Czasopismo jest dostępne w całości w wersji

Transkrypt

1
Zarz¹dzanie
i Edukacja
• Zarz¹dzanie kapita³em ludzkim
• Zarz¹dzanie finansami
• Zarz¹dzanie gospodark¹
NUMER 96 WRZESIEÑ – PAîDZIERNIK 2014 – ISSN 1428-474X
DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO
2
Adres redakcji
Dwumiesiêcznik „Zarz¹dzanie i Edukacja”
ul. Elektronowa 2, 03-219 Warszawa
tel./fax (22) 676-94-85
e-mail: [email protected]
Redaktor naczelny
dr in¿. El¿bieta Kopciuszewska, Szko³a Wy¿sza im. Bogdana Jañskiego
Rada naukowa dwumiesiêcznika „Zarz¹dzanie i Edukacja”
Dr hab. W³odzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Miros³awa Czerny, UW;
doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab.
Wo³odymyr Jewtuch, Ukraiñska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Joñczy,
UE we Wroc³awiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor
Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; Dr Marcin Kazimierczak,
Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; prof. dr. hab. Anatolij M. Ko³ot
Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. W³odzimierz Kurek,
UJ; prof. dr hab. Bo¿ena Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk,
UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka
National Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Gra¿yna Sk¹pska prof. UJ,
dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove;
dr n. med. S³awomir Stawicki, Wojciech Sroczyñski, prof. UPH
Redaktor tematyczny
Dr Ma³gorzata Stawicka
Redaktor jêzykowy
Dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP)
Sekretarz redakcji
dr Anna Janus (tel. 606 487 769)
[email protected]
Korekta
dr Anna Janus
Wszystkie artyku³y s¹ recenzowane
Recenzenci
prof. dr hab. Jewgienij M. Babosow (Narodowa Akademia Nauk Bia³orusi);
dr.h.c. doc. PhDr. Pavel Czarnecki (ISM Slovakia v Prešove); dr in¿. Jerzy
Donarski (SWBJ w Warszawie); dr hab. £ukasz Pop³awski (UR w Krakowie);
prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz (AWF w Warszawie); dr S³awomir Stawicki
(Akademia Medyczna w Warszawie); prof. dr hab. Micha³ Troszyñski (PAN);
ks. prof. dr hab. Stanis³aw Urbañski (UKSW w Warszawie)
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
w publikowanych tekstach skrótów i zmian
ISSN 1428-474X
wersja referencyjna czasopisma: papierowa
papierowa numer dostêpny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl
Sk³ad, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
3
SPIS TREŒCI
Zarz¹dzanie kapita³em ludzkim
Alicja Domaga³a, Ma³gorzata Œciubisz, Katarzyna Dubas
Problemy niedoboru kadry lekarskiej a proces kszta³cenia
lekarzy w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Izabela Mendel, Tomasz Holecki
Spo³ecznie odpowiedzialne zarz¹dzanie placówk¹ ochrony
zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Grzegorz Guzik
Cechy przywództwa i jego uwarunkowania . . . . . . . . 59
Andrzej Chodyñski
Legitymizacja szko³y wy¿szej jako organizacji
odpowiedzialnej wobec interesariuszy. . . . . . . . . . . . 83
Zygmunt Mietlewski, Beata Abramska, Krzysztof Makowski
Podstawowe zagadnienia reglamentacji normatywnej
organizacji przygotowania zawodowego m³odzie¿y
i doros³ych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Magdalena Karolak-Michalska
Wp³yw silnego przywództwa na kreowanie
rzeczywistoœci spo³eczno-politycznej – sylwetka
Aleksandra R. £ukaszenki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Grzegorz Suchta
Sankcje karne w Koœciele jako wymiar odpowiedzialnoœci
spo³ecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
4
SPIS TREŒCI
Zarz¹dzanie finansami
Zbigniew Klimiuk
Zarz¹dzanie sytuacj¹ koniunkturaln¹ i makroekonomiczn¹
Francji w latach 2007-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Piotr Ko³odziejczyk
System p³atnoœci bezpoœrednich i ich realizacja na
przestrzeni lat 2004-2013 oraz perspektywy ich rozwoju
na najbli¿sze lata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Andrzej Muczyñski
Kreowanie czynszu najmu w zarz¹dzaniu gminnymi
zasobami mieszkaniowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Zarz¹dzanie gospodark¹
Tomasz Kochañski
Kszta³towanie strategii biznesu firmy w aspekcie cyklu ¿ycia
aliansu strategicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Marcin £uszczyk
Kontrowersje wokó³ przyczyn kryzysu wspó³czesnej
gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Krzysztof Jerzy Gruszczyñski, Cezary Tomasz Szyjko
Podstawy prawne wydobycia i produkcji gazu ³upkowego
w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Z A R Z ¥ D Z A N I E
K A P I T A £ E M
L U D Z K I M
Alicja Domaga³a,
Ma³gorzata Œciubisz,
Katarzyna Dubas
PROBLEMY NIEDOBORU
KADRY LEKARSKIEJ
A PROCES KSZTA£CENIA
LEKARZY W POLSCE
SHORTAGES OF PHYSICIANS
AND THEIR EDUCATION
PROCESS IN POLAND
STRESZCZENIE
Problematyka niedoboru kadry lekarskiej w Polsce jest
w ostatnim czasie tematem szeroko dyskutowanym. WskaŸnik
zatrudnienia lekarzy w Polsce na 10 000 mieszkañców wynosi 22
i jest najni¿szy wœród krajów OECD regionu europejskiego.
Przyczyny tego zjawiska s¹ z³o¿one, zaliczamy do nich m.in.
brak procesu planowania kadr,migracje zarobkowe lekarzy, limity przyjêæ na studia medyczne. Celem artyku³u jest przedstawienie procesu kszta³cenia lekarzy w Polsce na poszczególnych
poziomach edukacji (kszta³cenie dyplomowe, podyplomowe,
ustawiczne) w kontekœcie nasilaj¹cego siê zjawiska niedoboru
kadry lekarskiej w naszym kraju. W artykule zaprezentowano
aktualn¹ diagnozê polskich zasobów kadry lekarskiej w porów-
6
ZARZ¥DZANIE I EDUKACJA nr 96/2014 – wrzesieñ – paŸdziernik
naniu z innymi krajami UE. Szczególn¹ uwagê Autorzy poœwiêcaj¹ roli szpitali uniwersyteckich w kszta³ceniu kadry lekarskiej.
SUMMARY
The aim of the article is to present the education process of
medical doctors and its influence on shortages of physicians in
Poland. The authors present the current data on physicians
supply in Poland in an international comparison and describe the
stages of doctor education process on both medical studies and
post graduate levels. Emphasis is put on university hospitals role
in the medical staff education process (relation between
university hospitals educational capacity measured in number of
beds and centrally regulated limits on number of medical
students is analyzed).
S³owa klucze: kadry medyczne, system zdrowotny, edukacja, niedobory kadrowe, lekarze,
Keywords: medical staff, health care system, education,
shortages, physicians
WPROWADZENIE
Zgodnie z szacunkami Unii Europejskiej przedstawionymi
w dokumencie „EU level Collaboration on Forecasting Health Workforce Needs, Workforce Planning and Health Workforce Trends” braki
zasobów ludzkich w systemie zdrowotnym na poziomie UE ju¿
w 2020 roku bêd¹ wynosiæ ok. 1 mln pracowników, w tym niedobory lekarzy szacowane s¹ na poziomie ok. 230 0001.
W przypadku polskiego systemu zdrowotnego nie dysponujemy szczegó³owymi prognozami w zakresie dostêpnoœci kadry
1
European Union, „EU level Collaboration on Forecasting Health Workforce
Needs, Workforce Planning and Health Workforce Trends – A Feasibility Study”
May2012.
