Struktura relacji w rodzinie pochodzenia a zachowania

Mróz Hig
Probl
J, Kaleta
Epidemiol
K. Struktura
2013, 94(2):
relacji w
239-246
rodzinie pochodzenia a zachowania prozdrowotne dorosłych
239
Struktura relacji w rodzinie pochodzenia a zachowania
prozdrowotne dorosłych
The structure of relations in the family of origin and positive health behaviors of adults
Justyna Mróz, Kinga Kaleta
Instytut Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce
Wprowadzenie. Zdrowie jednostki uzależnione jest od podejmowanych
przez nią zachowań prozdrowotnych. Na ich formowanie ma wpływ
środowisko rodzinne, w tym całokształt relacji między członkami rodziny.
Według Davida Olsona najważniejszymi wymiarami opisującymi rodziny są:
spójność, elastyczność i komunikacja, które występują w różnym nasileniu
i odpowiadają za funkcjonalność i zdrowie rodziny.
Introduction. An individual’s health is related to positive health behaviors.
The family environment, including the whole of the relationship among
the family members, participates in their formation. According to David
Olson, the most important dimensions describing families are: cohesion,
flexibility and communication, which occur in varying degrees and are
responsible for the functioning and health of the family.
Cel. Ustalenie związku pomiędzy strukturą relacji wewnątrzrodzinnych
a pozytywnymi zachowaniami zdrowotnymi.
Aim. To establish the relationship between the structure of family relations
and positive health behaviors.
Materiał i metody. Badaniami objęto 133 osoby dorosłe – 114 kobiet i 19
mężczyzn, w wieku od 21 do 52 lat (M=25,84, SD=5,17). Zastosowano
skalę FACES-IV D. Olsona w polskiej adaptacji A. Margasińskiego pod
nazwą Skale Oceny Rodziny oraz Inwentarz Zachowań Zdrowotnych
Z. Juczyńskiego.
Material & methods. The study involved 133 adults – 114 women and
19 men, aged from 21 to 52 years (M=25.84, SD=5.17). FACES-IV by D.
Olson adapted by A. Margasiński as The Family Assessment Scales, and
The Inventory of Health Behaviors by Z. Juczyński were used.
Wyniki i wnioski. Relacje wewnątrzrodzinne mają związek z podejmowanymi
zachowaniami zdrowotnymi: spójność i elastyczność sprzyjają prawidłowym
nawykom zdrowotnym, dodatkowo elastyczność – zachowaniom
prozdrowotnym na poziomie ogólnym, zachowaniom profilaktycznym oraz
pozytywnemu nastawieniu psychicznemu, zaś komunikacja i zadowolenie
z relacji rodzinnych wiążą się z zachowaniami prozdrowotnymi ogólnie
oraz z nawykami żywieniowymi i nastawieniem psychicznym. Ponadto
typ rodziny o najbardziej zrównoważonej strukturze sprzyja działaniom na
rzecz zdrowia psychicznego.
Results & conclusions. Family relationships have impact on health
behaviors: cohesion and flexibility are conducive to eating habits,
additionally flexibility is conducive to health behaviors at a general level,
to preventive behavior and a positive mental attitude, while communication
and satisfaction with family relationships are associated with general
health-related behaviors, eating habits and mental attitude. Furthermore
the most balanced family structure fosters the tendency to mental healthoriented activities.
Key words: family structure, cohesion, flexibility, communication, satisfaction,
health behaviors
Słowa kluczowe: struktura rodziny, spójność, elastyczność, komunikacja,
zadowolenie, zachowania zdrowotne
© Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 239-246
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Dr Justyna Mróz
Nadesłano: 17.04.2013
Zakwalifikowano do druku: 11.05.2013
Wprowadzenie
Na tle wzrastającej wiedzy na temat czynników
kształtujących zdrowie jednostki, coraz większego
znaczenia nabierają uwarunkowania o charakterze
psychologicznym. Dotyczy to szczególnie czynników
kształtujących styl życia i zachowania zdrowotne,
których pożądane formy, zwane zachowaniami prozdrowotnymi [1], są podstawowym warunkiem zdrowia. Psychologiczne uwarunkowania pozytywnych
zachowań związanych ze zdrowiem obejmują zarówno
pewne właściwości osobowości [2, 3], jak i zależności
Instytut Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego
ul. Krakowska 11, 25-029 Kielce, e-mail: [email protected]
między jednostką i otoczeniem społecznym. Według
systemowego ujęcia najbliższym podsystemem oddziaływującym na człowieka i jego zdrowie jest rodzina
[4].
Środowisko rodzinne kształtuje zachowania zdrowotne wielotorowo, a wśród różnych ścieżek można
wskazać na oddziaływania bezpośrednie i pośrednie.
Bezpośrednie kształtowanie zachowań zdrowotnych polega na uczeniu przez rodziców prawidłowych
nawyków higienicznych i pielęgnacyjnych, sposobu
odżywiania, racjonalnego trybu życia, prawidłowej
240
postawy ciała, odpoczynku i aktywności fizycznej
[5, 4]. Odbywa się to przez codzienną organizację
czasu – wyznaczanie pór posiłków, czasu pracy, zabawy,
rekreacji, snu [6], jak i poprzez sposoby podejmowania
czynności, np. jedzenie posiłków całą rodziną, przyrządzanie dań w domu, wspólna aktywność fizyczna,
czynienie różnych zachowań zdrowotnych przyjemnymi i włączanie ich w codzienne życie rodzinne [7].
