Publikacja darmowa

„Rejent" * rok 7 * nr 4(72)
kwiecień 1997 r.
Maksymilian Pazdan
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim
prawie spadkowym
1. Uwagi wstępne
Umowy o zrzeczenie się dziedziczenia nie cieszą się powszechnym
uznaniem na świecie, a stosunek do nich ustawodawców poszczególnych
krajów jest zróżnicowany1.
Pod wpływem haseł Wielkiej Rewolucji Francuskiej zakaz zawierania
takich umów pojawił się w Kodeksie Napoleona (art. 791). Przeciwne
umowom tego rodzaju są również m.in.: prawo włoskie (dawniej art. 954
k.c. z 1865 r., obecnie art. 458 k.c. z 1942 r.), hiszpańskie (art. 816 i 655
k.c. z 1899 r.), izraelskie (od wejścia w życie ustawy spadkowej z 1965
r., tj. od dnia 10 listopada 1965 r., mimo objawianej wcześniej przychylności wobec tych umów w judykaturze izraelskiej)2 i prawo stanu Luizjana
w USA (art. 978, 1887 i 1017 k.c.).
Umowy o zrzeczenie się dziedziczenia są natomiast dopuszczalne m.in.
w prawie austriackim (§ 551 k.c.a.), niemieckim (§ 2346 k.c.n.), szwaj-
1
Por. E. R a b e l , The Conflict of Laws, Vol. 4, Ann Arbor 1958, s. 386 i nast.;
K. F i r s c h i n g , IPR (Internationales Erbrecht), Berlin 1981, s. 66 (nr 131); G. S c h o 1 1 e n ,
Das Internationale Privatrecht in der notariellen Praxis, Miinchen 1995, s. 234. Na temat
germańsko-nicmicckich korzeni omawianej umowy por. T. K i p p, H. C o i n g, Erbrecht, wyd.
14, Tiibingen 1990, s. 455.
2
Por. F. S h 1 o m o P e r 1 e s, Israel, Miinchen 1994, Israel Grdz. 140/73-74, nr 78.
184
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym
carskim (art. 495 k.c. szwajc.), duńskim i szwedzkim oraz w większości
stanów USA3.
W Polsce do przyznania omawianej umowie jednakowej roli na obszarze całego kraju doszło dopiero z chwilą wejścia w życie dekretu o
prawie spadkowym z dnia 8 października 1946 r. (Dz.U. Nr 60, poz. 328),
tj. z dniem 1 stycznia 1947 r.4 Dekret umowę o zrzeczenie się dziedziczenia normował w art. 10-145.
Projekty kodeksu cywilnego z 1954 r. i 1955 roku umowę o zrzeczenie się
dziedziczenia pominęły. Powody tłumaczy jakżesz wymowna dla tamtych
czasów wypowiedź Seweryna Szera: „umowa o zrzeczenie prawa dziedziczenia zawiera elementy spekulacyjne, charakterystyczne dla transakcji w obrocie kapitalistycznym, które jeśli dziś występują, to przede wszystkim wśród elementów kułackich"6.
Przeciwko temu pominięciu (w projekcie z 1954 roku) wystąpili Kazimierz Przybyłowski7 i Jan Gwiazdomorski8 w referatach wygłoszonych
na sesji naukowej poświęconej problemom kodyfikacyjnym prawa cywilnego, która odbyła się w dniach 8-10 grudnia 1994 r., w dyskusji zaś
poparł ich stanowisko Alfred Ohanowicz9. W projektach kodeksu cywilnego z lat sześćdziesiątych umowa o zrzeczenie się dziedziczenia była
już obecna (art. 1160-1162 projektu z 1960 r., art. 999-1001 projektu z
1961 r., art. 1037-1039 projektu z 1962 r.), ostatecznie też weszła do
kodeksu cywilnego z 1964 r. (art. 1048-1050).
Przeważyło przekonanie o jej użyteczności. Stanowi bowiem instrument nadający się do wykorzystania w celu ukształtowania - zgodnie z
3
Por. E . R a b e l , op. cii., s. 385.
Na temat unormowań obowiązujących w poszczególnych dzielnicach Polski por. F. Z o 11,
Prawo cywilne, T. IV, Prawo familijne i spadkowe, Poznań 1933, s. 205 oraz przyp. 2.
5
Na temat tej regulacji por. zwłaszcza J. G w i a z d o m o r s k i , Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 74 i nast., nadto zaś F. Z o 11, A. S z p u n a r, Prawo cywilne w zarysie, T. V, Prawo
spadkowe, Kraków 1948, s, 18 i nast.; A . B a z i ń s k i , Prawo spadkowe. Komentarz, Łódź
1948, s. 55 i nast.; W . C h o j n o w s k i , Prawo spadkowe, Warszawa 1951, s. 39 i nast.