A. Domaga³a, M. Œciubisz, K. Dubas – PROBLEMY NIEDOBORU ...
7
lekarskiej, gdy¿ polityka kszta³towania kadr lekarskich jest zdecydowanie niewystarczaj¹ca, a na poziomie rz¹dowym nie s¹
prowadzone ¿adne dzia³ania planistyczne w tym obszarze. Informacje i prognozy podawane przez œrodowisko lekarskie i ekspertów s¹ tymczasem bardzo niepokoj¹ce. Z uwagi na narastaj¹cy problem niedoboru personelu lekarskiego, realizacja
konstytucyjnego obowi¹zku zapewnienia powszechnego i sprawiedliwego dostêpu do œwiadczeñ zdrowotnych przez w³adze
publiczne mo¿e zostaæ powa¿nie utrudniona. Przyczyny niedoboru kadrowego wœród lekarzy w Polsce s¹ z³o¿one, a do najczêœciej wymienianych w literaturze zalicza siê: migracje lekarzy
z Polski do krajów Europy Zachodniej, postêpuj¹cy proces starzenia siê pracowników medycznych, trudne warunki pracy
i ci¹gle niesatysfakcjonuj¹cy poziom wynagrodzeñ lekarzy.
Racjonalna polityka kszta³towania kadr lekarskich z jednej
strony wymaga planowania limitów kszta³cenia, aby nie ponosiæ
nadmiernych kosztów, ale z drugiej strony wymaga zapewnienia wystarczaj¹cych zasobów kadry w przysz³oœci. Liczba studentów, którzy w danym roku akademickim mog¹ rozpocz¹æ
kszta³cenie na kierunku lekarskim, ustalana jest corocznie w drodze rozporz¹dzenia przez ministra w³aœciwego ds. zdrowia
w porozumieniu z ministrem w³aœciwym ds. szkolnictwa wy¿szego. Przy ustalaniu limitów przyjêæ uwzglêdniane s¹ kryteria
okreœlone w art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wy¿szym, jak równie¿ potencja³ dydaktyczny uczelni oraz
zapotrzebowanie na absolwentów tych kierunków2.
Wed³ug Naczelnej Izby Lekarskiej (NIL) limity przyjêæ na stacjonarne studia medyczne (które w roku 2013/2014 wynosi³y
3107 miejsc) nie zapewniaj¹ nawet utrzymania obecnej liczby lekarzy, zw³aszcza wobec problemu luki pokoleniowej. Ponadto
liczba osób podejmuj¹cych kszta³cenie zmniejsza siê o tych, którzy nie koñcz¹ studiów, nie podejmuj¹ pracy w zawodzie oraz
wyje¿d¿aj¹ do pracy za granic¹. Wed³ug NIL niepokoj¹cym zja2
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wy¿szym. Dz.U.,
2005. Nr 164, poz. 1365.
8
wiskiem jest tzw. luka pokoleniowa – oko³o 30% obecnie pracuj¹cych lekarzy przekroczy³o 60 rok ¿ycia, czyli w najbli¿szych
latach odejd¹ na emeryturê. NIL postuluje wiêc istotne zwiêkszenie limitów przyjêæ na studia medyczne. Prezes NIL swoje
szacunki opiera na niemieckim systemie edukacji, gdzie studia
lekarskie co roku rozpoczyna ok. 10,5 tys. studentów, a koñczy
ok. 8 tys., jednak pracê w zawodzie lekarza podejmuje tylko ok.
4,5–6 tys. absolwentów. Uwzglêdniaj¹c fakt, ¿e liczebnoœæ populacji Polski jest o po³owê mniejsza – w Polsce co roku studia
dzienne na kierunku lekarskim powinno rozpoczynaæ ok. 5 tys.
studentów3. Ograniczeniem hamuj¹cym zwiêkszenie limitów
przyjêæ na studia medyczne s¹ jednak restrykcje finansowe, gdy¿
kierunek lekarski jest jednym z najdro¿szych kierunków studiów, a koszty wykszta³cenia studenta medycyny s¹ bardzo
wysokie.
W œrodowisku medycznym panuje przekonanie, ¿e uniwersytety medyczne posiadaj¹ potencja³ pozwalaj¹cy na kszta³cenie
wiêkszej liczby lekarzy, ograniczenia jednak wynikaj¹ z limitów
ustalonych przez resort zdrowia. Zdaniem œrodowiska medycznego sytuacjê na medycznym rynku pracy mo¿e poprawiæ tylko
zwiêkszenie liczby osób przyjmowanych na studia medyczne
oraz etatów rezydenckich4. Bêdzie to mo¿liwe, gdy wdro¿ony
zostanie teleinformatyczny System Monitorowania Kszta³cenia
Pracowników Medycznych, zgodnie z zapisami art. 30 ust. 1
ustawy z 28 kwietnia 2011 r. o systemie informacji w ochronie
zdrowia. W systemie tym bêd¹ gromadzone informacje o wszystkich osobach kszta³c¹cych siê w zakresie tzw. regulowanych
zawodów medycznych, a wiêc tak¿e lekarzy, w³¹cznie z przebiegiem ich specjalizacji.
Nowym trendem obserwowanym w ostatnich latach jest
zainteresowanie uruchamianiem studiów medycznych przez
uczelnie ogólne. Uruchomienie studiów na kierunkach lekar3
WypowiedŸ z lipca 2013r. prezesa NIL dr Macieja Hamankiewicza dla
portalu rynekzdrowia.pl.
4
Wypowiedz Prezesa Naczelnej Izby Lekarskiej – Macieja Hamankiewicza dla Gazety Prawnej.
9
skich planuje Uniwersytet Zielonogórski, Uniwersytet w Rzeszowie, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. We wszystkich tych przypadkach starania uniwersytetów posiadaj¹ zarówno wsparcie w³adz samorz¹dowych regionu, jak równie¿ œrodowiska lekarskiego5. Wed³ug w³adz uczelni za otwarciem
kierunku lekarskiego przemawiaj¹ nastêpuj¹ce czynniki: narastaj¹cy problem niedoboru kadry lekarskiej, zmiany w kszta³ceniu lekarzy, podniesienie presti¿u regionu posiadaj¹cego w³asny
uniwersytet medyczny6.
Ponadto inicjatywy uruchamiania studiów na kierunku lekarskim podejmuj¹ tak¿e uczelnie niepubliczne. Do Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego wp³ynê³y wnioski w sprawie nadania uprawnieñ do prowadzenia kierunków lekarskich na
Uczelni £azarskiego w Warszawie, Krakowskiej Akademii im.
Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Wy¿szej Szkole Technicznej
w Katowicach. By uzyskaæ stosowne uprawnienia w zakresie
kszta³cenia lekarzy, uczelnie musz¹ otrzymaæ pozytywn¹ opiniê
Polskiej Komisji Akredytacyjnej, która sprawdza jakoœæ oferowanych studiów Przeciwnicy inicjatyw uruchamiania studiów
przez uczelnie niepubliczne przekonuj¹, ¿e spowoduje to inflacjê
dyplomu lekarza, gdy¿ uczelnie te kszta³c¹c g³ównie humanistów i in¿ynierów, nie maj¹ doœwiadczenia w kszta³ceniu kadry
medycznej. Zwolennicy z kolei zwracaj¹ uwagê, ¿e Polska jako
kraj o najni¿szym wœród krajów Organizacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) wskaŸniku zatrudnienia lekarza na
tysi¹c mieszkañców, bez prywatyzacji procesu ich kszta³cenia,
nie rozwi¹¿ê problemu kolejek i ograniczonego dostêpu do
œwiadczeñ medycznych.
