katedra i Oddzia³ Kliniczny
Ginekologii i Po³o¿nictwa Œl.AM (0-32) 32-54-301
Woj. Szpit. Spec. ul. Edukcji 102 kom. 696-189-712
43-100 Tychy
[email protected]
tel. (0-58) 349-34-79
(0-58) 349-34-17
(0-58) 349-34-12
Œwiêtokrzyskie Dr hab. n. med.
Józef
STARZEWSKI
[email protected]
Œwiêtokrzyskie Centrum
Onkologii
ul. Artwiñskiego 3
25-734 Kielce
tel. (0-41) 367-41-30
fax (0-41) 34-568-82
kom.601-155-934
Warmiñsko
- Mazurskie
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny, Oddzia³ Ginekologii
Operacyjnej i Perinatologii
Ul. ¯o³nierska 18,
10-561 Olsztyn
tel. (0-89) 538-65-63
fax (0-89) 533-78-82
kom. 601-67-38-83
Klinika Ginekologii Onkologicznej Katedry Onkologii AM
ul. £¹kowa 1/2
71-878 Poznañ
tel. (0-61) 854-90-72
fax (0-61) 85-10-490
kom. 604073004
Klinika Ginekologii Operacyjnej
i Onkologii Ginekologicznej
Doros³ych i Dziewcz¹t
Ul. Powst. Wielkopolskich 72
70-111 Szczecin
tel. (0-91)466-13-32/33
fax (0-91)466-13-34
kom.
Dr n. med.
Marek
STEFANOWICZ
[email protected]
Wielkopolskie
Prof. dr hab.
Janina
MARKOWSKA
janina.markowska
@oncology.am.poznan.pl
Zachodnio
- Pomorskie
Prof. dr hab. n.med.
Izabela
RZEPKA-GÓRSKA
IzGorska
@sci.pam.szczecin.pl
Okrêgowe Izby Lekarskie
Adresy portali internetowych okrêgowych izb lekarskich znajduj¹ siê na
stronie: http://www.nil.org.pl/xml/oil
Okrêgowa Izba Lekarska w Bia³ymstoku
ul. Œwiêtojañska 7
15-082 Bia³ystok
tel. +48 (85) 732-19-35
fax. +48 (85) 732-71-72
56
Beskidzka lzba Lekarska w Bielsku-Bia³ej
ul. Krasiñskiego 28
43-300 Bielsko-Bia³a
tel. +48 (33) 815-03-12
tel/fax. +48 (33) 822-70-17
Bydgoska Izba Lekarska w Bydgoszczy
ul. Powstañców Warszawy 11
85-681 Bydgoszcz
tel/fax. +48 (52) 346-00-84
tel/fax. +48 (52) 346-07-80
Okrêgowa Izba Lekarska w Gdañsku
ul. Œniadeckich
80-204 Gdañsk
tel. +48 (58) 524-32-00
fax. +48 (58) 524-32-01
Okrêgowa Izba Lekarska w Gorzowie-Wielkopolskim
ul. D¹browskiego 9
66-400 Gorzów Wlkp.
tel/fax. +48 (95) 722-54-95
Œl¹ska Izba Lekarska z siedzib¹ w Katowicach
ul. Gra¿yñskiego 49 A
40-126 Katowice
tel. +48 (32) 203-65-47 do 48
fax. wew. 309
Œwiêtokrzyska Izba Lekarska w Kielcach
ul. Wojska Polskiego 52
25-389 Kielce
tel: (41) 368-75-67
tel/fax: (41) 362-13-81
Okrêgowa Izba Lekarska w Krakowie
ul. Krupnicza 11 A
31-123 Kraków
tel.: (12) 430-07-66, 430-07-72
fax: (12) 422-57-55
Ochrona prawna
57
Lubelska Izba Lekarskaw Lublinie
ul. Chmielna 4
20-079 Lublin
tel. +48 (81) 536-04-50
fax +48 (81) 536-04-70