6
Wypowiedź S. S z e r a w podsumowaniu dyskusj i, [w:] Materiały dyskusyjne do projektu
kodeksu cywilnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1955, s. 277 i nast.
7
K. P r z y b y ł o w s k i , Swoboda testowania (dziedziczenie testamentowe) według projektu kodeksu cywilnego PRL, [w:] Materiały dyskusyjne..., s. 246.
8
J . G w i a z d o m o r s k i , Dziedziczenie ustawowe w projekcie kodeksu cywilnego PRL,
[w:] Materiały dyskusyjne..., s. 237 i nast.; por. również t e n ż e : Prawo... (1959), s. 74 i nast.
' Materiały dyskusyjne..., s. 259.
4
185
Maksymilian Pazdan
poczuciem sprawiedliwości - stosunków w rodzinie na wypadek śmierci
spadkodawcy, w sytuacji gdy wyposaża on za życia jedno lub tylko niektóre spośród swoich dzieci. Może też służyć innym celom (np. pozbawieniu zachowku).
2. Charakter prawny umowy o zrzeczenie się dziedziczenia
W myśl art. 1048 k.c. umowa10 o zrzeczenie się dziedziczenia to umowa,
mocą której potencjalny spadkobierca zrzeka się dziedziczenia ustawowego po swym spadkodawcy.
Umowa ta bez wątpienia nie jest umową obligacyjną (czynnościąprawną
zobowiązującą)", nie da się więc jej traktować jako umowy, która jedynie
zobowiązuje zrzekającego się do odrzucenia spadku (pactum de repudianda hereditate). Jej skutki sięgają bowiem dalej.
Mówi się czasem, iż zrzekający się rozporządza spadkiem, bo się go
zrzeka12. Nie jest to ścisłe. Zrzeczenie się odnosi się przecież do przyszłego spadku, co do którego spadkobierca ma tylko nadzieję (zachodzi więc
po jego stronie jedynie oczekiwanie), że go uzyska. Ów stan oczekiwania
nie ma charakteru prawa podmiotowego i nie korzysta z ochrony prawnej13. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia nie jest więc czynnością
10
Co do tego, iż w omawianym zakresie wchodzi w grę wykorzystanie jedynie konstrukcji
umowy, a nic czynności prawnej jednostronnej, por. na tle prawa austriackiego E. T i 11, Wykład
austriackiego prawa spadkowego, Lwów 1904, s. 407 i lit. cyt. tamże w przyp. 2.
" Por. E. T i 11, op. cit., s. 409 przyp. 5; A. O 1 e s z k o,Umowy dotyczące spadku..., s. 839.
W literaturze niemieckiej por. D . L e i p o l d , Erbrecht, Tiibingen 1988, s. 194; J . D a m r a u ,
[w:] Soergel. Kommentar zum Biirgerlichen Gesetzbuch, Bd. 9, Erbrecht, Stuttgart-Berlin-Kóln
1992, s. 1861.
12
Tak J . G w i a z d o m o r s k i , Prawo... (1959), s. 77; t e n ż e, Prawo spadkowe w zarysie,
opr. A. Mączyński, Warszawa 1990, s. 80. Por. też D. L e i p o 1 d, op. cit., s. 193: „Der Erbverzicht ist ein besonderer erbrechtlicher Verfiigungsvertrag"; J . D a m r a u , op. cit., s, 1861:
,J)er Erbverzicht ist ein erbrechtlicher abstrakter Verfiigungsvertrag negativen Inhalts...";
podobnie R. S t ii rn er, [w:] Biirgerliches Gesetzbuch, Hrsg. von O. Jauernig, Miinchen 1991,
s. 1890.
13
Por. m.in. E . T i 11, op. cit., s. 409 przyp. 5; J . G w i a z d o m o r s k i , Prawo... (1959), s.
74 przyp. 18, s. 77 przyp. 22, s. 166-169; K. G a n d o r, Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy), Ossolineum 1968, s. 12 i nast., 34-36 (do oczekiwań prawnych autor ten zalicza
jednak stanowisko zajmowane przez osoby należące do kręgu uprawnionych do zachowku w okresie poprzedzającym otwarcie spadku); A. OI e s z k o, Umowy dotyczące spadku w praktyce
notarialnej, „Nowe Prawo" 1977, nr 6, s. 842 i nast.; J. S t . P i ą t o w s k i , [w:] System prawa
cywilnego, T. IV, Prawo spadkowe, Ossolineum 1986, s. 18. Odmiennie A. O h a n o w i c z w r e c . z
186
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym
prawną rozporządzającą w ścisłym tego słowa znaczeniu. Można co
najwyżej dostrzegać jakiś stopień jej podobieństwa do czynności prawnych
rozporządzających, jeśli na nią patrzeć wyłącznie z pozycji zrzekającego
się.