Na szczeblu europejskim niedobory kadry medycznej od lat
traktowane s¹ w sposób priorytetowy. Proponowanych jest wie5
Domaga³a A., Planowanie kadr medycznych systemu zdrowotnego - potrzeba
czy koniecznoœæ?, Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia, Zdrowie Publiczne
i Zarz¹dzanie, 2013 : T. 11, nr 2, s. 148-158.
6
Jak podaj¹ w³adze samorz¹dowe woj. lubuskiego, to m.in. brak rodzimej
uczelni sprawia, i¿ z regionu „ucieka” nawet 60% absolwentów studiów
medycznych, wczeœniej mieszkañców województwa. Absolwenci kierunków
lekarskich wol¹ podejmowaæ pracê w oœrodkach, w którychstudiowali.
10
le rozwi¹zañ tego problemu, a dzia³ania te wymagaj¹ wielosektorowej wspó³pracy i oparcia wspó³czesnej polityki zdrowotnej
na odpowiednim zarz¹dzaniu, jak i planowaniu kadr medycznych7. Jednym z postulowanych przez ekspertów rozwi¹zañ
problemu niedoboru personelu lekarskiego jest zwiêkszenie limitów przyjêæ na studia medyczne, w tym na kierunku lekarskim, jak równie¿ liczby miejsc kszta³cenia specjalizacyjnego
finansowanych z bud¿etu centralnego8.
Celem artyku³u jest przedstawienie procesu kszta³cenia lekarzy w Polsce na poszczególnych poziomach edukacji w kontekœcie nasilaj¹cego siê zjawiska niedoboru kadry lekarskiej
w naszym kraju.
DIAGNOZA SYTUACJI KADRY LEKARSKIEJ
W POLSCE
Wed³ug danych gromadzonych i publikowanych przez Naczeln¹ Izbê Lekarsk¹ ³¹czna liczba osób na dzieñ 30 czerwca
2014 r. wykonuj¹cych zawód lekarza wynosi³a 126 673, a zarejestrowanych cz³onków izb w tej grupie odnotowano 138 815 osób9.
Oznacza to, ¿e 8,7% osób posiadaj¹cych prawo wykonywania zawodu lekarza nie praktykuje w zawodzie. Najwiêksz¹ liczbê lekarzy aktywnych zawodowo odnotowano w województwie
mazowieckim (21 589 osób), a najmniej w województwie opolskim (2 273).
Wed³ug danych publikowanych w raporcie Health at a Glance
2013 OECD Indicators10, wœród krajów regionu europejskiego na7
W³odarczyk C.W., Domaga³a A., Kadry medyczne opieki zdrowotnej.
Niektóre problemy, postulowane dzia³ania. Zarz¹dzanie Zasobami Ludzkimi,
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Nr 2/2011, s. 30.
8
j.w.
9
Bez lekarzy dentystów i lekarzy posiadaj¹cych podwójne prawo wykonywania zawodulekarza i lekarza dentysty.
10
OECD, Health at a Glance 2013 OECD Indicators [dok. elektr.]
http://www.oecd.org/els/health-systems/Health-at-a-Glance-2013.pdf(16.08
.2014).
11
le¿¹cych do OECD, Polska charakteryzuje siê najni¿sz¹ wartoœci¹ wskaŸnika zatrudnia lekarzy na 10.000 mieszkañców.
Œrednia wartoœæ tego wskaŸnika dla wszystkich krajów OECD
w 2012 roku wynios³a 32 lekarzy/10000 mieszkañców, a dla Polski – 22/10000. WskaŸniki dlaposzczególnych krajów OECD regionu europejskiego przedstawiono na wykresie 1.
Tabela 1. Liczba lekarzy i dentystów wg województwa,
miejsca zameldowania i tytu³u zawodowego z uwzglêdnieniem
podzia³u na lekarzy wykonuj¹cych i niewykonuj¹cych zawód11
Województwo
dolnoœl¹skie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
lubuskie
³ódzkie
ma³opolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
œl¹skie
œwiêtokrzyskie
warmiñsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
brak informacji
£¥CZNIE
Liczba lekarzy i lekarzy dentystów
wykonuj¹cych zawód
Liczba
cz³onków
izby
lekarze
dentyœci
podw.
PZW
³¹cznie
³¹cznie
10 131
5 880
7 663
2 284
10 054
11 721
21 589
2 273
5 158
4 704
7 311
15 770
3 611
3 336
9 684
5 318
186
126 673
2 978
1 230
2 082
775
2 630
3 144
5 622
650
1 540
1 330
2 071
3 812
1 013
883
2 763
1 621
87
34 231
12
11
13
6
46
33
107
8
7
29
10
93
6
4
52
11
3
451
13 121
7 121
9 758
3 065
12 730
14 898
27 318
2 931
6 705
6 063
9 392
19 675
4 630
4 223
12 499
6 950
276
161 335
14 719
7 528
10 396
3 369
14 022
15 806
31 602
3 179
7 237
6 400
11 334
21 174
4 795
4 635
14 012
7 876
301
178 385
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych
publikowanych przez Naczeln¹ Izbê Lekarsk¹ wg stanu na dzieñ
30.06.2014 r.
11
Naczelna Izba Lekarska [dok. elektr.] http://www.nil.org.pl/__data
/assets/pdf_file/0010/96463/Zestawienie-nr-02.pdf (16.08.2014).
12
Wykres 1. WskaŸnik liczby lekarzy przypadaj¹cych
na 10000 mieszkañców w krajach OECD regionu europejskiego
w 2012 roku
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie Health at a Glance 2013
– OECD Indicators wg stanu na 2012 r.
Wartoœæ wskaŸnika liczby lekarzy na 10000 mieszkañców dla
Polski przedstawione w raporcie OECD znajduj¹ potwierdzenie
w statystykach prowadzonych przez ministerstwo zdrowia12.
Œrednia wartoœæ omawianego wskaŸnika dla województw
w 2012 roku wynios³a 21,1 lekarza na 10000 mieszkañców i dla
wszystkich województw wskaŸnik ten by³ ni¿szy ni¿ œrednia dla
krajów OECD.
Wœród najistotniejszych problemów dotycz¹cych dostêpnoœci kadry lekarskiej w Polsce zwraca siê szczególn¹ uwagê na starzenie siê grupy zawodowej lekarzy. Aktualn¹ strukturê
wiekow¹ lekarzy w Polsce przedstawiono w tabeli 2.
12
CSIOZ. Biuletyn Statystyczny Ministerstwa Zdrowia (2009-2013) [dok.
elektr.] http://www.csioz.gov.pl/publikacja.php?id=6 (10.10.2014).
13
Tabela 2. Zestawienie lekarzy i lekarzy dentystów wg wieku, p³ci i tytu³u zawodowego
Mê¿czyŸni
kategoria wiekowa
do 25 lat
26-30 lat
31-35 lat
36-40 lat
41-45 lat
46-50 lat
51-55 lat
56-60 lat
61-65 lat
66-70 lat
od 71 lat
£¥CZNIE
Kobiety
kategoria wiekowa
do 25 lat
26-30 lat
31-35 lat
36-40 lat
41-45 lat
46-50 lat
51-55 lat
56-60 lat
61-65 lat
66-70 lat
od 71 lat
£¥CZNIE
£¥CZNIE
Liczba lekarzy i lek. dentystów wykonuj¹cych zawód
lekarze
dentyœci
podw. PZW
³¹cznie
35
4 547
4 121
4 630
6 394
7 830
6 876
7 041
4 763
2 983
5 296
54 516
142
1 219
1 096
1 072
1 186
987
722
717
426
271
405
8 243
0
3
26
47
45
46
25
20
12
13
18
255
177
5 769
5 243
5 749
7 625
8 863
7 623
7 778
5 201
3 267
5 719
63 014
Liczba lekarzy i lek. dentystów wykonuj¹cych zawód
lekarze
dentyœci
oodw. PZW
³¹cznie
109
8 027
6 971
6 582
7 873
8 715
8 239
9 115
6 120
4 522
4 522
72 157
126 673
407
3 061
2 802
2 848
3 175
3 643
2 661
2 486
2 184
1 244
1 477
25 988
34 231
0
2
24
34
36
28
25
17
13
2
15
196
451
516
11 090
9 797
9 464
11 084
12 386
10 925
11 618
8 317
5 768
7 376
98 341
161 355
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych publikowanych
przez Naczeln¹ Izbê Lekarsk¹ wg stanu na dzieñ 31.06.2014 roku.