Bezpośrednie kształtowanie zachowań zdrowotnych jest związane ze statusem materialnym rodziny
[5, 8], który zapewnia lub ogranicza dostęp do zdrowego jedzenia czy możliwości uprawiania sportu, oraz
wiedzy i umiejętności rodziców potrzebnych do świadomego prozdrowotnego wychowania dzieci [9].
Bodźce o charakterze czynników bezpośrednich
przyswajane są zgodnie z mechanizmami uczenia,
takimi jak warunkowanie klasyczne i instrumentalne
oraz modelowanie [7, 8]. Mechanizmy te przywoływane są zwłaszcza w interpretacji badań wskazujących
na podobieństwo zachowań zdrowotnych rodziców
i dzieci [6, 10].
Pośrednie kształtowanie zachowań zdrowotnych
odbywa się nie przez uczenie konkretnych nawyków,
lecz poprzez strukturę rodziny, tzn. skład osobowy
oraz relacje między członkami [11].
W zakresie składu rodziny ważna jest ilość osób,
ich role (w tym konkretne oczekiwania rodziny
wobec poszczególnych członków), status poszczególnych członków rodziny, miejsce w hierarchii oraz
charakterystyka osobowościowa [4, 11, 12]. Liczba
członków rodziny ma wpływ na kształtowanie zachowań zdrowotnych m.in. przez potęgowanie działania
konkretnych osób [13] oraz międzypokoleniowy
przekaz doświadczenia zarówno indywidualnego, jak
i społecznego [14]. Jak pokazują badania, adolescenci
wychowywani przez oboje rodziców ujawniają więcej
zachowań zdrowotnych niż mieszkający z samotnym
rodzicem [15], dodatkowo rodziny nuklearne i duże
(składające się z trzech pokoleń) wykazują zdrowszy
styl życia niż osoby samotne [14]. Wiele codziennych
aktywności oraz styl życia są bliższe ludziom żyjącym
w większej rodzinie, poza tym wielopokoleniowe rodziny sprzyjają bardziej tradycyjnemu stylowi życia,
który jest oceniany jako zdrowszy. Duża rodzina działa
również jako bufor przeciwko różnym szkodliwym
skutkom codziennej życiowej aktywności i stylowi
życia oraz jest efektywnym medium dla przekazywania
wiedzy na temat zdrowia. W tym sensie wielopokoleniowa rodzina oznacza większą sieć wsparcia i lepszy
transfer informacji.
Drugim aspektem struktury rodziny, mającym
znaczenie dla kształtowania zachowań zdrowotnych,
jest charakter relacji wewnątrzrodzinnych [16]. Wzór
interakcji pomiędzy członkami rodziny, wartości,
normy rodzinne, całokształt komunikacji oraz emo-
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 239-246
cjonalny kontekst pozwalają na bardziej efektywne
kształtowanie zachowań dziecka w pożądanym kierunku [3, 5].
Teoretycznego zaplecza do rozumienia związków
między strukturą relacji pomiędzy członkami rodziny a zachowaniami poszczególnych osób dostarcza
teoria systemów rodzinnych. Rodzina w tym ujęciu
traktowana jest jako całość, a nie suma właściwości
poszczególnych członków. Stąd wskazuje się na pewne
cechy systemu rodzinnego o charakterze nadrzędnym
względem zachowań pojedynczych osób, wynikające
z działania rodziny jako nowej jakości [17-20]. Teorie systemowe opisują różne modele funkcjonowania
rodzin, skupiając się na powtarzających się wzorcach
wzajemnych interakcji pomiędzy członkami [21].
Wskazują na określone wymiary rodziny jako całości
i dostarczają opisów systemów efektywnych i nieefektywnych.
Jedną z propozycji ujęcia rodziny w rozumieniu systemowym jest Model Kołowy Davida Olsona
[20, 22‑25], który ma szeroki zakres zastosowania,
zarówno w naukach społecznych, jak i behawioralnych
[26].
Typologia rodzin zaproponowana przez Olsona
i jego współpracowników opiera się na wyróżnieniu
trzech zasadniczych wymiarów opisujących rodziny:
spójności, elastyczności i komunikacji. Dwa pierwsze
są podstawowymi aspektami opisu rodziny, natomiast
komunikacja jest wymiarem pomocniczym.
Spójność rodziny określa emocjonalną więź, jaka
łączy poszczególnych członków. Jej wskaźnikami są
między innymi wzajemna bliskość wszystkich osób
w rodzinie, ilość razem spędzanego czasu, wspólne
zainteresowania, podejmowanie decyzji z uwzględnieniem potrzeb pozostałych członków. Nasilenie
spójności rozciąga się na kontinuum od niezwiązania
poprzez zrównoważoną spójność do splątania.
Elastyczność jest wymiarem ujmującym zdolność
do zmiany oraz ilość zmian w rodzinie. Do przejawów
elastyczności zalicza się przywództwo i jego zakres,
role przyjmowane przez członków rodziny oraz reguły
określające związki pomiędzy wszystkimi osobami.
Intensywność elastyczności rozciąga się od sztywności
poprzez elastyczność zrównoważoną do chaotyczności.
Komunikacja opisuje umiejętności rodziny w zakresie porozumiewania się i słuchania się nawzajem.
W rozumieniu Modelu Kołowego odnosi się to do zapoznawania pozostałych członków z przemyśleniami,
odczuciami, także dzielenie się planami i wiadomościami. Komunikację w rodzinie można określić na kontinuum od słabej do bardzo skutecznej. Efektywność
komunikacji może zmieniać spójność i elastyczność
rodziny [27].
