Łukasz - licencjat - Polski Związek Szachowy

Łukasz - licencjat - Polski Związek Szachowy

Uniwersytet w Białymstoku
Wydział Pedagogiki i Psychologii
Łukasz Suchowierski
Pedagogika Wczesnoszkolna z Przedszkolną
Numer albumu: 54497
Szachy w edukacji wczesnoszkolnej.
Autorski program zajęć szachowych
Chess in early education. Author’s
programme of chess classes
Praca licencjacka
napisana pod kierunkiem
dr Barbary Dudel
w Zakładzie Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej
Wyrażam zgodę na złożenie pracy
w Dziekanacie
Wydziału Pedagogiki i Psychologii
……………………………………..
Data:……………………………….
Białystok 2014
Spis treści
Wprowadzenie ............................................................................................................................ 3
Rozdział I ................................................................................................................................... 6
Szachy w edukacji wczesnoszkolnej .......................................................................................... 6
1.1. Edukacja szachowa w szkole w świetle Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego,
edukacja poprzez szachy w szkole w Polsce .......................................................................... 6
1.2. Myślenie dzieci w młodszym wieku szkolnym ............................................................. 10
1.3 Istota i wybrane uwarunkowania uczenia się ................................................................. 11
1.4 Znaczenie inteligencji w grze w szachy ......................................................................... 14
1.5 Rozwój moralny i emocjonalny dzieci ........................................................................... 17
1.6. Kwestia programu kształcenia w ujęciu rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej
.............................................................................................................................................. 19
1.7. Zajęcia szachowe, a podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej ....................... 21
Rozdział II ................................................................................................................................ 23
Autorski program zajęć szachowych........................................................................................ 23
2.1 Program zajęć szachowych dla klas I-III szkoły podstawowej „Wczesne szachy” ....... 23
2.2. Przykładowy konspekt zajęć szachowych dla klasy I ................................................... 32
2.3. Przykładowy konspekt zajęć szachowych dla klasy II .................................................. 45
2.3. Przykładowy konspekt zajęć szachowych dla klasy III................................................. 54
Zakończenie ............................................................................................................................. 64
Bibliografia............................................................................................................................... 65
Netografia ................................................................................................................................. 66
Spis tabel .................................................................................................................................. 69
2
Wprowadzenie
Popularność loterii i kasyn, w których szanse na wygrane są bardzo małe, pokazuje, że
ludzkie myślenie nie zawsze jest czysto logiczne, a raczej psychologiczne i emocjonalne, co
ma pewne zalety. Odstępstwa od logiki pozwalają na fantazjowanie, reagowanie emocjonalne
i tworzenie nowych idei. Człowiek nie jest w stanie przewidzieć wielu wydarzeń i świadomie
przemyśleć wszystkich wariantów, jakie może w życiu obrać, zwłaszcza dlatego, że nie
posiada informacji całkowitej. Gatunek ludzki nie jest w stanie funkcjonować jak kalkulator
czy komputer, jednakże posiada zdolność rozumowania. To właśnie ludzie wymyślili
wszelkie maszyny. Psychologia myślenia głosi, że nie należy się spodziewać, że ludzie będą
zawsze zachowywać się w sposób czysto logiczny, czy że trafna ocena będzie oparta na
samym rozumie, ale że zdolność myślenia w sposób psychologiczny wzmacnia umiejętność
rozwiązywania problemów. Osoby, które potrafią skutecznie myśleć, nie tylko posiadają
odpowiedni repertuar strategii, ale także wiedzą jak unikać powszechnych przeszkód
w rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji.1 Tymi samymi słowami można by
scharakteryzować arcymistrza szachowego podczas rozgrywania partii, z tą różnicą, że szachy
są grą z informacją zupełną.
Szachy, jako sport umysłowy, zdobywają w ostatnich latach coraz większą
popularność. Ludzie doceniają nie tylko walory sportowe, ale przede wszystkim edukacyjne.
Kwestią rozpowszechnienia szachów w Polsce interesuje się Polski Związek Szachowy,
Ministerstwo Sportu i Turystyki i Ministerstwo Edukacji Narodowej, o czym świadczy
spotkanie z Garrim Kasparovem w którym biorą udział wszystkie wymienione instytucje.2
Kluczową rolę w tej sprawie rozpowszechnienia szachów w Polsce ogrywa zaangażowanie
władz Państwa.
Celem pracy jest prezentacja autorskiego programu zajęć szachowych przeznaczonego
do realizacji na pierwszym szczeblu kształcenia oraz trzech konspektów zajęć dla uczniów
klasy I, II i III, które stanowią egzemplifikację praktyczną koncepcji nauki gry w szachy.
1
P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 3, PWN, Warszawa
2010, s. 119.
2
MSiT Garri Kasparow z wizytą w Ministerstwie Sportu i Turystyki http://www.msport.gov.pl/article/garrikasparow-z-wizyta-w-ministerstwie-sportu-i-turystyki [06.04.2014r.],
MEN Szachy w szkole
http://archiwum.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=3393%3Aszachy-wszkole&catid=204%3Aministerstwo-archiwum-aktualnosci&Itemid=249 [06.04.2014r.],
Dorota Rzepecka PZSZach Ministerstwo Edukacji Narodowej o programie szachy w szkole
http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=1&idm2=280&id=1280 [06.04.2014r.].
3
Praca składa się z dwóch rozdziałów: teoretycznego, który stanowi podstawę
teoretyczną do zagadnienia szachów w edukacji wczesnoszkolnej i metodycznego
zawierającego program zajęć szachowych oraz trzy przykładowe scenariusze zajęć,
stanowiące ilustrację organizacji procesu uczenia się gry w szachy dzieci w wieku
wczesnoszkolnym.
W
pracy
została
wykorzystana
przede
wszystkim
literatura
psychologiczna, która jest literaturą podstawową dla każdego nauczanego w szkołach
przedmiotu.
Wprowadzenie zajęć szachowych do polskiego systemu edukacji może być trudne,
zwłaszcza jeśli nauczyciele nie mają wsparcia w postaci książek metodycznych,
podręczników dla dzieci czy prac naukowych. Obecna na rynku literatura szachowa nie jest
dostosowana do systemu pracy polskich szkół, ale ten stan rzeczy stopniowo się zmienia.
Podręczniki do edukacji wczesnoszkolnej, wydawane przez wydawnictwa tworzone są latami
przez zespół ludzi zajmujących się zawodowo pisaniem podręczników szkolnych. Przy
pisaniu programów nauczania i podręczników wydawnictwa często korzystają z pomocy
wybitnych naukowców danej dziedziny (zazwyczaj profesorów), metodyków i dydaktyków.
Podręcznik zanim trafi do nauczyciela przechodzi całą procedurę określoną ustawą MEN.3
Według fundacji „Szachowa polonia” najczęściej spotykane opinie psychologów
(m.in. P. G. Zimbardo) na temat znaczenia szachów w wychowywaniu młodzieży
podkreślają, że
„szachy odgrywają istotną rolę w nabywaniu i kształtowaniu wielu
umiejętności wykorzystywanych przez człowieka w ciągu całego życia.”4 Nauczanie szachów
w szkołach może wszechstronnie wpływać na rozwój uczniów. Dzieci grające w szachy
doskonalą swój umysł, pomimo, iż traktują je przede wszystkim jako zabawę. Szachy mogą
wpływać na rozwój psychiczny i intelektualny dziecka na następujących płaszczyznach:
„- Rozwój zainteresowań - dziecko poznaje nową dyscyplinę, której istotą jest samodzielne,
logiczne rozumowanie, łączące poszczególne elementy wiedzy w jedną harmonijną całość;
- Aktywność twórcza - specyfika gry w szachy wyklucza odtwórcze traktowanie tego
zagadnienia. Wszelkie próby bezmyślnego naśladownictwa skazane są na niepowodzenie.
Dziecko samo kreuje wydarzenia na szachownicy i ponosi za nie odpowiedzialność. Dobra
partia szachowa jest dziełem sztuki;
3
S. Czubkowska Podręcznik pisania podręczników (w:) Dziennik Gazeta Prawna, 21-23 lutego 2014, nr 36
(3677), s. A8-A9.
4
J. Macieja, T. Polak Szczególne znaczenie szachów w wychowywaniu młodzieży i przezwyciężaniu tzw.
dystansu społecznego w opinii socjologów i doświadczeniach Fundacji.
http://www.poloniachess.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=632&Itemid=99 [06.04.2014r.].
4
- Rozwijanie pamięci i uwagi - główną umiejętnością w szachach jest zdolność
zreasumowania każdej pozycji w sposób dynamiczny, w kategoriach najważniejszych jej
elementów. Cała szachownica zostaje ukształtowana w przestrzenno-czasową postać, czyli
wzorzec. Towarzyszy temu rozwój wyobraźni wzrokowej i koncentracji;
- Myślenie logiczno-wyobrażeniowe - ludzie myślą czasami za pomocą wyobrażeń, które są
obrazami psychicznymi rzeczywistych doznań zmysłowych i ten właśnie rodzaj myślenia gra
szachowa rozwija najpełniej;
- Rozwój pozytywnych sfer osobowości - szachy wykształcają poczucie obiektywizmu,
uznawanie prawd innych ludzi, uczą tolerancji i reakcji na niepowodzenia;
- Konsekwencja i wytrwałość w działaniu - dzieci mające styczność z szachami, zupełnie
inaczej podchodzą do porażek. Zazwyczaj ponownie starają się rozwiązać określony problem
i czynią to aż do skutku, podczas gdy ich rówieśnicy bądź rezygnują z wykonania zadania,
bądź też obniżają sobie skalę trudności;
- Aspekty wychowawcze - można je rozpatrywać w kategoriach kary i nagrody. Czymże
innym jak nie karą jest przegrana? W dodatku wymierzona natychmiast i adekwatnie do
czynu.
To samo można powiedzieć o nagrodzie, jaką bez wątpienia jest dla młodego
człowieka zwycięstwo, osiągnięte dzięki sile własnego umysłu.”5
5
Ibidem.
5
Rozdział I
Szachy w edukacji wczesnoszkolnej
1.1. Edukacja szachowa w szkole w świetle Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego,
edukacja poprzez szachy w szkole w Polsce
Szachy, zaliczane do sportów umysłowych, mają wiele walorów edukacyjnych.
Parlament Unii Europejskiej doceniając wartość tej dyscypliny sportowej, chce wprowadzić
szachy do systemu oświaty państw członkowskich. W Oświadczeniu Parlamentu
Europejskiego zapisano, że szachy:
- są sportem umysłowym dostępnym dla osób z każdej grupy społecznej,
- mogą przyczynić się do rozwoju społecznego jednostki jak i do osiągnięcia integracji
społecznej ogółu,
- mogą poprawić koncentracje dziecka bez względu na jego wiek,
- mogą przyczynić się do zwiększenia cierpliwości i wytrwałości,
- mogą rozwinąć twórczość, intuicję i umiejętność podejmowania decyzji,
- ćwiczą pamięć oraz umiejętności analitycznego myślenia.
Inicjatywa Parlamentu Europejskiego wzywa państwa członkowskie, by dążyły do
wprowadzenia do systemów oświaty państw członkowskich programu „Szachy w szkole”
zapewniając wystarczające finansowanie począwszy od 2012 roku.6 Projekt ustawy sejmowej
w 2010 roku forsowano z inicjatywy grupy polskich parlamentarzystów. „Uważano, że naukę
mogliby prowadzić nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej i może wtedy nie trzeba byłoby
wprowadzać odrębnego przedmiotu. Taki obowiązek wprowadzono już ponad 30 krajach,
m. in. w Chinach i Rosji.”7 Według Jerzego Nowika idea obowiązkowej nauki gry w szachy,
pomimo mocnego wsparcia parlamentu europejskiego, w Polsce zapewne nie zostanie
wprowadzona, lecz nie podaje on przyczyn tego stanu rzeczy.8
Odpowiedzią Polski na wezwanie PE jest program „Edukacja przez szachy w szkole”.
Argumentów dla takiej propozycji dostarczają także wyniki badań prowadzonych przez
międzynarodowe organizacje. „W 2012 roku w międzynarodowych badaniach PIRLS
6
Oświadczenie Parlamentu Europejskiego z dnia 15 marca 2012 r. w sprawie
wprowadzenia do systemów oświaty w Unii Europejskiej programu „Szachy w szkole”
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-20120097&format=XML&language=PL [06.04.2014r.].
7
J. Nowik Jeśli nie szachy, to co? Czyli krótka rzecz o grach logicznych i zapomnianych klockach (w:) E. Smak,
T. Kłosińska, I. Konopnicka (red.) Edukacja wczesnoszkolna teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu
Opolskiego, Opole 2013, s. 218 – 219.
8
ibidem, s. 219.
6
i TIMSS, sprawdzających głównie kompetencje matematyczne i znajomość zagadnień
z zakresu nauk przyrodniczych dziesięciolatków, polscy uczniowie wypadli najgorzej
w Europie. Celem projektu Polskiego Związku Szachowego jest zwiększenie umiejętności
matematycznych polskich uczniów. Szczególnie w zakresie logiki, orientacji przestrzennej,
myślenia analitycznego, rozwiązywania problemów oraz kształtowanie ważnych cech
osobowości; jak odpowiedzialność, koncentracja, intuicja.”9. Raport badań TIMSS & PIRLS
International Study Center „Osiągnięcia matematyczne” potwierdza słuszność założeń
Polskiego Związku Szachowego na temat wprowadzenia szachów do systemu edukacji
w Polsce:
Tab.1. Wyniki badania umiejętności matematycznych uczniów klasy IV wybranych krajów 10
Początkowym
etapem
realizacji
wytycznych
Parlamentu
Europejskiego
jest
wprowadzenie szachów do około 70 szkół podstawowych w całej Polsce, który będzie
9
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ [06.04.2014r.].
TIMSS and PIRLS 2011 Achievement Results in Reading, Mathematics, and Science
http://timssandpirls.bc.edu/data-release-2011/pdf/Overview-TIMSS-and-PIRLS-2011-Achievement.pdf
[06.04.2014r.].
10
7
realizowany przez okres dwóch lat. Projekt rozpisany jest na lata 2013 – 2015 w formie
pilotażu w trzech wybranych województwach: podlaskie, dolnośląskie i mazowieckie.11
Realizacja idei zawartej w projekcie wymaga przygotowania nauczycieli do
prowadzenia tych zajęć. W ramach realizacji projektu prowadzone jest „szkolenie nauczycieli
szkół podstawowych w zakresie zarówno gry w szachy, jak i dydaktyki i metodyki jej
nauczania, tym samym umożliwiając im wspieranie rozwoju ogólnego wychowanków
poprzez nauczanie gry w szachy, jak i poszerzenie własnych kompetencji i kwalifikacji.”12
Zgodnie z projektem to właśnie nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej będą uczyć swoich
wychowanków królewskiej gry. W myśl niniejszej ustawy nie ma potrzeby zdobywania
kwalifikacji trenera lub instruktora szachowego, gdyż od dnia 23 sierpnia 2013 roku
„trenerem lub instruktorem sportu w sportach, w których działają polskie związki sportowe,
może być osoba, która:
1)
ukończyła 18 lat;
2)
posiada co najmniej wykształcenie średnie;
3)
posiada wiedzę, doświadczenie i umiejętności niezbędne do wykonywania
zadań trenera lub instruktora sportu;
4)
nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo, o którym
mowa w art. 46–50, lub określone w rozdziale XIX, XXIII, z wyjątkiem art. 192 i art. 193,
rozdziale XXV i XXVI ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz.