Zgodnie z danymi prezentowanymi w tabeli 2, najliczniejsz¹
grupê stanowi¹ lekarze w wieku 46-60 lat, a najmniej liczne przedzia³y wiekowe lekarzy to grupy: 31-35 lat, 36-40 lat oraz
66-70 lat. Taki rozk³ad lekarzy prowadzi do problemu tzw. „luki
14
pokoleniowej” – braku zjawiska zastêpowalnoœci starszych grup
zawodowych przez m³ode osoby wchodz¹ce do systemu (wykres 2).
Wykres 2. Udzia³ procentowy poszczególnych grup wiekowych
w ³¹cznej liczbie lekarzy13
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych publikowanych
przez Naczeln¹ Izbê Lekarsk¹ wg stanu na dzieñ 31.06.2014 r.
PROCES KSZTA£CENIA LEKARZY W POLSCE
Z UWZGLÊDNIENIEM ZMIAN OSTATNICH LAT
Studia na kierunku lekarskim realizowane s¹ w trybie jednolitych studiów magisterskich stacjonarnych i niestacjonarnych.
Czas trwania nauki trwa co najmniej 12 semestrów, a liczba godzin zajêæ teoretycznych i praktycznych nie powinna byæ mniejsza ni¿ 570014. Kszta³cenie na kierunku lekarskim obejmuje treœci
13
Bez lekarzy dentystów, ³¹cznie kobiety i mê¿czyŸni.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 maja 2012 roku w sprawie
standardów kszta³cenia dla kierunków studiów: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielêgniarstwa i po³o¿nictwa. Dz.U., 2012, poz. 631.
14
15
z dziedziny nauk morfologicznych, naukowych podstaw medycyny, nauk przedklinicznych, nauk behawioralnych i spo³ecznych, klinicznych nauk niezabiegowych i zabiegowych, prawnych i organizacyjnych aspektów medycyny. Ponadto w trakcie
VI roku studiów realizowane jest praktyczne nauczanie kliniczne z zakresu chorób wewnêtrznych, pediatrii, chirurgii, ginekologii i po³o¿nictwa, psychiatrii, medycyny ratunkowej oraz
medycyny rodzinnej.
Przeddyplomowe kszta³cenie kliniczne odbywa siê w Polsce
w szpitalach œwiadcz¹cych wysokospecjalistyczn¹ i specjalistyczn¹ opiekê zdrowotn¹. Wielu ekspertów wskazuje jednak na
potrzebê zwiêkszenia zakresu kszta³cenia klinicznego przysz³ych lekarzy w jednostkach mniej specjalistycznych, co wynika
z faktu transformacji œwiadczeñ zdrowotnych w kierunku medycyny zapobiegawczej15.
Jak wspomniano we wstêpie artyku³u, liczba studentów, którzy w danym roku akademickim mog¹ rozpocz¹æ kszta³cenie na
kierunku lekarskim, ustalana jest corocznie przez ministra zdrowia w formie rozporz¹dzenia, które okreœla limit przyjêæ dla
poszczególnych uczelni (tabela 3).
Potwierdzeniem zaliczenia treœci przewidzianych w programie studiów kierunku lekarskiego jest dyplom lekarza, wydany
przez uczelniê medyczn¹16.
15
Rój J. (2011), Znaczenie czynnika finansowego w rozwoju technologii
medycznych w klinice uniwersyteckiej. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloñskiego. 41 ss.
16
Art.5 ust. 2a i 2b Ustawy z dnia 5 grudnia 2006 roku o zawodzie lekarza
i lekarza dentysty. Dz.U., 1997, Nr 28, poz. 152.
16
Tabela 3. Limity przyjêæ na kierunki lekarski i lekarsko-dentystyczny
w roku akademickim 2013/2014
Jednolite studia magisterskie
prowadzone w formie nie- stacjonarnej
w jêzyku innym ni¿ jêzyk polski
Miejsca dla
cudzoziemców*
Nazwa uczelni
Miejsca dla
obywateli polskich
Jednolite studia
magisterskie
prowadzone
w formie stacjonarnej w jêzyku polskim
Jednolite studia magisterskie
prowadzone w formie nie- stacjonarnej
w jêzyku polskim
Limity przyjêæ na kierunek lekarski – 2013 r. (28.08.2013)
Uniwersytet Medyczny w Bia³ymstoku
160
0
30
67
Collegium Medicum Uniwersytetu Miko³aja
150
5
30
48
Kopernika w Toruniu im. Ludwika
Rydygiera w Bydgoszczy
Gdañski Uniwersytet Medyczny
220
6
66
150
Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
515
3
152
90
Collegium Medicum Uniwersytetu
200
5
60
120
Jagielloñskiego w Krakowie
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
230
4
70
160
Uniwersytet Medyczny w £odzi
500**
5
120
76
Uniwersytet Medyczny im. Karola
220
2
44
140
Marcinkowskiego w Poznaniu
Pomorska Akademia Medyczna w Szczecinie 180
2
54
130
Warszawski Uniwersytet Medyczny
412
10
110
130
Akademia Medyczna im. Piastów Œl¹skich
220
16
90
150
we Wroc³awiu
Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski
100
0
0
100
w Olsztynie
Suma
3107
58
826
1361
*
**w tym 60 miejsc finansowanych przez Ministerstwo Obrony Narodowej.
îród³o: Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2013 r.
w sprawie limitów przyjêæ na studia medyczne.
17
LEKARSKI EGZAMIN KOÑCOWY
Kolejnym etapem kszta³cenia lekarzy, bêd¹cym jednym z warunków uzyskania pe³nego prawa wykonywania zawodu lekarza
jest z³o¿enie Lekarskiego Egzaminu Koñcowego (LEK) Egzamin
ten zosta³ wprowadzony ustaw¹ z dnia 28 kwietnia 2011 roku
o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, zastêpuj¹c dotychczasowy Lekarski Egzamin Pañstwowy (LEP). LEK po raz
pierwszy przeprowadzono w 2013 roku. Organem przeprowadzaj¹cym ww. egzaminy jest Centrum Egzaminów Medycznych17.
Egzamin ten przeprowadzany jest corocznie w dwóch sesjach – jesiennej i wiosennej w terminie 15-30 wrzeœnia oraz 15-28 lutego18.
Pozytywny wynik tego egzaminu uzyskuje osoba, która otrzyma³a co najmniej 56% maksymalnej liczby 200 punktów z testu19.
KSZTA£CENIE PODYPLOMOWE
W ustawie o zawodzie lekarza i lekarza dentysty widnieje zapis mówi¹cy o obowi¹zku doskonalenia zawodowego20.
