Gra o tron i filozofia. Słowo tnie głębiej niż miecz

Tytuł oryginału: Game of Thrones and Philosophy
Tłumaczenie: Arkadiusz Romanek
ISBN: 978-83-246-5221-1
Copyright © 2012 by John Wiley & Sons.
All Rights Reserved. This translation published under license.
Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
Translation copyright © 2012 by Helion S.A.
No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means,
electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information
storage retrieval system, without permission from the Publisher.
Wiley, the Wiley logo and related trade dress are trademarks or registered trademarks
of John Wiley & Sons, Inc. and/or its affiliates, in the United States and other countries,
and may not be used without written permission.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu
niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą
kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym,
magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.
Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź
towarowymi ich właścicieli.
Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte
w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej
odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne
naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION
nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe
z wykorzystania informacji zawartych w książce.
Wydawnictwo HELION
ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE
tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63
e-mail: [email protected]
WWW: http://editio.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)
Printed in Poland.
• Kup książkę
• Poleć książkę
• Oceń książkę
• Księgarnia internetowa
• Lubię to! » Nasza społeczność
Spis treści
Przedmowa
Elio M. Garcia i Linda Antonsson
6
Kruk z zamku Wiley
9
Podzikowania
11
Wprowadzenie
Henry Jacoby
13
CZĘŚĆ I
„W GRZE O TRON ZWYCIĘŻA SIĘ ALBO UMIERA”
1 Maester Hobbes udaje si do Królewskiej Przystani
Greg Littmann
17
2 To wielka zbrodnia okama króla
Don Fallis
31
3 Uczestnictwo w grze o tron: kilka lekcji od Machiavellego
Marcus Schulzke
43
4 Wojna w Westeros i teoria wojny sprawiedliwej
Richard H. Corrigan
59
GRA O TRON I FILOZOFIA
CZĘŚĆ II
„CZEGO SIĘ NIE ROBI Z MIŁOŚCI”
5 Nadchodzi zima! Nieciekawe perspektywy
dla szczliwoci w Westeros
Eric J. Silverman
6 mier lorda Starka: niebezpieczestwa idealizmu
David Hahn
7 Lord Eddard Stark, królowa Cersei Lannister:
moralne osdy z rónych perspektyw
Albert J. J. Anglberger i Aleksander Hieke
8 To byaby lito: wybór pomidzy yciem i mierci
w Westeros i za Wskim Morzem
Matthew Tedesco
73
85
97
109
CZĘŚĆ III
„NADCHODZI ZIMA”
9 Wargowie, upiory i wilkory:
umys i metafizyka w stylu Westeros
Henry Jacoby
10 Magia, nauka i metafizyka w Grze o tron
Edward Cox
125
139
11 „Nic nie wiesz, Jonie Snow”:
epistemiczna skromno za Murem
Abraham P. Schwab
151
12 „Dlaczego na wiecie nie ma sprawiedliwoci?”:
bogowie i problem za
Jaron Daniël Schoone
163
4
SPIS TREŚCI
CZĘŚĆ IV
„KTO WYDAJE WYROK, SAM POWINIEN GO WYKONAĆ”
13 Dlaczego Joffrey powinien postpowa moralnie,
jeli wygra ju gr o tron?
Daniel Haas
14 Traf moralny Tyriona Lannistera
Christopher Robichaud
177
191
15 Konfrontacja Dany z dzikim wiatem:
relatywizm kulturowy w Grze o tron
Katherine Tullmann
203
16 „Nie ma prawdziwych rycerzy”:
niesprawiedliwo rycerskoci
Stacey Goguen
215
CZĘŚĆ V
„ZADAJESZ CIOS OSTRYM KOŃCEM”
17 Przeznaczenie, wolno i autentyczno w Grze o tron
Michael J. Sigrist
231
18 Nikt nie taczy wodnego taca
Henry Jacoby
243
19 Czego si nie robi z mioci: seks, kamstwa i teoria gier
R. Shannon Duval
257
20 Do tego szalestwa!
Wiedza, wadza i obd w Pieni Lodu i Ognia
Chad William Timm
271
Autorzy podrozdziaów
283
Lista odcinków serialu Gra o tron
290
Przypisy
291
5
3
Uczestnictwo w grze o tron:
kilka lekcji od Machiavellego
Marcus Schulzke
W Pieni Lodu i Ognia czytelnik poznaje ca rzesz bohaterów o zoonych charakterach, którzy próbuj zdoby elazny Tron lub przynajmniej
przetrwa w penym niebezpieczestw wiecie Westeros. Kada posta dla
osignicia wyznaczonego sobie celu stosuje wasn strategi, jednak wraz
z upywem czasu staje si jasne, e niektóre z nich s znacznie bardziej skuteczne ni inne. Pewni bohaterowie potrafi wyj cao nawet z najwikszych opresji, podczas gdy inni daj si wciga w puapki i kocz swój
ywot. Filozofia Niccolò Machiavellego (1469 – 1527) moe pomóc nam
zrozumie, dlaczego niektórzy bohaterowie sagi Martina osigaj sukces,
a pozostali ponosz poraki. Machiavelli dobrze rozumia, na czym polega
walka o wadz. Do dzi wszak sowo „makiaweliczny” jest uywane na
okrelenie ludzi, którzy s mistrzami w posugiwaniu si si i sprytem.
Wedug Machiavellego istniej dwa róne rodzaje ksistw: dziedziczne
i nowe. Panowanie w kadym z nich wymaga innego rodzaju wadcy1.
Wadcy dziedziczni mog utrzyma si na tronie, stosujc polityk swych
poprzedników. Ciesz si bezpieczn pozycj, poniewa s czci dynastii
o ustalonej pozycji, która stworzya dla siebie bezpieczn baz wadzy.