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia nie może też być zaliczana do
rozrządzeń ostatniej woli14, nie zmierza bowiem do określenia losów majątku po śmierci zrzekającego się. Skutki prawne wywołuje ona w razie
śmierci kontrahenta zrzekającego się (osoby, wobec której zrzeczenie się
następuje), co usprawiedliwia - według niektórych autorów - zaliczanie
jej do czynności prawnych mortis causa15.
Nie można jej również zaliczać do czynności prawnych przysparzających16. Sama z siebie nie wywołuje bowiem skutków charakterystycznych
dla czynności tego rodzaju. Oznacza to zarazem, iż nie odnosi się do niej
podział czynności prawnych na kauzalne i abstrakcyjne17.
W praktyce nierzadko zrzeczenie się dziedziczenia towarzyszy innej
umowie zawartej między tymi samymi stronami, np. umowie darowizny
na rzecz zrzekającego się lub majątkowej umowie małżeńskiej. Bywa też,
iż jest zamieszczone w tym samym akcie notarialnym, co ta inna umowa.
Zawsze jednak umowa o zrzeczenie się dziedziczenia jest odrębną
umową 18 (ma odrębny byt prawny) i nie dzieli losów tej innej umowy,
chyba że co innego wynika z jej treści. Do powiązania zrzeczenia się
G w i a z d o m o r s k i e g o , Prawo... (1959), „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny"
1959, z. 4, s. 192-193; A. W o 11 e r, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1986, s.
134 (z uwagą, iż zagadnienie jest sporne). Jako sporne zagadnienie to określił S . G r z y b o w s k i ,
[w:] System prawa cywilnego, T. I, Część ogólna, Ossolineum 1985, s. 238.
14
Por. w literaturze niemieckiej D. L e i p o 1 d, op. cit., s. 193; J. D a m r a u, op. cit., s. 1861
i 1870. Odmiennie w literaturze austriackiej F. G s c h n i t z e r , Ch. F a i s t e n b e r g e r ,
Ósterreichisches Erbrecht, wyd. 2, Wien-New York 1983, s. 83 (z wnioskiem, iż w związku
z tym spadkodawca musi mieć zdolność testowania).
15
Tak np. S. S z e r , Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 1967, s. 332;
S . G r z y b o w s k i , [w:] System..., s. 489.
16
Por. A. O 1 c s z k o, Umowy dotyczące spadku..., s. 843.
17
Por. A . O l e s z k o , Umowy dotyczące spadku..., s. 841.
W literaturze niemieckiej podkreślany jest jednak często abstrakcyjny charakter tej umowy
(por. J. D a m rau.op. cit., s. 1861), zarazem zaś stwierdza się, że u jej podstaw może znajdować
się czynność prawna zobowiązująca (schuldrechtliches Grundgeschaft), por. R. S t ii r n e r, op.
cit., s. 1891.
18
Tak już S. W r ó b 1 e w s k i, op. cit., s. 77.
187
Maksymilian Pazdan
dziedziczenia z tą inną umową może więc dojść przez zamieszczenie w
umowie odpowiedniego zastrzeżenia, np. warunku o odpowiedniej treści19.
Nawet wtedy, gdy spadkodawca daje zrzekającemu się określoną korzyść tytułem rekompensaty za zrzeczenie się dziedziczenia, umowa o
zrzeczenie się dziedziczenia nie staje się umową odpłatną w ścisłym tego
słowa znaczeniu, a tym bardziej umową wzajemną 20 . Wtedy zaś, gdy zrzeczenie się następuje bez jakiejkolwiek rekompensaty, sama umowa o zrzeczenie się dziedziczenia nie staje się darowizną21 (art. 889 pkt 2 k.c.). Nie
wchodzi też w grę odpowiednie stosowanie do niej przepisów o odwołaniu darowizny (art. 896-902 k.c.).