Kszta³cenie podyplomowe bêd¹ce warunkiem realizacji ww.
obowi¹zku, lekarz mo¿e podj¹æ poprzez odbycie szkolenia specjalizacyjnego, nabywanie umiejêtnoœci z wê¿szych dziedzin
medycyny lub udzielanie konkretnych œwiadczeñ zdrowotnych.
Pierwszym etapem podyplomowego kszta³cenia lekarzy jest
odbycie tzw. sta¿u podyplomowego. Odbycie i zaliczenie sta¿u
podyplomowego warunkuje otrzymanie pe³nego prawa wykonywania zawodu lekarza. Sta¿ podyplomowy mo¿liwy jest
17
Za³¹cznik nr 1 Rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia z 22 czerwca 2010 r.
w sprawie Centrum Egzaminów Medycznych. Dz. Urz., MZ. Nr 9, poz. 55.
18
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 30 lipca 2012 roku w sprawie
Lekarskiego Egzaminu Koñcowego i Lekarsko-Dentystycznego Egzaminu
Koñcowego. Dz.U., 2012, poz. 903.
19
Ustawa z 5 grudnia 2006 roku o zawodzie lekarza i lekarza dentysty.
Dz.U., 1997, Nr 28, poz. 152.
20
Art. 18 pkt. 1 Ustawy z 5 grudnia 2006 roku o zawodzie lekarza i lekarza
dentysty. Dz.U., 1997, Nr 28, poz. 152.
18
do rozpoczêcia w dwóch terminach – od 1 paŸdziernika lub od
1 marca, a czas jego trwania wynosi 13 miesiêcy. Nadzór nad odbywaniem sta¿u podyplomowego sprawuje wojewoda. Lekarz
sta¿ysta odbywa sta¿ podyplomowy na podstawie umowy
o pracê zawartej na czas okreœlony21, 22. W celu umo¿liwienia odbycia sta¿u podyplomowego, okrêgowa rada lekarska przyznaje
osobie posiadaj¹cej tytu³ zawodowy lekarza, ograniczone prawo
wykonywania zawodu. Ograniczonoœæ ta polega m.in. na braku
uprawnieñ do przepisywania recept i wydawania opinii lekarskich23. Wszystkie procedury medyczne przewidziane w programie sta¿u podyplomowego, lekarz wykonuje pod bezpoœrednim
nadzorem opiekuna, tj. lekarza posiadaj¹cego odpowiednie
kwalifikacje.
Celem odbycia sta¿u podyplomowego jest pog³êbienie wiedzy teoretycznej i przyswojenie praktycznych umiejêtnoœci, które stanowi¹ przygotowanie lekarza do samodzielnego wykonywania zawodu. Lekarz, który z wynikiem pozytywnym z³o¿y³
LEK oraz ukoñczy³ sta¿ podyplomowy otrzymuje tzw. pe³ne
prawo wykonywania zawodu.
Wprowadzona w 2011 r. nowelizacja ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty znios³a obowi¹zek sta¿u lekarskiego.
W praktyce wi¹¿e siê to z koniecznoœci¹ przeniesienia czêœci zajêæ praktycznych z kszta³cenia podyplomowego do kszta³cenia
objêtego tokiem studiów, czyli staje siê obci¹¿eniem finansowym
dla uczelni. Z drugiej zaœ strony œrodowisko lekarskie zwraca
uwagê na problemy wynikaj¹ce z pozbawienia m³odych lekarzy
nauczania podstaw praktycznych aspektów zawodu przed
otwarciem specjalizacji.
Kolejnym etapem kszta³cenia lekarzy jest kszta³cenie specjalizacyjne – proces uzyskiwania tytu³u zawodowego specjalisty
21
Dz.U., 1997, Nr 28, poz. 152.
22
Art. 7.1. Rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 wrzeœnia 2012 roku
w sprawie sta¿u podyplomowego lekarza i lekarza dentysty. Dz.U., 2014,
poz. 474.
23
Dz.U., 1997, Nr 28, poz. 152.
19
w okreœlonej dziedzinie medycyny. Lekarz uzyskuje tytu³ specjalisty po odbyciu szkolenia specjalizacyjnego oraz po z³o¿eniu
z wynikiem pozytywnym Pañstwowego Egzaminu Specjalizacyjnego (PES)24.
Lekarz chc¹cy odbyæ szkolenie specjalizacyjne w wybranej
przez siebie dziedzinie medycyny, musi z³o¿yæ odpowiedni
wniosek do wojewody z obszaru województwa, na którego terenie zamierza odbywaæ szkolenie specjalizacyjne25. W postêpowaniu konkursowym, które przeprowadza siê, gdy liczba
kandydatów chc¹cych odbywaæ szkolenie w danej dziedzinie
medycyny jest wiêksza ni¿ liczba miejsc szkoleniowych,
uwzglêdnia siê:
• w przypadku lekarza wystêpuj¹cego o rozpoczêcie specjalizacji w trybie rezydentury wynik LEK,
• w przypadku lekarza wystêpuj¹cego o rozpoczêcie specjalizacji w trybie pozarezydenckim – wynik egzaminu w zakresie odpowiedniej specjalizacji I lub II stopnia lub PES lub
wynik LEK.
Do odbywania kursu specjalizacyjnego kwalifikuje siê lekarzy w liczbie odpowiadaj¹cej liczbie miejsc przyznanych na dane
postêpowanie kwalifikacyjne w danej dziedzinie medycyny
w danym województwie albo posiadanych przez dany podmiot,
w kolejnoœci od najwy¿szego uzyskanego wyniku postêpowania
konkursowego, przy czym lekarz w tym samym czasie mo¿e odbywaæ tylko jedno szkolenie specjalizacyjne26.
Proces kszta³cenia specjalizacyjnego mo¿e odbywaæ siê
w trybie rezydenckim i pozarezydenckim. Liczbê miejsc specjalizacyjnych w trybie rezydenckim (tj. realizowanym na podstawie
umowy o pracê podpisanej na czas trwania szkolenia specjalizacyjnego), og³asza minister zdrowia. Zapotrzebowanie na licz24
Dz.U., 1997, Nr 28, poz. 152.
25
Art. 16c. Ustawy z 5 grudnia 2006 roku o zawodzie lekarza i lekarza
26
Art. 16d. Ustawy z 5 grudnia 2006 roku o zawodzie lekarza i lekarza
20
bê miejsc specjalizacyjnych zg³aszaj¹ wojewodowie, uwzglêdniaj¹c takie kryteria jak: wolne miejsca szkoleniowe na terenie
danego województwa, potrzeby zdrowotne spo³eczeñstwa oraz
dostêpnoœæ œwiadczeñ zdrowotnych z danej dziedziny medycyny w danym województwie27.
Inne tryby odbywania szkolenia specjalizacyjnego to:
• umowa o pracê zawarta z podmiotem prowadz¹cym szkolenie specjalizacyjne z danej dziedziny medycyny lub innym
podmiotem, który umo¿liwia realizacjê czêœci programu specjalizacji,
• p³atny urlop szkoleniowy,
• umowa cywilnoprawna zawarta z odpowiednim podmiotem,
• poszerzenie zajêæ stacjonarnych studiów doktoranckich o treœci programu specjalizacyjnego.