Nowi wadcy staj przed znacznie wikszym wyzwaniem. Poprzez przejcie wadzy i w wyniku pokonania kogo innego nie tylko robi sobie
MARCUS SCHULZKE
nowych wrogów, ale pokazuj take innym, w jaki sposób mona zdoby
tron. Stanie si nowym wadc wymaga wielkich umiejtnoci i sporego
szczcia, a poniewa tylko te pierwsze mona w jaki sposób wyksztaci
poprzez nauk, wane jest sprawne naladowanie umiejtnoci wielkich
wadców.
Najbardziej znane dzieo Machiavellego — Ksi — pene jest rad
dla tych, którzy aspiruj do miana nowych wadcówi. W celu zilustrowania ponadczasowych lekcji dotyczcych tego, jak sta si nowym wadc
i jak broni swojego ksistwa przed zakusami uzurpatorów, Machiavelli
opowiada historie tych, którym udao si sign po wadz, oraz tych,
dla których te dziaania zakoczyy si porak. Skoncentrowanie si na
kwestii walki o ustanowienie nowych ksistw sprawia, e Ksi jest doskona „soczewk”, przez któr mona oglda i ocenia wydarzenia
z Pieni Lodu i Ognia. Jak si przekonamy, Wojna Piciu Królów toczy si
zgodnie z logik makiawelicznej teorii walki o wadz i moe stanowi
przykad praktycznego zastosowania dla najwaniejszych nauk Niccolò
Machiavellego.
Aerys Targaryen, Obkany Król, który panowa w Westeros przed
Robertem Baratheonem, rozpoczyna swoje rzdy z pozycji wadcy, poniewa by spadkobierc i czonkiem dugiej linii rodu Targaryenów.
Dysponowa wszystkimi przewagami, z jakimi wizao si bycie królem
dziedzicznym, a mimo to roztrwoni je w konsekwencji okrutnych i irracjonalnych dziaa. Kiedy zosta obalony, Westeros utracio rzdzc dynasti, a elazny Tron sta si niestabilnym ródem wadzy, kontrolowanym
przez kolejnych królów, którzy musieli radzi sobie z wieloma problemami
opisywanymi przez Machiavellego. Wszyscy yjcy czonkowie rodziny
Targaryenów i wszyscy, którzy ich wspierali, stali si wrogami Roberta.
Z kolei wszyscy ci, którzy pomogli Baratheonowi obj tron, myleli tylko
o czerpaniu korzyci w zamian za udzielone wsparcie i pragnli zdoby
i
Z tytuem Ksicia wie si may problem natury tumaczeniowej. Tytu oryginau
brzmia Il principe i prawdopodobnie Machiavellemu chodzio raczej o znaczenie
aciskiego sowa princeps, czyli „ten, który zajmuje pierwsze miejsce”, a wic tytu
powinien raczej brzmie „Wadca”, a nie „Ksi”. Jednak druga wersja przyja
si od czasów pierwszego tumaczenia Antoniego Sozaskiego w 1868 roku i tak
ju zostao, bo nikt nie omieli si zmienia tytuu — przyp. tum.
44
UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO
wpyw na nowego króla. Wraz z upadkiem Obkanego Króla rozpocza
si walka o wadz. Doszo do ustanowienia kolejnej dynastiiii.
Virtù i fortuna
Machiavelli by zdania, e o powodzeniu walki o wadz decyduj dwie
siy: virtù i fortuna. Virtù to umiejtnoci, które pozwalaj przej wadz
i utrzyma j w rkach. Jednak konkretny skad virtù zmienia si waciwie bez przerwy w zalenoci od okolicznoci. Podczas bitwy virtù moe oznacza miae uderzenie na wroga, pomimo e takie dziaanie wie
si z wielkimi niebezpieczestwami. W innych okolicznociach, takich
jak planowanie zamachu, virtù moe wymaga ostronoci i cierpliwoci.
Umiejtnoci strategiczne Robba oraz spryt Littlefingera, który manipuluje innymi lud
mi, to przykady rónych sposobów prowadzcych do
sigania po wadz, cho w kadym z nich mona znale
virtù.
Zamiast przedstawi jednoznaczne definicje lub list cech dobrego
wadcy, Machiavelli ilustruje swoj koncepcj poprzez przytoczenie opowieci o historycznych postaciach, które charakteryzoway si virtù, i tych,
którym go brakowao. Najlepszym sposobem opanowania virtù jest naladowanie wielkich postaci z przeszoci, przy czym nie mona naladowa ich zbyt dosownie, poniewa takie dziaanie sprawia, e czowiek
staje si przewidywalny2. Zamiast kopiowa, Machiavelli radzi swoim
czytelnikom, aby sami wycignli wnioski z przekazanych wskazówek,
a potem zastosowali je w nowych okolicznociach, odkrywajc wasn,
niepowtarzaln drog do objcia tronu.
Pomimo niedopowiedze dotyczcych znaczenia virtù Machiavelli
bardzo jednoznacznie stwierdza: virtù nie jest cnot. Cnota jest zwykle
powizana z chlubnymi cechami moralnymi. Czowiek cnotliwy jest uczciwy, odwany i lojalny. Kto charakteryzujcy si virtù moe posiada
i znajdowa praktyczne zastosowanie dla kadej z tych cech, ale tylko
wówczas, gdy s one uyteczne. Ludzie z virtù czsto wydaj si osobami
penymi cnót tylko dlatego, e uatwia im to przejcie i utrzymanie wadzy.
ii
Cho w gruncie rzeczy Robert Baratheon by waciwie spokrewniony z Targaryenami poprzez babk, a jednoczenie córk króla Aegona V Targaryena, wola
mówi, e „zawdzicza tron swemu motowi” — przyp. tum.
45
MARCUS SCHULZKE
Moralno w rzeczywistoci moe by przeszkod, gdy uniemoliwia
dziaania niezbdne do uzyskania przewagi nad przeciwnikami.