553, z późn. zm.40)).”13
W związku z powyższym, aby zagwarantować odpowiednią kadrę szkoleniową dla
pracodawców i wiedzę na temat szachów dla pedagogów, Polski Związek Szachowy
przeprowadza liczne kursy dające możliwość zdobycia certyfikatu lub licencji instruktora,
trenera szachów. Jednak, w myśl podanych wyżej przepisów, aby prowadzić zajęcia
szachowe w szkole nie ma konieczności zdobywania takiego dokumentu.14 Istnieje jedynie
obowiązek posiadania wykształcenia pedagogicznego, uprawniającego do pracy z dziećmi
w szkole. Ustosunkowując się do ogólnopolskiego projektu "Edukacja przez Szachy
w Szkole" Polski Związek Szachowy organizuje szkolenia dla nauczycieli we wszystkich
11
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ [06.04.2014r.].
Ibidem.
13
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 23 lipca 2013 r. Poz. 829
USTAWA z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów Art. 25.
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20130000829 [06.04.2014r.].
14
KOMUNIKAT W SPRAWIE KURSU INSTRUKTORÓW SPORTU W SZACHACH z certyfikatem
Polskiego Związku Szachowego, Suwałki 06 – 15.08.2013
http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=1&idm2=183&id=145 [06.04.2014r.].
12
8
ośrodkach pilotażu. Ich celem jest pogłębienie wiedzy nauczycieli i wychowawców klas I-III
na temat szachów, na co składa się:
- nauka gry w szachy od podstaw,
- doskonalenie umiejętności gry w szachy,
- poznanie dydaktyki i metodyki nauczania gry w szachy uczniów klas I-III,
Kursy mają charakter doskonalenia zawodowego nauczycieli.15
Obecnie w Polsce obowiązuje system oświatowy, który daje możliwość wprowadzania
szachów jako nieobowiązkowych zajęć pozalekcyjnych. System ten jest jednak nieskuteczny,
co potwierdzają wyżej przedstawione wyniki badań TIMSS I PIRLS. Były kurator oświaty
województwa Podkarpackiego Maciej Krasiński za przyczynę nieskuteczności systemu
uważa, że zbyt mała liczba szkół posiada w swojej ofercie edukacyjnej zajęcia szachowe. „Na
ponad dwa tysiące szkół Podkarpacia zaledwie kilkadziesiąt szkół prowadzi naukę gry w
szachy (w formie zajęć pozalekcyjnych nieobowiązkowych), pomimo że prawie 1000
deklaruje chęć jej wdrożenia.”16
W Białymstoku szachy stają się co raz bardziej popularne, przez co w roku szkolnym
2012/2013 arbiter Szachowej Białostockiej Ligi Szkolnej zmienił system rozgrywek
z jednodniowych na dwudniowe: „Bardzo mnie cieszy rosnąca liczba uczestników turniejów
do 10 i do 13 lat. Z drugiej jednak strony powoduje problemy nie tylko po stronie
organizatorów, ale również samych uczestników i ich opiekunów. W związku z powyższym
od trzeciej rundy turnieje dzieci do 10 lat i do 13 lat będą rozgrywane w dwóch różnych
dniach (w soboty i w niedziele).”17 W roku szkolnym 2012/2013 w Szachowej Białostockiej
Lidze Szkolnej udział wzięło 27 szkół podstawowych z Białegostoku, a łączna liczba graczy
do lat 10 (w tym z innych miejscowości) to 202. W grupie do lat 13, czyli uczniów klas
starszych (IV-VI) wzięło udział 91 zawodników (w tym z innych miejscowości).18 W swojej
ofercie edukacyjnej zajęcia szachowe posiadają wszystkie białostockie szkoły społeczne,
większość prywatnych i kilka państwowych (formy różne: obowiązkowe, pozalekcyjne, koła).
W Białymstoku dodatkowo funkcjonują: szkółka szachowa, akademia szachowa, dwa kluby
szachowe w tym jeden Młodzieżowego Domu Kultury, w których dzieci mogą uczyć się
królewskiej gry.
15
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ [06.04.2014r.]
M. Krasiński, Efekty akcji „Szachy do szkół” oraz społeczna świadomość korzyści w procesie nauczania
szachów (w:) T. Pintal Potęga możliwości szachów
http://www.beginnerchess.cba.pl/ksiazki/ksiazka1/EBOOK_Maciej_Karasinski_szachy_do_szkol.pdf
[06.04.2014r.]
17
KOMUNIKAT dotyczący zmian w organizacji XVIII edycji Szachowej Białostockiej Ligi Szkolnej
(19.10.2012).
18
Wyniki końcowe XVIII edycji Szachowej Białostockiej Ligi Szkolnej – rok szkolny 2012/2013.
16
9
1.2. Myślenie dzieci w młodszym wieku szkolnym
Myślenie w grze w szachy jest sprawą nadrzędną i stanowi podstawę gry. Pomimo, iż
szachiści poznają teorię otwarć szachowych, nie są w stanie nauczyć się na pamięć
wszystkich możliwych wariantów gry.
Rozpoczęcie nauki w szkole jest ważnym wydarzeniem w życiu dziecka. Z chwilą
pójścia do szkoły rozpoczyna się nauka, która przybiera formę pracy umysłowej. Nowa
sytuacja wiąże się z rozwojem procesu myślenia.
Józef Kozielecki na podstawie prac znanych psychologów zaproponował ogólną
definicję pojęcia myślenie. Według niego „myślenie to zinternalizowana czynność
wytwarzania i wyboru informacji (treści), zachodząca w zasadzie w sytuacjach
problemowych.”19 Według Philipa G. Zimbardo „myślenie jest procesem poznawczym,
w którym mózg wykorzystuje informację ze zmysłów, emocji i pamięci do tworzenia
reprezentacji umysłowych, takich jak pojęcia, obrazy, schematy i skrypty, oraz do
manipulowania nimi.”20 Natomiast zdaniem Wincentego Okonia myślenie to „czynność
poznawania ogólnych i istotnych cech rzeczy i zjawisk oraz stosunków między różnymi
elementami rzeczywistości.”21
W literaturze psychologicznej, jak podaje Edward Nęcka, występują następujące
rodzaje myślenia:
- według Davida Berlyne: myślenie autystyczne, które nie jest ukierunkowane na cel
(fantazjowanie i myślenie o przysłowiowych niebieskich migdałach) i myślenie realistyczne,
które jest ukierunkowane na cel (odniesienie do rzeczywistości),
- według Otto Selza: myślenie realistyczne dzieli się na myślenie produktywne, którego
efektem „jest wytworzenie nowych treści intelektualnych, podczas gdy myślenie
reproduktywne sprowadza się do różnych form odtwarzania przyszłego doświadczenia”22,
-
według Edwarda Nęcka: myślenie twórcze i myślenie odtwórcze (podział oparty na
kryterium społecznym),
- myślenie krytyczne – to rodzaj myślenia realistycznego, którego celem jest ocena ważnych
czynników aktywności intelektualnej.23
19
J. Kozielecki, Zagadnienia psychologii myślenia PWN, Warszawa 1966, s. 15.
P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 3, PWN, Warszawa
2010, s. 106.
21
W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny Wydawnictwo Akademickie ŻAK Warszawa 1998, s. 248.
22
E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza „Academica” Wydawnictwo SWPS,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 426.
23
ibidem, s. 425 – 429.
20
10
Okres młodszego wieku szkolnego według Jeana Piageta przypada na stadium operacji
konkretnych, czyli myślenia na konkretach. Zadania jakie stawia szkoła oraz nauczyciele
wpływają na przeobrażanie się procesów poznawczych dziecka. Stopniowo zaczyna się
pojawiać myślenie logiczne.
Według J. Piageta myślenie dziecka w wieku wczesnoszkolnym charakteryzuje się:
- przekształceniem myślenia konkretno-wyobrażeniowego w myślenie pojęciowe (inaczej
zwane abstrakcyjnym, symbolicznym lub słowno-logicznym),
które jest „samodzielną
wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach
i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki”24,
- przekształcaniem się czynności opartych na spostrzeżeniach i wyobrażeniach przedmiotów
w operacje myślowe,
- zdolnością do wykonywania pierwszych odwracalnych operacji (powracaniem myślą do
punktu wyjścia),
- stopniową zdolnością do stawiania hipotez i ich weryfikacji,
- przeprowadzaniem operacji logicznych
na konkretnych przedmiotach poprzez ich
manipulację,
- lepszym rozumieniem pojęcia stałości masy, ciężaru, objętości25,
- rozwijaniem pojęć liczbowych (nauka działań na liczbach),
- rozwojem umiejętności klasyfikowania i szeregowania,
- wyzbyciem się egocentryzmu.26
Podane cechy myślenia ucznia wczesnej edukacji pozwalają mu na podjęcie, w pełni
efektywnie, procesu uczenia się gry w szachy.
1.3 Istota i wybrane uwarunkowania uczenia się
Wiedzę na temat otaczającego świata dzieci zdobywają na różne sposoby: dzięki
zmysłom (smaku, dotyku, węchu, wzroku, słuchu) oraz dzięki umysłowi, w którym zachodzą
procesy myślenia (analiza, porównywanie, klasyfikowanie). Ich sposoby uczenia się są
zupełnie inne niż dorosłych. Uczenie się to „proces, dzięki któremu doświadczenie wytwarza
trwałą zmianę w zachowaniu lub procesach umysłowych.”27 Zdaniem W. Okonia uczenie się
24
L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny. (w:) M. Żebrowska (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży
cz. 2 Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 607.
25
ibidem, s. 606 – 610.
26
H. R. Schaffer, Psychologia dziecka PWN, Warszawa 2005, s. 200 – 201.
27
P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 2, PWN, Warszawa
2010, s. 116.
11
jest to „proces w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają
nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zamianom formy wcześniej nabyte.”28
Uczenie się dzieci w młodszym wieku szkolnym związane jest z „rozwojem uwagi
dowolnej. W sposób trwały dziecko zapamiętuje to, na co skierowana jest jego uwaga.
Dlatego organizowanie i aktywizowanie uwagi ucznia w toku nauki jest jednym z głównych
czynników rozwoju pamięci i skutecznego przyswajania wiedzy szkolnej i życiowej.”29
Początek edukacji w szkole stanowi dla ucznia nowy rodzaj działalności, co oznacza,
że musi on dostosować się do wymagań szkoły i jej systemu oraz przyswoić określoną wiedzę
i nabyć umiejętności. Pierwszo i drugoklasiści nie potrafią jeszcze samodzielnie się uczyć,
dlatego należy pokazać im w jaki sposób przyswajać wiedzę. Nie potrafią oni samodzielnie
zorganizować sobie procesu uczenia się. Dzieci z łatwością zapamiętują interesujące ich treści
oraz rozumieją sens zagadnień, jednak zdarza się, iż zapominają to, czego się nauczyli.30
Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia, w początkowym etapie nauki gry w szachy
nauczyciel powinien skupić się na tym, aby dziecko jak najbardziej zainteresować
przedmiotem. Nauka gry w szachy wspiera umiejętność samodzielnej organizacji procesu
uczenia się i umiejętnego rozplanowania czasu i działań. Najczęściej przejawia się ono
domowymi treningami podejmowanymi z własnej inicjatywy dziecka. Irena Dzierzgowska za
Edgarem Dale dowodzi, że najbardziej efektywną metodą nauczania są metody
aktywizujące.31 „Metody aktywizujące to taki sposób nauczania, w którym nauczyciel nie
przekazuje dzieciom gotowej wiedzy, lecz stwarza warunki do samodzielnego uczenia się.”32
Nauka poprzez działanie pozwala zdobyć przydatne umiejętności i rozwinąć zmysł twórczy
w sposób interesujący zarówno dla uczniów jak i nauczyciela.33 Wcześniej wspomniany
E. Dale stworzył Cone of Experience (stożek zapamiętywania). Schemat stożka
zapamiętywania prezentuje przybliżony poziom efektywności nauczania poszczególnymi
metodami:
Rys. 1. Stożek zapamiętywania (tłumaczenie)34
28
W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny Wydawnictwo Akademickie ŻAK Warszawa 1998, s. 416.
L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny. (w:) M. Żebrowska (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży
cz. 2 Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 581.
30
ibidem, s. 583 - 584.
31
I. Dzierzgowska, Jak uczyć metodami aktywnymi Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2005, s. 11.
32
ibidem, s. 9.
33
ibidem, s. 11.
34
Heidi Milia Anderson, artykuł Dale’s Cone of Experience, za Dale, Edgar. Audio-Visual Methods in
Teaching, 3rd ed., Holt, Rinehart & Winston, New York, 1969, s. 108.
http://www.etsu.edu/uged/etsu1000/documents/Dales_Cone_of_Experience.pdf [06.04.2014r.]
29
12
Według schematu E. Dale najbardziej wartościowymi metodami nauczania jest
samodzielne doświadczanie i przeżywanie czyli efekt zastosowania metod aktywizujących.
Mając na uwadze fakt, iż dziecko grając w szachy samo tworzy partie i sytuację na
szachownicy poprzez działanie i przeżywanie (emocji) można sklasyfikować szachy do metod
aktywizujących, których istotą jest aktywizacja myślenia. Pracując metodami aktywizującymi
rozwijają się u uczniów różne rodzaje zdolności.
Uczenie się w koncepcji socjokulturowej według Lwa S. Wygotskiego jest
aktywnością, w której zaangażowani są uczeń i nauczyciel. Ewa Filipak analizując podejście
L. S. Wygotskiego do uczenia się, przyjmuje, że uczenie się jest:
- aktywnością ucznia i nauczyciela w strefie rozwoju,
- zmianą w relacjach umysł-świat,
- procesem społecznym,
- jest mediowaniem znaczeń (a w konsekwencji przyjęciem specyficznych strategii nauczania
i uczenia się tj. budowanie rusztowania i upośredniane uczenie),
13
- procesem opanowania narzędzi kulturowych, wśród których specyficzną rolę pełni język
i umiejętności korzystania z niego.35
1.4 Znaczenie inteligencji w grze w szachy
Według współczesnego podejścia psychologicznego nie da się zmierzyć inteligencji
testem, ponieważ test nie sprawdza w pełni wszystkich rodzajów inteligencji człowieka.
Amerykański psycholog, profesor neurologii Howard Gardner dokonał podziału zdolności
i predyspozycji i dowiódł, iż w każdym człowieku istnieją inteligencje wielorakie. Howard
Gardner opisuje, że „w klasycznym ujęciu psychometrycznym inteligencję definiuje się
operacyjnie, jako zdolność rozwiązywania zadań wchodzących
w zakres testów
inteligencji.”36, natomiast według jego koncepcji inteligencja „jest wynikającą z ludzkiej
biologii i psychologii zdolnością przetwarzania pewnego rodzaju informacji.”37
Teoria ta zakłada, iż istnieje osiem rodzajów inteligencji (ale wciąż mogą zostać
rozpoznane nowe):
- inteligencja muzyczna - przejawia się szczególną wrażliwością na dźwięki i talentem
muzycznym. Dźwięki stanowią dla ludzi szczególnie obdarzonych inteligencją muzyczną
kluczową formę wyrażania siebie.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Yehudi Menuhin;
- inteligencja kinestetyczna (cielesna) – przejawia się szczególną potrzebą ruchu
wykorzystując własne ciało do udziału w grze (jak w sporcie), wyrażania emocji (jak w tańcu)
lub wytwarzania nowego produktu.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Babe Ruth;
- inteligencja matematyczno-logiczna - jej przejawem jest szybkie rozwiązywanie
problemów, tworzenie wielu hipotez (mimo wielu zmiennych), które są oceniane,
przyjmowane lub wyrzucane. Utalentowane jednostki sprawnie wykonują wszelkiego rodzaju
obliczenia. Przejawem jest też doskonałe rozumowanie.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Barbara McClintock;
- inteligencja językowa - przejawia się płynną mową, rozumieniem tekstu i bogatym
słownictwem. Ludzie obdarzeni tą inteligencją sprawnie się komunikują w mowie i piśmie.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): T.S. Eliot;
35
E. Filipiak, Z Wygotskim i Brunerem w tle, słownik pojęć kluczowych Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza
Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 31.