Obecnie, po nowelizacji ustawy o zawodzie lekarza i lekarza
dentysty, lekarze przystêpuj¹cy do postêpowania kwalifikacyjnego od 1 paŸdziernika 2014 roku, realizuj¹ kszta³cenie specjalizacyjne w systemie modu³owym. System ten sk³ada siê z modu³u
podstawowego, obejmuj¹cego podstawowy zakres wiedzy teoretycznej i praktycznej z danej dziedziny medycyny, oraz modu³u specjalistycznego, ukierunkowanego na profil specjalizacji. Po
zaliczeniu szkolenia w zakresie modu³u podstawowego lub
modu³u jednolitego w³aœciwego dla danej specjalizacji, lekarz
mo¿e kontynuowaæ szkolenie w zakresie modu³u specjalistycznego. W za³o¿eniu zmian w zakresie zasad uzyskiwania specjalizacji
by³o skrócenie czasu otrzymania tytu³u specjalisty poprzez wprowadzenie dla okreœlonych specjalizacji wspólnego modu³u podstawowego28. Wyró¿niono piêæ modu³ów podstawowych29:
• chirurgia ogólna,
• choroby wewnêtrzne,
27
Dz.U., 1997, Nr 28, poz. 152.
28
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 2 stycznia 2013 roku w sprawie
specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. Dz.U., 2013, poz. 26.
29
Za³¹cznik Nr 2 Rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia z 2 stycznia 2013 roku
w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. Dz.U., 2013, poz. 26.
21
otorynolaryngologia,
patomorfologia,
pediatria.
W nowym trybie specjalizacji istnieje mo¿liwoœæ zmiany kierunku specjalizacji po zaliczeniu modu³u podstawowego, a warunkiem jest pozytywne przejœcie procesu kwalifikacyjnego na
dany modu³ specjalistyczny30. Szkolenie specjalizacyjne przeprowadzane jest na podstawie programu specjalizacji ustalonego dla ka¿dej dziedziny medycyny, który opracowuje i aktualizuje zespó³ ekspertów powo³any przez Dyrektora Centrum
Medycznego Kszta³cenia Podyplomowego (CMKP), a zatwierdza minister zdrowia.
Rezydentury finansowane s¹ przez ministra zdrowia ze œrodków Funduszu Pracy, które przekazywane s¹ do podmiotu prowadz¹cego szkolenie specjalizacyjne. Wysokoœæ wynagrodzenia
jakie otrzymuje lekarz rezydent ustala minister zdrowia31. Wysokoœæ wynagrodzenia ró¿nicowana jest w zale¿noœci od dziedziny medycyny, w której odbywa siê szkolenie specjalizacyjne,
w szczególnoœci dziedzin uznanych za priorytetowe. Minister
zdrowia w drodze rozporz¹dzenia wyró¿ni³ 16 dziedzin uznanych za priorytetowe: anestezjologia i intensywna terapia, geriatria, chirurgia onkologiczna, ginekologia onkologiczna, hematologia, medycyna ratunkowa, medycyna rodzinna, neonatologia,
neurologia dzieciêca, onkologia kliniczna, onkologia i hematologia dzieciêca, patomorfologia, pediatria, psychiatria dzieci i m³odzie¿y, radioterapia onkologiczna, stomatologia dzieciêca32.
Proces kszta³cenia specjalizacyjnego odbywa siê pod kierunkiem lekarza – kierownika specjalizacji, wyznaczonego przez kierownika danego podmiotu. Kierownikiem specjalizacji mo¿e byæ
lekarz posiadaj¹cy II stopieñ specjalizacji lub tytu³ specjalisty
•
•
•
30
Art. 16, pkt. 1, 2 i 3 Ustawy z 5 grudnia 2006 roku o zawodzie lekarza
i lekarza dentysty. Dz.U., 1997, Nr 28 poz. 152.
31
Obwieszczenie Prezesa G³ównego Urzêdu Statystycznego w Dzienniku
Urzêdowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” do 15 stycznia
ka¿dego roku, w wysokoœci nie mniejszej ni¿ 70% tego wynagrodzenia.
32
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 20 grudnia 2012 r. w sprawie
okreœlenia priorytetowych dziedzin medycyny. Dz.U., 2012, poz. 1489.
22
z danej dziedziny medycyny. £¹czny czas trwania szkolenia specjalizacyjnego, w zakresie modu³ów podstawowego oraz szczegó³owego jest zale¿ny od dziedziny medycyny w której odbywa
siê szkolenie i waha od 4 do 10 lat33.
Wiedza teoretyczna i umiejêtnoœci praktyczne, które lekarz nabywa w trakcie szkolenia specjalizacyjnego podlegaj¹ weryfikacji
poprzez: z³o¿enie kolokwiów cz¹stkowych z wiedzy teoretycznej
oraz umiejêtnoœci praktycznych, z³o¿enie sprawdzianu z zakresu
okreœlonego programem danego kursu szkoleniowego oraz ocenê
pracy naukowej, opublikowanej w recenzowanym czasopiœmie
naukowym, której lekarz jest autorem lub wspó³autorem.
Zakoñczeniem szkolenia specjalizacyjnego jest z³o¿enie Pañstwowego Egzaminu Specjalizacyjnego (PES), którego pozytywny wynik warunkuje otrzymanie dyplomu.
Ka¿dy lekarz jest zobligowany do doskonalenia zawodowego w formie kszta³cenia ustawicznego, a potwierdzeniem aktywnoœci zawodowej lekarza i dope³nienia obowi¹zku doskonalenia
zawodowego jest uzyskanie przez niego odpowiedniej liczby
punktów edukacyjnych34. Kszta³cenie ustawiczne obejmuje doskonalenie w ró¿nych formach, np.: udzia³ w krajowym lub zagranicznym kongresie/zjeŸdzie/konferencji/warsztatach, udzia³
w szkoleniach organizowanych w miejscu zatrudnienia danego
lekarza, udzia³ w programie edukacyjnym akredytowanym
przez towarzystwo naukowe, napisanie i opublikowanie ksi¹¿ki
medycznej, artyku³u w recenzowanym czasopiœmie naukowym
lub indywidualn¹ prenumeratê indeksowanego czasopisma.
Punkty edukacyjne przyznawane s¹ za poszczególne formy
kszta³cenia podyplomowego w liczbie okreœlonej dla ka¿dej
z form doskonalenia zawodowego35. Lekarz realizuj¹cy obo33
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 2 stycznia 2013 roku w sprawie
specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. Dz.U., 2013, poz. 26.
34
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 6 paŸdziernika 2004 roku
w sprawie sposobów dope³nienia obowi¹zku doskonalenie zawodowego
lekarzy i lekarzy dentystów. Dz.U. 2004 nr 231, poz. 2326.
35
Za³¹cznik Rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia z 6 paŸdziernika 2004 roku
w sprawie sposobów dope³nienia obowi¹zku doskonalenie zawodowego
23
wi¹zek doskonalenia zawodowego prowadzi Ewidencjê Doskonalenia Zawodowego. Na koniec czteroletniego okresu rozliczeniowego przedstawia okrêgowej radzie lekarskiej prowadzon¹ ewidencjê wraz z dokumentami potwierdzaj¹cymi. Za dope³nienie
obowi¹zku doskonalenia zawodowego uznaje siê uzyskanie
przez lekarza 200 punktów edukacyjnych w czteroletnim okresie
rozliczeniowym. Obecnie, za niedope³nienie obowi¹zku doskonalenia nie s¹ przewidziane ¿adne konsekwencje – fakt ten odnotowywany jest jedynie w okrêgowym rejestrze lekarzy36. Jednak
zgodnie z uchwa³¹ Naczelnej Rady Lekarskiej37, lekarz ubiegaj¹cy siê o stanowisko kierownicze w podmiocie prowadz¹cym
dzia³alnoœæ lecznicz¹, czy wystêpuj¹cy o zmianê dotychczasowych warunków zatrudnienia, oprócz dokumentu potwierdzaj¹cego posiadanie prawa wykonywania zawodu, przedstawia
wpis potwierdzaj¹cy dope³nienie obowi¹zku doskonalenia zawodowego oraz liczbê uzyskanych punktów edukacyjnych.