Troska o kwestie zwizane z etyk i moralnoci sprawia, e silni bohaterowie sagi, tacy jak Ned Stark, staj si podatni na ciosy, podczas gdy
po zwycistwo sigaj ci, którzy wiedz, kiedy naley postpowa niemoralnie. Ta kwestia staje si jasna wówczas, gdy Lysa oskara Bronna o to, e
podczas próby walki i procesu Tyriona najemnik nie walczy w zgodzie z rycerskim honorem. Bronn wycign wówczas rk w kierunku
otworu, w którym znikn jego przeciwnik, i stwierdzi: „Nie” („The
Golden Crown”)iii. Ambitny król musi zatem wiedzie, kiedy trzeba by
cnotliwym, a kiedy okrutnym. Musi take wiedzie, jak sprawi, by jego
dziaania wydaway si dobre, i jak obciy innych win za swoje niecne uczynki3. Machiavelli nie zaleca wadcom dziaa nieetycznych.
Przeciwnie, radzi im, aby w ogóle unikali mylenia w kategoriach aktów
moralnych i niemoralnych. Twierdzi, e dziaania s dobre lub ze w zalenoci od tego, czy zwikszaj, czy zmniejszaj wadz ksicia. Terroryzowanie innych przynosi czsto odwrotny skutek, poniewa wadcy, którzy
sprawiaj, e poddani ich nienawidz, czsto prowokuj bunty.
Termin fortuna najczciej tumaczy si jako „szczcie”iv. Do kategorii wydarze „fortunnych” trafiaj wszelkie zdarzenia — dobre i ze —
znajdujce si poza kontrol czowieka. Mieszcz si zatem w tej grupie
iii
Autor tego rozdziau przywouje wydarzenia z szóstego odcinka Gry o tron —
amerykaskiego serialu fantasy stworzonego przez Davida Benioffa i Dana Weissa
dla telewizji HBO; w serialu próba walki odbywa si w komnacie tronowej Orlego
Gniazda (std ten „otwór”, do którego Bronn wrzuca ciao rycerza), podczas gdy
w ksice Bronn i ser Vardis Egen walcz w ogrodzie, a przedstawiciel Lysy Arryn
ginie po przygnieceniu posgiem — przyp. tum.
iv
W polskiej tradycji tumaczeniowej przyjo si przekada sowo fortuna jako
„szczcie”, a virtù jako „dzielno” lub „mstwo”; patrz Il principe, rozdzia VI:
E perché questo evento di diventare di privato principe, presuppone o virtù o fortuna,
pare che l'una o l'altra di queste dua cose mitighi in parte di molte difficultà: non di
manco, colui che è stato meno sulla fortuna, si è mantenuto più. W tumaczeniu
Czesawa Nanke: A poniewa ten przypadek, e kto z prywatnego czowieka staje si
ksiciem, kae domyla si mstwa lub szczcia, przeto zdaje si, e jedno lub drugie
agodzi nieco liczne trudnoci. Jednak atwiej utrzymywa si ten, kto mniej liczy na
szczcie. Niccolò Machiavelli, Ksi, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
1984, s. 48 — przyp. tum.
46
UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO
dziaania innych ludzi oraz klski ywioowe. Kiedy „fortuna nam sprzyja”,
poradzimy sobie nawet w najbardziej beznadziejnych okolicznociach —
tak jak wówczas, gdy Tyrion mia szczcie przekona Bronna do wystpienia w jego imieniu w próbie walki. Tyle e fortuna jest sojusznikiem
niepewnym, który w kadej chwili moe nas opuci. Z tego wzgldu —
wedug Machiavellego — nie wolno pozostawia nic przypadkowi. Osoby
dysponujce virtù osigaj sukces, poniewa same dbaj o „stworzenie”
wasnego szczcia. Machiavelli pisze: „szczcie jest jak kobieta, któr
trzeba koniecznie bi i drczy, aby j posi; i tacy, którzy to czyni,
zwyciaj atwiej ni ci, którzy postpuj ogldnie”4. Fortuna moe by
kapryna, a wic konieczne jest podjcie odpowiednich dziaa, które
pozwol si zabezpieczy. W wielu przykadach z historii podawanych
przez Machiavellego fortuna jest si, która doprowadza do zguby nawet
najwikszych generaów i wadców.
Moemy co najwyej mie nadziej, e unikniemy szkodliwych skutków dziaa Fortuny dziki przygotowaniu si na wszelkie ewentualnoci
i szybkiemu przystosowaniu do nowych okolicznoci. Ci, którzy podaj
wadzy, powinni si zaangaowa w cig walk o zdobycie kontroli nad
Fortun — poprzez zastosowanie rozwiza siowych i oszustwa. Musz
oni dysponowa virtù w celu uzyskania cakowitej kontroli nad swoj
sytuacj, tak aby ona „nie zdobya kontroli nad nimi”. Wiele przykadów Machiavellego dotyczy ludzi, którzy osignli sukces midzy innymi
dziki temu, e byli szczliwymi beneficjentami dobrych wyroków bogini
Fortuny. Jak zaznacza Machiavelli, rzadko jednak wystarcza samo szczcie.
Wielu ludzi ma szczcie, ale wielko wymaga praktycznego wykorzystania szczcia dla wasnych korzyci. Machiavelli pisze: „Otó te sposobnoci przyniosy owym mom powodzenie, a nadzwyczajna dzielno
i mdro [virtù] pozwolia im dostrzec t sposobno, dziki czemu podnieli i uszczliwili sw ojczyzn”5.
Upadek królów
Walka o elazny Tron — jak przewidywa Machiavelli — przebiegaa
pod dyktando tych samych si virtù i fortuna, które ksztatoway przebieg
walki o wadz w Italii czasu renesansu. Gracze uczestniczcy w grze
o tron nieustannie zmagali si z bogini Fortun, zwikszajc swoj
47
MARCUS SCHULZKE
wadz i eliminujc rywali. Paradoksalnie niektóre z najbardziej wpywowych postaci decydujcych o losach wiata Westeros s jednoczenie
tymi, które maj najmniejsz szans na zwycistwo w walce z Fortun.
Viserys Targaryen, Robert Baratheon, Joffrey Baratheon, Ned Stark
i Robb Stark popeniaj najbardziej podstawowe bdy, które mona
popeni podczas prób przejcia lub utrzymania wadzy.
