Publikacja darmowa

dr hab. Marek Mozgawa
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Wybrane kwestie prawa żywnościowego w ujęciu
prawnokarnym
1. Prawo żywnościowe nie jest dziedziną zbyt popularną w Polsce, a do rzadkości należą prawnokarne opracowania tego tematu.
Wydaje się jednak, że jest to jeden z bardziej aktualnych (choć jeszcze niedocenianych) dziś problemów, w szczególności w obliczu
obfitości różnorodnych towarów konsumpcyjnych na naszym rynku, przy nie zawsze uczciwie prowadzonej konkurencji w procesie
zbywania towarów (gdzie często przedsiębiorca nastawia się na
szybki zysk, nie dbając ani o jakość oferowanych artykułów, ani też
o dobro jednostkowego klienta). Przy różnorodnej ilościowo i jakościowo ofercie rynkowej prawo żywnościowe formułuje swoje cele,
wśród których istotną rolę odgrywa ochrona konsumentów przed
narażeniem ich zdrowia (co jawi się jako zadanie priorytetowe),
a także ochrona ich interesów ekonomicznych (przed poczynaniami
nieuczciwych przedsiębiorców)1. Nie bez znaczenia jest tu również
ochrona konkurencji oraz swoiste uświadamianie konsumentów2.
2. Krótkiej analizie poddany zostanie akt prawny o podstawowym znaczeniu dla przedmiotowej problematyki, tzn. ustawa z dnia
15 listopada 1970 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia 3 (zwana dalej prawem żywnościowym - p.ż.).
1
2
3
F. Hufen, Lebensmittelrecht. Die Verwaltung, „Zeitschrift fiir Verwaltungswissenschaft", 27 Band, 1994, Heft 3, s. 331-332.
F. Hufen, Lebensmittelrecht.., op. cit., s. 332-333.
Dz.U. Nr 29, poz. 245 z późn. zm.
38
Wybrane kwestie prawa żywnościowego..
Ustawa normuje warunki produkcji środków spożywczych i
używek oraz obrotu tymi artykułami w zakresie niezbędnym dla
ochrony ludności. W analogicznym zakresie ustawa reguluje również wymagania dotyczące urządzeń, aparatów, sprzętu, narzędzi,
opakowań i innych materiałów, które stykają się ze środkami spożywczymi. Z uwagi na rozległość przedmiotowej problematyki
ustawodawca zmuszony był, w drodze delegacji ustawowej, odesłać do szczegółowych rozwiązań zawartych w aktach prawnych
niższego rzędu (rozporządzeniach i zarządzeniach)4.
W myśl art. 30 ust. 1 p.ż. penalizowane jest (pod groźbą kary
pozbawienia wolności do lat dwóch) produkowanie lub wprowadzanie do obrotu szkodliwych dla zdrowia ludzkiego: środków spożywczych, używek, substancji dodatkowych dozwolonych lub przedmiotów określonych w art. 1 ust. 2 p.ż. (tzn. wspomnianych już
urządzeń, aparatów, narzędzi, opakowań itp., które stykają się ze
środkami spożywczymi i używkami w produkcji lub obrocie). Należy wyjaśnić, że w rozumieniu ustawy ś r o d k a m i spożywczymi
są substancje lub ich mieszaniny zawierające składniki potrzebne dla organizmu ludzkiego i przeznaczone w stanie naturalnym
4
M.in. chodzi tu o:
- rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 17 grudnia 1973 r. w sprawie zezwoleń na produkcję, wprowadzanie do obrotu i na przywożenie z zagranicy
niektórych środków spożywczych (Dz.U. Nr 51, poz. 293 z późn. zm.),
- rozporządzenie Ministra Handlu Wewnętrznego i Usług z dnia 10 października
1972 r. w sprawie wymagań sanitarnych w handlu okrężnym środkami spożywczymi i używkami (Dz.U. Nr 44, poz. 279 z późn. zm.),
- rozporządzenie RM w sprawie zasad postępowania ze środkami spożywczymi i używkami o niewłaściwej jakości (Dz.U. Nr 19, poz. 110),
- rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 15 lipca 1994 r. w sprawie znakowania środków spożywczych, używek i substancji
dodatkowych dozwolonych, przeznaczonych do obrotu (Dz.U. Nr 86, poz. 402),
- zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 16 grudnia 1970 r. w sprawie szczegółowego określenia niektóiych pojęć używanych w ustawie o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (M.P. Nr 2 z 1971 r., poz. 10),
- zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 22 kwietnia 1971 r. w sprawie szczegółowych warunków produkcji i wprowadzania do obrotu dietetycznych
środków spożywczych (M.R Nr 33, poz. 211),
- zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 marca 1993 r. w sprawie wykazu substancji dozwolonych i zanieczyszczeń technicznych w środkach
spożywczych i używkach (M.P. Nr 22, poz. 233),
39
R E J E N T Nr 10 - październik 1995 r.