Mo¿liwoœci i bariery rozwoju zawodowego polskich lekarzy
by³y przedmiotem badañ Oœrodka Studiów, Analiz i Informacji
Naczelnej Izby Lekarskiej we wspó³pracy z Instytutem Filozofii
i Socjologii PAN38. Badanie zosta³o przeprowadzane przy u¿yciu
kwestionariusza, wziê³o w nim udzia³ 837 lekarzy. Wyniki badania ujawni³y istotne wnioski dotycz¹ce rozwoju zawodowego lekarzy oraz opinii dotycz¹cych metod kszta³cenia. Dla prawie
90% respondentów bior¹cych udzia³ w badaniu, rozwój zawodowy polega na uzyskaniu specjalizacji w wybranych dziedzinach
medycyny, natomiast dla 67,6% respondentów rozwój zawodowy polega na korzystaniu z innych form kszta³cenia, za które
uzyskuje siê punkty edukacyjne. Wed³ug 32,5% respondentów
poziom umiejêtnoœci praktycznych jest ni¿szy ni¿ piêæ lat temu.
36
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 6 paŸdziernika 2004 roku
w sprawie sposobów dope³nienia obowi¹zkudoskonalenia zawodowego
37
Uchwa³a Naczelnej Rady Lekarskiej z 17 grudnia 2044 roku w sprawie
doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów.
38
Oœrodek Studiów, Analiz i Informacji Naczelnej Izby Lekarskiej przy
wspó³pracy z Instytutem Filozofii i Socjologii PAN, Mo¿liwoœci i bariery rozwoju
zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów, Warszawa, 2012.
24
Respondenci podkreœlili, ¿e doskonalenie zawodowe jest bardzo
wa¿nym elementem rozwoju zawodowego i maj¹ œwiadomoœæ
jego istotnoœci dla jakoœci œwiadczonych us³ug medycznych.
ROLA SZPITALI UNIWERSYTECKICH
W KSZTA£CENIU KADR MEDYCZNYCH
Bazê dydaktyczn¹, w której uczelnie medyczne realizuj¹ nauczanie kliniczne, stanowi¹ szpitale uniwersyteckie (SU). ¯aden
z polskich aktów prawnych nie podaje wprost definicji szpitala
uniwersyteckiego. Szpital uniwersytecki jest organizacj¹ szczególn¹, prowadz¹c¹ dzia³alnoœæ lecznicz¹ powi¹zan¹ z realizacj¹
zadañ dydaktycznych i badawczych39, ³¹cz¹c¹ i przenikaj¹c¹
dwa systemy – system ochrony zdrowia i system szkolnictwa
wy¿szego. Odlipca 2001 roku, funkcje podmiotów tworz¹cych
dla szpitali uniwersyteckich pe³ni¹ uczelnie medyczne lub Centrum Medycznemu Kszta³cenia Podyplomowego40.
W Polsce dzia³aj¹ obecnie 43 szpitale uniwersyteckie, dla których podmiotem tworz¹cym jest uczelnia medyczna lub Centrum Medyczne Kszta³cenia Podyplomowego. Wszystkie SU
prowadzone s¹ w formie samodzielnych publicznych zak³adów
opieki zdrowotnej. Szpital uniwersytecki, tak jak pozosta³e podmioty dzia³aj¹ce w formie SPZOZ mog¹ przekszta³caæ siê w niepubliczne zak³ady opieki zdrowotnej. Organem dokonuj¹cym
przekszta³cenia SU w spó³kê prawa handlowego jest rektor
w³aœciwej uczelni medycznej lub dyrektor CMKP41.
39
Ustawa o dzia³alnoœci leczniczej z dnia 11 kwietnia 2011 roku Dz.U.,
2011, Nr 112, poz. 654.
40
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 15 paŸdziernika 2001 roku
w sprawie wykazu szpitali klinicznych oraz pañstwowych uczelni
medycznych i pañstwowych uczelni prowadz¹cych dzia³alnoœæ dydaktyczn¹
i badawcz¹ w dziedzinie nauk medycznych w³aœciwych do przejêcia
uprawnieñ organu za³o¿ycielskiego. Dz.U. 2001. nr 135, poz. 1525.
41
Art. 75 ust. 3 i 4 Ustawy o dzia³alnoœci leczniczej z dnia 11 kwietnia 2011
roku. Dz.U., 2011. Nr 112, poz. 654.
25
Podstawê prawn¹ dla dzia³alnoœci szpitali uniwersyteckich,
jako podmiotów prowadz¹cych dzia³alnoœæ lecznicz¹, stanowi
ustawa o dzia³alnoœci leczniczej z 11 kwietnia 2011 roku wraz
z aktami wykonawczymi, która okreœla m.in. zasady ich funkcjonowania, wykonywania dzia³alnoœci leczniczej, ustala normy
czasu pracy pracowników oraz wskazuje organy pe³ni¹ce nadzór nad ich dzia³alnoœci¹. Z kolei dzia³alnoœæ dydaktyczna oraz
badawczo-rozwojowa szpitali uniwersyteckich regulowana jest
zarówno przez przepisy ustawy o dzia³alnoœci leczniczej jak
i ustawy prawo o szkolnictwie wy¿szym42.
Podstawa prawna realizacji zadañ dydaktycznych szpitali
uniwersyteckich nie jest jednoznaczna – przepisy reguluj¹ce ten
obszar dzia³alnoœci znajduj¹ swe Ÿród³o zarówno w ustawie prawo o szkolnictwie wy¿szym jak i ustawie o dzia³alnoœci leczniczej. Kszta³cenie przed- i podyplomowe w zawodach medycznych w zakresie praktycznych zajêæ klinicznych odbywa siê
w szpitalach uniwersyteckich stanowi¹cych bazê dydaktyczn¹
dla uczelni medycznych. Szpital, dla którego uczelnia medyczna
lub CMKP jest podmiotem tworz¹cym, zobowi¹zany jest na
mocy ustawy o dzia³alnoœci leczniczej, do udostêpniania uczelni
medycznej jednostek organizacyjnych niezbêdnych do prowadzenia kszta³cenia przed- i podyplomowego w zawodach medycznych43. Wykonywanie zadañ z zakresu edukacji polega na
prowadzeniu przez nauczycieli akademickich w jednostkach
szpitala zajêæ dydaktycznych. Zajêcia te nierozerwalnie zwi¹zane s¹ z udzielaniem œwiadczeñ zdrowotnych, na których wykonywanie nauczyciele akademiccy posiadaj¹ odrêbn¹ umowê
zawart¹ pomiêdzy dyrekcj¹ szpitala a podmiotem tworz¹cym tj.
uniwersytetem medycznym44. Podstawow¹ jednostk¹ organizacyjn¹ uczelni, w której prowadzona jest dzia³alnoœæ medyczna,
42
Ustawa z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wy¿szym. Dz.U., 2005.
Nr 164, poz. 1365.
43
Ustawa o dzia³alnoœci leczniczej z dnia 11 kwietnia 2011 roku. Dz.U.
2011. Nr 112, poz. 654.
44
Rój J. (2011). Znaczenie czynnika finansowego w rozwoju technologii
Ekonomicznego. 103-104 ss.
26
naukowa oraz kszta³cone s¹ kadry naukowe w okreœlonej specjalnoœci jest klinika uniwersytecka. W ramach praktycznego nauczania klinicznego przygotowuj¹cego do wykonywania
zawodu medycznego, studenci mog¹ braæ udzia³ w udzielaniu
œwiadczeñ zdrowotnych, ale wy³¹cznie pod œcis³ym nadzorem
personelu medycznego45. Zadania te, kszta³cenie i udzielanie
œwiadczeñ zdrowotnych, w klinice uniwersyteckiej wzajemnie
siê uzupe³niaj¹ i na siebie oddzia³uj¹46.