Viserys Targaryen jest pyszny, arogancki i brutalny. Doskonale pasuje do opisu obalonego przywódcy Machiavellego, jako e brat Dany
nie myli o niczym innym jak tylko o powrocie do miejsca, które uwaa
za sobie nalene6. Viserys dla elaznego Tronu jest gotów zrobi wszystko
— nawet powici wasn siostr, a jednoczenie czstokro popenia
kardynalne bdy, które czyni go uzalenionym od innych. Najwikszym bdem jest chyba jego decyzja oddania siostry khalowi Drogo,
poniewa zmusza Viserysa do polegania zarówno na wadcy khalasaru,
jak i Daenerys. Oczywicie arogancja Viserysa jeszcze bardziej zwiksza
negatywne konsekwencje popenionego bdu.
Machiavelli twierdzi, e kto aspirujcy do roli ksicia musi uzyska
wsparcie zwykych ludzi albo monych — przedstawicieli arystokracji7.
To drugie rozwizanie pocztkowo moe si wydawa bardziej atrakcyjne,
jako e ludzie ci maj w swoich rkach pewn wadz, rodki niezbdne
do stworzenia armii, a take dowiadczenie w polityce. Machiavelli odradza jednak sprzymierzanie si z arystokracj, jako e takie rozwizanie
wyrónia si jednym bardzo istotnym minusem: moni oferuj swoje poparcie dla pretendenta do tronu tylko wtedy, gdy suy to ich wasnym
celom. Wielu panów, wcznie z Walderem Freyem i Roosem Boltonem,
zmienia obozy z myl o osobistych zyskach. Gdyby Viserys pokona sw
dum i poy wystarczajco dugo, aby poprowadzi armi khala Drogo
do Westeros w celu odzyskania tronu, mógby stwierdzi, e Drogo lub
jego siostra nie robi niczego bezinteresownie i oczekuj czego w zamian [za uyczenie armii]. Musiaby przyzna, e jest cakowicie od nich
uzaleniony i zmuszony spenia wszystkie ich wymagania. Tyle e Viserys
nigdy nie mia okazji opanowa tej lekcji Machiavellego. Drogo i jego
siostra zdali sobie spraw z siy, jak dysponowali — oraz ich przewagi
nad aroganckim czowiekiem — i stracili do niego cierpliwo nad dugo
przed tym, jak Viserys mia okazj doprowadzi do inwazji w Westeros.
48
UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO
Machiavelli przekonuje, e o wiele atwiej zadowoli masy ni arystokracj, poniewa ich jedynym pragnieniem jest uniknicie ucisku8. Kady,
kto moe obieca im bezpieczestwo i wolno, zdobdzie sobie stae poparcie. Gdyby Viserys szuka wsparcia zwykych ludzi, mogoby si okaza,
e s oni bardziej skonni do znoszenia jego aroganckich zachowa.
Król Robert Baratheon jest czowiekiem bardzo rónicym si od
Viserysa, ale i on cierpi z powodu powanych wad, które czyni go zym
wadc. Historia rebelii Roberta i jego dojcie do wadzy sugeruj, e by
kiedy czowiekiem o wielkim virtù. Udao mu si przej kontrol nad
Westeros, zreorganizowa rzd, a nastpnie umieci lojalnych sojuszników na kluczowych stanowiskach. Nawet kiedy Robert staje si leniwy i niezdolny do zarzdzania finansami królestwa, wci cieszy si
powszechnym poparciem i jest zbyt potny dla wszystkich pretendentów,
aby ci próbowali bezporedniego ataku. Mimo to w jednej istotnej kwestii
Robert przypomina Viserysa. Czsto pozwala, aby emocje dyktoway mu,
co ma robi. Na przykad szybko wybucha zoci i odwouje Neda ze
stanowiska królewskiego namiestnika, gdy ten sprzeciwia si zamordowaniu Daenerys (tylko po to, aby cofn swoj decyzj, gdy mija gniew)9.
Te silne emocje czyni Roberta czowiekiem kaprynym i niezdolnym
do unikania konfliktów, w które jest uwikany. Bez tej umiejtnoci zaley od wyroków Fortuny, która sprawia, e nie potrafi pohamowa emocji wpywajcych na jego dziaania. Ostatecznie brak kontroli nad emocjami prowadzi Roberta do niewaciwej oceny swoich doradców i przyjació.
Jego zo sprawia, e zraa do siebie ludzi honoru, takich jak Ned Stark,
a duma uzalenia go od dwulicowych doradców, którzy mu schlebiaj.
Nastpca Roberta, Joffrey, wstpuje na tron wówczas, gdy jest jeszcze zbyt mody i zbyt niedojrzay, aby w peni rozumie konsekwencje
swoich czynów. Podekscytowanie wanie uzyskan wadz i ch znalezienia praktycznego zastosowania dla swojej królewskiej woli sprawiaj,
e pierwotnie jego bezwzgldne dziaania wydaj si jeszcze zrozumiae.
Joffrey musi dziaa gwatownie, aby wyeliminowa swoich przeciwników w Królewskiej Przystani oraz zmobilizowa armi i przeciwstawi si
innym kandydatom do tronu. Postpuje wic bez litoci — zarówno wobec
swoich przyjació, jak i wrogów. Popenia jednak fatalny bd, sprawiajc,
49
MARCUS SCHULZKE
e poddani zaczynaj go nienawidzi. Machiavelli przyznaje, e okruciestwo jest czsto elementem niezbdnym, ale mówi te, e naley posugiwa si nim ostronie, aby nie robi sobie wrogów. Zalecajc, aby
niepopularne dziaania podejmowa szybko, Machiavelli stwierdza: „Z tego
naley wycign wniosek, e zdobywca, opanowawszy rzdy, powinien
przygotowa i popeni naraz wszystkie nieodzowne okruciestwa, aby
nie wracajc do nich codziennie i nie powtarzajc ich, móg doda ludziom otuchy i pozyska ich dobrodziejstwami”10. Niestety Joffrey staje
si okrutnikiem nie tylko wtedy, gdy jest to konieczne, ale zawsze, gdy
ma ochot da dowód swojej wadzy.