Mróz J, Kaleta K. Struktura relacji w rodzinie pochodzenia a zachowania prozdrowotne dorosłych
Nasilenie każdego z trzech wymiarów diagnozuje
sposób funkcjonowania danego systemu rodzinnego.
Korzystając z terminologii zaproponowanej przez
Olsona, rodziny splątane lub niezwiązane (wymiar
spójności) oraz rodziny sztywne lub chaotyczne (wymiar elastyczności) funkcjonują mniej efektywnie niż
rodziny zrównoważone (gdzie panuje równowaga na
wszystkich poziomach). Ujmując to inaczej, zbyt mała
lub zbyt duża spójność, tak jak za mała lub nadmierna
elastyczność sprzyjają dysfunkcji systemu rodzinnego
[26] i jego członków.
Odnosząc się do oddziaływania związków międzyludzkich na człowieka zauważono, że siła i jakość
relacji są o wiele ważniejsze, niż sam fakt tych relacji
[28]. Dlatego zasadne wydaje się zwrócenie uwagi na
poczucie zadowolenia, jakiego człowiek doświadcza
w rodzinie. Zadowolenie rodzinne jest poza Modelem Kołowym, jednak Olson włączył ten wymiar do
ogólnego rozumienia rodziny. Na podstawie licznych
badań zauważono, że jest to kolejny wymiar, który
pozwala na pełniejszy opis struktury rodziny [24].
Cel pracy
Próba ustalenia związku pomiędzy strukturą relacji wewnątrzrodzinnych a pozytywnymi zachowaniami zdrowotnymi. Przyjęto hipotezę ogólną o istnieniu
takiej zależności oraz hipotezy szczegółowe:
1. wyższe nasilenie optymalnej spójności związane
jest z większym nasileniem pozytywnych zachowań zdrowotnych
2. wyższe nasilenie optymalnej elastyczności wiąże
się z większym nasileniem zachowań prozdrowotnych
3. bardziej skuteczna komunikacja związana jest
z większą intensywnością pozytywnych zachowań
zdrowotnych
4. większe zadowolenie z relacji rodzinnych związane jest z wyższym nasileniem zachowań prozdrowotnych
5. systemy bardziej zrównoważone sprzyjają pożądanym zachowaniom zdrowotnym.
Materiał i metody
Badaniami objęto 133 osoby dorosłe – 114 kobiet (85,7%) i 19 mężczyzn (14,3%,) studentów
studiów niestacjonarnych na kierunku pedagogika
(specjalność pedagogika opiekuńczo-wychowawcza
– 49,6%, pedagogika pracy – 11,3% oraz resocjalizacja
i profilaktyka społeczna – 39,1%) na Uniwersytecie
Jana Kochanowskiego w Kielcach. Wiek respondentów wynosił od 21 do 52 lat (M=25,84, SD=5,17).
Większość badanych mieściła się w przedziale wieku
odpowiednim dla wczesnej dorosłości (tab. I); 45,1%
stanowili mieszkańcy wsi, 38,3% – małych miast,
a 15,8% – dużych miast. Najwięcej osób (63,9%) było
241
Tabela I. Kategorie wiekowe badanych z uwzględnieniem płci
Table I. Age and gender categories
Wiek
kobiety
mężczyźni
N
%
do 25 lat
92
26-35 lat
15
36-45 lat
46 lat i powyżej
razem
łącznie
N
%
N
%
69,2
7
5,3
99
74,4
11,3
10
7,5
25
18,8
6
4,5
1
0,8
7
5,3
1
0,8
1
0,8
2
1,5
114
85,7
19
14,3
133
100
stanu wolnego, 33,8% żonatych i zamężnych, a 2,3%
rozwiedzionych. Staż małżeński osób w związkach
wynosił od pół roku do 32 lat (M=2,61, SD=5,49).
Swoją sytuację materialną badani oceniali przede
wszystkim jako dobrą (49,6%) i przeciętną (43,6%),
znacznie rzadziej jako bardzo dobrą (3%), złą (1,5%)
lub bardzo złą (0,8%).
Do oceny struktury relacji rodzinnych została użyta skala FACES-IV Davida Olsona w polskiej adaptacji
A. Margasińskiego pod nazwą Skale Oceny Rodziny
(SOR) [25]. Kwestionariusz składa się z 62 pozycji
tworzących osiem skal. Sześć skal wchodzi w skład
Modelu Kołowego (wszystkie liczą po 7 pozycji):
(1) Zrównoważona spójność, (2) Zrównoważona
elastyczność, (3) Niezwiązanie, (4) Splątanie, (5)
Sztywność, (6) Chaotyczność. Dwie pozostałe są
skalami dodatkowymi – (7) Komunikacja rodzinna
i (8) Zadowolenie z życia rodzinnego – obejmują
po 10 itemów. Odpowiedzi na wszystkie pozycje są
punktowane na skali od 1 do 5. W badaniach proszono
o ocenę relacji we własnej rodzinie pochodzenia.
Do oceny zachowań związanych ze zdrowiem
wykorzystano Inwentarz Zachowań Zdrowotnych
– IZZ autorstwa Z. Juczyńskiego [29]. W skład IZZ
wchodzi 24 stwierdzeń dotyczących różnego rodzaju
zachowań zdrowotnych, punktowanych od 1 do 5. Im
wyższy wynik, tym wyższe nasilenie deklarowanych
zachowań zdrowotnych. W inwentarzu wyodrębniono
cztery podskale: (1) Prawidłowe nawyki żywieniowe;
(2) Zachowania profilaktyczne; (3) Pozytywne nastawienie psychiczne; (4) Praktyki zdrowotne. Każda
z podskal liczy 6 stwierdzeń.