36
H. Gardner, Inteligencje wielorakie, nowe horyzonty w teorii i praktyce Wydawnicto „Laurum”, Warszawa
2009, s. 17.
37
ibidem, s. 18.
14
- inteligencja przestrzenna (wizualna) – przejawia się preferowaniem myślenia obrazami oraz
operacjami przestrzenno-wyobrażeniowymi. Ludzie z tą inteligencją posiadają świetną
pamięcią wzrokową i orientacje.
Przykładowa grupa przedstawicieli (według H. Gardnera): nawigatorzy z archipelagu Wysp
Karoliny (bez instrumentów nawigacyjnych orientują się na morzu);
- inteligencja interpersonalna - przejawia się w zdolnością komunikacji z ludźmi i rozumienia
innych ludzi (ich uczuć, intencji i stanów psychicznych i emocjonalnych).
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Anne Sullivan;
- inteligencja intrapersonalna – ściśle związana z inteligencja duchową (wiara) i inteligencją
egzystencjonalną (filozofia, sens istnienia), przejawia się rozumieniem samego siebie
i życiem w zgodzie z sobą.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Virginia Woolf;
- inteligencja przyrodnicza – jej przejawem jest zainteresowanie naturą i otoczeniem
człowieka, rozumieniem świata fauny i flory oraz zjawisk.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Karol Darwin.38
Howard Gardner na przykładzie szachów ilustruje możliwości rozwoju inteligencji
matematyczno-logicznej i wizualno-przestrzennej.39 Dzieje się tak, jak podkreśla autor,
poprzez obliczenia i przewidywanie ruchów w pamięci używając symboli abstrakcyjnych
(bierek szachowych). Szachy dodatkowo mogą wspierać rozwój:
- inteligencji kinestetycznej poprzez wykorzystywanie ciała do wyrażania emocji, udziału w
grze i rozwojowi motorycznemu,
- inteligencji językowej poprzez nabywanie umiejętności rozumienia czytanego tekstu,
- inteligencji interpersonalnej poprzez nawiązywanie i utrzymywanie dobrych relacji z innymi
ludźmi (dzieci nieśmiałe widząc, że pozostali członkowie grupy też popełniają błędy stają się
bardziej otwarte oraz dzieci, zwłaszcza nadpobudliwe wyciszają się oraz uczą się szacunku
dla przeciwnika i gry fair play40),
- inteligencji intrapersonalnej poprzez poznanie swoich możliwości i ograniczeń, jak
rozwijanie intuicji, koncentracji i poznanie własnych reakcji na niepowodzenia i sytuacje
nietypowe.
38
ibidem, s. 20-37.
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ [06.04.2014r.]
40
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ (wsparcie terapii i rozwój intelektualny)
[06.04.2014r.]
39
15
Inny amerykański psycholog Robert Sternberg stworzył triarchiczą teorię inteligencji,
która również popiera współczesne rozumienie inteligencji. Robert Sternberg wyróżnił trzy
rodzaje inteligencji (stąd nazwa triarchiczna):
- inteligencja analityczna – rozumiana także jako inteligencja logiczna, zdolność
rozumowania, która jest zdolnością mierzoną przez większość testów. Philip G. Zimbardo za
R. Sternbergiem wyjaśnia iż „inteligencja analityczna to inaczej zdolność analizowania
problemów i znajdowania poprawnych odpowiedzi”41,
- inteligencja praktyczna – rozumiana jako zdolność do radzenia sobie ze środowiskiem, bez
konieczności posiadania dużej wiedzy książkowej (potocznie spryt życiowy),
- inteligencja twórcza – asystuje ludziom przy tworzeniu nowych idei, pomaga spostrzegać
nowe zależności między pojęciami.42
Według teorii Sternberga wyróżnione inteligencje są względnie niezależne od
pozostałych, więc zdolności jednostki w jednym z trzech obszarów nie musi kolidować
z pozostałymi obszarami, ponieważ każdy z nich reprezentuje inny wymiar ludzkich
sprawności.43 Człowiek grając w szachy z drugim człowiekiem wykorzystuje potencjał
z wszystkich trzech wyżej wymienionych inteligencji, tym samym wspiera ich rozwój (gra
w szachy jako ćwiczenie). Grając z prawie nieomylnym programem komputerowym nie
występuje aspekt środowiskowy, gdyż, aby nie przegrać z maszyną każdy wykonany ruch
musi być najlepszy. Grając z człowiekiem, na partię wpływa aspekt psychologiczny i fakt, iż
nikt nie jest nieomylny i nawet na najwyższym poziomie nie zawsze lepiej analizujący gracz
wygrywa. Najdłużej posiadający tytuł mistrza świata (1894-1920) Emanuel Lasker wygrywał
wiele partii wykorzystując aspekt środowiskowo-psychologiczny. „Wspomniany Lasker
w latach dwudziestych grał partię z młodym rosyjskim mistrzem. Partia przebiegała pod
dyktando młodzieńca. Do momentu, gdy stary mistrz nie poświęcił hetmana za mało
konkretną rekompensatę. Późniejsze analizy nie pozostawiły wątpliwości: Lasker miał po
dokonaniu ofiary pozycję bliską przegranej. Sam zainteresowany dość prosto wytłumaczył
swoją decyzję. Zwrócił uwagę, że w poprzednich partiach jego młody przeciwnik pokonał
ówczesnego mistrza świata Jose Raula Capablancę. Tak więc, szansa pokonania w jednym
turnieju byłego i obecnego mistrza świata, zdaniem Laskera, była dla młodego mistrza dużym
41
P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 3, PWN, Warszawa
2010, s. 156.
42
ibidem, s. 156-157.
43
ibidem, s. 157.
16
obciążeniem. Lasker ocenił, jak się okazało trafnie, że jego przeciwnik nie wytrzyma
psychicznie.”44
W szachach jest 20 możliwości rozpoczęcia partii (8 pionów po 2 opcje i 2 skoczki po
2 opcje) i 20 możliwych odpowiedzi, daje to 400 (20x20) różniących się od siebie możliwych
sytuacji. Każdy kolejny ruch pomnaża liczbę opcji, po zaledwie 6 wykonanych posunięciach
powstaje aż „119.060.324”45 możliwych wariantów. Gracz podejmuje decyzję jaki ruch
wykona, pomimo, że nie jest w stanie przeliczyć wszystkich wariantów. Wykorzystując
inteligencję analityczną zawodnik analizuje powstałą pozycję, jej aspekty strategiczne
i wybiega na przód licząc warianty jakie mogą powstać. Znajdując się w nowej sytuacji gracz
tworzy na szachownicy nowe pomysły bazując na wiedzy teoretycznej, jaką zdobył
dotychczas, wykorzystując przy tym inteligencję twórczą. Konsekwencje swoich decyzji
zawodnik ponosi na bieżąco, ponieważ widząc odpowiedź przeciwnika ocenia czy wcześniej
wykonany ruch był dobry czy słaby. Analogicznie każdy wykonany przez zawodnika ruch
stanowi kryterium oceny dla rywala (ostateczną oceną jest wynik partii).
1.5 Rozwój moralny i emocjonalny dzieci
Rozwój moralny i społeczny człowieka, według Lawrence Kohlberga jest zmienny i
przebiega etapami. Można określić stopień rozwoju moralnego człowieka na którym właśnie
się znajduje. Lawrence Kohlberg skupił uwagę na rozumowaniu jednostki w sytuacji
rozwiązywania problemów moralnych (dylematów). Według teorii L. Kohlberga w procesie
rozwoju moralnego człowieka można wskazać trzy poziomy: przedkonwencjonalny,
konwencjonalny i postkonwencjonalny, jednak nie każdy dochodzi do ostatniego poziomu.46
„Stadia rozwoju moralnego według L. Kohlberga:
Tab.2. Stadia rozwoju moralnego człowieka wg koncepcji L. Kohlberga47
Poziom I – przedkonwencjonalny
Stadium 1:
Reguły są przestrzegane w celu uniknięcia kary, a skutki
Kary i posłuszeństwa
czynności określają jej wartość. Punkt widzenia innych
i ich dobro nie są brane pod uwagę – dziecko jest
egocentryczne.
44
G. Kasparow Jak życie naśladuje szachy Fijorr Publishing, Warszawa 2009, s. 10
Praca zbiorowa pod redakcją T. Pintal Potęga możliwości szachów, (Paweł z Krakowa: Szachy i matematyka –
najciekawsze zagadnienia: ciekawostki, łamigłówki i zadania) s. 11
http://www.beginnerchess.cba.pl/ksiazka1.php [06.04.2014r.]
46
J. Kozielecki Koncepcje psychologiczne człowieka Wydawnictwo Akademickie „żak”, Warszawa 1998, s. 92
47
ibidem, s. 93
45
17
Stadium 2:
Działanie „dobre” to takie działanie, które ma na celu
Relatywizmu instrumentalnego
dobro własne, a nie innych. Potrzeby innych są
uwzględniane, o ile rezultat działania jest korzystny z
punktu widzenia własnego dobra.
Poziom II – konwencjonalny
Stadium 3:
Czynność jest oceniana jako dobra albo zła ze względu
„Dobrego chłopca/dziewczyny”
na
intencje
jednostki.
Cenione
są
społecznie
akceptowane standardy zachowania; ważne jest aby
„być dobrym”.
Stadium 4:
Pojawia się głęboki szacunek dla autorytetów oraz
Prawa i porządku
przekonanie,
że
reguły
społeczne
muszą
być
przestrzegane. Zwraca się uwagę nie tylko na motywy
działania jednostki, ale również na punkt widzenia
systemu społecznego.
Poziom III – Postkonwencjonalny albo zasad moralnych
Stadium 5:
To, co jest słuszne, zależy od opinii większości w danej
Umowy społecznej i legalizmu
grupie społecznej. „Jak najwięcej dobra dla jak
największej
liczby
ludzi”
to
generalna
zasada.
Świadomość, że czasami moralny i prawny punkt
widzenia mogą pozostać w konflikcie.
Stadium 6:
Regulatorem zachowania są wybrane przez jednostkę
Uniwersalnych zasad rozumienia
zasady etyczne: równość praw każdej jednostki oraz
szacunek dla jej godności mają najwyższe znaczenie.
Gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi
zasadami, człowiek postępuje zgodnie z tymi drugimi.”
Rezultatem końcowym rozwoju moralności jest człowiek dojrzały z poczuciem dobra
i sprawiedliwości. Logika rozwoju wskazuje, że żadnego z etapów (stadiów) nie można
pominąć, ale nie wskazuje jaki czas, ma trwać w każdym człowieku. Ogólnie Kohlberg
przyjmuje, że w rozwoju człowieku poziom pierwszy obejmuje przedszkole i młodszy wiek
szkolny, zachowania i reakcje opisujące poziom drugi dotyczą młodzieży 13-16-letniej,
a poziom trzeci ludzi powyżej 16 roku życia.48
48
ibidem, s. 92-93
18
Emocje i rywalizacja towarzyszące podczas gry w szachy są takie same, jak w każdej
innej dziedzinie sportu. Dodatkowo szachy mogą budować poczucie sprawiedliwości, gdyż są
grą stuprocentowo informacyjną (obaj gracze przez cały czas wiedzą o wszystkim co dzieje
się w grze). Słabego ruchu nie można wytłumaczyć złą pogodą. „Jeśli przegraliśmy, to tylko
dlatego, że pokonał nas inny gracz.”49 Nie ma kolegów z zespołu, którym można byłoby
podać piłkę lub zrzucić na nich winę. Nie można liczyć na dobrą kartę ani szczęśliwie
wylosowane kości w grze.50 „Szachy są dyscypliną korelującą humanistyczną fantazję
z umiejętnościami matematycznymi i kształceniem pozytywnych postaw społecznych
i emocjonalnych.”51 Królewska gra może wspierać rozwój cierpliwości, opanowania
i determinacji, co pomaga z radzeniem sobie ze stresem i działaniem pod presją. „Gra
w szachy uczy zdrowej rywalizacji, postępowania według zasad fair play i szacunku wobec
przeciwnika.”52 „Zawodnikom nie wolno podejmować żadnych działań przyczyniających się
do tworzenia złej reputacji grze w szachy.”53 Każdy zawodnik musi przestrzegać zasady
kodeksu szachowego i zasady fair play. „Zawodnicy są zobowiązani do sportowego
zachowania wobec przeciwników, sędziów, organizatorów i publiczności. Nie wolno im
w żaden sposób przeszkadzać przeciwnikom w trakcie gry. Wszystkie kontrowersyjne
problemy powinny być, w miarę możliwości, załatwiane polubownie, w duchu fair play i
motta
FIDE - GENS UNA SUMUS.”54
1.6. Kwestia programu kształcenia w ujęciu rozporządzenia Ministra Edukacji
Narodowej
„Pierwszą i podstawową cechą każdego programu nauczania musi być jego całkowita
zgodność z podstawami programowymi.”55 Zalecenia dotyczące tworzenia programu
nauczania są zawarte w treści rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 czerwca
2012 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego
i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników. Program
nauczania, w tym także program zajęć szachowych w edukacji wczesnoszkolnej, dotyczy co
49
G. Kasparow Jak życie naśladuje szachy Fijorr Publishing, Warszawa 2009, s. 206.
ibidem, s. 206
51
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ (rozwój intelektualny) [06.04.2014r.].
52
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ (rozwój intelektualny) [06.04.2014r.].
53
KODEKS SZACHOWY Stan prawny przepisów FIDE i PZSzach r. (Aktualne przepisy FIDE) ARTYKUŁ
12. ZACHOWANIE ZAWODNIKÓW http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=4&idm2=125 [06.04.2014r.].
54
KODEKS SZACHOWY Stan prawny przepisów FIDE i PZSzach (B05; 7. Prawa i obowiązki zawodników)
http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=4&idm2=125 [06.04.2014r.].
55
H. Komorowska O programach prawie wszystko WSIP SA, Warszawa 1999, s. 77.
50
19
najmniej jednego etapu edukacyjnego i powinien być dostosowany do potrzeb i możliwości
uczniów, dla których jest przeznaczony. Rozporządzenie MEN nie ogranicza autora
programu, ale narzuca mu wymagania, które tworząc program kształcenia musi spełnić.