lub po przerobieniu do spożywania przez ludzi (art. 2 ust. 1 pkt
1 p.ż.). Z kolei u ż y w k a m i są substancje lub ich mieszaniny nie
zawierające składników odżywczych lub zawierające je w ilościach
nie mających znaczenia dla odżywiania organizmu ludzkiego,
które jednak ze względu na swoje oddziaływanie fizjologicznie
lub cechy organoleptyczne są przeznaczone do spożywania lub w
inny sposób są wprowadzane do organizmu ludzkiego (art. 2 ust. 1
pkt 2 p.ż.). Substancje dodatkowe (w myśl art. 5 zarządzenia
Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 16 grudnia 1970 r. w sprawie szczegółowego określenia niektórych pojęć używanych w ustawie o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia)5 to substancje
obce, dodawane do środków spożywczych lub używek albo zastosowane przy produkcji tych artykułów w celu:
- nadania im określonego zapachu, barwy, konsystencji lub poprawienia innych cech organoleptycznych,
- wzbogacenia wartości odżywczej,
- przedłużenia okresu przydatności do spożycia,
- zapewnienia prawidłowych procesów technologicznych.
Środek spożywczy (albo używka) jest szkodliwy dla zdrowia, jeżeli jego spożycie w warunkach normalnych i zgodnie z przeznaczeniem może spowodować ujemne skutki dla zdrowia ludzkiego, a w
szczególności, jeżeli zawiera drobnoustroje chorobotwórcze lub substancje toksyczne, niezależnie od ich pochodzenia (§ 8 ust. 1 i 2 cytowanego zarządzenia z 16 grudnia 1970 r.).
Po wyjaśnieniu podstawowych pojęć technicznych użytych w
przepisie, należy przejść do analizy ustawowych znamion czynu
zabronionego.
Przedmiotem ochrony przepisu art. 30 ust. 1 p.ż. jest zdrowie
człowieka. Jak zauważa się w doktrynie, przepis ten ma na celu
ochronę zdrowia ludzkiego przed działaniami, które mogą doprowadzić do jego utraty w wyniku spożycia szkodliwych środków
spożywczych, używek, substancji dodatkowych6. Znamiona strony przedmiotowej przepisu art. 30 ust. 1 p.ż. przewidują dwie
5
6
Monitor Polski z 1971 r. Nr 2, poz. 10.
Por. M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe przepisy karne z komentarzem,
Warszawa 1992, s. 123.
40
Wybrane kwestie prawa żywnościowego..
formy zachowania się sprawcy: p r o d u k o w a n i e oraz wprowadzanie do obrotu. Produkowanie - w myśl powoływanego już zarządzenia z 16 grudnia 1970 r. - oznacza czynności podejmowane
przez producenta w stosunku do środków spożywczych, używek,
substancji dodatkowych dozwolonych i przedmiotów określonych w
art. 1 ust. 2 p.ż. W szczególności, produkcja obejmuje przygotowywanie surowców do przerobu, ich przechowywanie, poddawanie
procesom technologicznym, przygotowanie do obrotu (pakowanie
i oznaczanie), przechowywanie wyrobów gotowych do czasu ich
wprowadzenia do obrotu (§ 1 ust. 1 zarządzenia z 16 grudnia 1970 r.).