Okrêgowa Izba Lekarskaw £odzi
ul. Czerwona 3
93-005 £ódŸ
tel. +48 (42) 683-17-91
fax. +48 (42) 683-13-78
Warmiñsko-Mazurska Izba Lekarska w Olsztynie
ul. ¯o³nierska 16c
10-560 Olsztyn
tel: (0~89) 539 19 29
fax: (0~89) 534 44 83
Okrêgowa Izba Lekarska w Opolu
ul. Grunwaldzka 23
45-054 Opole
tel. +48 (77) 454-59-39
fax. +48 (77) 454-67-09
Okrêgowa Izba Lekarska w P³ocku
ul. Koœciuszki 8
09-402 P³ock
tel.+48 (24) 262-64-24
tel/fax. +48 (24) 264-56-46
Wielkopolska Izba Lekarska w Poznaniu
ul. Nowowiejskiego 51
61-734 Poznañ
tel. +48 (61) 852-58-60, 851-87-66
fax. +48 (61) 851-87-62
Okrêgowa Izba Lekarska w Rzeszowie
ul. Reformacka 10
35-026 Rzeszów
tel. +48 (17) 85-358-37
fax. +48 (17) 85-394-31
e-mail: [email protected], [email protected]
58
Okrêgowa Izba Lekarska w Szczecinie
ul. Marii Sk³odowskiej - Curie 11
71-332 Szczecin
tel. +48 (91) 487-49-36, 487-48-98
tel. +48 (91) 487-49-60
fax. +48 (91) 487-49-60
Okrêgowa Izba Lekarska w Tarnowie
ul. Moœcickiego 14
33-100 Tarnów
tel. +48 (14) 626-25-57
tel/fax. +48 (14) 621-51-83
Kujawsko-Pomorska Izba Lekarska w Toruniu
ul. Chopina 20
87-100 Toruñ
tel. +48 (56) 655-41-61
fax. +48 (56) 655-41-60
Okrêgowa Izba Lekarskaw Warszawie
ul. Grójecka 65A
02-094 Warszawa
tel. +48 (22) 822-18-84, 822-96-09, 822-96-01
fax. +48 (22) 822-02-83, 822-12-48
Dolnoœl¹ska Izba Lekarska we Wroc³awiu
ul. Matejki 6
50-333 Wroc³aw
tel. +48 (71) 322-50-56, 322-50-57
fax. +48 (71) 322-48-44 57
fax. +48 (71) 322 48 44
Okrêgowa Izba Lekarska w Zielonej Górze
ul. Braniborska 17
65-273 Zielona Góra
tel. +48 (68) 320-79-00
fax. +48 (68) 320-78-15
Ochrona prawna
59
Wojskowa Izba Lekarska w Warszawie
00-909 Warszawa 60, ul. Koszykowa 78
tel. TPSA: (22) 621 12 11, 621 04 93
tel. MON: 84 56 75, 84 56 53, 84 55 80 (fax)
Okrêgowa Izba Lekarska w Czêstochowie
ul. Waszyngtona 42
42-200 Czêstochowa
tel/fax. +48 (34) 324-76-19
Rzecznicy Praw Pacjenta w oddzia³ach NFZ
Dolnoœl¹ski Oddzia³ NFZ
tel. (71) 37 47 224/5
ul. Joannitów 6, 50-525 Wroc³aw
Kujawsko-Pomorski Oddzia³ NFZ
tel. (52) 325 27 37
ul. Mickiewicza 15 85-071 Bydgoszcz
Lubelski Oddzia³ NFZ
tel. (81) 53 10 543
ul. Szkolna 16, 20-124 Lublin
Lubuski Oddzia³ NFZ
tel. (68) 32 87 676
ul. Podgórna 9b, 65-057 Zielona Góra
£ódzki Oddzia³ NFZ
tel. (42) 633 60 74
ul. ¯eligowskiego 32/34, 90-643 £ódŸ
Ma³opolski Oddzia³ NFZ
tel. (12) 298 83 03
ul. Ciemna 6, 31-053 Kraków
Mazowiecki Oddzia³ NFZ
tel. (22) 444 15 01/02
ul. Prosta 69, 00-838 Warszawa
