O wczesnośredniowiecznych rylcach na ziemiach słowiańskich

O wczesnośredniowiecznych rylcach
na ziemiach słowiańskich
zy zdobione w górnej partii kulis− klasztornych, a u schyłku XI w. − rylec żelazny, srebrzony, ukryty w
tymi zgrubieniami. Ich długość wa− ze Zbigniewem, synem Władysła− skórzanej pochewce. Tabliczki mia−
hała się od 4,8 do 19 cm. Rylce wa Hermana, który z rozkazu ojca ły kształt zbliżony do prostokąta,
wykonywano przeważnie z żelaza, również znalazł się w klasztorze na niekiedy o ściętych narożnikach, z
brązu, rzadziej z kości i rogu, cho− terenie Niemiec. Zapewne ta−
wgłębioną na około 0,5−1
ciaż zdarzały się okazy wykonane z kimi samymi drogami zetknę−
cm częścią środkową, rów−
metali szlachetnych (np. srebra).
li się ze szkołami przyklasz−
nież o kształcie prostokąt−
Większość znalezisk rylców po− tornymi w Niemczech także
nym. Rzadziej występowa−
chodzi z terenu Wielkopolski, przedstawiciele możniejszych
ły tabliczki o kształcie zbli−
mniej znanych jest z Pomorza, Ślą− rodów polskich. Niemniej na−
żonym do wydłużonego
ska, Małopolski, Polski Środko− leży wyraźnie podkreślić, że
pięcioboku. Zdarzało się, że
wej, Mazowsza. Charakterystycz− umiejętność pisania i czytania
przy dłuższej krawędzi tab−
nym jest fakt, że znajdowano je oraz znajomość języka łacińs−
liczki znajdowały się wy−
przeważnie podczas badań najważ− kiego posiadła stosunkowo
wiercone otwory w celu
niejszych grodów polskich. Z sa− niewielka grupa ludzi w pańs−
przetykania sznurka i łącze−
mego tylko Poznania pochodzi ki− twie piastowskim. Wobec do−
nia kilku tabliczek w jeden
lkanaście znalezisk rylców. Znane minacji łaciny w piśmiennict−
zespół. Strona zewnętrzna
są też z Gniezna, Łęczycy, a także wie Polski średniowiecznej
była czasami bardzo bogato
mniejszych miejscowości, np. Trze− nie było w niej miejsca na
zdobiona motywem roślin−
meszna, czy Biskupina, których hi− rozwój literatury w języku
nym. Ich długość wahała się
storia związana jest z funkcjonowa− polskim. Nieśmiałe próby
od 13,4 do 18 cm, natomiast
niem organizacji kościelnej. Więk− przemycania pojedynczych
szerokość − od 7 do 9,5 cm.
szość tych znalezisk datowana jest zdań czy słów wyrażonych w
Wraz z wprowadzeniem
na XI−XIII w., ale również i na języku polskim pojawiają się
w czasach wielkiego księ−
XIV oraz XVI w. Lokalizacja od− dopiero w XIII stuleciu.
cia Włodzimierza chrześci−
krytych rylców od razu nasuwa
Znaleziska rylców z tere−
jaństwa w obrządku wscho−
skojarzenie, że tam, gdzie funkcjo− nów wschodnich dzisiejszej
dnim, kultura ruska, i tak
nowały ważniejsze ośrodki admini− Polski − z Podlasia i Lubelsz−
bardzo bogata dzięki po−
stracji państwowej i kościelnej, wy− czyzny wyraźnie nawiązują do
średnictwu Rusi w rozlicz−
stępowały także i rylce do pisania. okazów z obszarów ruskich.
nych kontaktach handlo−
W ośrodkach tych podejmowano Nic dziwnego, gdyż pozosta−
wych między Europą i
decyzje polityczne i administracy− wały one pod wpływem kul−
Azją, uzyskała dodatkowe
jne wymagające wydawania doku− tury ruskiej. Rylce te miały
bodźce do dalszego rozwo−
mentów, funkcjonowały tutaj kan− trzon nieznacznie pogrubiony
ju. W kościele używano ję−
celarie oraz było zapotrzebowanie w części środkowej, kolisty
zyka miejscowego, zrozu−
na pisarzy. Na pewno przed sporzą− przekroju. W górnej partii, poniżej miałego dla wszystkich mieszkań−
dzeniem ostatecznej wersji doku− łopatki, zdobione były pojedyn− ców Rusi. Dostosowano również
mentów wykonywano rylcem ich czym, podwójnym czy nawet po− alfabet do miejscowego języka.
