pobierz artykuł w formacie pdf

Rola żywienia w profilaktyce zaparć
i regulacji pasażu jelitowego
prof. dr hab. Anna Gronowska-Senger, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Katedra Żywienia Człowieka
Zaparcia to przykra i wstydliwa dolegliwość, do której wielu z nas niechętnie się przyznaje, ale z całą pewnością
doświadczyło jej w swoim życiu. Z opracowań międzynarodowych wynika, że populacja osób dorosłych, które cierpią
na zaparcia, w zależności od kraju, sięga od 25% do 50%.
społeczno-środowiskowe, częste delegacje, konieczność
korzystania z obcej łazienki, zmiana pożywienia i wody itd.
Przyczyny wewnątrzustrojowe to najczęściej choroby, zaburzenia metaboliczne, hormonalne, psychiczne
czy neurologiczne oraz nieprawidłowe funkcjonowanie
przewodu pokarmowego.
W obszarze przyczyn zewnątrzustrojowych szczególne znaczenie ma żywienie. Przyczyny zaparć związane
z nieprawidłowym żywieniem dotyczą produktów, składników i zachowań żywieniowych. Czynniki żywieniowe, sprzyjające zaparciom, związane z produktami to spożycie:
• małej ilości owoców i warzyw
• małej ilości płynów
• wysokie spożycie kawy i herbaty
Dane te są szacunkowe z dwóch powodów. Przede wszystkim dlatego, że brak jest jednoznacznej definicji,
co rozumie się pod pojęciem zaparcia. Powoduje to rozbieżności w podawanych wartościach dotyczących występowania zaparć u dorosłych. Druga przyczyna tkwi w metodologii
badania – badania populacyjne zwykle przeprowadzane są
na zasadzie samooceny, przez co obarczone są dużym błędem i stąd są szacunkowe. W świetle dostępnych publikacji,
płeć odgrywa ogromną rolę w występowaniu tej dolegliwości – częściej cierpią na nią kobiety niż mężczyźni. Wiąże się
to z faktem, iż kobiety o wiele częściej przyjmują różnego
rodzaju leki antydepresyjne i inne oraz podlegają przemianom hormonalnym związanym z okresem menopauzy. Ponadto kobiety stosujące diety odchudzające lub rezygnujące
ze śniadań, częściej uskarżają się na wspomniane dolegliwości niż kobiety odżywiające się normalnie i regularnie.
Ze statystyk międzynarodowych wynika, że w miarę starzenia się zaparcia pogłębiają się, co wynika między
innymi z dysfunkcji jelita grubego. Według danych opublikowanych przez badaczy amerykańskich w roku 1989 dotyczących badań na kilkunastu tysiącach ludzi, problem
zaparć w USA dotyka 35% kobiet i 30% mężczyzn powyżej
65 roku życia.
Jakie są najczęstsze przyczyny zaparć u dorosłych?
Można je podzielić na zewnątrzustrojowe i wewnątrzustrojowe.
Do zewnątrzustrojowych zalicza się styl życia. Składa się na niego wiele czynników, jak nieprawidłowe żywienie, leki, bierność fizyczna, palenie tytoniu, uwarunkowania
6
Żywność dla zdrowia
Ponadto istotne są ich źródła pokarmowe, które
w tym kontekście można podzielić na dwie grupy – żywność tradycyjną i funkcjonalną.
W żywności tradycyjnej produktami, które mogą
zapobiegać zaparciom, są produkty zbożowe o charakterze
pełnoziarnistym (niskoprzetworzone), warzywa i owoce,
ziemniaki, soki, nektary i woda. Produkty żywności funkcjonalnej (prebiotyki), które mogą zapobiegać zaparciom,
to inulina i oligosacharydy Przyczyniają się one do zwiększenia masy stolca, poprawy jego konsystencji oraz do przyspieszenia pasażu jelitowego i regulacji motoryki jelit.
W przypadku składników pokarmowych przyczynami sprzyjającymi powstawaniu zaparć są:
•
•
•
•
wysoka zawartość tłuszczów w pokarmach
wysokie spożycie węglowodanów prostych
niskie spożycie błonnika pokarmowego
niskie spożycie energii.