Zrzeczenie się dziedziczenia nie stanowi też kauzy umowy darowizny
i nie zastępuje kauzy charakterystycznej dla tej umowy, jeśli nawet - według
intencji stron - darowizna ma stanowić rekompensatę za zrzeczenie się
dziedziczenia. Zrzeczenie się dziedziczenia występuje wówczas jedynie
w roli motywu w stosunku do umowy darowizny. Poza tę rolę może wyjść
tylko w razie wprowadzenia przez strony do umowy darowizny odpowiednich zastrzeżeń (np. warunku rozwiązującego, wiążącego skutki prawne
z tym, iż zrzekający się spadkobierca nie przeżył spadkodawcy lub został
uznany za niegodnego). Zasadniczo więc, o ile strony inaczej nie postanowiły, darowizna nie może być podważana tylko z tego powodu, iż jej
motyw w postaci zrzeczenia się dziedziczenia upadł. Darczyńca (spadkodawca) nie może zaś żądać zwrotu tego, co świadczył zrzekającemu się
spadkobiercy22.
Za dopuszczalną należy jednak uznać na tle naszego prawa umowę,
w której jedna jej strona (przyszły spadkodawca) zobowiązuje się do bezpłatnego przysporzenia na rzecz drugiej strony (spadkobiercy ustawowe-
prawa niemieckiego por. D . L e i p o l d , op. cit., s. 194; T . K i p p , H . C o i n g , op. cit., s. 461;
J . D a m r a u , op. cit., s. 1862 (wspomina on też o propozycjach w nauce, by odpowiedni
warunek uznawać za zastrzeżony milcząco lub per facta concludentia).
20
Por. J.St. P i ąt o w s k i, Prawo..., s. 76; A. 01 c sz ko, Umowy dotyczące spadku..., s.
842.
21
Por. E. T i 11, op. cit., s. 4 1 0 ; J . G w i a z d o m o r s k i , Prawo... (1959), s. 76. Na tle prawa
niemieckiego por. T. K. i p p, H . C o i n g , op. cit., s. 462; J . D a m r a u , op. cit., s. 1861.
22
Por. E . T i 11, op. cit., s. 410 przyp. 8 (autor ten zalicza w związku z tym umowę o
zrzeczenie się dziedziczenia do umów losowych).
188
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym
go), która z kolei - w zamian za świadczenie swojego kontrahenta zobowiązuje się do zrzeczenia się dziedziczenia. Do takiej umowy mogą
być stosowane odpowiednio przepisy o zobowiązaniach z umów wzajemnych (art. 487-497 k.c.)23.
Wierzyciele zrzekającego się spadkobiercy nie mogą żądać uznania
umowy zrzeczenia się dziedziczenia za bezskuteczną na podstawie art.
527-534 k.c.24
3. Strony umowy
Jak wynika z art. 1048 zd. 1 k.c., umowę o zrzeczenie się dziedziczenia
zawierają - z jednej strony - potencjalny spadkobierca ustawowy, z drugiej zaś - jego przyszły spadkodawca.
W roli zrzekającego się może wystąpić każda osoba należąca do kręgu
spadkobierców ustawowych danego spadkodawcy, a nie tylko osoba, która
w istniejących okolicznościach ma szansę dziedziczenia ustawowego po
tym spadkodawcy.
Ze względu na charakter swego powołania do dziedziczenia, nie może
zrzec się dziedziczenia Skarb Państwa.
Podobieństwo zrzeczenia się dziedziczenia do czynności prawnych
rozporządzających (o czym była już mowa wyżej) uzasadnia stosowanie
- przy ustalaniu wymagań w zakresie zdolności do czynności prawnych
po stronie zrzekającego się - przepisu art. 17 k.c. Ograniczony w zdolności do czynności prawnych może więc zrzec się dziedziczenia tylko za
zgodą swego przedstawiciela ustawowego. Udzielenie takiej zgody wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego (art. 101 § 3 oraz 156 k.r. i op.).
Zezwolenie sądu opiekuńczego będzie też wymagane na dokonanie zrzeczenia się dziedziczenia przez przedstawiciela ustawowego w imieniu niezdolnego lub ograniczonego w zdolności do czynności prawnych. W razie
23
Podobną tendencją obserwuje się współcześnie w doktrynie niemieckiej. Por. D. L c i p o 1 d,
op. cit., s. 194 i literatura cyt. tamże w przyp. 4; T. K i p p, H. C o i n g, op. cit., s. 461; J. D a m r a u,
op. cit., s. 1862.
24
W prawic austriackim por. F . G s c h n i t z e r , Ch. F a i s t c n b c r g c r , op. cit., s. 53;
B. E c c h e r, [w:] Praxiskommentar zum Allgemeinen Biirgerlichen Gesetzbuch, red. M. Schwimann, Bd. 3, Wicn 1989, s. 46. W prawic niemieckim por. J. D a m r a u , op. cit., s. 1861.