Wyniki
W tabeli II zostały przedstawione wartości współczynników korelacji między skalami oceny rodziny
a zachowaniami prozdrowotnymi. Uzyskane współczynniki są niskie, ale w niektórych przypadkach
istotne statystycznie.
Zrównoważona spójność wykazuje pozytywny
związek z prawidłowymi nawykami żywieniowymi.
Wyższej zrównoważonej elastyczności rodziny towarzyszy podejmowanie zachowań prozdrowotnych,
w szczególności prawidłowych nawyków żywienio-
242
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 239-246
Tabela II. Korelacje między skalami oceny rodziny a zachowaniami prozdrowotnymi
Table II. Correlation between family assessment scales and health behaviors
Zachowania prozdrowotne:
Skale oceny
rodziny
Zrównoważona
spójność
30
25
20
wynik
ogólny
prawidłowe nawyki
żywieniowe
zachowania
profilaktyczne
pozytywne
nastawienie
psychiczne
praktyki
zdrowotne
0,171
0,181*
0,143
0,160
0,058
0,262**
0,230*
0,296**
0,147
Zrównoważona 0,292**
elastyczność
35
Niezwiązanie
-0,169
-0,160
-0,099
-0,177*
-0,053
Splątanie
-0,066
-0,101
0,075
-0,048
-0,109
Sztywność
0,040
0,000
0,150
-0,031
-0,007
Chaotyczność
-0,088
-0,124
-0,125
-0,054
0,073
Komunikacja
0,178*
0,178*
0,134
0,229**
0,027
Zadowolenie
0,187*
0,189*
0,085
0,250**
0,058
**p<0,01; * p< 0,05
wych, zachowań profilaktycznych, a także wspieranie
pozytywnego nastawienia psychicznego. Komunikacja
oraz zadowolenie w rodzinie związane są pozytywnie
z podejmowaniem zachowań prozdrowotnych ogólnie,
z prawidłowymi nawykami żywieniowymi oraz pozytywnym nastawieniem psychicznym. Opisane związki
mają charakter współzależnościowy, dlatego możliwa
jest odwrotna interpretacja zależności, np. osoby
o bardziej pozytywnym nastawieniu psychicznym są
skłonne do wyższej oceny swojej rodziny pochodzenia
w kategoriach optymalnej elastyczności oraz komunikacji i zadowolenia, a także spostrzegają mniej cech
niezwiązania w rodzinie.
Kolejnym etapem pracy był podział badanych
ze względu na określoną strukturę rodziny, której
odpowiada specyficzna konfiguracja podskal SOR.
W tym celu przeprowadzono analizę skupień metodą
k-średnich. Podstawą grupowania były zasadnicze
elementy struktury rodzinnej w ujęciu Olsona, czyli
wymiar spójności i elastyczności oraz ich różne nasilenie. Optymalny okazał się wybór trzech skupień.
Wyodrębniono tym samym 3 typy (profile) rodzin,
przedstawione na rycinie 1.
W pierwszym typie profilu, nazwanym rodziną
zrównoważoną, dominują skale optymalnej spójności
i elastyczności, najniżej zaś plasują się skale niezwiązania i splątania. W drugim typie najwyższy wynik
ujawnił się w zrównoważonej spójności, natomiast na
wymiarze elastyczności średnie poszczególnych skal
(zrównoważonej elastyczności, sztywności i chaotyczności) są zbliżone. Ten typ rodziny nazwano spójną,
choć o zmiennej elastyczności. Ostatni typ to rodzina
chaotycznie niezwiązana ze względu na dominującą skalę niezwiązania i chaotyczności. W tabeli III
zamieszczono krótką charakterystykę każdego typu
[por. 22, 25].
15
10
5
0
zrównoważona zrównoważona niezwiązanie
spójność
elastyczność
splątanie
sztywność
chaotyczność
1 - rodzina zrównoważona
2 - rodzina spójna
3 - rodzina chaotycznie niezwiązana
Ryc. 1. Układ skal w wyróżnionych typach rodzin
Fig. 1. Configuration of scales of the identified family types
Tabela III. Charakterystyka wyodrębnionych typów rodzin
Table III. Characteristics of the identified family types
Typ rodziny Charakterystyka
Zrównoważona
Członkowie rodziny odczuwają mocną więź z pozostałymi
osobami, przy jednoczesnym poczuciu odrębności od nich.
Swój czas poświęcają rodzinie, ale również realizacji własnych
potrzeb i zainteresowań. Każdy zachowuje pewną przestrzeń
prywatną, w którą rodzina nie ingeruje. Rodzina elastycznie
reaguje na stres rozwojowy i sytuacyjny, dostosowując do niego
odpowiednio strukturę władzy, ról i zasad oraz dopuszczając negocjacje w stopniu takim, by system zachował swoją tożsamość.
Spójna
Emocjonalna bliskość członków rodziny współwystępuje
z pewnymi trudnościami w zakresie ustalania przywództwa
i reguł wzajemnych stosunków. Rodzina wprowadza co prawda
zmiany w dotychczasowym układzie, jednak czyni to z oporem
lub niekonsekwentnie (od sztywności do chaotyczności).