Składniki pokarmowe, które w świetle współczesnej wiedzy postrzegane są jako pozytywne w profilaktyce
zaparć, to między innymi błonnik pokarmowy. Jednak rola
jego nie jest do końca wyjaśniona i jest kontrowersyjna.
Z istniejących danych wynika, że w zależności od tego z jakimi frakcjami błonnika pokarmowego mamy do czynienia,
działanie jego polega na zwalnianiu bądź przyspieszaniu
czasu pasażu jelitowego. Jest ono szczególnie widoczne
w populacji osób dorosłych, ale nie w pełni u osób starszych. Frakcje błonnika pokarmowego, nierozpuszczalne
w wodzie, są bardziej efektywne z uwagi na wielkość cząsteczki. Jest to celuloza i pewne frakcje hemicelulozy, które
docierając do jelita grubego, stanowią doskonały materiał
dla proliferacji bakteryjnej i stąd przyspieszają czas pasażu
jelitowego.
Natomiast frakcje rozpuszczalne w wodzie (pektyny, guma guarowa) ze względu na swój charakter i budowę,
tych własności nie mają. Wiąże się to również ze zdolnością
wiązania wody przez te frakcje. Błonnik wpływa na tworzenie masy oraz konsystencji stolca, zależnie od możliwości
wiązania wody i podatności na rozkład bakteryjny.
Stwierdzono również, że skrobia oporna zaliczana do błonnika pokarmowego, ma pozytywne działanie
w zakresie wzrostu masy kałowej i skrócenia czasu pasażu
jelitowego u osób dorosłych. Korzystny wpływ ma również
woda poprawiająca konsystencję stolca i defekację.
Czynnikiem istotnym w występowaniu zaparć jest
spożycie energii. Istnieje odwrotna zależność między występowaniem zaparć a spożyciem energii, zwłaszcza u osób
starszych (Sandler i in. 1990, Nakaji i in. 2002, Towers i in.
1994). Niskie spożycie energii wydłuża czas pasażu jelitowego sprzyjając zaparciom (Locke i in. 2000, Wald 2000,
Annells i in. 2003). Również spożycie alkoholu powyżej
12 g/dzień może leżeć u podstaw występowania zaparć
i spowolnionego pasażu jelitowego (Bouchouche i in. 1991,
Dukas i in. 2003, Nakaji i in. 2002).
noziarnistego pieczywa, świeżych owoców i warzyw, uzupełnionej wypiciem 1,5 – 2 litrów płynów dziennie. Racja
ta powinna być przygotowana przy zastosowaniu odpowiednich technik kulinarnych, a wybór żywności w oparciu
o ekwiwalenty otrąb pszennych, przez które rozumie się
ich ilość (g) zwiększającą masę kałową w takim samym stop-
*WBE – ekwiwalenty otrąb pszennych tj. ilość otrąb pszenych (g) zwiększająca masę
kałową, w takim samym stopniu jak podana ilość określonej żywności (Monro 2001)
*ADI – (Accepted Daily Intake) - maksymalna ilość substancji w mg/kg masy ciała,
jaką człowiek może przyjmować codziennie z pożywieniem przez całe życie
niu jak podana ilość określonej żywności (Monro 2001).
Stosowanie się do tych zaleceń służy profilaktyce zaparć u dorosłych, a korzyści z niej płynące można rozpatrywać
Jeśli wiemy już jakie składniki mamy stosować aby
zapobiegać zaparciom, musimy też wiedzieć w jakich ilościach
je stosować. Z dostępnych danych wynika, że spożycie błonnika pokarmowego powyżej 20 g/dzień zapobiega występowaniu zaparć niezależnie od płci i wieku (Dukas i in. 2003, Nakaji
i in. 2002). Żywność wzbogacana w błonnik pokarmowy jest
efektywna w zapobieganiu zaparciom u ludzi starszych (Dahl
i in. 2003, Marlett i in. 2000). Otręby pszenne (Howard i in.