Program zajęć szachowych w edukacji wczesnoszkolnej może być dopuszczony do
użytku w danej szkole jeżeli:
- stanowi opis sposobu realizacji celów kształcenia i zadań edukacyjnych ustalonych
w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej
wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół z dnia
27 sierpnia 2012 r. oraz ustosunkowuje treści z treściami nauczania zawartymi w wyżej
wymienionym dokumencie,
- ujmuje szczegółowe cele kształcenia i wychowania,
- zawiera procedury osiągania celów kształcenia i wychowania,
- posiada opis założonych osiągnięć ucznia,
- zawiera propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia,
- jest poprawny pod względem merytorycznym i dydaktycznym.56
Program zajęć do użytku w danej szkole dopuszcza dyrektor placówki na wniosek
nauczyciela lub nauczycieli. „Nauczyciel może zaproponować program wychowania
przedszkolnego, program nauczania ogólnego albo program nauczania dla zawodu
opracowany samodzielnie lub we współpracy z innymi nauczycielami. Nauczyciel może
również zaproponować program opracowany przez innego autora (autorów) lub program
opracowany przez innego autora (autorów) wraz z dokonanymi zmianami.”57
Według Ireny Adamek programy zajęć w Polsce najczęściej konstruuje się według
modelu R. Tylera, który sformułował zasady stanowiące podstawę projektowania programu,
ale można obrać swój własny sposób.58 Zasady konstruowania programu według R. Tylera to:
„- przemyślenie celów i zadań,
- ustalenie jakiego typu treści lub doświadczenia najpewniej doprowadzą uczniów do ich
osiągnięcia,
- zaplanowanie ich układu,
- kontrolę i ocenę efektów realizowanego programu.”59
56
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 3 lipca 2012 r. Poz. 752
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ 1) z dnia 21 czerwca 2012 r. w sprawie
dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz
dopuszczania do użytku szkolnego podręczników, http://bip.men.gov.pl/images/stories/21_06.pdf
[06.04.2014r.].
57
Ibidem.
58
I. Adamek Teoretyczne i praktyczne podstawy konstruowania programów szkolnych Wydawnictwo Naukowe
Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007, s. 23.
20
1.7. Zajęcia szachowe, a podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej
Obowiązująca podstawa programowa z dnia 27 sierpnia 2012 r. zawarta
w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej
wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół
kładzie szczególny nacisk na samodzielność myślenia oraz umiejętności matematyczne
uczniów. Jednym z zadań szkoły jest „podjęcie działań mających na celu zindywidualizowane
wspomaganie rozwoju każdego ucznia, w tym również w zakresie rozwoju:
- czynności umysłowych ważnych dla uczenia się matematyki,
- dyscypliny poznawczej,
- zdolności koncentracji,
- wyobraźni przestrzennej,
- czemu skutecznie sprzyja nauka gry w szachy jako metoda rozwijania logicznego
myślenia.”60
Podstawa programowa nie zawiera obszaru dotyczącego szachów, ale pozwala na
rozwój umiejętności ucznia różnymi metodami, pośród których mogłyby znaleźć się szachy.
Według podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej Lilii Jaroń, szachy mogą
wspomagać dzieci w rozwoju umysłowym oraz kształtowaniu wiadomości i umiejętności
matematycznych takich jak: ustalanie równoliczności, układanie i klasyfikacja obiektów oraz
kształtowanie rozumnego i konsekwentnego zachowania się w sytuacjach trudnych
i wymagających wysiłku intelektualnego. Zajęcia szachowe, tak jak każde działanie w szkole,
muszą mieć na uwadze, że zgodnie z podstawą programową zadaniem szkoły wobec uczniów
pierwszego etapu edukacji jest:
„1) realizowanie programu nauczania skoncentrowanego na dziecku, na jego
indywidualnym tempie rozwoju i możliwościach uczenia się;
2) respektowanie trójpodmiotowości oddziaływań wychowawczych i kształcących:
uczeń-szkoła-dom rodzinny;
3) rozwijanie predyspozycji i zdolności poznawczych dziecka;
4) kształtowanie u dziecka pozytywnego stosunku do nauki oraz rozwijanie
ciekawości w poznawaniu otaczającego świata i w dążeniu do prawdy;
59
ibidem, s. 23.
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej (z upoważnienia ministra) na
interpelację nr 11794 w sprawie upowszechnienia nauki gry w szachy w szkołach Warszawa, dnia 13
października 2009 r., http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/7892813F [06.04.2014r.].
60
21
5) poszanowanie godności dziecka; zapewnienie dziecku przyjaznych, bezpiecznych
i zdrowych warunków do nauki i zabawy, działania indywidualnego i zespołowego,
rozwijania samodzielności oraz odpowiedzialności za siebie i najbliższe otoczenie,
ekspresji plastycznej, muzycznej i ruchowej, aktywności badawczej, a także
działalności twórczej;
6) wyposażenie dziecka w umiejętność czytania i pisania, w wiadomości i sprawności
matematyczne
potrzebne w sytuacjach
życiowych
i
szkolnych
oraz
przy
rozwiązywaniu problemów;
7) dbałość o to, aby dziecko mogło nabywać wiedzę i umiejętności potrzebne do
rozumienia świata, w tym zagwarantowanie mu dostępu do różnych źródeł informacji
i możliwości korzystania z nich;
8) sprzyjanie rozwojowi cech osobowości dziecka koniecznych do aktywnego
i etycznego uczestnictwa w życiu społecznym.”61
Ponadto rozporządzenie MEN zaleca, aby szkoła posiadała dobrze wyposażoną
bibliotekę, co obliguje placówki, posiadające w ofercie edukacyjnej zajęcia szachowe do
zaopatrzenia czytelni w literaturę o tematyce szachowej. Dzieci, które lubią szachy i chętnie
sięgają po nie w domu, na przerwie czy w świetlicy będą miały możliwość do samodzielnego
znajdowania wiedzy dzięki różnym czasopismom, książkom, podręcznikom i multimediom
o tematyce szachowej znajdujących się w bibliotece szkolnej. Szkoła powinna
przygotowywać „uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Nauczyciele powinni
stwarzać uczniom warunki do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania
i wykorzystywania informacji z różnych źródeł, z zastosowaniem technologii informacyjnokomunikacyjnych, na zajęciach z różnych przedmiotów.”62 W związku z powyższym
„nauczyciele wszystkich przedmiotów powinni odwoływać się do zasobów biblioteki
szkolnej i współpracować z nauczycielami bibliotekarzami w celu wszechstronnego
przygotowania uczniów do samokształcenia i świadomego wyszukiwania, selekcjonowania
i wykorzystywania informacji.”63
61
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 30 sierpnia 2012 r. Poz. 977
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ 1) z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół,
Cele kształcenia – wymagania ogólne, http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2012/977/1 [06.04.2014r.].
62
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 30 sierpnia 2012 r. Poz. 977
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ 1) z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół,
http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2012/977/1 [06.04.2014r.].
63
Ibidem.
22
Rozdział II
Autorski program zajęć szachowych
2.1 Program zajęć szachowych dla klas I-III szkoły podstawowej „Wczesne szachy”
ZAŁOŻENIA OGÓLNE (WSTĘP)
Dzieci w młodszym wieku szkolnym są otwarte i ciekawe świata. Jest to najlepszy
okres, aby ich naturalną ciekawość skierować na właściwe tory. Przedłożony program ma
spiralny układ treści kształcenia, ponieważ dzieci pragną zdobyć wiedzę jak najszybciej,
zwłaszcza na początkowym etapie nauki. Uczniowie chcą rozgrywać partie wszystkimi
bierkami i od razu poznać wszystkie zasady, dlatego można o nich wspominać w formie
ciekawostek i gdy nadejdzie „czas na temat”, który wcześniej został wstępnie omówiony,
dzieci łatwiej go zapamiętają. Treści i kolejność zajęć mogą ulegać zmianie, skupiając się na
tym co aktualnie najbardziej interesuje dzieci. Program nie wykorzystuje podręcznika,
ponieważ nie istnieje obecnie podręcznik dla dzieci spełniający założenia programu. Zgodnie
z ideą programu zaleca się, aby w szkole były organizowane różnorakie turnieje:
w rozwiązywaniu zadań szachowych (nagrody i dyplomy według kategorii wiekowych lub
dla wszystkich uczestników), klasowy indywidualny (medale za miejsca 1-3, dyplomy dla
wszystkich) oraz międzyklasowy drużynowy, gdzie trzech najlepszych uczniów tworzy
drużynę klasy (nagrodą jest puchar przechodni dla zwycięskiej klasy). Treści programu zajęć
szachowych dostosowane są do wieku, możliwości, potrzeb i zainteresowań uczniów, a ich
poszerzanie i stopniowanie trudności ma za zadanie stymulowanie rozwoju uzdolnień, postaw
twórczych i logicznego myślenia. Przedłożony program zajęć szachowych, mimo, iż nie ma
bezpośredniego związku z podstawą programową, która nie zawiera zapisów odnoszących się
do tej dziedziny sportu, wykorzystuje zalecenia dotyczące możliwości korzystania z różnych
metod wspierania rozwoju myślenia uczniów oraz respektowania w procesie nauki gry w
szachy wartości wychowawczych.
CELE PROGRAMU
1. Przekazanie szachowej pasji i uwrażliwienie na piękno tej gry.
2. Wspieranie rozwoju analitycznego myślenia oraz zwiększenie cierpliwości, wytrwałości
i koncentracji uwagi.
3. Ćwiczenie pamięci oraz umiejętności analitycznego myślenia.
4. Wdrażanie do samodzielnej pracy i zdobywania wiedzy szachowej.
23
5. Wspieranie rozwoju twórczości, intuicji i umiejętności podejmowania decyzji.
6. Wspieranie wychowania zgodnego z normami społecznymi.
7. W miarę możliwości wspieranie uczniów w zdobywaniu kategorii szachowych przez
najbardziej zainteresowane dzieci.
8. Rozwijanie inteligencji: interpersonalnej, intrapersonalnej, matematyczno-logicznej,
kinestetycznej i wizualno przestrzennej.
9. Wzbudzanie potrzeby przestrzegania zasad fair play podczas gry.
10. Rozwijanie zainteresowania szachami jako dziedziną sportową.
TREŚCI KSZAŁCENIA
Treści programu zajęć szachowych dostosowane są do wieku, możliwości, potrzeb
i zainteresowań uczniów. Poszerzanie treści programowych, stopniowanie trudności ma za
zadanie stymulowanie rozwoju uzdolnień, postaw twórczych i logicznego myślenia.
KLASA I
LP TEMAT
1
Zapoznanie
CZAS
z
zasadami
obowiązującymi
na
zajęciach
szachowych. 2h
Szachownica i jej właściwości, czym różnią się szachy od innych gier.
Legenda powstania szachów w skrócie.
2
Zasady panujące przy grze w szachy. Pion i jego promocja. Rozgrywanie 2h
partii samymi pionkami – kto dojdzie do końca ten wygrywa.
3
Król – kto jest królem przy szachownicy, w skrócie podstawowe pojęcia 2h
(szach, szach mat). Rozgrywanie partii samymi pionkami z królem.
Wprowadzenie figur: wieża, goniec, hetman analogicznie do króla.
4
Wprowadzenie skoczka. Ćwiczenia związane z ruchem skoczka. Pierwsza 2h
partia wszystkimi bierkami. Mat szewski jako przykład wygranej bez zbijania
wszystkiego.
5
Zamek czyli roszada długa i krótka. Punktacja bierek.
2h
6
Szach mat w 1 ruchu. Wspólne rozwiązywanie zadań, pierwsza praca domowa 2h
– łatwe zadania.
7
Ćwiczenia w rozwiązywaniu zadań typu szach mat w 1 ruchu. Remis i pat. 2h
Jakie są zasady na turnieju szachowym.
8
Treningowe rozgrywki między uczniami w formie towarzyskiego turnieju.
2h
24
9
Zasady posługiwania się zegarem. Treningowe rozgrywki między uczniami w 2h
formie towarzyskiego turnieju z użyciem zegarów.
10
Wybrane bajki szachowe połączone z pracami plastycznymi na ich temat. Gry 2h
treningowe.
11
Jak działa zapis partii szachowej. Partia dzieci z nauczycielem przeciwko 2h
komputerowi oraz zapis partii. Treningowe rozgrywki między uczniami
połączone z zapisem partii.
12
Widełki, związanie, odkrywka, ofiara – przykładowe pułapki taktyczne.
2h
13
Kombinacja, mat szewski i obrona przed nim. Dlaczego lepiej go nie grać.
2h
14
Trzy fazy partii szachowej. Trzy główne zasady debiutu. Trzy „grzechy” 2h
główne w debiucie. Przykład jednego debiutu (partii włoskiej).
15
Punkty strategiczne w ustawieniu (f2, f7 i przekątna śmierci). Szybkie 2h
zwycięstwa.
16
Mat na końcu partii (wieża + król i hetman + król). Kiedy pada remis (w tym 2h
pat).
17
Dziwny ruch – bicie w przelocie. Rozgrywanie końcówek pionkami. Łatwe 2h
zadania z końcówkami.
18
Debiutowe podstawy – partia włoska (nie graj szewca, graj Sf3).
2h
19
Szachowi milionerzy czyli sprawdzian zdobytych dotychczas umiejętności.
2h
20
Porażka uczy, zwycięstwo buduje. Indywidualny turniej grupy (system 6h
21
kołowy lub szwajcarski na dystansie 7 rund 20 minut na zawodnika).
22
23
Obrona pomidora – partia operowa Paula Morphiego. Samodzielne odczytanie 2h
partii. Atak Maxa Langego jako moc możliwości w 1 wariancie.
24
Podstawowe pułapki debiutowe. Partia Zdzisia i Rysia – nie wyprowadzaj 2h
szybko hetmana.
25
Nowe pojęcia: co to jest gambit, ofiara, poświęcenie. Przewaga materialna 2h
i przewaga w pozycji – kilka przykładów.
26
Ciekawostki szachowe. Historyjki szachowe z udziałem dzieci jako aktorów 2h
(improwizacja). Różne szachownice – wymyślamy własne szachy.
27
Zagadki logiczne, ciekawe filmiki szachowe, magia szachów. Świat szachowy 2h
w skrócie. Kim jest Magnus Carlsen. Jak działają programy szachowe
(Huodiuni, Fritz, Rybka).
25
28
Bitwa pod Waterloo czyli taktyka przeniesiona na partię szachową 2h
Fisher – Spasski.
29
Debiutowe podstawy - przykładowe debiuty otwarte, półotwarte, zamknięte 2h
i niestandardowe. Wymyślanie własnych debiutów i ich sensu.
30
Turniej rycerski (balony modelarskie) wśród uczniów, następnie z 2h
nauczycielem, zwierzątka z balonów jako nagroda.
RAZEM
60 h
KLASA II
LP TEMAT
1
CZAS
Przypomnienie zasad obowiązujących na zajęciach szachowych. Powtórzenie 2h
rozwiązywania zadań typu szach mat w jednym ruchu. Swobodne granie w
szachy.
2
Szach mat w dwa ruchy - wprowadzenie do problematyki. Wspólne 2h
rozwiązywanie prostych matów w dwa ruchy.
3
Im więcej zadań rozwiązujemy tym więcej widzimy na szachownicy. Proste 2h
maty w dwa ruchy – ćwiczenia indywidualne i na tablicy.
4
Wspólne rozwiązywanie dwuchodówek oraz ćwiczenia indywidualne.
2h
5
Sławne zadania w dwa ruchy. Tangram matematyczny.
2h
6
Rożne odmiany szachów. Gra w kloca. Mini turniej w kloca.
2h
7
Partie klasyczne bez zapisu w formie symultany z nauczycielem, następnie z 2h
najlepszym uczniem (lub 2-3 uczniami z podziałem klasy na części).
8
Pogłębianie wiedzy nie zwiększa naszego pola widzenia na szachownicy, ale 2h
sprawia, że patrzymy na to co korzystniejsze – różnica między człowiekiem, a
komputerem. Podwójne uderzenie – ćwiczenia praktyczne.
9
Związanie, atak z odsłony – ćwiczenia praktyczne.
2h
10
Podwójny szach, likwidacja obrońcy – ćwiczenia praktyczne.