60
Opolski Oddzia³ NFZ
tel. (77) 40 20 182
ul. G³ogowska 37, 43-315 Opole
Podkarpacki Oddzia³ NFZ
tel. (17) 86 04 170
ul. Zamkowa 8, 35-032 Rzeszów
Podlaski Oddzia³ NFZ
tel. (85) 745 95 77
ul. Pa³acowa 3, 15-042 Bia³ystok
Pomorski Oddzia³ NFZ
tel. (58) 32 18 636
ul. Podwale Staromiejskie 69, 80-844 Gdañsk
Œl¹ski Oddzia³ NFZ
tel. (32) 735 17 07
ul. Kossutha 13, 40-844 Katowice
Œwiêtokrzyski Oddzia³ NFZ
tel. (41) 364 61 06
ul. Jana Paw³a II 9, 25-025 Kielce
Warmiñsko-Mazurski Oddzia³ NFZ
tel. (89) 539 97 93
ul. ¯o³nierska 16, 10-561 Olsztyn
Wielkopolski Oddzia³ NFZ
tel. (61) 850 60 75
ul. Grunwaldzka 158, 60-309 Poznañ
Zachodniopomorski Oddzia³ NFZ
tel. (91) 425 10 50/52
ul. Arkoñska 45, 71-470 Szczecin
Ochrona prawna
61
Gdzie mo¿na uzyskaæ pomoc?
Porady zdrowotne
Stowarzyszenie do Walki z Rakiem "Klub Amazonki", Bia³ystok
ul. Warszawska 15, 15-062 Bia³ystok, tel. (0- 85) 732 01 16 w. 22
Liga Kobiet Polskich, Bydgoszcz
ul. Modrzewiowa 6, 85-631 Bydgoszcz, tel. (0- 52) 372 16 79, 346 03 38
Chorzowskie Stowarzyszenie Kobiet i Ich Rodzin "Familia", Chorzów
ul. Rac³awicka 29, 41-506 Chorzów, tel.: (0- 32) 241 49 39, 241 10 71
Klub "Kobieta 2000", Choszczno
ul. 22 lipca 4, 73-200 Choszczno, tel/faks: (0- 95) 765 04 15, 765 71 31
Punkt Interwencji Kryzysowej Stowarzyszenia Razem, Ciechanów
ul. Kargoszyñska 19, 06-400 Ciechanów, tel.: (0- 29) 673 33 45
Elbl¹skie Stowarzyszenie Amazonek, Elbl¹g
ul. Robotnicza 246, 82-300 Elbl¹g, tel. (0- 55) 231 41 24
Demokratyczna Unia Kobiet, Gdañsk
ul. Miszewskiego 17 pok. 201, 80-239 Gdañsk, tel.: (0- 58) 345 50 16
Gorzowskie Towarzystwo Amazonek, Gorzów Wielkopolski
ul. Walczaka 25, 66-400 Gorzów Wielkopolski
Klub Œl¹skich Amazonek, Katowice
ul. RoŸdzieñskiego 88a, 40-203 Katowice, tel. (0- 32) 258 93 25
Œwiêtokrzyski Klub "Amazonka" przy Œwiêtokrzyskim Centrum Onkologii,
Kielce
ul. Jagielloñska 74a, 25-734 Kielce, tel. (0- 41) 367 44 29, 366 34 54
Stowarzyszenie Regionu Kluczborskiego "Kobietom-Mammograf",
Kluczbork
ul. Ficka 16, , 46-200 Kluczbork, tel. (0- 77) 418 25 52
Towarzystwo Interwencji Kryzysowej, Kraków
ul Krakowska 19, 31-062 Kraków, tel.:(0- 12) 431 15 59
Krakowskie Towarzystwo "Amazonki", Kraków
ul. Garncarska 11, 31-115 Kraków, tel. (0- 12) 422 99 00, w. 235
Leszczyñskie Stowarzyszenie Rehabilitacyjne "Amazonka", Leszno
ul. œw. Józefa 5, 64-100 Leszno, tel.: (0- 65) 520 02 70, 520 65 35
Klub Kobiet po Mastektomii "Amazonki", Lublin