Produkcją jest również (w myśl § 1 ust. 2 cytowanego zarządzenia) przygotowywanie środków spożywczych w postaci potraw przeznaczonych do bezpośredniego spożycia w zakładach żywienia zbiorowego i w zakładach garmażeryjnych.
Przez wprowadzanie do obrotu należy rozumieć według M. Bojarskiego, W. Radeckiego „uczynienie środków spożywczych, używek, substancji dodatkowych dozwolonych czy też przedmiotów
(określonych w art. 1 ust. 2 ustawy) powszechnie dostępnymi przez
takie działania, jak np. przekazanie ich do hurtowni czy sieci handlu detalicznego"7. Zarządzenie z 16 grudnia 1970 r. (w sprawie
szczegółowego określenia niektórych pojęć używanych w ustawie o
warunkach zdrowotnych żywności i żywienia) w art. 2 ust. 1 definiuje „obrót" jako czynności podejmowane w stosunku do gotowych środków spożywczych itd., w celu dostarczenia do jednostek
handlowych lub zakładów żywienia, a w szczególności sprzedaż,
przechowywanie, transport i inne czynności związane z dostarczaniem takich artykułów odbiorcy. Obrotem - w myśl zarządzenia jest również podawanie potraw do spożycia w zakładach żywienia
zbiorowego oraz sprzedaż wyrobów garmażeryjnych.
Przedmiotem zachowania przestępnego, stypizowanego w art.
30 ust. 1 p.ż., są środki spożywcze, używki oraz substancje dodatkowe dozwolone, które nie odpowiadają ustalonym dla nich
warunkom zdrowotnym8. W myśl art. 4 ust. 1 p.ż chodzi tu przede
wszystkim o takie środki spożywcze i używki, które zawierają sub7
M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe..., op. cit., s. 123.
8
M. Bojarski, W. Radecki, Pozakode
41
REJENT Nr 10 - październik 1995 r.
stancje obce tego rodzaju lub w takich ilościach, które są szkodliwe dla zdrowia ludzkiego lub powodują zmiany organoleptyczne tych artykułów w stopniu uniemożliwiającym ich spożycie lub
użycie. Substancjami obcymi są substancje nie będące środkami
spożywczymi ani używkami, a znajdujące się w owych środkach
(lub używkach) albo też na ich powierzchni; w szczególności są
to substancje dodatkowe, zanieczyszczenia techniczne, zanieczyszczenia przypadkowe; substancjami obcymi są również środki
chemiczne używane przy uprawie i ochronie roślin (art. 2 ust. 1 pkt
3 p.ż.). Należy wyjaśnić, że zanieczyszczeniami technicznymi są
substancje obce, które w toku produkcji lub obrotu przenikają do
środków spożywczych bądź używek albo pozostają na ich powierzchni pomimo zastosowania prawidłowych metod produkcji;
zanieczyszczeniami technicznymi są również pozostałości środków chemicznych stosowanych przy uprawie i ochronie roślin (§ 6
ust. 1 i 2 zarządzenia z 16 grudnia 1970 r.). Zanieczyszczeniami
przypadkowymi są zaś substancje, które przedostały się lub
przeniknęły do środków spożywczych, używek i substancji dodatkowych dozwolonych albo znajdują się na powierzchni takich
artykułów wskutek nieprzestrzegania zasad higieny lub wskutek niewłaściwego postępowania z tymi artykułami w czasie produkcji lub obrotu (§ 7 zarządzenia z 16 grudnia 1970 r.). Należy
zauważyć, że jako przedmioty zachowania przestępnego, określonego w art. 30 ust. 1 p.ż., w grę wchodzą również środki spożywcze
(lub używki) o niewłaściwej jakości.
Przestępstwo stypizowane w art. 30 ust. 1 p.ż. jest przestępstwem materialnym (skutkiem jest wyprodukowanie lub wprowadzenie do obrotu określonych środków lub przedmiotów), powszechnym i umyślnym (gdzie w grę wchodzi dolus directus i dolus
eventualis).