“brudnopis” na tabliczkach. Pozwa− trójnym kulistym zgrubieniem. Ło−
O powszechnej znajomości pi−
lało to na ewentualne zmiany, po− patki mogły mieć kształt tulipano− sma na ziemiach ruskich świadczą
prawki.
waty, prawie kwadratowy, półowal− liczne rylce. Na terenie ziem rus−
Umiejętność pisania oraz znaj− ny. Niekiedy łopatki były ażuro− kich znaleziono je m. in. w Brześ−
omość języka łacińskiego − języka we, powycinane w fantazyjne wzo− ciu nad Bugiem, Wołkowysku, No−
urzędowego, w jakim wy−
wogródku, Mińsku, Druc−
konywane były dokumen−
ku, Nowogrodzie Wielkim,
ty, nie była rozpowszech−
Kijowie i szeregu innych.
niona. Nawet Karol Wiel−
Szczególnie cennym przy−
ki, mimo iż doceniał zna−
czynkiem do znajomości pi−
czenie nauki i kultury, nie
sma na terenie ziem ruskich
posiadł umiejętności pisa−
są pochodzące z Nowogro−
nia. Według Einharda (770−
du Wielkiego tzw. gramoty.
840) cesarz próbował uczyć
Były to dokumenty, listy
się pisać − “w tym celu miał
spisywane poprzez wyciska−
zawsze pod poduszką tabli−
nie liter za pomocą rylca na
czki i kartki, żeby w wo−
paskach kory brzozowej. Te−
lnej chwili przyzwyczaić rę−
matyka gramot była bardzo
kę do kreślenia liter. Lecz
rozległa: obejmowała spra−
nie na wiele się przydał ten Tabliczka z Nowogrodu Wielkiego, XII wiek,
wy majątkowe, sądowe, go−
rys. Tymoteusz Piotrowski
trud niewczesny i tak póź−
spodarcze, podatkowe. Zna−
no podjęty”. Rzadko zda−
leźć tu można rachunki ku−
rzały się tak chlubne przypadki, ry. Zdarzały się także rylce nawią− pieckie, notatkę o zatrzymaniu kro−
jak król Mieszko II, który nie zujące do znanych z kręgu kultury wy, która weszła w szkodę, kwity
tylko znał język niemiecki, łacinę łacińskiej (np. z ziem polskich) z dłużne. Krótko mówiąc − obrazo−
i grekę, ale prawdopodobnie też poprzeczką, chociaż różnią się one wały życie codzienne. Równie waż−
posiadł umiejętność pisania. Być większym bogactwem zdobnictwa. nym jest też stwierdzenie, że auto−
może już jego ojciec, Bolesław Były one wykonane z kości, brązu, rami gramot byli zwykli kupcy,
Chrobry, który przebywał w Nie− żelaza, niekiedy srebrzonego na po− rzemieślnicy nowogrodzcy, którzy
mczech w charakterze zakładnika, wierzchni. Szczególnie liczne i cen− w ten sposób, zupełnie nieświado−
również otarł się o szkoły przykla− ne są odkrycia dokonane w Nowo− mie, zadokumentowali materialnie
sztorne. Podobnie było z synem grodzie Wielkim, gdzie znaleziono swoją obecność przed kilkuset laty.
Mieszka II, Kazimierzem Odno− nie tylko dużą liczbę rylców do
ANDRZEJ PIOTROWSKI
wicielem, który przebywał na nau− pisania, ale również i tabliczki dre−
PMA Warszawa
ce w niemieckich szkołach przy− wniane. Z Nowogrodu pochodzi
Rylec z Nowogrodu Wielkiego, XI − XII wiek
cesarz Tyberiusz sfałszował testament
Liwii, żony Oktawiana Augusta, spo−
rządzony właśnie na tabliczkach. Moż−
na stąd wyciągnąć wniosek, że testa−
ment ten nie był wcale zabezpieczony.
Tradycja użytkowa−
nia tabliczek i związa−
nych z nimi rylców
przetrwała we wczes−
nym średniowieczu,
chociaż ich znaczenie
uległo nieznacznemu
zmniejszeniu. Rylcami i
tabliczkami posługiwa−
no się przede wszyst−
kim podczas wykony−
wania ćwiczeń w pisa−
niu, a także do zapisów
sakralnych. W kancela−
riach spełniały one ra−
czej pomocniczą funk−
cję przy sporządzaniu
“brudnopisów” doku−
mentów, których oficja−
lna, końcowa wersja była uwiecz−
niana na pergaminie.