Chaotycznie Więź pomiędzy członkami rodziny jest słaba, stąd mało się ze
niezwiąsobą kontaktują, a w systemie dominują decyzje i aktywność
zana
indywidualna. Rodzina cechuje się słabszą zdolnością do adekwatnego przystosowywania się do wymagań zewnętrznych
i wewnętrznych, wprowadzając niejasne zasady oraz nadmiar
zmian w zakresie sprawowania kierownictwa i wypełniania ról.
Wyodrębnienie typów rodzin umożliwia porównanie zachowań zdrowotnych pomiędzy badanymi
wskazującymi na odrębną strukturę relacji rodzinnych.
W tym celu przeprowadzono analizę wariancji. Statystyki opisowe w Inwentarzu Zachowań Zdrowotnych
w poszczególnych typach rodzin oraz istotność różnic
pomiędzy grupami prezentuje tabela IV. Zawiera ona
wyniki surowe, pozwalające na dokładne porównania
międzygrupowe.
Okazało się, że typ rodziny różnicuje badanych
jedynie w skali pozytywnego nastawienia psychicznego. Badani z rodzin zrównoważonych ujawnili w tym
zakresie wyższy poziom od osób z rodzin chaotycznie
niezwiązanych (p<0,051).
Dyskusja
Celem prezentowanych badań było określenie
zależności pomiędzy strukturą relacji rodzinnych i jej
poszczególnych wymiarów a podejmowaniem zachowań prozdrowotnych w dorosłości.
Mróz J, Kaleta K. Struktura relacji w rodzinie pochodzenia a zachowania prozdrowotne dorosłych
243
Tabela IV. Porównanie nasilenia zachowań prozdrowotnych u badanych z poszczególnych typów rodzin
Table IV. Comparison in health behavior intensity among participants from different types of families
Typ rodziny
Zachowania prozdrowotne
Zrównoważona N=58
Spójna N=42
M
SD
M
SD
Wynik ogólny
76,87
13,25
73,79
Prawidłowe nawyki żywieniowe
18,60
4,46
16,98
Zachowania profilaktyczne
18,33
4,43
18,07
Pozytywne nastawienie psychiczne
20,97
3,78
19,86
4,49
Praktyki zdrowotne
18,97
4,13
18,88
4,23
Hipoteza pierwsza o związku optymalnej spójności
rodzinnej z zachowaniami zdrowotnymi potwierdziła
się jedynie w odniesieniu do prawidłowych nawyków
żywieniowych. Dodatnia korelacja między tymi dwiema zmiennymi jest zgodna z wcześniejszymi badaniami, w których spójność wiązała się ze zdrowym odżywianiem się [30]. Odnotowano pozytywny związek
spójności ze spożywaniem śniadań i jedzeniem zdrowej
żywności, a negatywny z samodzielnym kupowaniem
posiłków przez adolescentów i jedzeniem niezdrowej
żywności [31]. Spójność sprzyjała też zmniejszeniu
ilości napojów gazowanych oraz nieco większemu
(istotność na poziomie trendu) spożywaniu mleka,
owoców i warzyw [32]. Wyjaśnienie stwierdzonego
związku może być takie, że bliższe więzi rodzinne
sprzyjają częstszym wspólnym posiłkom, szczególnie
śniadaniom, które są posiłkami najczęściej jadanymi
w domu. Posiłki rodzinne dostarczają pozytywnych
wzorców w modelowaniu oraz wzmacniają komunikację, w tym na temat prawidłowego odżywiania [32].
Spójność rodzinna w referowanych badaniach nie
korelowała z zachowaniami profilaktycznymi, choć
w literaturze znajdują się doniesienia o związku tej
zmiennej rodzinnej z wypełnianiem zaleceń lekarskich, np. z lepszym zarządzaniem chorobą (cukrzycą
typu 1) we wczesnym dorastaniu [33].
Nie ujawnił się też istotny statystycznie związek
pomiędzy spójnością a pozytywnym nastawieniem
psychicznym. We wcześniejszych badaniach spójność
była powiązana z zadowoleniem z życia i doświadczaniem większej ilości emocji pozytywnych [34]
oraz lepszym samopoczuciem psychicznym (w tym
zmniejszeniu depresyjnych symptomów) u adolescentów [35]. Poza tym większa spójność redukowała
dystres u adolescentów, nawet w obliczu problemów
z alkoholem u ojca [36].
Interesującego wyjaśnienia dla stwierdzonego
przez nas braku korelacji dostarczają Vandeleur i wsp.
[37], którzy wskazali istotne różnice międzypłciowe, mające znaczenie w naszych badaniach, bowiem
uczestniczyły w nich głównie kobiety. Autorzy wykazali, że wyższa spójność rodzinna jest predyktorem
emocjonalnego dobrostanu dla ojców oraz dla adole-
Anova
Chaotycznie niezwiązana N=31
F
p
M
SD
13,20
71,25
16,44
1,604
0,205
4,26
17,83
5,15
1,655
0,195
4,66
17,13
4,95
0,602
0,549
18,58
4,74
2,958
0,056
17,71
5,29
0,765
0,467
scentów, jednak dla matek już nie. Jest to związane
z większym zaangażowaniem kobiet we wspieranie
członków rodziny oraz dbanie o ich samopoczucie,
które może prowadzić do poczucia zmęczenia i wypalenia. W tym sensie kobiety doświadczają mniej
korzyści z życia rodzinnego, co jest zbieżne z naszymi
rezultatami.