Art. 30 ust. 2 p.ż. penalizuje (pod groźbą kary pozbawienia
wolności do lat 3) produkcję lub wprowadzanie do obrotu dietetycznych środków spożywczych lub odżywek szkodliwych dla
zdrowia ludzkiego. Analogicznie, jak w przypadku art. 30 ust. 1
p.ż., został określony przedmiot ochrony (zdrowie ludzkie) oraz
strona przedmiotowa bezprawnego zachowania (produkowanie
lub wprowadzanie do obrotu). O ile jednak w ust. 1 chodziło o ja-
42
Wybrane kwestie prawa żywnościowego..
kiekolwiek środki spożywcze (używki, substancje dodatkowe itd.),
to w ust. 2 w grę wchodzą dietetyczne środki spożywcze lub odżywki szkodliwe dla zdrowia ludzkiego. W myśl powoływanego zarządzenia z 16 grudnia 1970 r., dietetycznym środkiem spożywczym
jest taki produkt, który ze względu na skład i sposób przygotowania jest przeznaczony do żywienia ludzi w wypadkach określonych
chorób lub stanów fizjologicznych i jest wprowadzany do obrotu z oznaczeniem „dietetyczny środek spożywczy" (§ 3 ust. 1). Odżywką zaś
jest środek spożywczy, który - ze względu na wzbogacenie jego
składu w określone składniki lub zwiększenie w nim zawartości
składników naturalnych - jest przeznaczony do żywienia osób wymagających wzmożonego odżywiania się i jest wprowadzany do obrotu z oznaczeniem „odżywka" (§ 3 ust. 4 zarządzenia)9. Oczywiście,
dla bytu przestępstwa określonego w art. 30 ust. 2 p.ż. jest rzeczą
konieczną, aby dietetyczny środek spożywczy lub odżywka była
szkodliwa dla zdrowia (zatem zdatna do spowodowania ujemnych
skutków dla zdrowia ludzkiego). Przestępstwo to jest materialnym,
powszechnym, umyślnym (które może być popełnione w obu postaciach zamiaru: dolus directus i dolus eventualis).
W myśl art. 30 ust. 3 p.ż., jeżeli sprawca czynów określonych
w ust. 1 lub ust. 2 działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności albo grzywny
Przepis art. 31 ust. 1 penalizuje (pod groźbą kary pozbawienia wolności do roku) wprowadzanie do obrotu jako artykuły odpowiadające określonym wymaganiom zepsute lub sfałszowane środki spożywcze, używki lub substancje dodatkowe dozwolone. W myśl
cytowanego zarządzenia (z 16 grudnia 1970 r.), środek spożywczy
jest zepsuty, jeżeli wskutek działania czynników naturalnych, jak
wilgoć, czas, temperatura, światło albo wskutek obecności mikroorganizmów lub posożytów skład tego środka lub jego właściwości
uległy zmianom, czyniąc go niezdatnym do spożycia zgodnie z prze-
9
Zarządzenie MZiOS z 16 grudnia 197
tetycznej („środek spożywczy przygotowany do bezpośredniego spożycia, który
odpowiada warunkom określonym w ust. 1" - § 3 ust. 2) oraz posiłku dietetycznego („zestaw potraw dietetycznych (ust. 2) przeznaczony do jednorazowego
spożycia" - § 3 ust. 3).
43
REJENT Nr 10 - październik 1995 r.
znaczeniem (§ 9). Środek spożywczy lub używka są sfałszowane,
jeżeli zmieniony został ich skład lub inne podstawowe właściwości, a
konsument nie został o tym powiadomiony w sposób wyraźny Sfałszowany jest również środek spożywczy (używka), w którym wprowadzone zostały zmiany mające na celu ukrycie jego rzeczywistego
składu lub innych podstawowych właściwości. W szczególności środek spożywczy lub używka są sfałszowane, jeżeli:
- dodano do nich substancje zmieniające ich skład i obniżające
ich wartość odżywczą,
- odjęto lub zmniejszono zawartość jednego lub więcej składników decydujących o wartości odżywczej lub innej podstawowej
właściwości środka spożywczego lub używki,
- dokonano zabiegów, które ukryły rzeczywisty ich skład lub
nadały im wygląd środka spożywczego lub używki o należytej jakości (§ 10 zarządzenia z 16 grudnia 1970 r.).