W jednym z najbardziej znanych fragmentów Ksicia Machiavelli porusza kwesti zwizan z pytaniem o to, czy lepiej jest by kochanym,
czy budzi strach. Nie ma nic dziwnego w stwierdzeniu, e najbardziej
podan sytuacj jest taka, gdy poddani kochaj wadc, ale te si go
boj. Jeli jednak trzeba wybra — mio lub strach — strach jest
znacznie lepszy ni mio, poniewa wzbudza bardziej wiarygodne emocje.
„A mniej boj si ludzie krzywdzi kogo, kto budzi mio, ni
tego, który budzi strach. Albowiem mio jest trzymana wzem
zobowiza, który ludzie, poniewa s nikczemni, zrywaj, skoro
tylko nadarzy si sposobno osobistej korzyci, natomiast strach
jest oparty na obawie kary; ten wic nie zawiedzie nigdy”11.
Machiavelli ostrzega jednak tych, którzy stosujc terror, chcieliby
sprawi, e poddani bd si ich bali. Autor Ksicia zauwaa, e najgorzej jest dopuci do tego, by wadca zosta znienawidzony, poniewa
nienawi moe prowadzi ludzi do podjcia dziaa nawet wtedy, gdy
odczuwaj strach. Joffrey wzbudza strach — zarówno u swoich przyjació, jak i wrogów, ale to jego okruciestwo sprawia, e zaczynaj nienawidzi go osoby z dworu, mieszkacy Królewskiej Przystani, a nawet
jego wasny brat. Tylko szczciu zawdzicza ocalenie przed dnym krwi
tumem, kiedy królewski orszak przemierza ulice miasta (w Starciu królów).
Jednak fakt, e musi polega na szczciu, jest dowodem, i Joffrey nie
moe by uwaany za dobry wzór królewskich cnót12.
50
UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO
Moralność i zależność
Nie wszystkie pene ostrzee opowieci Pieni Lodu i Ognia opisuj czyny
okrutnych lub kaprynych królów, a mimo to niektórzy z tych pozytywnych bohaterów take wyróniaj si brakiem virtù. Chocia Ned Stark
nigdy nie by konkurentem do elaznego Tronu, zdoby spor wadz.
Bardzo róny od Viserysa, Roberta lub Joffreya, Ned zawsze kierowa si
ideami sprawiedliwoci i uczciwoci. Wielki wojownik i jedna z najbardziej
szanowanych postaci — Eddard Stark dobrze radzi sobie take jako
administrator, przyjaciel oraz czowiek peen cnót. Jednak pomimo tych
wszystkich zalet lord Winterfell jest te najlepszym przykadem, jak niebezpieczne bywaj moralno oraz etyka dla osób zamieszanych w polityk.
Ned czsto moe si cieszy z przychylnoci losu, który pozwala mu
wiele osign bez potrzeby naraania wyznawanych wartoci. Fortuna
daa mu pozycj namiestnika króla i pozwolia powróci na to stanowisko po pierwszej rezygnacji. Jednak Ned rzadko wykorzystuje w peni to,
co podsuwa mu szczcie. Zamiast tego dziaa z umiarem i zgodnie ze
swoim niedwuznacznym oraz bezkompromisowym wyczuciem dobra i za.
Machiavelli zwraca jednak uwag na to, jak wanym elementem virtù
jest wiadomo tego, kiedy nie czyni dobra:
„[…] wszak sposób, w jaki si yje, jest tak róny od tego, w jaki
si y powinno, e kto, chcc czyni tak, jak si czyni powinno,
nie czyni tak, jak inni ludzie czyni, ten gotuje raczej swój upadek
ni przetrwanie; bowiem czowiek, który pragnie zawsze i wszdzie
wytrwa w dobrem, pa koniecznie musi midzy tylu lud
mi, którzy
nie s dobrymi. Otó niezbdnym jest dla ksicia, który pragnie
utrzyma si, aby potrafi nie by dobrym i zalenie od potrzeby
posugiwa si lub nie posugiwa dobroci”13.
Nedowi brakuje umiejtnoci oceny, kiedy powinien zapomnie
o swojej dobroci. Uczciwo i lojalno czyni go dobrym przyjacielem
Roberta i wzorem dla swoich dzieci, ale wartoci te okazuj si kosztowne, gdy staje w szranki z tymi, których nie ograniczaj zasady etyczne.
Ned ostrzega Cersei, e powie Robertowi prawd o pochodzeniu nastpcy
tronu, i ujawnia swoje plany Littlefingerowi, co pozwala im reagowa na
ruchy namiestnika z duym wyprzedzeniem. Stark zbyt atwo ufa innym
51
MARCUS SCHULZKE
ludziom, dotrzymuje sowa i odmawia ukrywania swoich myli czy czynów.
Cnoty moralne Neda ostatecznie prowadz go do mierci, kiedy popenia fatalny bd, obdarzajc zaufaniem Littlefingera, czowieka, który
znacznie przewysza go przebiegoci. Okazuje si jednak, e jego bd
by jeszcze wikszy, zwaszcza e Littlefinger sam ostrzeg Neda, by ten
nie ufa nikomu, i e jego decyzja o udzieleniu poparcia Stannisowi Baratheonowi jako spadkobiercy Roberta doprowadzi do aktów przemocy.