Nie potwierdziła się ponadto zależność spójności rodzinnej z praktykami zdrowotnymi, mimo że
badacze wykazywali taki związek, np. w odniesieniu
do fizycznej aktywności w adolescencji [30, 31, 38]
oraz redukcji problemów związanych z używaniem
szkodliwych substancji [39-41]. Autorzy wyjaśniają
związek tym, że większa spójność rodziny daje silniejsze wsparcie i kształtuje zasoby do radzenia sobie ze
stresem, zamiast uciekania się do używek [42]. Bliższe
więzi rodzinne wynikające ze spójności sprzyjają tym
samym dokonywaniu przez adolescentów lepszych
wyborów w odniesieniu do zachowań zdrowotnych,
przynajmniej do używania tytoniu [32]. Nasze badania nie potwierdzają takiego związku.
Hipoteza druga, mówiąca o zależności pomiędzy
optymalną elastycznością a nasileniem zachowań prozdrowotnych, potwierdziła się w znacznym stopniu.
Zrównoważona elastyczność pozytywnie korelowała
z podejmowaniem zachowań prozdrowotnych w ogóle,
prawidłowymi nawykami żywieniowymi, zachowaniami profilaktycznymi oraz pozytywnym nastawieniem
psychicznym.
Uzyskane rezultaty są zgodne z dostępnymi
wynikami badań, które pokazują, że elastyczność
rodziny ma związek z wprowadzaniem zmian żywieniowych, korzystnych dla zdrowia, jak chociażby
jedzenie warzyw [43]. Ponadto brak zrównoważonej
elastyczności, przejawiający się w sztywności, pozytywnie koreluje z pojawieniem się objawów lękowych
wyrażanych na poziomie fizjologicznym, można więc
dedukować, że niski poziom optymalnej elastyczności
będzie sprzyjać pojawieniu się problemów związanych
z pozytywnym nastawieniem psychicznym [44].
Hipoteza trzecia – odnosząca się do zależności
pomiędzy skuteczną komunikacją a nasileniem zachowań prozdrowotnych – została potwierdzona częścio-
244
wo. Pozytywny związek między komunikacją a takimi
zachowaniami, jak nawyki żywieniowe czy pozytywne
nastawienie psychiczne, został potwierdzony także
przez inne badania w ten sposób, że słaba komunikacja z innymi członkami rodziny sprzyjała m.in.
nieprawidłowym zachowaniom związanym z kontrolą
wagi [45]. Komunikacja w rodzinie okazała się w omawianych badaniach niezwiązana ani z zachowaniami
profilaktycznymi, ani praktykami zdrowotnymi.
W literaturze można jednak znaleźć badania potwierdzające takie zależności. Komunikacja rodzice-dzieci
była pozytywnie związana z fizyczną aktywnością
[38]. Ponadto otwartość w komunikacji korelowała
ujemnie, a trudności w komunikacji, wyrażające się
między innymi jej brakiem, korelowały dodatnio
z podejmowaniem zachowań ryzykownych [46].
Czwarta hipoteza – dotycząca związku między
zadowoleniem z relacji rodzinnych a nasileniem zachowań prozdrowotnych – została potwierdzona częściowo. Zależność ujawniła się między zadowoleniem
rodzinnym a podejmowaniem zachowań zdrowotnych
w ogóle oraz prawidłowymi nawykami żywieniowymi
i pozytywnym nastawieniem psychicznym. Osoby
doświadczające większego zadowolenia rodzinnego
wykazują większą skłonność do podejmowania zachowań na rzecz własnego zdrowia, co można znaleźć we
wcześniejszych badaniach. Satysfakcja z więzi rodzinnych była predyktorem emocjonalnego dobrostanu
dla wszystkich członków rodziny, a dla rodziców była
zmienną pośredniczącą między spójnością rodzinną
a dobrym samopoczuciem psychicznym [37]. Ponadto
odnotowano zależność między niskim zadowoleniem
rodzinnym a skłonnościami samobójczymi adolescentów [47].
Dodatkowym celem pracy było ustalenie, czy
określona struktura systemu rodzinnego (nie tylko
poszczególne jego wymiary) sprzyja bądź utrudnia
podejmowanie zachowań zdrowotnych. Dotyczyła
tego hipoteza zakładająca, że systemy bardziej zrównoważone sprzyjają zachowaniom prozdrowotnym.
W badanej grupie wyodrębniono trzy typy systemów
rodzinnych: zrównoważony, spójny oraz chaotycznie
niezwiązany. Hipoteza potwierdziła się jedynie w odniesieniu do pozytywnego nastawienia psychicznego,
którego wyższy poziom ujawnili badani z rodzin zrównoważonych w porównaniu z osobami z systemów
chaotycznie niezwiązanych.
Zatem rodziny charakteryzujące się zrównoważoną spójnością i optymalną elastycznością bardziej
niż pozostałe typy sprzyjają unikaniu negatywnych
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 239-246
emocji (przygnębienia, gniewu, lęku, depresji) i stresu
oraz pozytywnemu myśleniu. Z kolei słabe powiązanie
członków rodziny z jednoczesnym pomieszaniem
zasad, ról i władzy w mniejszym stopniu kształtują pożądane zachowania w zakresie zdrowia psychicznego.