ul. Organowa 2A, 20-850 Lublin, tel. (0- 81) 740 07 45
Stowarzyszenie Kobiet z Problemem Onkologicznym, £om¿a
al. Pi³sudskiego 11A, p. 109, 18-404 £om¿a 6, tel. (0- 86) 218 62 81, w. 263, 585
Centrum Informacji i Pomocy Psychologicznej AZYL, £ódŸ
Agnieszka Pietraho, tel. (0- 42) 630 10 43
62
Liga Kobiet Polskich, £ódŸ
ul. Legionów 2, 91-401 £ódŸ, tel. (0- 42) 630 06 86, (0-prefiks 42) 630 99 24
Stowarzyszenie Kobiet po Mastektomii-Klub S¹deckich Amazonek,
Nowy S¹cz
Al. Wolnoœci 49, 33-300 Nowy S¹cz, tel. (0- 18) 443 72 72
Centrum Pomocy Rodzinie, Olsztyn
ul. Kopernika 45, 10-512 Olsztyn, tel.: (0- 89) 527 20 54
Demokratyczna Unia Kobiet, Ostro³êka
pl. gen. Bema 7A, 07-400 Ostro³êka, tel./faks: (0- 29) 764 40 56, 0603 638 873
Pilski Klub Amazonek, Pi³a
Adres do korespondencji: ul. Batalionów Ch³opskich 9, 64-920 Pi³a,
tel./faks: (0- 67) 213 20 21
Centrum Interwencji Spo³ecznej Demokratyczna Unia Kobiet, Poznañ
ul. Taczaka 10 (pokój nr 136), 61-818 Poznañ, tel./faks: (0- 61) 863 11 88
Fundacja Pomocy Samotnej Matce "PRO-VITA", Poznañ
ul. Garbary 22, 61-867 Poznañ, tel. (0- 61) 853 05 87, (0- 61) 853 32 81
Poznañskie Towarzystwo "Amazonki", Poznañ
ul. Piastowska 38, 61-556 Poznañ, tel. (0- 61) 0602 32 49 14,
tel./faks: (0- 61) 833 36 65,
Kobiety - Kobietom, Poznañ
ul. Mickiewicza 3/5, 60-833 Poznañ, tel.: (0- 61) 851 97 84, 855 76 04
Stowarzyszenie Razem, Przasnysz
ul. Reymonta 13, 06-300 Przasnysz, tel.: (0- 29) 752 55 88
Stowarzyszenie Klub Kobiet po Mastektomii "Amazonki-Dana", Radom
ul. Sandomierska 14, 26-600 Radom, tel. (0- 48) 366 23 85
Liga Kobiet Polskich, Skierniewice
ul. Mszczonowska 15, 96-100 Skierniewice, tel.: (0- 46) 833 38 27
Liga Kobiet Polskich -Zarz¹d Miejski, Stowarzyszenie "Serce", Sopot
Al. Majakowskiego 11/1, 81-719 Sopot, tel. (0 prefiks 58) 55 01 205
Stowarzyszenie Kobiet po Mastektomii "Agata", Szczecin
ul. Kopernika 7, 70-241 Szczecin, tel.: (0- 91) 488 18 68
Towarzystwo Œremskich Amazonek, Œrem
ul. Poznañska 32 (œwietlica osiedlowa), 63-100 Œrem, tel. (0- 61) 283 69 88
Fundacja Ruch Pomocy Rodzinie, Warszawa
ul. urawia 20, 00-115 Warszawa, tel. (0- 22) 621 51 70
Klub Kobiet po Mastektomii "Amazonki", Warszawa
Zak³ad Rehabilitacji Centrum Onkologii, ul. Roentgena 5, Warszawa,
tel./faks: (0- 22) 643 91 85
Liga Kobiet Polskich -Zarz¹d G³ówny, Warszawa
ul. Bracka 5, 00-501 Warszawa, tel./faks: (0- 22) 619 57 36, 621 29 64
Ochrona prawna
63
Liga Kobiet Polskich - Zarz¹d Wojewódzki, Warszawa