2h
11
Osłabiona linia 1 i 2 (8 i 7) – ćwiczenia praktyczne.
2h
12
Zaciągnięcie i odciągnięcie – ćwiczenia praktyczne.
2h
13
Szachy i matematyka. Przykładowe zadania matematyczne z wykorzystaniem 2h
szachów.
14
Historia strategii szachowej. Opracowanie podstawowych zasad strategii w 2h
szachach, grach komputerowych i strategii wojennej.
26
15
Debiuty otwarte. Indywidualny wybór jednego debiutu do nauczenia poza 2h
partią włoską.
16
Partie półotwarte i partie zamknięte. Wybór co gramy jako kolor biały i kolor 2h
czarny.
17
Debiuty współczesne. Na czym polegają i jaki jest ich sens.
2h
18
Inicjatywa. Kontrola centrum.
2h
19
Szachowi milionerzy czyli sprawdzian zdobytych dotychczas umiejętności. 2h
Turniej treningowy.
20
Indywidualny turniej grupy (system kołowy lub szwajcarski na dystansie 7 6h
21
rund 20 minut na zawodnika).
22
23
Wybrane bajki i filmiki szachowe połączone z pracami plastycznymi na ich 2h
temat. Gry treningowe.
24
Blokada, oswobodzenie pola, linii i przekątnej – ćwiczenia praktyczne.
2h
25
Przesłona, rozbicie osłony króla - ćwiczenia praktyczne.
2h
26
Kwadrat przemiany - ćwiczenia praktyczne.
2h
27
Opozycja, pola kluczowe- ćwiczenia praktyczne.
2h
28
Król i pion przeciwko królowi. Przełom pionów.
2h
29
Pogromcy szachów czyli obalona pułapka w partii szkockiej (wykorzystanie 2h
programu prezi.com).
30
Turniej rycerski (balony modelarskie) wśród uczniów, następnie z 2h
nauczycielem, zwierzątka z balonów jako nagroda.
RAZEM
60 h
KLASA III
LP TEMAT
1
CZAS
Przypomnienie zasad obowiązujących na zajęciach szachowych. Oficjalny 2h
zakaz grania „szewca” dla wszystkich. Swobodne granie w szachy
i (jednocześnie w tle – chętni oglądają) filmik „mój niezwykły mózg - zróbcie
ze mnie geniusza”.
2
Kombinacje patowe - ćwiczenia praktyczne.
2h
3
Motywy patowe przy linii „c” i „f”.
2h
4
Szach mat w 3 ruchy – łatwe zadania.
2h
27
5
Trudne motywy matowe – ćwiczenia.
4h
7
Konfiguracja w centrum i na skrzydle.
2h
8
Taktyka: rożen, poświęcenie, poświęcenie trwałe.
2h
9
Przeciążenie, przynęta, interferencja.
2h
10
Rentgen, młynek, ruch pomiędzy.
2h
11
Luft, dźwignie, zły goniec, fianchetto oraz sposób jego atakowania.
2h
12
Przewaga przestrzeni (aktywność króla).
2h
13
Film ”szachowe dzieciństwo”. Godzina filmu z pauzami na bieżąco (wiele 2h
6
pytań dzieci).
14
Końcówka filmu ”szachowe dzieciństwo” z omówieniem i nawiązaniem do 2h
realiów w Polsce. Najlepsi zawodnicy i zawodniczki w kraju.
15
Mistrzowie szachów – historia FIDE i rozgrywek o tytuł mistrza świata w 2h
szachy.
16
Kalambury szachowe. Dwa typy zabawy: rysowanie i pokazywanie.
2h
17
Luźne rozgrywki szachowe w dowolną wersję szachów.
2h
18
Prace plastyczno-techniczne na temat szachów.
2h
19
Szachowi milionerzy czyli sprawdzian zdobytych dotychczas umiejętności. 2h
Turniej treningowy.
20
Indywidualny turniej grupy (system kołowy lub szwajcarski na dystansie 7 6h
21
rund 20 minut na zawodnika).
22
23
Końcówki wieżowe – zastosowanie w praktyce.
2h
24
Końcówki lekkofigurowe: pion i skoczek lub goniec przeciwko królowi, 2h
różnobarwne gońce.
25
Pułapki w partii włoskiej (miniatury szachowe, nie nauka na pamięć).
2h
26
Pułapki w partiach otwartych.
2h
27
Pułapki w partiach półotwartych.
2h
28
Pułapki w partiach zamkniętych.
2h
29
Teleturniej szachowy w grupach „awantura o kasę” jako sprawdzenie 2h
i przypomnienie wiadomości z 3 lat nauki. Zadania przemieszane z
ciekawostkami, łamigłówkami i zagadkami nietypowymi, wymagającymi
myślenia niestandardowego.
28
30
Turniej rycerski (balony modelarskie) wśród uczniów, następnie z 2h
nauczycielem. Uroczyste wręczenie dyplomów za ukończenie 3-letniego etapu
kształcenia szachowego.
RAZEM
60 h
OBUDOWA PROGRAMU
Pomoce dydaktyczne:
* karty pracy - szablony z ćwiczeniami, blankiety do zapisu partii
* zestawy do gry w szachy (plansza, figury)
* zegary szachowe
* szachy demonstracyjne na magnesy
* projektor
* laptop/komputer z dostępem do Internetu i wgranym Microsoft Office
Dodatkowe:
* szachy ogrodowe
* program komputerowy Fritz XII lub Fritz XIII
* program komputerowy Swiss Perfect
* program komputerowy Chessbase
Dzieci powinny nosić na zajęcia:
* cienki zeszyt w kratkę
* teczkę A4
* (opcjonalnie) książeczkę z zadaniami szachowymi np. Paweł Dobryniecki
PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW
Każde zajęcia należy rozpoczynać od wprowadzenia dzieci do tematu z użyciem
szachów lub prezentacji multimedialnych. Należy doceniać uczniów znających zasady
i potrafiących grać w szachy, gdyż będą oni pomocni dla graczy początkujących. Każdy
uczeń ćwiczenia wykonuje na własnej szachownicy począwszy od ułożenia figur na planszy.
Nauczyciel nadzoruje poprawność ułożenia figur oraz ich kompletność. Zakończenie zajęć
powinno poprzedzać ułożenie figur oraz złożenie sprzętu. Lekcje dwugodzinne powinny
zawierać na przemian różne metody nauczania, należy pamiętać (jak na wszystkich lekcjach)
o wprowadzeniu i podsumowaniu zajęć oraz o ćwiczeniach śródlekcyjnych. Lekcja trwająca
90 minut powinna przewidywać czas na: realizację tematu, grę w szachy, czas luźny ok. 15
29
minut (w tym gra w kloca i inne wersje szachów, szachy błyskawiczne, zabawy pobudzające
wyobraźnie związane z szachami np. budowanie zamku z klocków i użycie bierek jako
ludzików). Nie należy się spieszyć z realizacją programu. Nie wszystkie tematy muszą być
zrealizowane, można dokładać swoje bieżące pomysły lub pomysły dzieci. Zajęcia mogą być
urozmaicane zabawami związanymi z szachami poza salą lekcyjną, aby lekcje kojarzyły im
się jak najlepiej. Dziecko po wyjściu z zajęć powinno mieć niedosyt i chętnie sięgać po
szachy w domu, w świetlicy lub na przerwach. Dziecko może próbować grać „szewca”
w klasie I i II. W klasie III powinno oficjalnie się tego zabronić. Najbardziej zainteresowane
dzieci powinny mieć możliwość uczęszczania do kółka szachowego o nazwie „kadra” (1 lub 2
godziny w tygodniu), na której są obowiązkowe prace domowe i system treningowy
prowadzony przez wykwalifikowanego instruktora/trenera.
SPODZIEWANE OSIĄGNIĘCIA I POSTAWY UCZNIA
KLASA I
Uczeń:
* zna nazwy, symbole i miejsce ustawienia wszystkich bierek szachowych,
* zna ruchy specjalne (roszada, przemiana, bicie w przelocie),
* potrafi rozwiązywać zadania typu „szach mat w 1 ruchu”,
* wie, kiedy w szachach jest wygrana i remis,
* wie, jak działa szachownica i rozumie, które pola i dlaczego są najważniejsze w debiucie,
* zna zasady panujące na turniejach szachowych,
* potrafi używać zegara szachowego i odczytywać zapisaną partię,
* stara się nie tracić figur i grać całą armią,
* ma świadomość, że porażka uczy,
* lubi grać w szachy.
KLASA II
Uczeń:
* potrafi rozwiązać proste zadania typu „szach mat w 2 ruchy”,
* ma świadomość, że prawdziwą wersją szachów są szachy klasyczne,
* potrafi obronić się przed matem szewskim,
* rozumie znaczenie rozwiązywania zadań i widzi sens w nauce teorii oraz stosuje poznane
zagadnienia w praktyce,
* ma świadomość odzwierciedlenia szachów w życiu i odwrotnie,
* potrafi doprowadzić do wygranej sytuację hetman lub wieża + król na króla,
30
* walczy do końca i rozumie dlaczego wprowadzono zasadę „pat”,
* rozumie, że o zwycięstwie może zdecydować jeden pionek,
* lubi grać w szachy i interesuje się innymi grami strategicznymi.
KLASA III
Uczeń:
* patrzy na całą szachownicę i wymyśla autorskie strategie w partiach,
* potrafi rozwiązywać zadania szachowe typu „znajdź najlepsze posunięcie”,
* potrafi doprowadzić do wygranej partię w której ma przewagę,
* w przypadku błędu w debiucie stara się odrobić stratę,
* wykorzystuje króla w końcówce,
* ma świadomość, że nauka gry w szachy rozwija,
* stosuje zasady „fair play” nawet w najbardziej stresowych sytuacjach (chce wygrać dzięki
umiejętnościom, nie kombinatorstwie),
* lubi grać w szachy i chce rozwijać swoją szachową pasję.
SYLWETKA ABSOLWENTA PIERWSZEGO ETAPU EDUKACJI
Dziecko gra w szachy na poziomie co najmniej V kategorii szachowej (najbardziej
zainteresowane dzieci posiadają ranking 1600 i wyższy). Lubi grać w szachy i chce
kontynuować nieobowiązkową naukę w IV klasie. Zachęca innych do gry i potrafi bawić się
szachami na wiele wymyślonych przez siebie sposobów. Dziecko jest świadome swoich
umiejętności i rozumie, że im więcej będzie się uczyć, tym będzie lepiej grało. Szanuje
swojego przeciwnika, stara się na bieżąco korygować błędy i zaspokajać swoją ciekawość.
Rozumie, że szachy nie są odzwierciedleniem inteligencji oraz, że szachy mogą rozwijać
różnorakie inteligencje.
OCENIANIE
Nie ma ocen, więc nagrody i kary mogą być stosowane tylko za zachowanie. Dziecko
może jeździć na turnieje szachowe od momentu, gdy pozna wszystkie ruchy bierek
i podstawowe zasady (turniej ma być zabawą, formą spędzania wolnego czasu). Nagrody dla
reprezentantów są jednakowe a ich wartość zależy od tego, ile razy dziecko reprezentowało
szkołę, a nie ile medali czy punktów zdobyło. W turniejach szkolnych nagrody otrzymują
wszyscy uczestnicy. W indywidualnych turniejach pozaszkolnych mogą uczestniczyć
wszystkie dzieci, bez znaczenia na jakim poziomie grają. W sytuacji, gdy zaistnieje potrzeba
31
oceniania stopniem, należy brać pod uwagę przede wszystkim zaangażowanie i aktywność.
Sprawą drugorzędną jest udział w turniejach i siła gry.
EWALUACJA
Obserwacja uczniów na zajęciach, analiza postępów graczy i umiejętnego myślenia
podczas wykonywanych ruchów na szachownicy. A zatem jednym z ważnych elementów jest
ocena przez uczniów posunięć figur na szachownicy, co pozwala na korygowanie własnych
błędów. Nauczyciel omawia na bieżąco z uczestnikami zajęć popełnione błędy, zwracając
szczególną uwagę na poprawność ich korygowania. Oprócz bieżącej obserwacji za analizę
porównawczą można potraktować chęci uczniów do dalszej, nieobowiązkowej nauki.
2.2. Przykładowy konspekt zajęć szachowych dla klasy I
Klasa: I
Czas przeznaczony na realizację zajęć: 90 minut
Temat: Zamek czyli roszada długa i krótka. Punktacja bierek
I. Cele lekcji:
1. Cele ogólne:
- poznanie pojęcia roszada długa, roszada krótka,
- poznanie wartości bierek,
- rozwijanie umiejętności gry w szachy,
- uwrażliwienie na konieczność przestrzegania zasad gry fair play.
2. Cele szczegółowe:
Uczeń:
- wyjaśnia zasady wykonywania roszady,
- tłumaczy, kiedy roszada nie może zostać wykonana,
- wyróżnia wartości bierek,
- wskazuje, że roszada i wartości bierek są ważnymi elementami gry w szachy.
II. Metody:
(wg W. Okonia)
- pogadanka,
- giełda pomysłów,
- gra dydaktyczna,
- metoda ekspresyjna,
32
- metoda ćwiczebna.
III. Formy:
- praca indywidualna,
- praca grupowa (po 2 osoby),
- praca zbiorowa.
IV. Środki dydaktyczne:
- tablica demonstracyjna, rzutnik, laptop lub komputer, szachownice, prezentacja
multimedialna (prezentacja zawiera slajdy wzbogacone o animacje i obrazki w celu
podwyższenia atrakcyjności zajęć, załączniki nie są pełnym obrazem slajdów).
V. Przebieg zajęć:
Etapy
Czynności nauczyciela
Czynności uczniów
Uwagi
zajęć
Wpro-
Nauczyciel wita się z klasą, sprawdza Uczniowie
wadze-
obecność i pracę domową.
zgłaszają Praca domowa nie
się z pracą domową.
była
nie do
obowiązkowa.
zajęć
Następnie,
jako
poprzedniego
powtórzenie
tematu,
Uczniowie zgłaszają
nauczyciel się i wymieniają pola:
ustawia białego skoczka na d4 i pyta: e2, f3, f5, e6, c6, b5,
„Gdzie skoczek może pójść?”.
b3, c2.
Część
Nauczyciel informuje uczniów, czym Uczniowie słuchają.
zasa-
będą
dnicza
dzisiejszej
zajęć
wyświetlony slajd (załącznik nr 1).
się
zajmować
lekcji
Nauczyciel
Prezentacja
podczas
wskazując
włączona
jest
przed
rozpoczęciem
na
zajęć.
tablicy Uczniowie
na
demonstracyjnej na magnesy układa odpowiadają
zamek (białe: brak, czarne: Kd8, pytania
na
nauczyciela:
Wb6, Wf6, b8, b7, c6, d6, e6, f7, f8). „W zamku mieszka
Zadaje
uczniom
mieszka
w
pytania:
zamku?”,
„Jak
„Kto król.”, „Zamki mają
są mury i wieże, a takie
zbudowane zamki?” Z czego się prawdziwe
składają?”,
„Dlaczego
mają
tak bramę, fosę, okienka
33
zbudowany
zamek
nigdy
nie dla łuczników”, „Taki
powstałby w partii szachów?”, „Z zamek nie powstałby,
której strony można atakować ten ponieważ pionki nie
zamek?”.
Następnie
nauczyciel mogą się cofać (mowa
przestawia pionka z d6 na d5 i pyta: o b8 i f8).”, „Można
„Jak myślicie, czy ten zamek nadal atakować
ma sens?”, „Dlaczego?”.
ze
wszystkich
stron
oprócz
z
góry,
ponieważ tam już nie
ma
szachownicy.”„Nie
ma sensu, ponieważ
ma dziurę.”