Wyniki te wydają się zbieżne z analizami dokonanymi
przez De Bourdeaudhuij i Van Oost [48], w świetle
których adolescenci i młodzi dorośli – przejawiający
najwięcej zachowań zdrowotnych – opisywali swoje rodziny jako bardziej spójne i nienadmiernie elastyczne,
podczas gdy grupa o najbardziej niezdrowym wzorze
zachowań doświadczała mniejszej spójności i większej
elastyczności.
Na koniec należy zwrócić uwagę na różne ograniczenia, jak chociażby wstępny charakter badań oraz
specyfika próby badanej. Respondenci nie byli zróżnicowani wiekowo, a większość z nich była w okresie
„stającej się”, „wyłaniającej się dorosłości” [49, 50],
co mogło wpłynąć na określoną percepcję relacji rodzinnych. Dodatkowo ten etap życia rodziny wiąże się
z rozluźnieniem więzi pomiędzy dorosłymi dziećmi
i rodzicami, co prowadzi do przekształceń w zakresie
struktury wzajemnych relacji.
Wnioski
Struktura relacji rodzinnych jest związana z podejmowaniem zachowań zdrowotnych w następujący
sposób:
1. Zrównoważona spójność ma istotny związek
z prawidłowymi nawykami żywieniowymi.
2. Zrównoważona elastyczność sprzyja podejmowaniu zachowań prozdrowotnych w ogóle, prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań
profilaktycznych oraz pozytywnemu nastawieniu
psychicznemu.
3. Komunikacja rodzinna wykazuje pozytywny
związek z angażowaniem się w zachowania na
rzecz zdrowia, w szczególności w prawidłowe
nawyki żywieniowe oraz pozytywne nastawienie
psychiczne.
4. Zadowolenie z relacji rodzinnych, podobnie jak
komunikacja, wiąże się z zachowaniami prozdrowotnymi w ogóle oraz prawidłowymi nawykami
żywieniowymi i pozytywnym nastawieniem psychicznym.
5. Rodzina zrównoważona, bardziej niż inne typy
rodzin, sprzyja podejmowaniu zachowań związanych z pozytywnym nastawieniem psychicznym.
Mróz J, Kaleta K. Struktura relacji w rodzinie pochodzenia a zachowania prozdrowotne dorosłych
245
Piśmiennictwo / References
1. Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Analiza
psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych
dla dorosłych. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): 369-376.
2. Poprawa R. Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. [w:]
Elementy psychologii zdrowia. Dolińska-Zygmunt G (red).
UW, Wrocław 2001: 103-141.
3. Ogińska-Bulik N, Juczyński Z. Osobowość, stres a zdrowie.
Difin, Warszawa 2008.
4. Wrona-Polańska H. Kreowanie zasobów osobowych
w y z wa n i em dl a p rom o c j i z d row i a . Pe r s p ek t y wa
psychologiczna. [w:] Promocja zdrowia w teorii i praktyce.
Wrona-Polańska H, Mastalski J (red). UJ, Kraków 2009:
11-26.
5. Tobiasz-Adamczyk B. Wybrane elementy socjologii zdrowia
i choroby. UJ, Kraków 1998.
6. Zadworna-Cieślak M, Ogińska-Bulik N. Zachowania
zdrowotne młodzieży. Diffin, Warszawa 2011.
7. Berge JM, Arikian A, et al. Healthful Eating and Physical
Activity in the Home Environment: Results from Multifamily
Focus Groups. J Nutr Educ Behav 2012, 44(2): 123-131.
8. Borzucka-Sitkiewicz K. Promocja zdrowia i edukacja
zdrowotna. Przewodnik dla edukatorów zdrowia. Impuls,
Kraków 2006.
9. Czabała Cz. Promocja zdrowia psychicznego. Polityka dla
Europy. [w:] Promocja zdrowia w teorii i praktyce. WronaPolańska H, Mastalski J (red). UJ, Kraków 2009: 27‑34.
10. Heszen I, Sęk H. Psychologia zdrowia. PWN, Warszawa
2007.
11. Tyszkowa M. Badania nad uspołecznieniem i osobowością
dzieci jedynych i mających rodzeństwo. [w:] Rozwój dziecka
w rodzinie i poza rodziną. Tyszkowa M (red). UAM, Poznań
1985: 9-68.
12. Prężyna W. Rodzina naturalnym środowiskiem kształtowania
się osobowości społecznej. [w:] Biela A, Uchnast Z,
Witkowski W (red). Wykłady z psychologii w KUL. RW
KUL, Lublin 1989: 129-139.
13. Turagabeci AR, Nakamura K, et al. Family structure and
health, how companionship acts as a buffer against ill health.
Health Qual Life Out 2007, 5:61.
14. Tyszkowa M, Jednostka a rodzina: interakcje, stosunki,
rozwój. [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia
ogólne. Przetacznik-Gierowska M, Tyszkowa M (red). PWN,
Warszawa 2002: 124-150.
15. Chen MY, Shiao YC, Gau YM. Comparison of Adolescent
Health-Related Behavior in Different Family Structures.
J Nurs Res 2007, 15 (1):1-10.
16. Kitzman-Ulrich H, Wilson DK, et al. The integration of
a family system approach for understanding youth obesity,
physical activity, and dietary programs. Clin Child Fam
Psychol Rev 2010, 13: 231-253.
17. Radochoński M. Rodzina jako system psychospołeczny.
Problemy Rodziny 1987, 5: 13-21.
18. Braun-Gałkowska M. Psychologiczna analiza systemów
rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych
z małżeństwa. TW KUL, Lublin 1992.