Jest rzeczą charakterystyczną, że dość wąsko została określona
strona przedmiotowa przestępnego zachowania się, a mianowicie
w grę wchodzi jedynie „wprowadzanie do obrotu". Poza zakresem
penalizacji tego przepisu pozostawiono natomiast produkowanie
(fałszowanie) środków spożywczych, używek lub substancji dodatkowych dozwolonych.
Należy zwrócić uwagę, że ustawa nie włącza w skład ustawowych znamion przepisu art. 31 ust. 1 wymogu, aby określone artykuły były szkodliwe dla zdrowia (jak czynią to przepisy art. 30 p.ż.).
W drodze wnioskowania a contrario należy zatem przyjąć, że dla
bytu przestępstwa z art. 31 ust. 1 p.ż. przedmiotowe artykuły
(środki spożywcze, używki) nie muszą stanowić zagrożenia dla
zdrowia. W przypadku jednak, gdy taką cechę posiadają (szkodliwość dla zdrowia), to wydaje się, że zasadna będzie kumulatywna kwalifikacja (art. 30 ust. 1 p.ż. w zw. z art. 31 ust. 1 p.ż. w
zw. z art. 10 § 2 k.k.). Z drugiej zaś strony, w przypadku fałszowania (produkowania) środków spożywczych itd., które jednak nie
będą szkodliwe dla zdrowia, brak będzie możliwości zastosowania zarówno przepisów art. 30, jak i 31 p.ż.
Przestępstwo z art. 31 ust. 1 jest przestępstwem materialnym,
powszechnym, umyślnym (gdzie w grę wchodzą obie postacie zamiaru: bezpośredni i ewentualny).
44
Wybrane kwestie prawa żywnościowego..
W myśl przepisu art. 31 ust. 2, w wypadku mniejszej wagi,
sprawca (tzn. wprowadzający do obrotu zepsute lub sfałszowane
środki spożywcze, używki lub substancje dodatkowe) podlega karze
grzywny. W doktrynie jest dość powszechnie akceptowana ocena
„wypadków mniejszej wagi" jako typów uprzywilejowanych, natomiast pewne rozbieżności powstają, gdy chodzi o rozumienie tego
pojęcia (oraz zakres elementów pozwalających na przyjęcie, iż w grę
wchodzi „wypadek mniejszej wagi"). Należy tu przypomnieć trzy występujące stanowiska:
- zawężające zakres kryteriów wyłącznie do elementów przedmiotowych,
- pozwalające na uwzględnienie obok elementów przedmiotowych również elementów podmiotowych (choć w ograniczonym
zakresie),
- stanowisko stwierdzające, że elementy decydujące o istnieniu
„wypadku mniejszej wagi" należy utożsamiać z zakresem wszelkich
okoliczności wpływających na wymiar kary10.
W doktrynie zdaje się dominować ostatnie z określonych powyżej stanowisk, które jednak - jak słusznie zauważa T. Bojarski
- jest ujęciem idącym za daleko11. W szczególności nie powinny
tu być brane pod uwagę takie okoliczności, jak osobowość sprawcy,
dotychczasowa jego karalność, opinia, jaką posiada czy nagminność
czynów danego rodzaju. Jak zauważa T. Bojarski: „Przemawiają za
tym dwa dość ważne argumenty. Pierwszy łączy się ze sprawą rozumienia społecznego niebezpieczeństwa czynu, drugi - z ogólnymi zagadnieniami konstruowania w ustawie typów przestępstw"12.
Wydaje się, że udana jest próba zdefiniowania wypadku mniejszej
wagi podjęta przez W. Kubalę: „Wypadek mniejszej wagi to uprzywilejowana postać czynu o znamionach przestępstwa typu podstawowego, charakteryzująca się zmniejszonym stopniem społecznego
niebezpieczeństwa ze względu na przewagę pozytywnych elemen10
Bliżej o tych kwestiach por. T. Bojarski, Odmiany podstawowych typów przestępstw w polskim prawie karnym, Warszawa 1982, s. 143 i n.