189
Maksymilian Pazdan
reprezentacji dziecka przez rodziców pamiętać trzeba o ograniczeniach z
art. 98 § 2 k.r. i op.
Ograniczony w zdolności do czynności prawnych może samodzielnie
zawrzeć umowę o zrzeczenie się dziedziczenia w charakterze spadkodawcy (rozumowanie a contrario z art. 17 k.c.).
Nie jest wykluczone zawarcie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia
przez pełnomocnika25. Pełnomocnikiem może posłużyć się zarówno zrzekający się, jak i spadkodawca. Pełnomocnictwo powinno być udzielone
w formie aktu notarialnego (art. 99 § 1 w związku z art. 1048 zd. 2 k.c.).
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia może zostać zawarta tylko za
życia zrzekającego się i spadkodawcy. Gdyby więc doszło do jej zawarcia
przez pełnomocnika po śmierci mocodawcy (zrzekającego się lub spadkodawcy), byłaby umową nieważną.
4. Przesłanki ważności
O wymaganiach dotyczących zdolności do czynności prawnych była
już mowa wyżej.
W myśl art. 1048 zd. 2 k.c., umowa o zrzeczenie się dziedziczenia powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Skutki niezachowania formy określa art. 73 § 2 zd. 1 k.c. (nieważność bezwzględna).
Do wad oświadczeń woli stosować należy art. 82-88 k.c.26
25
Por. w okresie obowiązywania dekretu o pr. spadk. A. B a z i ń s k i, op. cit., s. 57. Na tle
prawa austriackiego por. B. E c c h e r, op. cit., s. 46; przeciw - co do spadkodawcy F . G s c h n i t z e r , C h . F a i s t e n b e r g e r , op. cit., s. 53.
W myśl § 2347 ust. 2 zd. I k.c.n., spadkodawca może zawrzeć umową o zrzeczenie się
dziedziczenia tylko osobiście (nie wyklucza to jednak działania przedstawiciela ustawowego za
niezdolnego), co oznacza, iż pełnomocnictwo jest w tym zakresie wyłączone. Por. T. K i p p ,
H. C o i n g, op. cit., s. 459; J. D a m r a u, op. cit., s. 1872 (podkreśla on, iż wyłączenie pełnomocnictwa dla spadkodawcy nic oznacza wymogu równoczesnego złożenia oświadczeń woli
przez strony umowy).
26
Także na tle prawa niemieckiego przyjmuje się, iż w razie błędu stosować należy § 119
k.c.n., a nic § 2281 (regulujący błąd w umowie dziedziczenia). Por. R. S t u r n e r , op. cit., s.
1891.
190
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym
5. Dopuszczalność warunku oraz zrzeczenie się na korzyść
określonej osoby
Do zagadnień spornych należy kwestia dopuszczalności warunku w
umowie o zrzeczenie się dziedziczenia. Niektórzy autorzy traktują zrzeczenie się dziedziczenia jako czynność prawną bezwarunkową 27 , inni zaś
nie widzą przeszkód w uzależnieniu jej skuteczności od warunku28. Rację
należy przyznać temu ostatniemu stanowisku. Nie da się bowiem z właściwości omawianej czynności prawnej wywieść zakazu zastrzeżenia w jej
treści warunku. Dzięki zastrzeżonemu warunkowi strony będą mogły niejednokrotnie osiągnąć w pełniejszy sposób cel życiowy, do którego zmierzają. Brak powodów by im to utrudniać.
Sporna jest też dopuszczalność zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść określonej osoby. W literaturze pojawiły się zarówno głosy sprzeciwu29, jak i aprobaty dla stanowiska dopuszczającego taką możliwość30.
Jednolitej linii brak również w judykaturze. W orzeczeniu z dnia 20
marca 1984 r. III CRN 35/8431 Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż przepisy
prawa spadkowego nie przewidują możliwości zrzeczenia się spadku czy
udziału w nim na korzyść innej osoby, w tym także na korzyść innego
spadkobiercy.
Odmiennemu zapatrywaniu dał wyraz Sąd Najwyższy w uchwale z
dnia 5 lutego 1993 r. III CZP 10/9332, stwierdzając, iż umowa ze spadkodawcą o zrzeczenie się dziedziczenia na korzyść innej osoby, zawarta
pod rządem dekretu o prawie spadkowym z 1946 r., którego przepisy taką
27
Por. J. P i e t r z y k o w s k i , [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Warszawa 1972, s.
1988; L. S t e c k i, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. II, Warszawa 1989, s. 900.
28
Por. J. S t . P i ą t o w s k i , Prawo..., s. 76; A. OI es z ko, Umowy dotyczące spadku..., s.