19. Ryś M. Metody badań struktury rodziny pochodzenia
i rodziny własnej. CM PPP, Warszawa 2004.
20. Plopa M. Psychologia rodziny. Impuls, Kraków 2005.
21. Kaleta K. Struktura rodziny a społeczne funkcjonowanie
dorastających dzieci. UJK, Kielce 2011.
22. Olson DH, Gorall DM. Circumplex model of marital and
family systems. [w:] Normal family processes. Walsh F (red).
Guilford, New York 2003, 514-547.
23. Goldenberg H, Goldenberg I. Terapia rodzin. UJ, Kraków
2006.
24. Margasiński A. Rodzina w Modelu Kołowymi FACES IV
Davida H. Olsona. Nowiny Psychologiczne 2006, 4:
69‑89.
25. Margasiński A. Skale Oceny Rodziny. Polska adaptacja
FACES IV Davida Olsona. Podręcznik. Pracownia Testów
Psychologicznych, Warszawa 2009.
26. Zabriskie RB, McCormickBP. The influences of family
leisure patterns on perceptions of family functioning. Family
Relations 2001, 50: 281-289.
27. Volker T, Ozechowski TJ. A test of the circumflex model of
marital and family systems using the clinical rating scale.
J Marital Fam Ther 2000, 26 (4): 523-534.
28. Argyle M. Psychologia szczęścia. Astrum, Warszawa 2004.
29. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii
zdrowia. PTPTP, Warszawa 2001.
30. Kalavana T, Lazarou C, Christodoulou C. Family environment
in relation to eating and health risk behaviors in adolescents.
Med Health Sci J 2011, 7 (3): 15-25.
31. Moore J, Harre N. Eating and activity: the importance of
family and environment. Health Promot J Austr 2007, 18(2):
143-8.
32. Franco DL, Thompson D, et al. What mediates the
relationship between family meals and adolescent health
issues. Health Psychol 2008, 27(2): 109-17.
33. Mackey ER, Hilliard ME, et al. Individual and family
strengths: An examination of the relation to disease
management and metabolic control in youth with type 1
diabetes. Fam Syst Health 2011, 29(4): 314-326.
34. Hamama L, Arazi Y. Aggressive behaviour in at-risk children:
contribution of subjective well-being and family cohesion.
Child and Family Social Work 2012, 17: 284-295.
35. Manzi C, Vignolez VL, et al. Cohesion and Enmeshment
Revisited: Differentiation, Identity, and Well-Being in Two
European Cultures. J Marriage Family 2006, 68: 673-689.
36. Farrell MP, Barnes GM, Banerjee S. Family Cohesion as
a Buffer Against the Effects of Problem-Drinking Fathers
on Psychological Distress, Deviant Behavior, and Heavy
Drinking in Adolescents. J Health Soc Behav 1995, 36(4):
377-385.
37. Vandeleur CL, Jeanpretre N, et al. Cohesion, Satisfaction With
Family Bonds, and Emotional Well-Being in Families With
Adolescents. J Marriage Family 2009, 71(5): 1205‑1219.
38. Ornelas IJ, Perreira KM, Ayala GX. Parental influences on
adolescent physical activity: a longitudinal study. Int J Behav
Nutr Phys Act 2007, 4: 3-10.
39. Coonrod DV, Balcazar H, et al. Smokeing, acculturation and
family cohesion in Mexican-American women. Ethn Dis
1999, 9(3): 434-40.
40. Kliewer W, Murrelle L, et al. Violence Exposure and Drug Use
in Central American Youth: Family Cohesion and Parental
Monitoring as Protective Factors. J Res Adolesc 2006, 16(3):
455-478.
246
41. Kopak AM, Chia-Chen Chen A, et al. The importance of
family factors to protect against substance use related among
Mexican heritage and White youth. Drug Alkohol Depend
2012, 124: 34-41.
42. Scherer M, Worthington E, et al. Forgiveness and Cohesion
in Familial Perceptions of Alcohol Misuse. J Counselling Development 2012, 90: 160-168.
43. Brown JL, Wenrich TR. Intra-family role expectations and
reluctance to change identified as key barriers to expanding
vegetable consumption patterns during interactive familybased program for Appalachian low-income food preparers.
J Acad Nutr Diet 2012, 112(8):1188-200.
44. Gail A, Bernstein MD, et al. Family Dimensions in Anxious–
Depressed School Refuse’s. J Anxiety Disord, 1999, 13(5):
513‑528.
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 239-246
45. Vander Wal JS. The relationship between body mass index
and unhealthy weight control behaviors among adolescents:
The role of family and peer social support. Econ Human Biol
2012, 10: 395-404.
46. Marta E. Parent-adolescent interactions and psychosocial
risk in adolescents: an analysis of communication, support
and gender. J Adolesc 1997, 20: 473-487.
47. Pillay AL, Wassenaar DR. Recent stressors and family
satisfaction in suicidal adolescents in South Africa. J Adolesc
1997, 20: 155-162.
48. De Bourdeaudhuij I, Van Oost P. Family characteristics and
health behaviours of adolescents and families. Psychol Health
1998, 13(5): 785-803.
49. Lipska A, Zagórska W. Stająca się dorosłość w ujęciu Jeffreya J.
Arnetta jako rozbudowana faza liminalna rytuału przejścia.
Psychologia Rozwojowa 2011, 16(1): 9-21.
50. Brzezińska AI, Kaczan R i wsp. Odroczona dorosłość: fakt
czy artefakt? Nauka 2011, 4:67-107.