Nauczyciel stawia gońca na d6 i „Tak, bo już nie ma
pyta: „A teraz ma sens?”.
dziury
i
ma
dodatkowego
obrońcę.”
Nauczyciel rozdaje uczniom kartki i Uczniowie
wyjmują Nauczyciel
daje polecenie, aby każde narysowało kredki i rysują zamki. nadzoruje
swój własny, wymarzony zamek.
Po
i
narysowaniu odpowiada
uczniowie
rysunki
chowają pytania
do
na
uczniów,
swoich pomaga
teczek (te osoby, które narysować
skończyły, trudniejsze
nie
dokańczają w domu elementy.
na następną lekcję).
Nauczyciel przestawia figury: białe: „Tak, ponieważ ma Wieża
jest
brak, czarne: Kg8, Wf8, Gg7, f7, g6, mury, wieżę i nie ma broniona
h7. Pyta: „Czy ten zamek spełnia dziur.
Dodatkowo gońca
wymogi obronne?” oraz pyta: „Z ciężko
przez
i
króla;
go goniec przez króla;
której strony można zaatakować ten zaatakować”. „Można pionek h7 przez
zamek?”. Nauczyciel po odpowiedzi go
zaatakować
od króla; g6 przez h7
dzieci, mówi że: „Ten zamek jest dołu lub z lewej. Z i
f7;
f7
przez
34
dużo lepszy w obronie, ponieważ prawej
nie
można, wieżę i króla, a
król stoi w rogu oraz każdy pionek ponieważ tam już nie król chowa się ma
jest przez kogoś broniony”.
ma szachownicy.”
murami.
Nauczyciel dokłada białe: Kg1, Wf1, Uczniowie słuchają.
f2, g2, h2. Tłumaczy: „To też jest
zamek,
który
spełnia
wszystkie
wymogi obronne. Dodatkowo oba te
zamki (wskazuje na szachownice)
można
bardzo
łatwo
zrobić
w
szachach.”
Nauczyciel skupia uwagę uczniów na Uczniowie słuchają i
projektorze,
przestawiając
slajd patrzą na ekran.
(załącznik nr 2).
Nauczyciel
tłumaczy,
ustawienia
wyjściowego
powstać
wcześniej
jak
od
może
pokazywany
zamek. „Należy zwrócić uwagę na
króla i wieżę” (załącznik nr 3).
„Aby zrobić zamek, trzeba wykonać
Załącznik
ruch zwany roszadą”. Na podstawie
król o 2 pola.
slajdów
przedstawia
co
to
nr
4:
jest
roszada, jakie są jej rodzaje (długa i
krótka) i
jak
się ją wykonuje
(załącznik nr 4).
Nauczyciel
przestawia
slajd
Załącznik
(załącznik nr 5).
Nauczyciel
nr
5:
wieża przeskakuje.
przestawia
slajd Uczniowie
Załącznik
(załącznik nr 6) i pyta: „Czy to odpowiadają:
przypomina zamek?”
ponieważ
nie
„Nie, ustawienie
nr
6:
po
ma roszadzie.
murów”.
35
Nauczyciel
przestawia
slajd Uczniowie
(załącznik nr 7) i pyta: „A teraz?” odpowiadają,
że Ocena,
którą
oraz „Czym się różni zamek białego i „Przypomina zamek.”, roszadę
czarnego?”.
Następnie
nauczyciel „Białego jest krótszy, korzystniej
tłumaczy, że roszada długa i krótka a król jest bardziej zrobić
różnią się od siebie, ale nie można schowany
i
jest
w
partii
bliżej zależy od sytuacji
ocenić, która jest lepsza lub gorsza. końca szachownicy.”
w partii.
Oraz że można zrobić roszadę bez
pionków, ale byłaby słaba, bo król
nie miałby obrońców.
Nauczyciel skupia uwagę uczniów na Uczniowie
słuchają
tablicę demonstracyjną i ustawia i obserwują.
białe: Ke1, Wh1, f2, g2, h2; czarne:
Kg8, Wf8, f7, g7, h7. Następnie
tłumaczy, iż roszada jest to jeden
ruch,
wykonywany
zaczynając
od
króla
jedną
ręką
(przestawia
białego króla na g1 i wieżę na f1).
Następnie
nauczyciel
wraca
do Uczniowie
Np. poprzez Ke2,
wcześniej ustawionej pozycji (Ke1, odpowiadają: „Można, Wd1, Kf1, Kg1,
Wh1) i pyta: „Czy w inny sposób też tylko trzeba wykonać Wf1
można
doprowadzić
do
takiej więcej ruchów.”
–
bez
uwzględnienia
sytuacji?”.
ruchów czarnego.
Wspólne dojście do wniosku, że
Król w rogu jest
zrobienie zamku poprzez wykonanie
bezpieczniejszy
roszady jest najlepszą obroną dla
niż
króla.
roszada trwa tylko
jeden
na
środku,
ruch,
pionków
bez
zamek
nie ma sensu.
Nauczyciel
opowiada
dzieciom Uczniowie słuchają.
historyjkę o architekcie króla, który
aby zbudować dla króla zamek musi
36
spełnić pewne wymogi budowlane,
po
czym
wskazuje
na
slajdy
(załącznik nr 8).
Nauczyciel rysuje na tablicy kwadrat Uczniowie
i pyta: „Czy można postawić jakąś odpowiadają, że „Nie
budowlę na placu budowy jeśli plac można postawić domu
budowy nie jest pusty?” (w tym na
czasie
nauczyciel
rysuje
samochodzie
zarys trzeba
drzewa i samochodu).
i
sobie
przygotować
fundamenty.”
Nauczyciel
mówi:
„Zanim
zabierzemy
gońca,
nie
nie
możemy
zrobić zamku (roszady)”. Nauczyciel
przestawia slajd na którym nie ma
gońca (załącznik nr 9).
Nauczyciel
przestawia
slajd Uczniowie słuchają.
Wykonując
(załącznik nr 10). Zwraca uwagę, że:
roszadę,
„Na placu budowy mogą znajdować
można
się
też
przeciwnika,
intruzi,
których
czyli
bierki
trzeba
się
nie
zbijać
bierek
przeciwnika.
pozbyć, aby nie przeszkadzały w
budowie”.
Nauczyciel
przestawia
slajd Uczniowie
Czarny
skoczek
(załącznik nr 11). Zwraca uwagę, iż odpowiadają: „Czarny uniemożliwia
trzeba patrzeć na zagrożenia jakie skoczek atakuje pole wykonanie
stawia przeciwnik i pyta uczniów: f1”.
roszady, ponieważ
„Które pole z placu budowy atakuje
król
czarny skoczek?”.
przez
przechodząc
pole
„szedłby”
f1
pod
szacha (mimo że
tylko „przechodzi”
przez to pole.
37
Nauczyciel
przestawia
slajd Dzieci
odpowiadają, Hetman
(załącznik nr 12) i zadaje pytanie: że „Białe mogą, a uniemożliwia
„Kto teraz mógłby zrobić roszadę? czarne nie, ponieważ zrobienie roszady,
Białe czy czarne?”.
hetman atakuje pole ponieważ
na którym
król
stanąłby stanąłby na pole
król.”
szachowane,
jest
co
teoretycznie
jeszcze gorsze niż
przechodzenie
przez
pole
szachowane (jedno
i
drugie
jest
wykluczone).
Nauczyciel
przestawia
slajd Uczniowie
Slajd
zawiera
(załącznik nr 13) i pyta: „Gdy odpowiadają,
że sugestię
pojawią się pionki, która ze stron „Czarny
bo odpowiedzi
może zrobić roszadę?”
może,
hetman zbije pionka, a (zielony ptaszek i
biały nie może, bo czerwony
skoczek
może krzyżyk).
przeskoczyć.”
Nauczyciel
slajd Uczniowie słuchają.
przestawia
W sytuacji, gdy
(załącznik nr 14) i tłumaczy, kiedy
król
jest
jeszcze przez przeciwnika nie można
szachowany,
nie
wykonać roszady.
można
wykonać
roszady.
W
ramach
przypomnienia
z Uczniowie
poprzednich lekcji nauczyciel pyta: odpowiadają:
„Jakie
mamy
obrony
przed „Zasłonięcie
się,
szachem?” po czym powtarza, że zbicie atakującego lub
„roszada
nie
jest
obroną
przed ucieczka królem”.
szachem”.
Nauczyciel
przestawia
slajd Uczniowie słuchają.
Gdy król i wieża
38
(załącznik nr 15) i tłumaczy, że „Aby
wrócą na swoje
zrobić roszadę, król i wieża muszą
miejsca
stać na swoim miejscu, ponadto nie
początkowe,
można wcześniej nimi ruszać”.
można
nie
zrobić
roszady.
Nauczyciel
przestawia
slajd Uczniowie
(załącznik nr 16) i pyta: „Która ze odpowiadają,
stron w tej sytuacji może zrobić „Biały
roszadę i którą – długą czy krótką?”.
że:
nie
może,
ponieważ przeszkadza
czarna wieża. Czarny
nie
zrobić
może
roszady
krótkiej,
ponieważ wieża nie
stoi na swoim miejscu,
ale
może
zrobić
roszadę długą”.
Nauczyciel
rozdaje
uczniom Uczniowie układają.
W czasie zabawy
szachownice i wydaje polecenie, aby
uczniowie
uczniowie w parach (każdy swoim
prawo do rozmów
kolorem) układali wymyślone przez
z
siebie zamki ze wszystkich bierek.
opowiadania
Podczas tych czynności nauczyciel
wrażeń
nadzoruje pracę dzieci.
pomysłów.
Nauczyciel
wydaje
kolejne Uczniowie grają.
mają
kolegami
–
i
Nie ma przymusu
polecenie: „Kto już ułożył, może
wykonywania
zagrać partię wszystkimi bierkami z
roszady.
wykorzystaniem
Uczniowie, którzy
roszady”.
Nauczyciel nadzoruje grę uczniów.
grają
partię
szybko,
grają
rewanż.
Uczniowie
grać
z
mogą
różnymi
osobami.
39
Nauczyciel po około 30 minutowych Uczniowie
rozgrywkach
wydaje
sprzątają Slajd ma na celu
polecenie salę, po czym kierują zwrócić
uprzątnięcia szachów i przełącza swoją
slajd (załącznik nr 17).
uwagę
uwagę
na uczniów.
wyświetlony obrazek.
Nauczyciel mówi: „Skoro znamy już Uczniowie
wszystkie figurki i ich ruchy warto odpowiadają:
„Na
też poznać ich wartość”. Następnie szachownicy
przełącza slajd (załącznik nr 18). najważniejszy
jest
Nauczyciel zadaje pytanie w ramach król.”
przypomnienia: „Kto na szachownicy
jest najważniejszy?”.
Nauczyciel
ustawia
na
tablicy
demonstracyjnej: białe: b4, Sc4, Gd4,
We4, Hf4, Kg4 i omawia z dziećmi,
które figury są bardziej wartościowe
od drugich.
Nauczyciel
przestawia
slajd
Załącznik nr 19:
(załącznik nr 19) i omawia go z
liczbowe
uczniami.
określenie
wartości figur.
Nauczyciel
chwyta
tablicy Uczniowie
z
demonstracyjnej w prawą rękę gońca odpowiadają,
i skoczka, a w lewą wieżę i pyta: „Co „Więcej
jest więcej warte?”.
że
wart
goniec
i
jest
skoczek,
ponieważ
mają
punktów,
a
6
wieża
tylko 5.”
Nauczyciel
powtarza
czynność Uczniowie
Przykłady z dużą
posiłkując się innymi przykładami: odpowiadają.
ilością
figur
W+G < H, W+W > H, 3 pionki = G,
nauczyciel ustawia
G+S+S = H, 6 pionków > W.
na
tablicy
demonstracyjnej.
Podsu-
Nauczyciel zadaje pytanie dzieciom: Dzieci
odpowiadają:
40
mowa-
„Kiedy i w jaki sposób robi się „Jeśli
nie
roszadę?”
zajęć
wszystkie
wymogi
zostały
spełnione,
należy
jedną
ruszyć
ręką
królem o dwa pola w
stronę
wieży,
a
następnie przeskoczyć
wieżą króla.”
VI. Załączniki:
Załącznik nr 1
Załącznik nr 2
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bodiam-castle-10My81197.jpg [21.09.2012]
http://pl.wikipedia.org/wiki/Szachy [21.09.2012]
Załącznik nr 3
Załącznik nr 4
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
opracowanie
własne
na
podstawie
41
[21.09.2012]
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
Załącznik nr 5
opracowanie
Załącznik nr 6
własne
na
podstawie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
[21.09.2012]
Załącznik nr 7
opracowanie
Załącznik nr 8
własne
na
podstawie
opracowanie
własne
na
podstawie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
[21.09.2012]
Załącznik nr 9
Załącznik nr 10
42
opracowanie
własne
na
podstawie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
własne
na
podstawie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
Załącznik nr 11
opracowanie
opracowanie
Załącznik nr 12
własne
na
podstawie
opracowanie
własne
na
podstawie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
[21.09.2012]
Załącznik nr 13
Załącznik nr 14
43
opracowanie
własne
na
podstawie
opracowanie
własne
na
podstawie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
[21.09.2012]
Załącznik nr 15
Załącznik nr 16
opracowanie
własne
na
podstawie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
Załącznik nr 17
opracowanie
własne
na
podstawie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
[21.09.2012]
Załącznik nr 18
44
http://fundir.org/gallery,rysunek_kontra_zdjecie_nr4,622
http://www.gambit.sosnowiec.pl/st4lamane.html
2,0,0.html [21.09.2012]
[21.09.2012]
Załącznik nr 19
opracowanie
własne
na
podstawie
http://www.gabo.hi.pl/szachy/uklad.htm [21.09.2012]
2.3. Przykładowy konspekt zajęć szachowych dla klasy II
Klasa: II
Czas przeznaczony na realizację zajęć: 90 minut
Temat: Podwójny szach, likwidacja obrońcy – ćwiczenia indywidualne
I. Cele lekcji:
1. Cele ogólne:
- poznanie pojęć: podwójny szach, likwidacja obrońcy,
- rozwijanie umiejętności rozwiązywania zadań szachowych.
2. Cele szczegółowe:
Uczeń:
- rozwiązuje zadania szachowe dzięki użyciu podwójnego szacha i likwidacji obrońcy,
- wyjaśnia, że rozwiązywanie zadań szachowych powiększa jego pole widzenia na
szachownicy.
II. Metody:
(wg W. Okonia)
- pogadanka,
- giełda pomysłów,
- pokaz,
- wyjaśnienie,
- metoda ćwiczebna.
III. Formy:
- praca indywidualna,
- praca grupowa (po 2 osoby),
45
- praca zbiorowa.
IV. Środki dydaktyczne:
- tablica demonstracyjna, rzutnik, laptop lub komputer, szachownice, karty pracy (załączniki
nr 5 i 15) prezentacja multimedialna (prezentacja zawiera slajdy wzbogacone o animacje i
obrazki w celu podwyższenia atrakcyjności zajęć, załączniki nie są pełnym obrazem slajdów).