Znaleziska wczesnośredniowie−
cznych rylców do pisania na tabli−
czkach znane z terenu całej Europy,
w tym także z ziem polskich. Wraz
z wprowadzeniem chrześcijaństwa
w obrządku katolickim, na ziemie
polskie została przeszczepiona kul−
tura zachodnia z jej wszystkimi
elementami. Wśród nich były ró−
wnież tabliczki i rylce. Do na−
szych czasów nie zachowała się ża−
dna wczesnośredniowieczna tabli−
czka z ziem polskich. Nic dziwne−
go − wszak były wykonywane z
drewna, materiału. Ich użytkowa−
nie we wczesnym średniowieczu
mogą poświadczyć jedynie znalezi−
ska rylców. Jesteśmy w szczęśliw−
szej sytuacji w przypadku tabli−
czek późniejszych, pochodzących
z XV w. Zachowały się tabliczki
pochodzące z Torunia, tabliczki z
Krakowa z 1497 r. Podczas badań
wykopaliskowych poprzedzających
odbudowę Starego Miasta w Elb−
lągu znaleziono kolejne. Na wos−
kowej powierzchni tabliczek za−
chowały się łacińskie teksty ćwi−
czeń z retoryki, wykonane praco−
wicie przez uczniów sprzed pięciu−
set lat. Użytkowano je w całej
Europie do XIX w.
Jak wyglądały rylce? Kształ−
tem zbliżone były do współczes−
nych, dużych gwoździ. Miały jed−
nak inaczej ukształtowaną główkę.
Główki większości rylców z ziem
polskich stanowiły raczej krótkie,
wąskie beleczki usytuowane pros−
topadle do trzonu rylca, przypomi−
nając literę “T”. Rzadziej były to
trójkątnawe, rozklepane, znacznie
szersze łopatki. Te szerokie głów−
ki rylców służyły do zmazywania
niepotrzebnego już tekstu z powie−
rzchni pokrytej woskiem. Obok
prostych rylców występowały oka−
Rrylec z XII wieku, znaleziony w Biskupinie
Jak wyglądają długopisy − każ−
dy wie, nawet kilkuletnie dziecko.
Jest to dosyć proste urządzenie.
Najczęściej składają się z plastyko−
wej, zazwyczaj przezroczystej rur−
ki, w którą wsunięta jest ko−
lejna, o mniejszej średnicy,
zakończona metalowym za−
workiem z kulką. W tej
mniejszej rurce znajduje się
tusz. Służą do pisania, w
chwilach nudy − rysowania
dziwnych scen: od bitwy pod
Grunwaldem po abstrakcję.
Niekiedy długopis używamy
do rozcinania gazety, listów.
W sumie jest to narzędzie
wielofunkcyjne, bardzo prak−
tyczne i co najważniejsze −
powszechnego użytku, sto−
sowane na całym świecie. Na−
leży przy tym wspomnieć,
że historia długopisów w po−
staci takiej, jaką znamy obe−
cnie, nie jest długa. Zostały skons−
truowane w dwudziestym wieku.
Jednak te pożyteczne narzędzia ma−
ją swoich dalekich protoplastów,
służących do tego samego celu −
pisania. Są nimi rylce, zwane nie−
kiedy z łacińska stilusami.
W starożytności w powszech−
nym użyciu był papirus. Wszyst−
kim się on kojarzy z faraonami i
Egiptem. Nie jest to cała prawda,
bowiem papirus w IV w. p.n.e. roz−
powszechnił się w Grecji, a w III w.
p.n.e. − także w Rzymie. U schyłku
starożytności zaczęto używać rów−
nież pergaminu, który ze względu
na większą trwałość, zaczął stop−
niowo wypierać papirus.
Nie wszystkim wiadomo, że w
starożytności były również bardzo
popularne tabliczki. Co to takie−
go? Były to drewniane ramki, rza−
dziej z kości słoniowej, z lekko
wgłębioną płyciną wypełnioną wa−
rstwą wosku. Bardzo tanie, spełnia−
ły taką samą funkcję jak papirus i
pergamin − na wosku można było
pisać rylcem. Tabliczki jednak mia−
ły jedną istotną przewagę nad po−
zostałymi materiałami piśmienni−
czymi − dzięki warstwie wosku,
można je było wykorzystywać wie−
lokrotnie. Gdy pismo było dłuż−
sze tabliczki wiązano sznurem lub
drutem przeciągniętym przez spe−
cjalnie wykonane otwory. Tablicz−
ki używano przeważnie do prowa−
dzenia korespondencji, rachunków,
ćwiczeń szkolnych. Podczas badań
prowadzonych w Pompejach znale−
ziono całe archiwum finansisty L.
Cecyliusza Jukunda obejmujące
około 150 tabliczek. W przypadku
korespondencji poufnej tabliczki
zawiązywano i zabezpieczano doda−
tkowo pieczęciami świadków. Nie−
kiedy dokumenty spisane na tabli−
czkach, na których nie dokonano
zabiegów zabezpieczających, były fa−
łszowane. Swetoniusz podaje, że