845. Na tle prawa austriackiego por. E.Till, op. cit., s. 410; B . E c c h c r , op. cit., s. 46.
29
B. D o b r z a ń s k i , Jakie zmiany w stosunku do prawa spadkowego z 1946 r. wprowadza
kodeks cywilny, „Palestra" 1964, nr 7, s. 20; J. P i e t r z y k o w s k i, op. cit., s. 1988; L. S t e c k i,
op. cit., s. 900; J. G w i a z d o m o r s k i , Prawo... (1990), s. 80 przyp. 24; E. S ko w r o ń s ka,
Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga czwarta, Spadki, Warszawa 1995, s. 231 pkt 2.
30
Por. W. H a n s, Umowy dotyczące spadku, „Nowe Prawo" 1967, nr 2, s. 244; A. OI c s z k o,
Umowy dotyczące spadku..., s. 845; J . K o s i k , [w:] System prawa cywilnego, T. IV, Prawo
spadkowe, Ossolineum 1986, s. 584; J . S t . P i ą t o w s k i , Prawo..., s. 76.
31
OSN 1984, nr 10, poz. 184.
32
OSP 1994, nr 5, poz. 83, s. 215 i nast.
191
Maksymilian Pazdan
możliwość wyraźnie dopuszczały, pozostaje skuteczna również wtedy, gdy
spadkodawca zmarł po wejściu w życie kodeksu cywilnego. Choć więc
- w myśl art. LI przep. wprow. k.c. - wszystkie inne aspekty umowy o
zrzeczenie się dziedziczenia (a więc takie, jak jej dopuszczalność i skuteczność), poza tymi, które wymienione są w art. LII przep. wprow. k.c.,
podlegająprawu obowiązującemu w chwili śmierci spadkodawcy, w rozpatrywanym przypadku - kodeksowi cywilnemu, zrzeczenie się dziedziczenia z zastrzeżeniem, iż następuje ono na korzyść określonej osoby, zachowało moc prawną. Sąd Najwyższy uznał więc, iż zawarcie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia na korzyść określonej osoby nie jest pod rządem
k.c. wyłączone. Tym samym nie podzielił stanowiska zajętego przez Sąd
Najwyższy w orzeczeniu z dnia 20 marca 1984 r.
W glosie do tego orzeczenia Elżbieta Skowrońska33 wywiodła, iż pod
rządem kodeksu cywilnego należy bronić stanowiska, że w zasadzie niedopuszczalne jest zamieszczenie w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia
klauzuli, zgodnie z którą zrzeczenie się dziedziczenia następuje na korzyść określonej osoby. Jej zdaniem, "jedynie w sytuacjach, gdy zrzeczenie takie następuje na korzyść osób należących do kręgu spadkobierców
ustawowych i nie prowadzi do odmiennego niż wynikające z ustawy
określenia wielkości udziałów spadkowych, a także - co oczywiste - do
zmiany kręgu osób dochodzących do dziedziczenia z ustawy, odpowiednie postanowienie umowy może być traktowane jako nie napisane (prawnie obojętne). W pozostałych przypadkach ważność umowy o zrzeczenie się dziedziczenia należy oceniać zgodnie z treścią art. 58 § 3 k.c."
Ustosunkowując się do tego zagadnienia, wypada zauważyć, iż umowa o zrzeczenie się dziedziczenia nie stanowi prawdziwego pactum in
favorem tertii. Nie jest też dopuszczalne bezpośrednie wskazanie w niej
spadkobiercy mającego dziedziczyć w miejsce zrzekającego się. Umowa
ta nie może bowiem stanowić tytułu powołania do dziedziczenia. Gdyby
taki charakter strony jej nadały, naruszyłyby zakaz płynący z art. 941 oraz
art. 1047 k.c.
W każdym jednak przypadku umowa o zrzeczenie się dziedziczenia
działa na korzyść jakichś osób (innych spadkobierców ustawowych lub
33
192
OSP 1994, nr 5, s. 216 i nast.
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym
spadkobierców testamentowych). Dopuścić więc trzeba możliwość uzależnienia skuteczności zrzeczenia się dziedziczenia od tego, czy ze zrzeczenia się dziedziczenia odniesie korzyść określona osoba. Cel ten strony
mogą osiągnąć, zamieszczając w umowie odpowiednio sformułowany
warunek. Treścią tego warunku może być powołanie do dziedziczenia w
chwili otwarcia spadku określonej osoby na podstawie ustawy lub testamentu. Ziszczenie się warunku wymagać więc może czasem sporządzenia
przez spadkodawcę testamentu o odpowiedniej treści (ustanowienia określonej osoby spadkobiercą testamentowym lub wyłączenia od dziedziczenia ustawowego w testamencie negatywnym określonego potencjalnego
spadkobiercy ustawowego). W tym też sensie można mówić de lege lata
o dopuszczalności zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść określonej osoby.