V. Przebieg zajęć:
Etapy
Czynności nauczyciela
Czynności uczniów
Uwagi
zajęć
Wpro-
Nauczyciel wita się z klasą, sprawdza Uczniowie
wadze-
obecność i pracę domową.
zgłaszają Praca domowa nie
się z pracą domową.
nie do
była
obowiązkowa.
zajęć
Następnie,
jako
poprzedniego
powtórzenie
tematu,
Uczniowie zgłaszają Prezentacja
jest
nauczyciel się z rozwiązaniem: włączona
przed
prosi uczniów o rozwiązanie zadania We8++.
rozpoczęciem
widocznego
zajęć.
na
prezentacji
Zadanie
zawiera
(załącznik nr 1).
motyw
związania, odsłony
i
podwójnego
szacha
nawiązującego do
tematu.
Część
Przerzucając
na
kolejny
slajd Uczniowie słuchają.
Załącznik
nr
2
zasa-
(załącznik nr 2) nauczyciel informuje
przedstawia
dwa
dnicza
uczniów, czym będą się zajmować
króle,
aby
zajęć
podczas dzisiejszej lekcji.
pobudzić
wyobraźnię.
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik Uczniowie
Rozwiązaniem
nr 3) i tłumaczy na czym polega odpowiadają:
zrobienie
podwójnego
szacha zrobić
„Aby zadania
jest
podwójny Gf6++.
(„Podwójny szach to sytuacja, w szach musimy zrobić
której
szacha
dają
dwie
figury atak z odsłony”
jednocześnie po wykonaniu jednego
46
posunięcia”) pokazując rozwiązanie
zadania i zadaje pytanie: „Jaką,
znaną nam już pułapkę trzeba zrobić
aby zaistniał podwójny szach?”
Nauczyciel
przestawia
slajd Uczniowie
(załącznik nr 4) i zadaje pytania odpowiadają: „Tak, tu
uczniom: „Czy to jest szach mat?”, jest
szach”.
„Nie
„Dlaczego nie możemy zbić hetmana można zbić jednego,
albo skoczka?”
bo drugi zbije króla,
trzeba uciec, a nie ma
dokąd.”
Nauczyciel rozdaje uczniom karty Uczniowie rozwiązują
pracy (załącznik nr 5) na temat zadania
podwójnego
szacha
i
szachowe
wydaje zaznaczając ołówkiem
polecenie rozwiązywania zadań.
strzałkę,
jaki
ruch
należy wykonać.
Po indywidualnej próbie rozwiązania Uczniowie
wskazują Uczniowie
mają
zadań, nauczyciel przerzuca slajd poprawne odpowiedzi możliwość
(załącznik nr 6). Następnie wspólnie i tłumaczą, dlaczego korygowania
z uczniami rozmawia na temat inne sposoby dania błędnych
odpowiedzi.
szacha są złe.
odpowiedzi
na
kartkach.
Nauczyciel
wydaje
polecenie Dzieci chowają karty
schowania kart pracy do teczek.
pracy do teczek.
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik Uczniowie słuchają.
Analogia
między
nr 7) i tłumaczy jak łatwo można
szachami i piłką
wykorzystać brak obrońcy w grze:
nożną.
„Bez obrony wykonanie zadania jest
banalne, bez różnicy, czy chodzi o
trafienie piłką do pustej bramki, czy
o zbicie niebronionej bierki.”
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik
nr 8) i przypomina co oznacza brak
47
obrońcy w szachach.
Nauczyciel
przerzuca
slajd
Schematem
jest
(załączniki nr 9) tłumacząc istotę
jeden z wariantów
likwidacji obrońcy. „Na schemacie
„Atak
widać, że biały może zbić gońca albo
Langego”.
Maxa
skoczka. Przeanalizujmy obie opcje:
gdy zbijemy gońca on nas zbije czyli
wymianka, a gdy zbijemy najpierw
skoczka, a on go odbije, mamy gońca
za darmo. Dzieje się tak, ponieważ
skoczek był jedynym obrońcą tego
gońca, a my go zlikwidowaliśmy.”
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik
nr
10)
kontynuując
wyjaśniając
wariant
pojęcie:
i
wtrącenie.
„Wtrącenie jak sama nazwa wskazuje
oznacza, że ktoś coś wtrąca, a w tym
wypadku jest to ruch gońcem na
którego mieliśmy chętkę. W ten
sposób
czarny
chciał
zapobiec
stracie. Gdybyśmy teraz zbili tego
gońca lub uciekli swoim, on zrobiłby
to
samo
wymiankę,
i
znowu
a
mielibyśmy
możemy
mieć
przewagę.”
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik
nr 11)
kontynuując wariant i
wyjaśniając pojęcie: wtrącenie z
szachem. „Wtrącenie z szachem, tak
jak
każdy
szach
jest
mocny,
ponieważ nie zostawiamy wielkiego
wyboru przeciwnikowi, bo musi on
ratować króla. W tym wypadku
48
właśnie
ten
ruch
daje
nam
przewagę.”
Nauczyciel włącza kolejny slajd z Uczniowie
wskazują Zadanie
ćwiczeniem dla uczniów (załącznik poprawną odpowiedź: znajdź
nr 12).
G:f6.
Nauczyciel ustawia na szachownicy Uczniowie
typu
najlepszy
ruch.
Bicie wieżą będzie
demonstracyjnej zadanie: białe – odpowiadają: „Goniec słabsze, ponieważ
Kh1, Wf1, Gg3, Sc3, a3, b2, g2, h3; bije skoczka”.
oddamy
wieżę
czarne – Kh8, Wf8, Gf7, Sb8, a7, b7,
zamiast gońca.
g7, h6. Następnie zadaje pytanie:
„Jaki ruch w tej pozycji będzie
najlepszy dla białego?”
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik
Obrazek
13)
rozbudzić
i
tłumaczy
czym
jest
przeciążenie. „Każda maszyna, każdy
ma
wyobraźnię.
człowiek ma swoje ograniczenia: ta
ciężarówka nie poradziła sobie z
nadmiarem cegieł, a my na przykład,
byśmy nie dali rady podnieść takiej
maszyny. Nie możemy nadmiernie
obciążać siebie ani maszyn, bo
przedobrzymy
-
innymi
słowy
nadmiernie przeciążymy coś lub
kogoś. W szachach jest podobnie,
gdy jedna figura musi bronić kilku,
może sobie z tym nie poradzić,
ponieważ
dostała
za
dużo
obowiązków.”
Następnie
podobne
(załącznik
nauczyciel
zadanie
14) po
na
prezentuje Uczniowie
projektorze odpowiadają:
czym
zadaje „Skoczek bije gońca”.
pytanie: „Jaki ruch w tej pozycji
Podobne,
czyli
wykorzystujące
motyw
przeciążenia
49
będzie najlepszy dla białego?”
obrońcy.
Nauczyciel rozdaje uczniom karty Uczniowie rozwiązują
pracy (załącznik nr 15) na temat zadania szachowe.
podwójnego
szacha
i
wydaje
polecenie rozwiązywania zadań.
Po indywidualnej próbie rozwiązania Uczniowie
wskazują Uczniowie
mają
zadań, nauczyciel przerzuca slajd poprawne odpowiedzi możliwość
(załącznik nr 16). Następnie wspólnie i tłumaczą dlaczego korygowania
z uczniami rozmawia na temat inne sposoby dania błędnych
odpowiedzi.
szacha są złe.
odpowiedzi
na
kartkach.
Nauczyciel
wydaje
polecenie Dzieci chowają karty
schowania kart pracy do teczek.
Nauczyciel
rozdaje
pracy do teczek.
uczniom Uczniowie grają.
Uczniowie, którzy
szachownice i wydaje polecenie, aby
grają
partię
uczniowie w parach zagrali partię
szybko,
grają
szachów. Nauczyciel nadzoruje grę
rewanż.
uczniów.
Uczniowie
grać
mogą
z
różnymi
osobami
oraz
używać zegarów.
Nauczyciel po około 30 minutowych Uczniowie
rozgrywkach
wydaje
sprzątają
polecenie salę.
uprzątnięcia szachów.
Podsu-
Nauczyciel wyznacza jednego ucznia Jeden
mowa-
do
nie
demonstracyjnej czym jest podwójny pozostali
zajęć
szach i likwidacja obrońcy.
pokazania
na
z
uczniów
szachownicy pokazuje na tablicy,
słuchają i
sprawdzają
poprawność wraz z
nauczycielem.
Nauczyciel
proponuje
chętnym Uczniowie
zapisują
uczniom w ramach pracy domowej informację do zeszytu
ułożenie własnej zagadki szachowej szachowego
lub
50
z motywem podwójnego szacha lub brudnopisu
likwidacji obrońcy.
lub
na
odwrocie karty pracy.
VI. Załączniki:
Załącznik nr 1
Załącznik nr 2
http://www.madore.org/~david/misc/cards.html
[12.10.2012]
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
Załącznik nr 3
Załącznik nr 4
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
Załącznik nr 5
Załącznik nr 6
51
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
Załącznik nr 7
Załącznik nr 8
http://www.atakuj.com/wideo/nie-trafil-do-pustejbramki-ale-i-tak-go-nie-zapamietacie-wideo/
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
[12.10.2012]
Załącznik nr 9
Załącznik nr 10
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
52
Załącznik nr 11
Załącznik nr 12
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
Załącznik nr 13
Załącznik nr 14
http://fishki.pl/fishka,Przeciazenie,13561.html?typ=ws
zystkie [12.10.2012]
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
Załącznik nr 15
Załącznik nr 16
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu fritz XII
53
2.3. Przykładowy konspekt zajęć szachowych dla klasy III
Klasa: III
Czas przeznaczony na realizację zajęć: 90 minut
Temat: Konfiguracja w centrum i na skrzydle
I. Cele lekcji:
1. Cele ogólne:
- poznanie rodzajów konfiguracji pionowych i figurowych po różnych debiutach,
- kształcenie myślenia strategicznego.
2. Cele szczegółowe:
Uczeń:
- dostosowuje strategię gry do pozycji w partii,
- wyjaśnia znaczenie pozycji pionów w partii.
II. Metody:
(wg W. Okonia)
- pogadanka,
- giełda pomysłów,
- metoda ćwiczebna,
- pokaz,
- wyjaśnienie.
III. Formy:
- praca indywidualna,
- praca grupowa (po 2 osoby),
- praca zbiorowa.
IV. Środki dydaktyczne:
- tablica demonstracyjna, rzutnik, laptop lub komputer, szachownice, prezentacja
multimedialna (prezentacja zawiera slajdy wzbogacone o animacje i obrazki w celu
podwyższenia atrakcyjności zajęć, załączniki nie są pełnym obrazem slajdów).
V. Przebieg zajęć:
Etapy
Czynności nauczyciela
Czynności uczniów
Uwagi
zajęć
Wpro-
Nauczyciel wita się z klasą, sprawdza Uczniowie
wadze-
obecność i pracę domową.
nie do
zgłaszają Praca domowa nie
się z pracą domową.
była
obowiązkowa.
54
zajęć
Następnie,
jako
poprzedniego
powtórzenie Uczniowie
tematu,
zgłaszają Prezentacja
nauczyciel się z rozwiązaniem: włączona
jest
przed
prosi uczniów o rozwiązanie zadania H:c3+.
rozpoczęciem
widocznego
zajęć.
na
prezentacji
(załącznik nr 1).
Zadanie
zawiera
„Mat
Bodena”.
Część
Nauczyciel informuje uczniów, czym Uczniowie słuchają.
Załącznik
zasa-
będą
podczas
przedstawia
dnicza
dzisiejszej lekcji przerzucając na
zaznaczone
zajęć
kolejny slajd (załącznik nr 2) i
centrum.
się
zajmować
nr
2
przypomina jak ważne jest centrum.
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik
nr 3) i tłumaczy na czym polega
centrum otwarte. „Linie pootwierane,
pionki niczego nie blokują, figurki
lekkie mają spore pole do popisu.”
Nauczyciel
przestawia
slajd Uczniowie
(załącznik nr 4) i zadaje pytania odpowiadają:
„W
uczniom: „Jaka jest różnica między centrum zamkniętym
centrum otwartym i zamkniętym?”, piony są zablokowane,
„Jaki związek ma pierwszy ruch e4, a w otwartym nie ma
e5 dla rozwoju gry i struktury blokad.”
pionkowej?” Następnie nauczyciel ruch
„Pierwszy
pokazuje
jaki
sprostowuje: „Ruch e4, e5 można mamy rodzaj debiutu..
wykonać później, ale nie da się go
cofnąć, dlatego każdy ruch pionem
warto dokładnie przemyśleć.”
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik Uczniowie słuchają.
nr 5) i tłumaczy jak rozwijać wieże w
centrum
częściowo
otwartym
(półotwartym). „Wieża chodzi po
liniach, więc i my musimy szukać
55
otwartych linii, ale najlepiej u siebie,
aby nasz własny pionek nam nie
zagradzał. Oczywiście nie w każdej
partii to się sprawdza, ale trzeba brać
pod uwagę przede wszystkim otwartą
linię,
a
pomysłów.
potem
szukać
Pamiętajcie
przemyśleć
najpierw
wszystkie
wyprowadzenia
figury,
innych
opcje
a
potem
ruszyć tak, aby nie chodzić tą figurą
w tę i z powrotem.”
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik Uczniowie
nr 6) i tłumaczy na czym polega swoje
wnoszą Każdy
pomysły
napięcie w centrum i jak sobie z nim wspólnie
pomysł
i wymaga uwagi i
z pochwały.
radzić. „Jak widać na schemacie nauczycielem
sporo dzieje się na szachownicy, analizują partię.
sporo gróźb, ten i tamten grozi, że
zbije i co tu robić? Przemyśleć każdy
wariant i sprawdzić co nam się
najbardziej opłaca. Możemy coś zbić,
ale również rozwijać swoje figurki i
czekać, aż przeciwnik to zrobi. A
gdyby on kombinował tak samo, to te
piony mogą tak stać i grozić, że się
pozbijają
nawet
całą
partię.”
Następnie wzmaga dyskusję jakie
posunięcie można w tej sytuacji
wykonać i dla której ze stron będzie
ono korzystniejsze.
Nauczyciel
przerzuca
slajd Uczniowie słuchają i Ruch
(załączniki nr 7) tłumacząc istotę odpowiadają: „Z partii Maxa
centrum
klasycznego.
„Centrum włoskiej”.
klasyczne, to takie najlepiej nam
jest
d4
(Atak
Langego)
jednym
z
wariantów w partii
56
znane. Prawidłowo wszystko jest
włoskiej.
rozwijane, spokojnie bez żadnych
przedwczesnych
ataków
wyprowadzamy
pionka,
od
e4
lekkie
figurki, robimy roszadę i wszystko
zgodnie
z
zasadami
debiutu.
Pamiętajcie jednak, że sytuacja w
centrum może zmieniać się w trakcie
partii.” I zadaje pytanie: „Z jakiej
partii jest wycięty ten schemat?”
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik
Kontrola centrum
nr 8) i tłumaczy kolejny aspekt
została omówiona
pozycyjny odnosząc się do wcześniej
w klasie II.
poznanej
kontroli
centrum.
„Kontrolujemy centrum pionkami i
królem. Pionkami w jednej linii
zagradzamy
przejście
przeciwnika,
więc
dla
możemy
króla
się
spodziewać, że będzie on próbował
rozbić nam te pionki własnymi
pionami, nawet poświęcając jednego
z
nich”
(nauczyciel
przypuszczalne
pokazuje
warianty
bez
przestawiania).
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik Uczniowie słuchają i Analogia
między
nr 9)
tłumaczy jakie zalety mają dodają swoje pomysły jeżem a strukturą
kolce
u
jeża
(obrona,
noszenie jak jeż wykorzystuje pionową.
jabłek).
Nauczyciel
kolce.
włącza kolejny slajd
(załącznik nr 10) i tłumaczy jak
wygląda struktura jeża w szachach.