Syn Neda, Robb, wyznaje podobne wartoci, ale znacznie lepiej przystosowuje si do okolicznoci. Ze wszystkich królów Pieni Lodu i Ognia
Robb Stark chyba najbardziej zblia si do ideau koncepcji Machiavellego i virtù. Król Pónocy jest doskonaym dowódc, umiejtnie zdobywa poparcie rodów i potrafi tworzy plany dugoterminowych dziaa,
które pozwalaj zwikszy jego kontrol nad Fortun. Jednak Robb popenia jeden z bdów, które Machiavelli uwaa za kardynalne: zbyt
mocno zaley od innych w kwestii militarnej. Chocia Robb ma wasnych
lojalnych zwolenników, zabezpiecza przepraw w Bli
niakach i uzupenia swoje szeregi lud
mi Waldera Freya w zamian za obietnic polubienia jednej z córek chorego Tullych. W ten sposób uzalenia si od
niepewnego lorda, który kontroluje wan przepraw, i mczyzn, których lojalno wynika wycznie z umowy maeskiej. By moe Robb nie
mia innego wyboru. Musia zdoby zaufanie Freya, kiedy przekracza
Trident w Bli
niakach, ale nie pooy kresu swojej zalenoci od razu
— to znaczy wówczas, gdy dysponowa najwikszymi siami.
Machiavelli ostrzega przed kadym rodzajem zalenoci, zwaszcza
wtedy, gdy trzeba polega na kim potnym. Jedn z najgro
niejszych
zalenoci jest wykorzystywanie obcych onierzy. Machiavelli twierdzi,
e najemnicy s mniej skonni zaryzykowa swoje ycie w walce, a po
zwycistwie zaley im na dopilnowaniu interesów innych [a nie wadcy]14.
Z tych powodów — wedug Machiavellego — istotne jest zachowanie
zasady polegania wycznie na wasnych onierzach, nawet jeli oznacza
to wystawienie mniejszej armiiv. Chocia Freyowie pomagaj Robbowi
podczas wielu bitew, atwo przychodzi im zmiana obozów, gdy Król Pónocy
ostatecznie nie zgadza si na zawarcie maestwa z córk Waldera Freya15.
v
Wicej na temat oceny i roli najemników w rozdziale XII Ksicia, zatytuowanym
„O rónych rodzajach milicji i o wojsku najemnym” — przyp. tum.
52
UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO
Poprzez pokadanie zaufania w onierzach kaprynego sojusznika o niepewnej lojalnoci Robb sta si wadc wraliwym. Co gorsza, Robb nie
nauczy si niczego na swoim bdzie. Powtórzy go, kiedy uda si do
siedziby Freyów i po raz kolejny próbowa zyska sobie ich lojalno, nie
uwzgldniajc przy tym wskazówek Machiavellego, który zaleca poleganie wycznie na wasnych onierzach.
Zawsze noś maskę
To dziwne, ale postaciami Pieni Lodu i Ognia, które wydaj si charakteryzowa najwiksz virtù, s osoby niezajmujce najwyszych stanowisk wadzy. Nie s to najbardziej popularni bohaterowie ani najbardziej
sugestywni mówcy, ani nawet najwiksi wojownicy. Postaci z najwikszym
virtù wyróniaj si wyjtkow umiejtnoci manipulowania innymi bohaterami i niezalenego dziaania. Udaje im si przetrwa w wiecie rozdartym przez wojny nawet wówczas, gdy s cigani, atakowani i wizieni.
Lord Petyr „Littlefinger” Baelish jest jedn z najbardziej makiawelicznych postaci sagi. Nie dysponuje potg militarn i, w porównaniu
z innymi panami z powieci Martina, jest raczej biedny, ale jako starszy
nad monet i twórca rozlegej sieci szpiegów posiada wielki wpyw na
to, co dzieje si na dworze. Cho nigdy nie próbuje przej tronu, wie,
jak manipulowa innymi, by zawsze mie siln pozycj, niezalenie od
tego, kto rzdzi Westeros. Zamiast otwarcie opowiedzie si po stronie
jednego z pretendentów do tronu, oferuje swoj pomoc wszystkim, ale
nigdy nie angauje si w stopniu wikszym ni ten wymagany dla zachowania jego pozycji. Kiedy Littlefinger musi zrobi co, co mogoby
przysporzy mu wrogów, czsto korzysta z usug poredników, dziki
czemu zyskuje szans uchylenia si przed odpowiedzialnoci lub zamaskowania swojego udziau pod paszczykiem dobrej woli.
Kiedy Littlefinger oferuje Nedowi swoj pomoc w wyniesieniu na
tron Stannisa jako prawowitego spadkobiercy Roberta, jest te wyra
nie
zaniepokojony perspektyw wojny domowej, do jakiej moe doj w konsekwencji dziaa lorda Winterfell. Zamiast jednak walczy z Nedem
otwarcie, sprzymierza si z Cersei i wykorzystuje j do schwytania i uwizienia namiestnika. Nawet wtedy, gdy Ned zostaje uwiziony, Littlefinger
podaje si za ofiar okolicznoci, w których nie móg postpi inaczej16.
53
MARCUS SCHULZKE
Poniewa nigdy nikogo osobicie nie umierca i rzadko podejmuje zdecydowane kroki, Littlefinger nie musi ujawnia swoich prawdziwych
zamiarów. Tak wietnie udaje mu si gra na kilka frontów i ukrywa
swoje prawdziwe motywy, e nawet my sami — czytelnicy — mamy
trudnoci w ocenie tego, komu waciwie sprzyja starszy nad monet.
Chocia Arya Stark jest jedn z najmniejszych (fizycznie) i najbardziej bezbronnych bohaterek sagi, dziewczynk mona zaliczy do grupy
postaci charakteryzujcych si najwiksz virtù. Przez ca Pie Lodu
i Ognia Arya musi walczy z przeciwnociami bogini Fortuny. Jest drobniejsza i nie tak pikna jak Sansa. Poniewa jest dziewczynk, zostaje
zepchnita na margines oraz wzgardzona z powodu niekonwencjonalnych zachowa. Kiedy ginie jej ojciec, a ona sama musi ucieka z Królewskiej Przystani, nie ma innego wyjcia, jak tylko radzi sobie z jeszcze
wikszymi przeciwnociami losu. Odtd musi liczy tylko na siebie.
