Akta i Biblioteka Braci Czeskich oraz Księga Henrykowska wpisane

Akta i Biblioteka Braci Czeskich oraz Księga
Henrykowska wpisane na Światową Listę Programu
UNESCO „Pamięć Świata"
Sukcesem zakończyły się zabiegi Archiwum Państwowego w Poznaniu oraz Biblioteki Kórnickiej PAN i Biblioteki
Raczyńskich w Poznaniu o wpisanie akt i biblioteki braci czeskich na światową listę programu UNESCO „Pamięć
Świata”. Na listę wpisano Akta Braci Czeskich - najcenniejszy zespół archiwalny ukazujący historię braci czeskich w
Lesznie i innych częściach Wielkopolski, który jest także jednym z najważniejszych zespołów prezentujących historię
samego Leszna w XVI w.
Obradujący w dniach 4-6 października 2015 r. w Abu Dhabi Międzynarodowy Komitet Programu UNESCO Pamięć
Świata zdecydował o wpisaniu na Listę 47 z 88 zgłoszonych do wyróżnienia obiektów dokumentacyjnych
pochodzących z 61 krajów.
Archiwum i Biblioteka Braci Czeskich są unikatowym i wyjątkowym w skali światowej zbiorem dokumentów i akt,
będących świadectwem pewnej kontestacji religijnej, która o sto lat wyprzedziła reformy luterańskie w Europie. Akta
te zostały wytworzone i zgromadzone przez członków pacyfistycznego odłamu husytów, którzy wzorując się na
apostołach, wybrali życie we wspólnotach stosujących zasady Ewangelii i równości społecznej. Pierwsza gmina braci
czeskich została założona w 1457 r. we wsi Kunwald w Czechach wschodnich przez grupę ubogich mieszczan i
studentów z Pragi, pierwszymi członkami gmin byli rzemieślnicy i chłopi. Archiwum braci czeskich jest także
świadectwem wyjątkowej tolerancji i demokracji panującej w Polsce, dokąd bracia czescy emigrowali chcąc chronić
swoją wolność wyznaniową i gdzie na początku XVI w. znaleźli nie tylko azyl, schronienie i materialną podstawę do
godnego życia, ale także prawo do wyznawania swoich poglądów religijnych i politycznych. Emigracja do Polski dała
braciom czeskim możliwość rozwijania ich działalności i utrzymania organizacyjnej ciągłości aż do XIX w. w sytuacji,
gdy na terenie Czech ich wyznanie zupełnie zanikło. Efektem tej działalności i twórczej wymiany myśli jest m.in.
ogromna ilość korespondencji biskupów tego wyznania z wszystkimi ośrodkami protestantyzmu w Europie. Archiwalia
te, obejmujące lata 1507-1817 pokazują i potwierdzają fakt współistnienia w demokratycznej Polsce różnych
narodowości i wyznań, co było wyjątkowe w ówczesnej Europie, którą targały wojny religijne. Akta i biblioteka braci
czeskich to unikatowe i integralne, wyjątkowe na skalę światową i uzupełniające się źródła historyczne, zawierające
informacje na temat aktywności politycznej i gospodarczej oraz intelektualnej i twórczej parafii protestanckich. Na
1
szczególną uwagę zasługuje szkolnictwo braci czeskich i działalność Jana Amosa Komeńskiego, do dziś zwanego
„nauczycielem narodów”, gdyż świat ciągle korzysta z jego pedagogicznych nauk, a także stworzone przez niego
fundamentalne podręczniki.
Główna część zbioru znajduje się w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Pozostałe jego części
przechowywane są w Bibliotece Kórnickiej i Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu. Akta przechowywane w
Archiwum Państwowym w Poznaniu są dostępne w formie skanów na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.
Lista światowa programu UNESCO "Pamięć Świata" to powstały w 1992 r. rejestr zabytków o charakterze
dokumentacyjnym - rękopisów, druków czy dokumentów audiowizualnych. Na Listę wpisywane są zabytki o
światowym znaczeniu historycznym lub cywilizacyjnym. Lista obejmuje ok. 300 obiektów, w tym czternaście
reprezentujących polskie dziedzictwo dokumentacyjne. Obecnie Polska znajduje się trzecim miejscu po względem
ilości wpisów. Na liście znajduje się m.in. autograf dzieła Mikołaja Kopernika "De revolutionibus" przechowywany w
Bibliotece Jagiellońskiej, rękopisy Fryderyka Chopina znajdujący się w zbiorach Biblioteki Narodowej i Towarzystwa im.