„Tą naszą linię kłujących pionków
możemy
nazwać
strukturą
jeża,
57
podobnie do jego kłujących kolców.”
Następnie nauczyciel przerzucając
slajd (załącznik nr 11) wyjaśnia na
czym polega istota struktury jeża i
jakie są jej korzyści w debiucie, grze
środkowej i w końcówce.
Nauczyciel rozdaje uczniom zestawy Uczniowie grają.
Uczniowie
szachowe.
grać
Wydaje
polecenie
mogą
z
różnymi
rozegrania końcówki takiej jak na
osobami
bez
tablicy demonstracyjnej, starając się
zegarów.
wykorzystywać zalety struktury jeża.
Końcówki
Następnie ustawia na szachownicy
rozgrywane
demonstracyjnej same piony i króle.
szybciej
Podczas gry nauczyciel nadzoruje grę
zwykłe
uczniów.
dlatego warto, aby
są
niż
partie
uczeń
każdy
rozegrał ich jak
najwięcej.
Po około 20 minutach gry nauczyciel Uczniowie dokańczają Obrazek
przerzuca slajd (załącznik nr 12) i lub
przerywają celu
prosi o dokończenie lub przerwanie rozgrywki
rozgrywek treningowych.
ma
na
przykucie
nie uwagi uczniów.
przestawiając pozycji
(aby móc dokończyć
później).
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik Uczniowie słuchają po Poszczególne
nr 13) i tłumaczy na czym polega czym
wykonują figury
tworzą
nacisk figurami i w jaki sposób polecenie nauczyciela nacisk
w
trening w końcówkach wpływa na i
do
wracają
debiut partii i odwrotnie. Po czym dokładając
wydaje polecenie, aby do kolejnych wybranej
partii
uczniowie
wybranej
figurce.
dokładali
Podczas
po figurce.
gry odmienny sposób.
po Należy
w
parach przećwiczyć każdy
z nich.
gry
nauczyciel nadzoruje grę uczniów.
58
Po około 20 minutach gry nauczyciel Uczniowie dokańczają Obrazek
przerzuca slajd (załącznik nr 14) i partie.
prosi
o
dokończenie
rozgrywek
celu
ma
na
przykucie
uwagi uczniów.
treningowych. Następnie o zebranie
sprzętu i sprzątnięcie sali.
Nauczyciel starając się nawiązać do Uczniowie słuchają.
Analogia
ptasich
rozgrywanych przez dzieci partii
skrzydeł
do
(wybrane partie, które pasują do
skrzydeł na polu
tematu) tłumaczy, dlaczego warto
bitwy.
poruszyć kwestie „skrzydeł”.
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik
nr 15) po czym tłumaczy jakie
odniesienie do skrzydeł ma debiut i
końcówka.
Następnie
wyjaśnia:
„Szybki atak pionami na skrzydłach
obecnie
jest
często
stosowany,
aczkolwiek nie zawsze wskazany.
Atakując np. pionem „g”, stwarzamy
groźby,
ale
rozwalamy
sobie
roszadę.”
Nauczyciel
klika
następny
slajd
Główną
(załącznik nr 16) po czym mówi o
jest
zależności roszady na tym samym
centrum.
zasadą
opanowane
skrzydle i kiedy warto zaryzykować
rozbicie własnej roszady poprzez
atak pionami.
Nauczyciel przerzuca slajd (załącznik
W takiej pozycji
nr 17) i wyjaśnia na czym polega
występuje
specyfika pozycji z przeciwległymi
„kto pierwszy ten
roszadami po czym klika następny
lepszy”.
atak
slajd (załącznik nr 18) wyjaśniając
jak wygląda rozgrywka w takiej
partii.
59
Podsu-
Nauczyciel ponownie ustawia na Uczniowie słuchają i Animacja obrazuje
mowa-
szachownicy
nie
pozycję pionki + króle, o czym slajdu.
punktu widzenia i
zajęć
powtarza, którędy można atakować
działań obu stron
różne konfiguracje. Następnie włącza
w szachach.
demonstracyjnej obserwują
animacje odwrotność
slajd (załącznik nr 19) i powtarza na
czym polega przeciwieństwo roszad,
po czym klikając kolejny slajd
(załącznik nr 20) ilustruje znaczenie
punktu widzenia.
Nauczyciel zdejmuje piony b2 i g7 Uczniowie
zapisują Zdjęcie
pionów
po czym zadaje obowiązkową pracę informację do zeszytu stwarza dla obu
domową:
„Rozegrać
rewanżem
samymi
partię
pionkami
z szachowego
i brudnopisu.
lub stron przewagę na
jednym
skrzydle
królem zdejmując po jednym pionie
oraz sugeruje w
(białe b2, czarne – g7).” W ramach
jaki
pracy
uczniowie powinni
domowej
nieobowiązkowej
przećwiczenie takiej samej partii z
sposób
rozgrywać partię.
dodawaniem figur.
VI. Załączniki:
Załącznik nr 1
Załącznik nr 2
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
Załącznik nr 3
Załącznik nr 4
60
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
Załącznik nr 5
Załącznik nr 6
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
Załącznik nr 7
Załącznik nr 8
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
Załącznik nr 9
Załącznik nr 10
61
obiekt Clipart Microsoft Office „jeż” [27.10.2012]
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
Załącznik nr 11
Załącznik nr 12
http://tapety.tja.pl/tapeta_74185.html [27.10.2012]
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
Załącznik nr 13
Załącznik nr 14
obiekt Clipart Microsoft Office „trzepoczące skrzydła”
(w oryginalnej formie „gif”) [27.10.2012]
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
62
Załącznik nr 15
Załącznik nr 16
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
Załącznik nr 17
Załącznik nr 18
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
opracowanie własne na podstawie programu Fritz XII
Załącznik nr 19
Załącznik nr 20
http://www.popgadget.net/2007/03/come_in_or_is_t.p
http://www.popgadget.net/2007/03/come_in_or_is_t.p
hp [27.10.2012]
hp [27.10.2012]
63
Zakończenie
Szczegółowe konspekty zajęć mają na celu, nie tylko pokazanie sposobu realizacji
programu, ale także języka, którym posługuje się nauczyciel podczas nauki gry w szachy.
Mam nadzieję, że moja praca zapoczątkuje rozważania na temat szachów w polskim
środowisku akademickim. Nawet jeśli zajęcia szachowe w szkołach staną się faktem, to nie
uleczą one polskiej edukacji, ale na pewno będzie to dobry krok, ku podwyższeniu jakości
polskiego szkolnictwa. Istotne jest, aby dzięki współpracy instytucji, ważnych dla
rozpowszechniania szachów w Polsce, powstawały warunki do wdrażania szachów oraz
podręczniki i materiały dydaktyczne dostosowane do Polskich szkół. Nie można zapominać,
że szachów nie da się nauczyć z dnia na dzień, dlatego oprócz przygotowania szkoleń dla
nauczycieli, należy przygotować wsparcie merytoryczne i metodyczne dla nauczycieli. Czy
szachy wejdą do szkół? To pytanie należy zadać obecnej Minister Edukacji Narodowej,
aczkolwiek według koordynatorki ogólnopolskiego projektu PZSzach. „Edukacja przez
Szachy w Szkole” Magdaleny Zielińskiej planowany na 1 września 2014 zasięg projektu
obejmuje:
•
„7 województw + kilka ośrodków poza ich terenem
•
Około 250 – 300 szkół
•
Około 400 – 600 nauczycieli
•
Około 9000 uczniów…”64
64
Edukacja przez szachy w szkole www.szs.org.pl/pliki2014/Edukacja_przez_Szachy_w_Szkole.ppt
[06.04.2014r.]
64
Bibliografia
1. Adamek I., Teoretyczne i praktyczne podstawy konstruowania programów szkolnych
Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007.
2. Czubkowska S., Podręcznik pisania podręczników (w:) Dziennik Gazeta Prawna, 21-23
lutego 2014, nr 36 (3677).
3. Dzierzgowska I., Jak uczyć metodami aktywnymi Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2005.
4. Filipiak E., Z Wygotskim i Brunerem w tle, słownik pojęć kluczowych Wydawnictwo
Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011.
5. Gardner H., Inteligencje wielorakie, nowe horyzonty w teorii i praktyce Wydawnictwo
„Laurum”, Warszawa 2009.
6. Kasparow G., Jak życie naśladuje szachy Fijorr Publishing, Warszawa 2009.
7. Nowik J. Jeśli nie szachy, to co? Czyli krótka rzecz o grach logicznych i zapomnianych
klockach (w:) Smak E., Kłosińska T., Konopnicka I. (red.) Edukacja wczesnoszkolna teoria i
praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2013.
8. Komorowska H., O programach prawie wszystko WSIP SA, Warszawa 1999.
9. Kozielecki J., Koncepcje psychologiczne człowieka Wydawnictwo Akademickie „żak”,
Warszawa 1998.
10. Kozielecki J., Zagadnienia psychologii myślenia PWN, Warszawa 1966.
11. Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B., Psychologia poznawcza „Academica”
Wydawnictwo SWPS, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
12. Okoń W., Nowy Słownik Pedagogiczny Wydawnictwo Akademickie ŻAK Warszawa
1998.
Wydawnictwo SWPS, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
13. Schaffer H. R., Psychologia dziecka PWN, Warszawa 2005.
14. Wołoszynowa L., Młodszy wiek szkolny. (w:) Żebrowska M. (red.) Psychologia
rozwojowa dzieci i młodzieży cz. 2 Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
15. Zimbardo P. G.,. Johnson R. L, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 2,
PWN, Warszawa 2010.
16. Zimbardo P. G., Johnson R. L., Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 3,
PWN, Warszawa 2010.
65
Netografia
17. MSiT Garri Kasparow z wizytą w Ministerstwie Sportu i Turystyki
http://www.msport.gov.pl/article/garri-kasparow-z-wizyta-w-ministerstwie-sportu-i-turystyki
18. MEN Szachy w szkole
http://archiwum.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=3393%3Asza
chy-w-szkole&catid=204%3Aministerstwo-archiwum-aktualnosci&Itemid=249
19. Dorota Rzepecka PZSZach Ministerstwo Edukacji Narodowej o programie szachy w
szkole http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=1&idm2=280&id=1280
20. Oświadczenie Parlamentu Europejskiego z dnia 15 marca 2012 r. w sprawie
wprowadzenia do systemów oświaty w Unii Europejskiej programu „Szachy w szkole”
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-20120097&format=XML&language=PL
21. Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/
22. TIMSS and PIRLS 2011 Achievement Results in Reading, Mathematics, and Science
http://timssandpirls.bc.edu/data-release-2011/pdf/Overview-TIMSS-and-PIRLS-2011Achievement.pdf
23. DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 23 lipca 2013
r. Poz. 829 USTAWA z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustaw regulujących wykonywanie
niektórych zawodów Art. 25. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20130000829
24. KOMUNIKAT W SPRAWIE KURSU INSTRUKTORÓW SPORTU W SZACHACH z
certyfikatem Polskiego Związku Szachowego, Suwałki 06 – 15.08.2013
http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=1&idm2=183&id=145
25. M. Krasiński, Efekty akcji „Szachy do szkół” oraz społeczna świadomość korzyści w
procesie nauczania szachów (w:) T. Pintal Potęga możliwości szachów
http://www.beginnerchess.cba.pl/ksiazki/ksiazka1/EBOOK_Maciej_Karasinski_szachy_do_s
zkol.pdf
26. Heidi Milia Anderson, artykuł Dale’s Cone of Experience, za Dale, Edgar. Audio-Visual
Methods in Teaching, 3rd ed., Holt, Rinehart & Winston, New York, 1969, s. 108.
http://www.etsu.edu/uged/etsu1000/documents/Dales_Cone_of_Experience.pdf
27. Praca zbiorowa pod redakcją T. Pintal Potęga możliwości szachów, (Paweł z Krakowa:
Szachy i matematyka – najciekawsze zagadnienia: ciekawostki, łamigłówki i zadania)
http://www.beginnerchess.cba.pl/ksiazka1.php
66
28. KODEKS SZACHOWY Stan prawny przepisów FIDE i PZSzach r. (Aktualne przepisy
FIDE) ARTYKUŁ 12. ZACHOWANIE ZAWODNIKÓW
http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=4&idm2=125
29. KODEKS SZACHOWY Stan prawny przepisów FIDE i PZSzach (B05; 7. Prawa i
obowiązki zawodników) http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=4&idm2=125
30. DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 3 lipca 2012 r.
Poz. 752 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ 1) z dnia 21
czerwca 2012 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania
przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego
podręczników, http://bip.men.gov.pl/images/stories/21_06.pdf
31. Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej (z upoważnienia
ministra) na interpelację nr 11794 w sprawie upowszechnienia nauki gry w szachy w szkołach
Warszawa, dnia 13 października 2009 r., http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/7892813F
32. DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 30 sierpnia
2012 r. Poz. 977 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ 1) z dnia 27
sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz
kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół,
http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2012/977/1
33. Magdalena Zielińska Edukacja przez szachy w szkole
www.szs.org.pl/pliki2014/Edukacja_przez_Szachy_w_Szkole.ppt
34. KOMUNIKAT dotyczący zmian w organizacji XVIII edycji Szachowej Białostockiej Ligi
Szkolnej http://www.podlzwszach.net/index.php?id=378
35. Edukacja przez szachy w szkole
www.szs.org.pl/pliki2014/Edukacja_przez_Szachy_w_Szkole.ppt
36. Wyniki końcowe XVIII edycji Szachowej Białostockiej Ligi Szkolnej – rok szkolny
2012/2013.
NETOGRAFIA ZAŁĄCZNIKÓW:
37. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bodiam-castle-10My8-1197.jpg
38. http://www.gabo.hi.pl/szachy/uklad.htm
39. http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_gry_w_szachy
40. http://www.gambit.sosnowiec.pl/st4lamane.html
41. http://pl.wikipedia.org/wiki/Szachy
67
42. http://www.madore.org/~david/misc/cards.html
43. http://www.atakuj.com/wideo/nie-trafil-do-pustej-bramki-ale-i-tak-go-nie-zapamietaciewideo/
44. http://fishki.pl/fishka,Przeciazenie,13561.html?typ=wszystkie
45. http://www.popgadget.net/2007/03/come_in_or_is_t.php
46. http://tapety.tja.pl/tapeta_74185.html
47. http://fundir.org/gallery,rysunek_kontra_zdjecie_nr4,6222,0,0.html
68
Spis tabel i rysunków
Tab.1. Wyniki badania umiejętności matematycznych uczniów klasy IV wybranych krajów.
Źródło: TIMSS and PIRLS 2011 Achievement Results in Reading, Mathematics, and Science
http://timssandpirls.bc.edu/data-release-2011/pdf/Overview-TIMSS-and-PIRLS-2011Achievement.pdf [06.04.2014r.]
Tab.2. Stadia rozwoju moralnego człowieka wg koncepcji L. Kohlberga. Źródło: J.
Kozielecki Koncepcje psychologiczne człowieka Wydawnictwo Akademickie „żak”,
Warszawa 1998, s. 92.
Rys. 1. Stożek zapamiętywania (tłumaczenie). Źródło: Heidi Milia Anderson, artykuł Dale’s
Cone of Experience, za Dale, Edgar. Audio-Visual Methods in Teaching, 3rd ed., Holt,
Rinehart & Winston, New York, 1969, s. 108.
http://www.etsu.edu/uged/etsu1000/documents/Dales_Cone_of_Experience.pdf
[06.04.2014r.]
69