2000) oraz otręby pszenne razem ze skrobią oporną zwiększają masę kałową i skracają czas pasażu jelitowego (Muir
i in. 2004). Dieta semiwegetariańska i wegetariańska bogata
w błonnik pokarmowy (40-50 g/dzień), zapobiegają zaparciom bez wpływu na czas pasażu jelitowego (Dwyer 1988).
Stąd też, wg różnych źródeł, zaleca się dla dorosłych ogólnie powyżej 25 g błonnika pokarmowego
dziennie (WHO 2003), a uwzględniając płeć i wiek powyżej
50 roku życia dla kobiet – 21 g błonnika, a dla mężczyzn
– 30 g błonnika dziennie (Institute of Medicine, Washington
2002).
Niezależnie od tych szczegółowych zaleceń w profilaktyce zaparć konieczne jest dobre zbilansowanie racji
pokarmowej, tj. bogatej w błonnik pochodzący z otrąb, peł-
w kategoriach zewnątrzustrojowych i wewnątrzustrojowych.
Wewnątrzustrojowe można postrzegać zarówno
z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania przewodu
pokarmowego jak i ryzyka chorób jelita grubego i odbytu.
Zewnątrzustrojowe są to korzyści ekonomiczne (zmniejszona
absencja w pracy) i społeczne, bowiem lepiej zapobiegać niż
leczyć. W efekcie poprawia się komfort jakości życia, który jest
niezwykle istotny dla funkcjonowania człowieka.
Piśmiennictwo:
1. Annells M., Koch T.: Int. J. Nursing Studies 2003, 40, 843.
2. Bosaeus J.: Clin. Nutr. Suppl. 2004, 1, 33.
3. Bouchoucha M., Nalpas B. i in.: Dis Colon Rectum 1991, 34, 111.
4. Candelli M., Nista E. i in.: Hepato-Gastroenterology 2001, 48, 105D.
5. Chiarelli P., Brown W., McElduff P.: Int. Urogynecol. J. 2000, 11, 71.
6. Cummings J., Macfarlane G., Englyst H.: Am. J. Clin. Nutr. 2000, 72, 784.
7. Dahl W., Whiting S. i in.: J. Am. Dental Assoc. 2003, 103, 1199.
8. Doughty D. B.: Ostomy Wound Management 2002, 48, 30.
9. Dukas L., Walter C. i in.: Am. J. Gastroneterology 2003, 8, 98.
10. Dwyer J.T.: Am. J. Clin. Nutr. 2004, 80, 1658.
11. Hichs A.: Orthopaedic Nursing 2001, 5, 208.
12. Howard L., West D., Ossip-Klein D.: Geriatric Nursing 2000, 21, 78.
13. Kunimoto M., Nishi M., Sasahi K.: Hepato-Gastroenterology 1998, 45, 956.
14. Locke G., Pemberton J., Phillips S.: Gastroenterology 2000b, 119, 1766.
15. Marlett J., Koys T., Fisher M.: Am. J. Clin. Nutr. 2004, 72, 784.
16. Marteau P., de Vrese M. i in.: Am. J. Clin. Nutr. 2001, 73, 406S.
17. Mearin F., Zanote N. i in.: Am. J. Gastroenterology 2003, 98, 507.
18. Monro J.: Asia Pacific J. Clin. Nutr. 2001, 10, 242.
19. Muir J., Yeow E., Keogh J. i in.: Am. J. Clin. Nutr. 2001, 73, 1094.
20. Nakaji S., Tokunaga S. i in.: Eur. J. Nutr. 2002, 41, 244.
21. Olesen M., Gudmand-Hyer E.: Am. J. Clin. Nutr. 1988, 48, 712.
22. Sandler R., Jordan M. i in.: Am. J. Public Health 1990, 80, 185.
23. Slavin J., Greenberg N.: Nutrition 2003, 19, 549.
24. Towers A., Burgio K. i in.: J. Am. Geriatrics Soc. 1994, 42, 701.
25. Wald A.: Medical Clinics of North America 2000, 84, 1231.
Żywność dla zdrowia
7