Fryderyka Chopina w Warszawie, czy podziemne archiwum getta warszawskiego (tzw. Archiwum Ringelbluma),
przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym
Dodatkowe informacje o aktach i bibliotece braci czeskich.
Archiwum braci czeskich, którzy odegrali ogromną rolę w dziejach protestanckiej (i nie tylko) Europy, jest zachowane
niemal w całości i obejmuje okres [1507] 1557-1817 [1835, XIX-XX w.]. Jest to szczególny przykład kontestacji
religijnej i wyjątkowej tolerancji w Rzeczypospolitej XV-XVI wieku, gdzie bracia czescy znaleźli na początku XVI wieku
azyl i możliwość godnego życia. Akta braci czeskich zawierają bardzo ważne informacje na temat Polski i niemal całej
Europy na przestrzeni trzech wieków. Obrazują sytuację kościołów protestanckich w Polsce, ich przeobrażenia i próby
zjednoczenia.
Dzieje braci czeskich w Polsce
Historia braci czeskich sięga połowy XV wieku. Wówczas, po zakończeniu wojen husyckich w Czechach, powstała tam
nowa wspólnota religijna, oparta na idei nawrotu do życia według zasad ewangelii oraz zasady równości społecznej.
Jej członkowie nazywali się braćmi.
Pierwsza ich gmina powstała w 1457 roku we wsi Kunwald (Czechy wsch.). Za datę założenia uważa się jednak rok
1467, kiedy zostali wyświęcenie pierwsi biskupi. Nazwę Kościół zmieniono wówczas na Jednotę. W 1548 roku bracia
czescy zostali wygnani z dóbr królewskich w Czechach i udali się do Prus Książęcych na zaproszenie księcia Albrechta,
który usiłował ich użyć do kolonizacji kraju i podporządkowania hierarchii luterskiej. Ponieważ nie zyskali
przychylności miejscowych, bracia zaczęli przenosić się do Wielkopolski i na Śląsk. Pozyskali dla swych idei
przedstawicieli możnych rodów Ostrorogów, Leszczyńskich, Górków. Magnaci i szlachta zaczęli organizować zbory
braci w swych dobrach. W 1557 roku utworzono prowincję wielkopolską z siedzibą w Ostrorogu. Tendencje
zjednoczeniowe przyniosły w latach 1633-1634 połączenie z kalwinami, ale przy zachowaniu wewnętrznej autonomii i
organizacji kościołów. Wzrasta wówczas rola gminy leszczyńskiej wspieranej przez Rafała Leszczyńskiego.
Po napływie Szkotów, Czechów i Niemców utworzono dwie gminy: polską oraz niemiecką. Po 1628 roku napływ
przybyszów z Czech i Moraw wpłynął na powstanie trzeciej gminy. Po wymarciu rodu Ostrorogów, gminę przeniesiono
w 1640 roku do Leszna.
Bracia czescy brali żywy udział w życiu intelektualnym Europy, mieli własną drukarnię i zasłynęli jako reformatorzy
szkolnictwa z Janem Amosem Komenskym na czele. Załamanie nastąpiło w czasie najazdu szwedzkiego na Polskę.
Gmina pod kierownictwem Komensky'ego opowiedziała się po stronie najeźdźców. Szwedów wpuszczono do Leszna,
gdzie rabowali i mordowali mieszkańców. W 1656 roku, gdy Leszno zdobyły wojska polskie, Czesi uciekli i już nie
wrócili. Pozostali powrócili kontynuując działalność, ale nastąpił wyraźny regres. Bracia stracili poparcie szlachty.
Szczególnie dotkliwie odczuli odebranie im majątków ongiś pozyskanych z dóbr kościoła katolickiego. W tej sprawie
zwracali się do wielu rządów w krajach Europy i nie przysporzyło im to popularności. Do 1817 roku przetrwały dwie
gminy w Lesznie (polska i niemiecka), gdy w szczytowym momencie rozwoju było ich blisko 90! Po upadku
2
Rzeczypospolitej król pruski przeniósł siedzibę konsystorza do Poznania i zlikwidował w 1817 roku odrębną
organizację braci czeskich.
Archiwum i jego historia
Materiały archiwalne obejmują 2747 jednostek archiwalnych i znajdują się w:
●
●
●
Archiwum Państwowym w Poznaniu w 7 zespołach opatrzonych numerami,
Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Raczyńskich w Poznaniu w 1 zbiorze Rękopisy 16 jednostek archiwalnych,
Bibliotece Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk w Kórniku w 2 zbiorach Dokumenty pergaminowe – 1 jednostka
archiwalna. Rękopisy – 13 jednostek archiwalnych.