Innymi sowy, Fortuna wyjtkowo jej nie sprzyja, bezlitonie dowiadczajc dziewczynk. A mimo to Arya daje sobie rad — posugujc si
wycznie swoimi umiejtnociami. Ukrywa nie tylko swoje zamiary, ale
i tosamo. Udaje si jej zdoby zaufanie jednego z Ludzi Bez Twarzy
— zabójców, którzy potrafi zmienia swój wygld wedle uznania. Ale
przecie nawet wczeniej Arya jest „bez twarzy” — ukrywa si za swoj
anonimowoci, podajc si to za zwyk dziewczynk, to za chopaka, i jest
zdolna do odegrania takiej roli, jaka jest jej w danej chwili potrzebna.
Virtù wymaga dostosowania si do okolicznoci, niezalenie, czy te
nakazuj odwoanie si do uycia siy, czy oszustwa. Machiavelli uywa
w tym przypadku metaforycznego obrazu lwa i lisa17. Lis jest przebiegy
i dziki swojemu sprytowi potrafi unika puapek. Lew budzi strach i moe
pokona innych w bezporedniej walce. Ksi powinien dziaa niczym
lew i lis, wiedzc, kiedy okrelona rola jest odpowiednia do okolicznoci.
Chocia Littlefinger i Arya charakteryzuj si virtù, nie przypominaj
wzorców Machiavellego, poniewa nie dysponuj wojskowymi umiejtnociami. Jak wyjania autor Ksicia, znaczne umiejtnoci militarne s
najszybszym gwarantem dojcia do wadzy i jest to przewaga, któr zwykle
posiadaj osoby z virtù18. Littlefinger i Arya to doskonae lisy, które czasami
przemieniaj si w lwy, ale postaci te nigdy nie otrzymuj cech pozwalajcych im sta si wielkimi wodzami na polu bitwy i pokona potnych przeciwników w bezporedniej walce.
54
UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO
Jon Snow pokazuje z kolei, jak wiele moe osign kto, kto poczy
w sobie cechy lwa i lisa. Na pocztku sagi poznajemy go jako niechcianego
bkarta, ale Jon z czasem awansuje w szeregach Nocnej Stray, by ostatecznie zosta Lordem Dowódc. Jon jest wyszkolonym wojownikiem,
zdolnym do pokonania innych w boju, co te sam wielokrotnie pokazuje
w kontaktach ze swoimi wrogami po obu stronach Muru. Jednak Jon potrafi
te dostrzec chwile, w których nie moe wygra bezporedniej walki. Kiedy
dzicy osaczaj grup zwiadowców, Jon niechtnie przyjmuje rozkaz poddania si i przyczenia do nich, udajc, e zmiana jego nastawienia jest
szczera. Chocia ta decyzja sprawia, e jest on wewntrznie rozdarty, nikomu
nie ujawnia swoich prawdziwych uczu. Pokonuje wasne obawy i pomaga
dzikim tak dugo, jak musi, aby przetrwa i powróci do Nocnej Stray.
Littlefinger, Arya i Jon potrafi przedstawi si dokadnie w takim
wietle, w jakim chc by widziani, a na dodatek przekona innych, e
ich maska jest prawdziwa. Spodobaoby si to Machiavellemu. Autor
Ksicia kadzie tak wielki nacisk na kwesti wizerunku, e osoba z virtù
jest charakteryzowana jako kto, kto dysponuje tak wielk elastycznoci, e potrafi w kadej chwili zmienia nawet starannie opracowane
pozory niczym za dotkniciem czarodziejskiej ródki.
„[…] Powinien wic ksi uchodzi za litociwego, dotrzymujcego
wiary, ludzkiego, religijnego, prawego i by nim w rzeczywistoci,
lecz umys musi mie skonny do tego, by móg i umia dziaa przeciwnie, gdy zajdzie potrzeba”19.
Na podstawie tego fragmentu Ksicia wycigamy jednoznaczny wniosek, e tak naprawd liczy si uchodzenie (za litociwego, ludzkiego, prawego itd.). Machiavelli uwaa, e posiadanie jednej lub innej cechy nie ma
znaczenia, tak dugo jak sprawiamy wraenie, e j posiadamy. W istocie
rzeczywiste posiadanie tych cech moe przynie katastrofalne efekty,
jako e cechy moralne mog kolidowa ze zdolnociami do przyjcia faszywych masek i wprowadzania innych w bd.
55
MARCUS SCHULZKE
Ci, którzy sami kierują swoim szczęściem
Postaciami, które najlepiej przedstawiaj wzorce Machiavellego kojarzone z virtù, s Tyrion Lannister i Daenerys Targaryen. Ci bohaterowie
potrafi wpywa na wasne szczcie, dostosowa si do nowych okolicznoci i oszukiwa innych. Udaje im si uj cao z wielu gro
nych
sytuacji, tworzy armie i nawizywa korzystne sojusze.
Tyrion jest karem i czowiekiem niedysponujcym wielk tyzn
fizyczn, ale niezmiennie potrafi nadrobi innymi zaletami to, co traci
z powodu niskiego wzrostu. Cho nie jest wyjtkowo sprawnym wojownikiem, daje si pozna jako dobry dowódca, czowiek zdolny do signicia po wygran nawet wówczas, gdy jego przeciwnik dysponuje wyra
n
przewag liczebn. Kiedy Królewska Przysta staje przed niebezpieczestwem ataku armii Stannisa Baratheona, Tyrion zachowuje si dokadnie
tak, jak zaleca Machiavelli. Przygotowuje plany przyszej bitwy, rozwaajc wszystkie moliwe sposoby dziaania i przewidujc przebieg prawdopodobnego starcia. Zanim Stannis znajdzie si w bezporedniej bliskoci
murów miasta, Tyrionowi uda si sign po zwycistwo w bitwie morskiej.
Dziki pomysowej puapce niszczy wiksz cz floty inwazyjnej20.