11
T. Bojarski, Odmiany..., op. cit., s. 144.
12
T. Bojarski, Odmiany..., op. cit., s. 144-145.
45
R E J E N T Nr 10 - październik 1995 r.
tów o charakterze przedmiotowo-podmiotowym"13. Na gruncie przepisu art. 31 ust. 2 p.ż. z wypadkiem mniejszej wagi będziemy mieli
do czynienia np. w sytuacji wprowadzenia do obrotu niewielkiej ilości zepsutych środków spożywczych, gdy nie stanowiły one zagrożenia dla zdrowia ludzkiego bądź też w sytuacji, gdy wprowadzono do obrotu sfałszowane używki, jednakże ich skład został zmieniony jedynie minimalnie, tak iż nie odbiegają one w znaczący sposób od normy (a ilość wprowadzonych do obrotu używek nie jest znacząca).
Podobnie jak w przypadku art. 31 ust. 1, również przestępstwo
określone w ust. 2 (jako „wypadek mniejszej wagi") jest przestępstwem materialnym, powszechnym i umyślnym (dolus directus i
dolus eventualis).
Z kolei w art. 32 p.ż. spenalizowano w postaci wykroczenia (zagrożonego karą grzywny) szereg zachowań, które pokrótce przedstawię. I tak mamy tu do czynienia z następującymi zachowaniami:
a) wprowadzenie w błąd (przez oznaczanie lub w inny sposób)
co do zdrowotnej jakości lub właściwości odżywczej środka spożywczego, używki lub substancji dodatkowej dozwolonej,
b) podawanie w reklamie danych wprowadzających w błąd co
do właściwości odżywczych (środka spożywczego, odżywki lub substancji dodatkowej dozwolonej),
c) wprowadzanie do obrotu środków spożywczych lub używek
produkowanych w celach eksperymentalnych. Zgodnie z art. 9 p.ż.,
środki spożywcze, używki lub substancje dodatkowe dozwolone
nie odpowiadające warunkom ustawy mogą być produkowane
tylko w celach eksperymentalnych w sposób zapobiegający wprowadzaniu ich do obrotu; o podjęciu produkcji takich artykułów należy zawiadomić właściwy organ Państwowej Inspekcji Sanitarnej,
d) wprowadzanie do obrotu środków spożywczych lub używek
bez zezwolenia lub z naruszeniem warunków takiego zezwolenia
w przypadkach przewidzianych w ustawie (w art. 5, art. 11 ust. 2
i art. 12 ust. 1 pkt 1 p.ż.),
13
W. Kubala, Wypadek mniejszej wagi, WPP 3/1972, s. 328.
46
Wybrane kwestie prawa żywnościowego..
e) wbrew zakazowi produkowanie albo wprowadzanie do obrotu środków spożywczych lub używek, stosowanie niedozwolonych składników albo naruszenie warunków określonych na podstawie art. 15 ust. 4 p.ż. (a dotyczących sposobu znakowania środków
spożywczych, używek i substancji dodatkowych dozwolonych w
opakowaniach jednostkowych przeznaczonych do obrotu oraz innych danych dotyczących środka spożywczego lub używki, które ze
względu na ochronę zdrowia ludzkiego powinny być podane do
wiadomości nabywcy),
f) używanie do produkcji lub wprowadzanie do obrotu środków spożywczych, używek lub substancji dodatkowych dozwolonych po upływie terminu ich przydatności,
g) niedopełnienie obowiązku przechowywania próbek środków
spożywczych wydawanych przez zakłady żywienia zbiorowego
lub sprzedawanych przez zakłady wprowadzające do obrotu wyroby garmażeryjne,
h) w przypadku produkcji przetworów grzybowych, środków
spożywczych zawierających grzyby, skupie, przechowywaniu lub
sprzedaży grzybów przez zakłady przetwórcze lub handlowe niezatrudnienie osoby posiadającej uprawnienia w zakresie grzyboznawstwa bądź też nieprzestrzeganie innych wymagań niezbędnych dla ochrony zdrowia ludzkiego,
i) podjęcie produkcji przetworów grzybowych, środków spożywczych zawierających grzyby, prowadzenie skupu, wprowadzanie grzybów do obrotu, ich przechowywanie bez stwierdzenia
przez właściwego państwowego inspektora sanitarnego spełnienia wymagań niezbędnych dla ochrony zdrowia ludzkiego (określonych w odrębnych przepisach),
j) rozpoczęcie działalności polegającej na produkcji i obrocie
środkami spożywczymi, używkami i substancjami dodatkowymi
dozwolonymi bez zgody właściwego organu pełniącego nadzór
sanitarny.