Bracia czescy utworzyli archiwum najpierw w Ostrorogu, następnie w Lesznie. W 1656 roku archiwum wywieziono na
Śląsk, a w 1720 roku powróciło do Leszna. W 1842 roku Rada Kościoła sprzedała część spuścizny po Komenskym
Muzeum Narodowemu w Pradze. W początkach XIX wieku część akt wypożyczono i znalazły się następnie w Bibliotece
Raczyńskich w Poznaniu. W 1881 roku główną część zbioru zdeponowano w Archiwum Państwowym w Poznaniu, skąd
w 1918 zwrócono je do Leszna. Stamtąd w 1944 roku wywieziono je w nieznanym kierunku. Odnalezione w NRD w
1961 roku, powróciły do Poznania, do Archiwum Państwowego. Część drobna zbioru w 1944 roku pozostała w Lesznie
i dostała się do Biblioteki PAN w Kórniku, gdzie znajduje się obecnie.
Biblioteka
Biblioteka obejmuje pozycje z okresu od XVI do XX wieku. W części starodrucznej zawiera 711 tytułów, z czego 88
pozycji posiada Archiwum Państwowe w Poznaniu, 622 – Biblioteka Kórnicka i 1 – Biblioteka Raczyńskich. Starodruki
pochodzą głównie z XVII wieku. Zawierały 3 druki z XV wieku (biblie łacińskie). 30% druków pochodzi z XVI wieku.
40% z XVII wieku i 29% z XVIII wieku. Wiele pozycji z najcenniejszej części księgozbioru jest autorstwa braci czeskich,
m.in. Jana Jonstona i Jana Amosa Komenskyego. Na szczególną uwagę zasługuje też pozycja Pesne Chwal Bozskych,
Piesne Duchowe Ewanelitke, Praga J. Roch 1541 r. Cechą charakterystyczną biblioteki braci czeskich jest duża
frekwencja druków angielskich z XVII wieku. Całość stanowiła dobrze skompletowaną, sprofilowaną bibliotekę
mniejszości wyznaniowej na terenie zamieszkałym przez różne narodowości. Jest też dużą rzadkością.
Biblioteka powstała zapewne w Ostrorogu po 1559 roku. Obejmowała wówczas kilka tysięcy tomów. Około 1630 roku
została przeniesiona do Obrzycka, majątku Radziwiłłów, a potem kilka lat leżała w pałacu Rejów w Skokach. W 1637
roku przeniesiono bibliotekę razem z archiwum do Leszna. Na jej ukształtowanie miał zapewne wpływ Komensky.
Biblioteka spłonęła w pożarze w 1656 roku, a następnie odtwarzano ją na nowo.
Wówczas profil nadał jej Daniel Ernest Jabłoński, czołowy intelektualista swoich czasów i współzałożyciel Berlińskiej
Akademii Nauk. Po I wojnie światowej umieszczono ją w Lesznie, w kościele św. Jana, w czasie II wojny światowej
przewieziono ją do Herrnhut w Niemczech, skąd w 1961 roku książki powróciły do Polski – 88 woluminów do Archiwum
Państwowego w Poznaniu. Większość zbioru w 1953 r. przeniesiono z Leszna do BK.
Załącznik – opis skanów wybranych materiałów z zespołu „Akta braci czeskich”
53/892/0/17
Or. Elżbieta Bitowska z Lichtenburku [Białogórza] i na Trzebicy zawiadamia, że swój własny dom razem z zagrodą,
położony na przedmieściu [Trzebnicy], darowała jednocie waldensów i pikardów w tymże mieście, na urządzenie tam
szpitala dla ubogich i cmentarza.
3
[Trzebnica], 6 I 1565 r.
Rozmiar: 435x257 + 25
czeski, pergamin, pieczęcie świadkującej szlachty czeskiej i śląskiej
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta braci czeskich, sygn. 17
53/892/0/48
Or. Rafał z Leszna starosta radziejowski zaświadczy, że przekazał gminie braci czeskich i rektorowi szkoły w Lesznie 9
prętów roli w Lesznie, które to pole otrzymał w używanie od nieżyjącego Rafała Leszczyńskiego, kasztelana
przemęckiego - szlachetny Łukasz Malachowski.
Leszno, 24 VI 1579 r.
Rozmiar: 240x247 + 30
łac., pergamin, pieczęć rodowa wykruszona
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta braci czeskich, sygn. 48
53/892/0/72
Or. Stanisław I /Leszczyński/ Król Polski - na prośby adwokata Samuela Hartmana potwierdza wszelkie przywileje i
wolności nadane przez jego poprzedników gminie braci czeskich /coctus Bohemicas confessionis/.
Rok: 1736
Rozmiar: 345x210
4