6. Częściowe zrzeczenie się dziedziczenia
Wątpliwości budzi dopuszczalność czuciowego zrzeczenia się dziedziczenia34. Przeciw niej przemawia sposób ujęcia skutków zrzeczenia się
dziedziczenia w art. 1049 § 2 k.c. Dopuszczenie zaś takiej możliwości
wzbogacałoby instrumenty, za pomocą których strony mogą rozwiązywać skomplikowane sytuacje życiowe i osiągać pożądane i zasługujące
na wsparcie cele.
Uwzględniając ten ostatni argument, należy uznać za dopuszczalne
ograniczenie zrzeczenia się dziedziczenia do ułamkowej części spadku
(lub udziału w spadku), mającego przypaść zrzekającemu się na podstawie dziedziczenia ustawowego. Może też zrzec się dziedziczenia gospodarstwa rolnego wnuk spadkodawcy, mający to gospodarstwo dziedziczyć w
warunkach określonych w art. 1060 k.c.
W literaturze spotkać można również głosy opowiadające się za dopuszczalnością objęcia zrzeczeniem się dziedziczenia jedynie gospodarstwa rolnego także w innych przypadkach35.
Mimo iż do kodeksu cywilnego nie przejęto z dekretu o prawie spadkowym z 1946 r. art. 10 § 2, który wyraźnie przewidywał możliwość
34
Przeciw takiej możliwości pod rządem dekretu o pr. spadk. A. B a z i ń s k i, op. cit., s.
58. Za dopuszczalnością na tle prawa niemieckiego por. T. K i p p, H. C o i n g, op. cit., s. 456;
J . D a m r a u , op. cit., s. 1865.
35
Por. A.Oleszko, Umowy dotyczące spadku..., s. 846. O dopuszczalności zrzeczenia się
H/y-dziczenia gospodarstwa w prawie niemieckim por. J . D a m r a u , op. cit., s. 1866.
193
Maksymilian Pazdan
zrzeczenia się jedynie prawa do zachowku, możliwość taką należy dopuścić także na tle kodeksu cywilnego36.
7. Skutki zrzeczenia się dziedziczenia
Zrzeczenie się dziedziczenia wywołuje skutki prawne w chwili śmierci
spadkodawcy (otwarcia spadku). Zrzekający się lub jego zstępni, których
obejmuje zrzeczenie się, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie
dożyli otwarcia spadku (art. 1049 § 2 k.c.). Nie mają też prawa do zachowku po spadkodawcy.
Zrzeczenie się dziedziczenia nie pozbawia zrzekającego się zdolności
dziedziczenia37.
Obejmuje ono - jak już była o tym mowa - jedynie dziedziczenie ustawowe. Nie wyłącza zatem dziedziczenia testamentowego zrzekającego
się. Zrzekający się może dziedziczyć na podstawie testamentu sporządzonego zarówno przed, jak i po zrzeczeniu się dziedziczenia (tak uchwała
SN z dnia 15 maja 1972 r. II CRN 38/84)38. Może też stać się zapisobiercą
testamentowym.
Zgodnie z art. 1049 § 1 k.c., zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje
również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej.
Przepis art. 1049 § 1 k.c. należy stosować tylko do tych zstępnych
zrzekającego się, którzy w ramach dziedziczenia ustawowego (art. 931 §
2, art. 934 k.c.) mogliby wstąpić w miejsce zrzekającego się, otrzymując
to, co miało przypaść zrzekającemu się. Nie znajdzie więc on zastosowania, jeżeli zrzekającymi się dziedziczenia są rodzice spadkodawcy39.
Reguła, w myśl której skutki zrzeczenia się dziedziczenia obejmują nie
tylko zrzekającego się, lecz rozciągają się na jego zstępnych, stosowana
jest również w sytuacji, gdy zrzekający się nie przeżyje spadkodawcy.
56
Opowiadają się za tym: W . H a n s , op. cit., s. 244; J. K o s i k, op. cit., s. 586. Przeciw
wypowiedzieli się: J. P i e t r z y k o w s k i, op. cit., s. 1989; L. S t e c k i, op. cit., s. 900.
czenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, „Nowe Prawo" 1975, nr 5, s. 661
(odmienne poglądy przytoczone tamże w przyp. 9). W literaturze austriackiej F. G s c h n i t z e r ,
C h . F a i s t e n b e r g e r , op. cit., s. 53.