3. Krótko przedstawione zostaną teraz niektóre kwestie relacji przepisów art. 30-32 p.ż. do innych przepisów prawnokarnych.
a) Jak wiadomo, do znamion przestępstwa z art. 140 § 1 pkt
3 k.k. należy między innymi sprowadzenie powszechnego nie-
47
R E J E N T Nr 10 - październik 1995 r.
bezpieczeństwa dla życia lub zdrowia ludzkiego poprzez wyrób
lub wprowadzenie do obrotu szkodliwych dla zdrowia środków
spożywczych. Analizowany uprzednio przepis art. 30 ust. 1 p.ż.
penalizuje natomiast produkcję lub wprowadzanie do obrotu szkodliwych dla zdrowia ludzkiego środków spożywczych, używek, substancji dodatkowych (lub przedmiotów określonych w art. 1 ust. 2
p.ż). Porównanie treści obu tych przepisów prowadzi do wniosku,
że analogicznie zostało określone znamię czasownikowe (produkowanie lub wprowadzanie do obrotu m.in. szkodliwych dla zdrowia
środków spożywczych), z tym, że dla bytu przestępstwa z art. 140
§ 1 pkt 3 k.k. jest jeszcze konieczne, aby środki te sprowadzały
niebezpieczeństwo dla życia albo zdrowia ludzkiego. Jak słusznie zauważył SN w wyroku z dnia 30 maja 1977 r. (IV KR 84/77)14,
to ostatnie sformułowanie wskazuje, że chodzi tu o zagrożenie zdrowia w poważnym stopniu i mające charakter niebezpieczeństwa
powszechnego, a nie szkodliwość dla zdrowia w nieznaczonym stopniu, powodującą tylko przejściowe i niegroźne zakłócenia czynności organizmu. W takiej bowiem sytuacji można mówić tylko o ogólnej szkodliwości dla zdrowia, co należy do istoty czynu z art. 30 ust.
1 p.ż.
b) W 1977 r. Sąd Najwyższy rozpoznawał przekazane w trybie art. 390 § 1 k.p.k. przez SW w Z. zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, a mianowicie: „Czy sfałszowanie lodów przez dodanie w czasie ich produkcji mleka w proszku
oraz przez zwiększenie ilości wody, a następnie wprowadzenie tychże lodów do sprzedaży po normalnie obowiązującej cenie, stanowi jedno przestępstwo określone w art. 225 § 1, czy też również wyczerpuje dyspozycję art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1970 r.
o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz.U. Nr 29, poz.
245 z późn. zm.)'?15 Oczywiście, jak słusznie zauważył SN, na tle pytania SW zachodzi potrzeba rozważenia, czy opisane w nim zachowanie sprawcy stanowi jeden czyn (kiedy w grę wejdzie zbieg
przepisów) bądź też dwa czyny (gdzie będziemy mieli do czynienia
z rzeczywistym zbiegiem przestępstw). W przedmiotowej sprawie
14
15
OSNPG 1/1977, poz. 104.
Uchwała z dnia 26 sierpnia 1977 r. (VII KZP 27/77), OSNKW 9/1977, poz. 91.
48
Wybrane kwestie prawa żywnościowego..
mieliśmy do czynienia z jednym zachowaniem (czynem) sprawcy,
polegającym na wprowadzeniu do obrotu i sprzedaży jako artykułu odpowiadającego określonym wymaganiom sfałszowanych
lodów. Wynikało to ze zwartości miejsca i czasu charakteryzującej opisane zachowanie sprawcy (a także z tego, że było ono wyrazem jednej decyzji woli). Mówiąc o kwalifikacji prawnej przedmiotowego zachowania, słusznie podkreśla SN, że sprawca, który
sprzedaje sfałszowane lody, oszukuje nabywcę co do ich gatunku,
a zatem działanie to wyczerpuje znamiona przestępstwa określonego w art. 225 § 1 k.k. Należy jednak zauważyć, że przepis ten (art.