ul. K³opotowskiego 6, 03-719 Warszawa, tel.(0- 22) 619 57 36
Stowarzyszenie "Otwarte Drzwi", Warszawa
Centrum Pomocy Wzajemnej "Klub za Bram¹", ul. Targowa 82/5, 03-448
Warszawa, tel.(0- 22) 619 85 01, 679 85 01, 618 86 96
Stowarzyszenie na rzecz Promocji, Edukacji i Opieki "Zdrowie kobiet",
Warszawa
ul. Boles³awicka 22/86, 03-352 Warszawa, tel. (0- 22) 811 17 64
Towarzystwo Pomocy M³odzie¿y, Warszawa
ul. gen. W³. Andersa 29, 00 -159 Warszawa, tel./faks: (0- 22) 635 54 67
Stowarzyszenie Pomocy Samotnym Matkom "Pozwól ¿yæ", Warszawa
ul. Dobrowoja 10, lok. 10, 04-003 Warszawa tel.: (0- 22) 810 47 88
Liga Kobiet Polskich, Wroc³aw
ul. Koœciuszki 35b (oficyna), 50-011 Wroc³aw, tel.: (0- 71) 343 19 27
Zielonogórskie Stowarzyszenie Amazonek, Zielona Góra
ul. D¹browskiego 35, 65-021 Zielona Góra, tel.: (0- 68) 327 21 86
Porady prawne:
Federacja Organizacji S³u¿ebnych Na Rzecz Kobiet i Ich Rodzin
"VICTORIA", Elbl¹g
ul. Komeñskiego 42, Elbl¹g, tel.: (0-55) 642 98 98
Towarzystwo Interwencji Kryzysowej, Kraków
ul Krakowska 19, 31-062 Kraków, tel.:(0-12) 431 15 59
Miêdzynarodowa Fundacja Kobiet £ódŸ
ul. Wiêckowskiego 13, 90-721 £ódŸ, tel./faks: (0-42) 632 33 59, 630 42 95
Fundacja Ruch Pomocy Rodzinie Warszawa
ul. ¯urawia 20, 00-515 Warszawa, tel. (0-22) 621 51 70
Lubuskie Stowarzyszenie na rzecz Kobiet BABA, Zielona Góra
pl. Matejki 3a, 65-001 Zielona Góra, tel.: (0 -68) 454 92 32, 0 602 55 80 17
Klinika Prawa przy UW
ul. Krakowskie Przedmieœcie 26/28 00-325 Warszawa, tel. 552 43 18, 552 08 11
Helsiñska Fundacja Praw Cz³owieka
ul. Zgoda 11, 00-018 Warszawa tel.: (0 22) 828 10 08, 828 69 96, 556 44 40
Centrum Praw Kobiet, Warszawa
ul. Wilcza 60/ 19, 00-670 Warszawa, tel. (0- 22) 652 01 17, 622 25 17
Centrum Praw Kobiet, Gdañsk
ul. gen. De Gaulle'a 1B, lok. 15, 80-261 Gdañsk, tel.: (0- 58) 341 79 15
Centrum Praw Kobiet, Kraków
ul. Brodziñskiego 8, 30-506 Kraków, tel./faks: (0- 12) 296 13 70
Fundacja Centrum Praw Kobiet, £ódŸ
64

Ochrona zdrowia reprodukcyjnego. Świadczenie zdrowotne, 2006

Transkrypt

Podobne dokumenty

dla dorosłych

ZAPRASZAMY REZYDENTÓW I MŁODYCH LEKARZY

Nietypowe oznakowanie poziome

Nieprawdopodobne lecz prawdziwe

formularz zg³_praca w promom

button matryca 56

Zobacz plakat i wiecej informacji (plik pdf)

Warsztaty twórcze: Glinolepienie Gipsomalowanie

JAK BYĆ ANIOŁEM czyli o sztuce towarzyszenia

W tym dniu w krwiobusie będzie mo¿na równie¿ zidentyfikować się