Jednym z najwikszych atutów Tyriona jest jego umiejtno dokonywania nagych, radykalnych zmian stanowiska. W tym wzgldzie przypomina Littlefingera, chocia problemy, z jakimi musi sobie radzi, s
o wiele powaniejsze. Littlefinger potrafi umiejtnie lawirowa w wiecie Królewskiej Przystani, ale rzadko staje przed jakim wyzwaniem wymagajcym od niego wielkich wyrzecze. Tyrion — przeciwnie. Udaje
mu si zapanowa nad sytuacj zarówno w lochach, jak i na wrogim terytorium czy na polu bitwy. Krasnal ma jednak jedn powan sabo:
atwo ulega kobiecym wdzikom. Co gorsza, nieustannie przycigaj go
kobiety, które niszcz jego reputacj oraz relacje z rodzin. Machiavelli
ostrzega, e „gdy odmienia si los, a ludzie trzymaj si z uporem swych
sposobów, szczci si im, gdy jedno drugiemu odpowiada, nie szczci,
gdy nie ma tej zgodnoci”21. Tyrion jest stay w swojej saboci do kobiet
i chocia ta jego wada wielokrotnie grozi mu popadniciem w prawdziwe
kopoty, tak umiejtnie udaje i tak manipuluje lud
mi, e rzadko musi
polega na szczciu lub czyjej pomocy.
56
UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO
Cho Machiavelli jasno daje do zrozumienia, e aby odnie sukces,
potrzebne s wyjtkowe umiejtnoci, wyjania równie, e elementem
niezbdnym do przejcia wadzy i wykorzystania swoich umiejtnoci
jest armia. Nawet tak mdrzy prawodawcy jak Mojesz, Cyrus, Tezeusz
i Romulus niczego by nie osignli bez potgi militarnej22. W pierwszych
rozdziaach sagi Daenerys jest tylko sab dziewczyn, znajdujc si
najpierw na asce brata, a potem ma. yje tylko dlatego, e jest chroniona przez khala Drogo i ser Joraha. Swoj pozycj khaleesi zawdzicza
szczciu oraz maestwu zaaranowanemu przez innych. W miar upywu
czasu staje si jednak coraz bardziej kompetentna i zaczyna zachowywa
si jak prawdziwa wadczyni. Kiedy khal Drogo umiera, Dany uczy si
wszystkiego, co pozwoli jej przey. Korzysta z rady Machiavellego, tworzc swoj armi i zmniejszajc uzalenienie od innych. Co waniejsze,
jej zwolennicy pochodz z najbardziej podatnych na dziaania wadcy
grup spoecznych.
W odrónieniu od brata, który stara si przekona do swojej sprawy
arystokracj, Daenerys tworzy armi na bazie uwolnionych niewolników, którzy s wobec niej cakowicie lojalni i nie maj innych ambicji,
jak tylko chroni swoj wolno. Daenerys jest kochana, ale wród jej
zwolenników s te tacy, którzy si jej boj. Uwalniajc niewolników
i dajc im moliwo przyczenia si do niej z wasnej woli, Dany gwarantuje sobie trwae wsparcie. Tego rodzaju wsparcie i ochrona s znacznie bardziej wartociowe ni mury zamków, za którymi chowa si tylu
wielkich ludzi z Westeros. Machiavelli pisa: „Przeto najlepsz twierdz,
jaka by moe, jest przychylno ludu”23. Tysice sprzymierzeców smoczej
królowej kocha j i lka si jej. Dziewczyna jest gotowa, by ich oszukiwa
i umiejtnie na nich wpywa, oraz zdolna do beznamitnego podejmowania trudnych decyzji. To sprawia, e Dany stanowi najlepszy przykad
bohatera dysponujcego virtù i staje si faworytk w walce o tron.
57
MARCUS SCHULZKE
Ostatnia lekcja
Podobnie jak Italia czasów renesansu za ycia Machiavellego, wiat
Pieni Lodu i Ognia jest rozdarty przez cige konflikty, wojny i walki polityczne. Bohaterowie dysponujcy wyjtkowym szczciem i virtù przetrwaj. Inni stan si ofiarami konfliktu. Jednak nawet ci, którzy posiadaj virtù lub korzystaj z dobrodziejstw sprzyjajcego losu, stale musz
mie si na bacznoci. Tak jak w prawdziwym wiecie, kady jest zagroony. By moe najwaniejsz lekcj Machiavellego jest uwiadomienie
sobie tego, e wadza jest ulotna i e ulec mog nawet najpotniejsi
z nas, jeli tylko stan si zbyt leniwi lub gdy pojawi si kto dysponujcy
wikszymi umiejtnociami. Nie ma bezpiecznej przystani — nawet dla
takich ludzi jak Tyrion Lannister i Daenerys Targaryen. Mamy do czynienia z cig walk o wadz.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16 George R. R. Martin, Gra o tron, s. 551.
17 Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 86 – 87.
18 Tame, s. 77.
19 Tame, s. 87.
20
21
22
23
NiccolòMachiavelli, Ilprincipe [dzieoMachiavellegoopublikowano porazpierwszy w 1523 roku, wszystkie cytaty w tym rozdziale pochodz z polskiego przekadu Czesawa Nanke z1920roku, przejrzanegoi uzupenionego przezJanaMalarczyka; Niccolò Machiavelli, Ksie, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984; podzia:„Jakiesrodzajeksistwiwjakisposóbsijepozyskuje”wrozdzialeI,s.35].
Niccolò Machiavelli, Ksi, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 49.
Tame, s. 60.
Tame, s. 112.
Tame, s. 50.
Tame, s. 45.
Tame, s. 62.
Tame, s. 62 – 63.
GeorgeR. R. Martin, Graotron, przekadPawe Kruk, wydanie przejrzai poprawiMichaJakuszewski, Wydawnictwo Zyski S-ka, Pozna2011,s. 372–449.
Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 61.
Tame, s. 84.
George R. R. Martin, Starcie królów, przekad Micha Jakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2011, s. 536 – 543.
Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 80.
Tame, s. 82 – 83.
GeorgeR.R.Martin,Nawanicamieczy,tomI:Stalinieg,przekadMichaJakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2007, s. 208.
George R. R. Martin, Starcie królów, s. 742 – 753.
Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 112.
Tame, s. 49.
Tame, s. 101.
58