225 § 1 k.k.) nie daje nam pełnej prawnokarnej charakterystyki
czynu, bowiem określone w nim oszukiwanie nabywcy co do gatunku sprzedawanego towaru nie musi wyrażać się w sprzedaży towaru
sfałszowanego, ale np. w sprzedaży towaru niższego gatunku jako towaru wyższego gatunku (i po odpowiednio wyższej cenie). Natomiast - j a k zauważa SN - samo wprowadzenie do obrotu sfałszowanych lodów jako artykułu odpowiadającego określonym wymaganiom
wyczerpuje znamiona przestępstwa określonego w art. 31 ust. 1 p.ż.
Przepis art. 31 ust. 1 p.ż. nie wyczerpuje jednak całości przedmiotowego zachowania sprawcy, gdyż do znamion przestępstwa określonego w tym przepisie nie należy oszukiwanie nabywcy (tzn.
doprowadzenia go do niekorzystnego rozporządzenia mieniem, co
stanowi konieczny warunek kwalifikacji z art. 225 § 1). Słusznie
zatem SN wyprowadza wniosek, iż skoro w omawianym przypadku żaden z wymienionych przepisów nie obejmuje w całości
zachowania sprawcy, jego czyn należy zakwalifikować (zgodnie z
art. 10 § 2 k.k.) z obu zbiegających się przepisów. Należy również
zauważyć, że w pewnych sytuacjach możliwy będzie idealny zbieg
przestępstwa z wykroczeniem (art. 31 ust. 1 p.ż. w zw. z art. 134 §
1 k.w. w zw. z art. 10 § 1 k.w.), a mianowicie wtedy, gdy nabywca
sfałszowanego środka spożywczego poniósł albo mógł ponieść stratę
nie przekraczającą 100.000 staiych zł.
c) Nierzadko w praktyce będziemy mieli do czynienia z sytuacją, w której na skutek zachowania stypizowanego w przepisie
art. 31 ust. 1 p.ż. (wprowadzanie do obrotu zepsutych lub sfałszowanych środków spożywczych, używek lub substancji dodatkowych
dozwolonych) dojdzie do spożycia takowych środków, a w rezulta-
49
REJENT Nr 10 - październik 1995 r.
cie do skutku w postaci rozstroju zdrowia, to w takiej sytuacji w zależności od stopnia tego rozstroju - zasadna będzie kumulatywna kwalifikacja z art. 31 ust. 1 w zw. z art. 155 k.k. lub w zw.
z art. 156 k.k.
d) Należy również zwrócić uwagę na występującą zbieżność
znamion wykroczenia stypizowanego w art. 25 u.z.n.k. z 16 kwietnia 1993 r. („Kto umyślnie oznaczając lub wbrew obowiązkowi nie
oznaczając towarów lub usług, wprowadza klientów w błąd co do
pochodzenia, ilości, jakości, składników, sposobu wykonania, przydatności...") z przepisem art. 32 pkt 1 p.ż. („Kto przez oznaczanie
lub w inny sposób wprowadza w błąd co do zdrowotnej jakości
lub właściwości odżywczej środka spożywczego, używki albo substancji dodatkowej dozwolonej..."). Zestawienie powyższych przepisów prowadzi do wniosku, że wejdzie tu w grę jedynie zbieg pomijalny (przy zastosowaniu zasady lex specialis derogat legi generali).
Oczywiście, przepisem szczególnym jest art. 32 pkt 1 p.ż.
Powyżej przedstawiono jedynie kilka problemów związanych z
prawnokarnym aspektem prawa żywnościowego, które to - jak się
wydaje - już w niedalekiej przyszłości nabierze istotnego znaczenia
nie tylko teoretycznego, ale i praktycznego.
50