194
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym
Chodzi tu zarówno o zstępnych żyjących w chwili zrzeczenia się dziedziczenia, jak i zstępnych urodzonych po zawarciu umowy, o której mowa40.
Strony umowy mogą jednak ograniczyć skutki zrzeczenia się tylko do
osoby zrzekającego się spadkobiercy, wyłączając działanie zrzeczenia się
względem zstępnych zrzekającego się. Wyłączenie takie z reguły obejmuje wszystkich zstępnych zrzekającego się. Wydaje się jednak, iż dopuszczalne jest również zróżnicowane potraktowanie w umowie zstępnych
zrzekającego się: wyłączenie skutków zrzeczenia się względem niektórych
wyraźnie wskazanych zstępnych zrzekającego się, objęcie zaś skutkami
zrzeczenia się pozostałych jego zstępnych.
Jeżeli zakresem zrzeczenia się objęto jedynie zachowek, zrzekający się
może dziedziczyć nie tylko na podstawie testamentu, ale także na podstawie ustawy. W praktyce może tu chodzić o sytuację, gdy spadkodawca
odwoła testament, który przewidywał dziedziczenie osób trzecich, a zrzeczeniem się objęto jedynie zachowek lub gdy jeden ze spadkobierców testamentowych nie chce lub nie może dziedziczyć, a zgodnie z wolą spadkodawcy nie wchodzi w grę przyrost, jednocześnie zaś umowa, o której
mowa, objęła jedynie zachowek. Przykłady te uzasadniają zarazem celowość dopuszczenia możliwości zrzeczenia się jedynie zachowku.
Spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia (co odnieść należy
także do ich zstępnych objętych skutkami zrzeczenia się) nie uwzględnia
się przy ustalaniu udziału spadkowego, stanowiącego podstawę obliczenia zachowku (art. 992 k.c.).
8. Uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia
Powołanie przez spadkodawcę do dziedziczenia w testamencie takiego spadkobiercy ustawowego, który zrzekł się po nim dziedziczenia ustawowego, nie przywraca zrzekającemu się pozycji spadkobiercy ustawowego i wszystkich uprawnień, które z tą pozycją są związane (np. prawa
do zachowku lub uprawnień przewidzianych w art. 939 k.c.).
Zrzekający się może odzyskać pozycję potencjalnego spadkobiercy
ustawowego przez zawarcie ze spadkodawcą umowy uchylającej zrzeczenie się dziedziczenia (art. 1050 k.c.).
40
Por. J . P i e t r z y k o w s k i , op. cit., s. 1989; E . S k o w r o ń s k a , Komentarz..., s. 232.
195
Maksymilian Pazdan
Mimo iż wyraźnie nie przewiduje tego art. 1050 k.c., umowa o uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia może być zawarta przez spadkodawcę
nie tylko ze spadkobiercą ustawowym, będącym stroną umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, lecz - po jego śmierci - także z takim jego zstępnym,
na którego - po myśli art. 1049 § 1 k.c. - rozciągają się skutki zrzeczenia
się dziedziczenia41.
Pełne uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia nastąpi w razie zawarcia
przez spadkodawcę umowy uchylającej z wszystkimi zstępnymi, na których
rozciągają się skutki zrzeczenia się dziedziczenia. Jeżeli jednak spadkodawca zawarł umowę uchylającą tylko z niektórymi zstępnymi zrzekającego się, objętymi skutkami zrzeczenia się dziedziczenia, uchylenie będzie skuteczne jedynie względem tych zstępnych (a także ich zstępnych),
którzy umowę uchylającą zawarli.
Dopuszczalne jest nie tylko uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia - co
wynika wprost z art. 1050 k.c., lecz także zmiana zawartej wcześniej umowy
o zrzeczenie się dziedziczenia. Zmiana może polegać m.in. na wyłączeniu
skutków zrzeczenia się względem zstępnych zrzekającego się (jeżeli
zawierając umowę o zrzeczenie się dziedziczenia nie skorzystano z
możliwości wynikającej z art. 1049 § 1 k.c.) lub uchyleniu klauzuli
wcześniejszej umowy wyłączającej rozciągnięcie skutków zrzeczenia się
na zstępnych zrzekającego się (jeżeli przy zawarciu umowy o zrzeczenie
się dziedziczenia z możliwości przewidzianej w art. 1049 § 1 k.c. skorzystano).
Umowa zmieniająca wcześniejszą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
41
196
Por. J.G w i a z d o m o r s k i , Prawo... (1959), s. 79; J . K o s i k , op. cii., s. 588.