îród³em finansowania zadañ wykonywanych przez szpital
uniwersytecki w zakresie kszta³cenia klinicznego studentów jest
bud¿et, którego dysponentem jest minister zdrowia47. Œrodki finansowe na œwiadczenia zdrowotne w ramach kszta³cenia studentów studiów stacjonarnych przekazywane s¹ w formie
dotacji od uczelni medycznej48. Ostateczn¹ wartoœæ œrodków finansowych, która wp³ywa do kliniki uniwersyteckiej z tytu³u
wykonywania zadañ kszta³cenia klinicznego studentów, okreœla
umowa zawarta miedzy rektorem uczelni medycznej a dyrektorem szpitala uniwersyteckiego49.
Szczegó³owe zasady przyznawania dotacji dla uczelni medycznych stanowi¹ Za³¹cznik nr 9 obwieszczenia Ministra Nauki
i Szkolnictwa Wy¿szego z dnia 10 marca 2014 roku w sprawie
sposobu podzia³u dotacji z bud¿etu pañstwa dla uczelni publicznych i niepublicznych50.
45
Art. 21 ust.3 Ustawy o dzia³alnoœci leczniczej z 11 kwietnia 2011 roku.
Dz.U. 2011. Nr 112, poz. 654.
46
Ekonomicznego. 8 ss.
47
Ustawa szkolnictwo wy¿sze art. 94 pkt. 3 ust. 6.
48
Art. 9 Ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wy¿szym.
Dz.U. 2005. nr 164, poz. 1365.
49
Ekonomicznego. 103-104 ss.
50
Obwieszczenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego z dnia 10 marca
2014 roku w sprawie sposobu podzia³u dotacji z bud¿etu pañstwa dla uczelni
publicznych i niepublicznych.
27
Realizacja zadañ dydaktycznych studiów niestacjonarnych
finansowana jest z op³at wnoszonych przez studentów, których
wysokoœæ ustalana jest w drodze zarz¹dzenia rektora uczelni.
W analizie pt. Rola szpitali uniwersyteckich w kszta³ceniu kadr
medycznych – analiza na przyk³adzie Szpitala Uniwersyteckiego
w Krakowie51 dokonano porównania limitów przyjêæ na uczelnie
medyczne za rok 2013 z liczb¹ ³ó¿ek szpitali uniwersyteckich poszczególnych uczelni medycznych. Analiza ta mia³a charakter
uproszczony (bra³a pod uwagê jedynie zale¿noœæ mo¿liwoœci dydaktycznych od liczby posiadanych ³ó¿ek klinicznych), nie brano w niej pod uwagê takich czynników jak: zaplecze kadrowe,
finansowe, czy technologiczne, które równie¿ determinuj¹ mo¿liwoœæ zwiêkszenia przyjêæ na studia medyczne. Dane dotycz¹ce
liczby ³ó¿ek poszczególnych szpitali uniwersyteckich uzyskano
na drodze ankiety telefonicznej oraz dokumentów rejestracyjnych poszczególnych szpitali udostêpnionych przez CSIOZ.
Dane dotycz¹ce limitów przyjêæ uzyskano z rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia z dnia z dnia 20 sierpnia 2013 r. w sprawie limitu
przyjêæ na kierunki lekarski i lekarsko-dentystyczny. WskaŸnik
liczby studentów rozpoczynaj¹cych studia na kierunku
lekarskim przypadaj¹cych na 1 ³ó¿ko szpitalne zosta³ obliczony
ze wzoru:
limit przyjêæ
wskaŸnik liczby studentów na 1 ³ ó¿ko szpitalne =
liczba ³ó¿ek
Œrednia wartoœæ wskaŸnika liczby studentów przypadaj¹cych na 1 ³ó¿ko szpitalne wynosi 0,35. Najmniejsz¹ wartoœæ
wskaŸnika odnotowano w przypadku szpitali, dla których podmiotem tworz¹cym jest Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu,
0,15 studenta na 1 ³ó¿ko szpitalne, a najwiêksz¹ wartoœæ tego
wskaŸnika odnotowano w przypadku szpitala uniwersyteckiego
Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie – 1,37 stu51
Œciubisz M., Rola szpitali uniwersyteckich w kszta³ceniu kadr medycznych –
analiza na przyk³adzie Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, Kraków, wrzesieñ
2014.
28
denta na 1 ³ó¿ko szpitalne. Tylko w przypadku 2 uczelni medycznych wartoœæ ww. wskaŸnika przyjmuje wartoœæ powy¿ej
œredniej, tj. Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie
oraz Uniwersytetu Medycznego w £odzi (0,46).W przypadku
pozosta³ych uczelni medycznych wartoœæ tego wskaŸnika jest ni¿sza od œredniej. Tak du¿e zró¿nicowanie wartoœci wskaŸnika
œwiadczyæ mo¿e o wystêpowaniu znacznego niewykorzystanego potencja³u dydaktycznego uczelni medycznych. Przeprowadzenie uproszczonej prognozy, której scenariusz zak³ada
zwiêkszenie limitów przyjêæ na kierunek lekarski do œredniej
wynosz¹cej 0,35 studenta na 1 ³ó¿ko. Oczywiœcie podstawowym
problemem pozostaje kwestia finansowania. Niemniej jednak,
niepe³ne wykorzystanie potencja³u dydaktycznego szpitali uniwersyteckich, stanowiæ powinno obszar zainteresowania decydentów polityki zdrowotnej. Szczególnie istotne wydaje siê
wykorzystanie dostêpnej i doœwiadczonej bazy dydaktycznej
uczelni publicznych. Bez zwiêkszenia liczby osób przyjmowanych na studia kierunku lekarskiego niemo¿liwe bêdzie
rozwi¹zanie problemu niedoboru kadr medycznych.
KSZTA£CENIE LEKARZY W WYBRANYCH
KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
Czas trwania kszta³cenia lekarzy w krajach europejskich jest
zró¿nicowany. W tabeli 4 przedstawiono d³ugoœæ czasu kszta³cenia lekarzy w wybranych krajach europejskich, dziel¹c œcie¿kê
kszta³cenia na trzy etapy. Etap pierwszy to okres studiów na kierunku lekarskim – Basic Medical Training, waha siê od 5 lat na Malcie do 7 lat w Belgii. Sta¿ jako etap kszta³cenia dyplomowego
(Practical Training), w niektórych krajach nie wystêpuje, a w innych siêga do 18 miesiêcy (Dania, Niemcy). Kolejnym etapem
edukacji jest General Medical Training, którego d³ugoœæ jest zró¿nicowana w poszczególnych krajach: np. w Czechach nie wystêpuje, a w Chorwacji, czy w Niemczech obejmuje 4 lata praktyki.
Ostatni etap kszta³cenia – Specialist Medical Training to czas na
29
zdobycie specjalizacji. Okres ten jest zró¿nicowany w zale¿noœci
od kraju i rodzaju specjalizacji, najd³u¿ej trwa w Austrii (min.
6 lat), Danii (4-7,5 lat) oraz w Grecji (4-7 lat).
Tabela 4. Czas trwania kszta³cenia i szkoleñ dla studentów kierunku
lekarskiego w krajach UE
Kraj
Austria
Basic Medical Training
6 years
General Medical
Training
3 years
Specialist Medical
Training
Min. of 6 years
Belgia
7 years
2-3 years
2-6 years
Bu³garia
6 years
n/a
4 -6 years
Chorwacja
6 years + 12 months 4 years
practical training
5 years
Czechy
6 years
5 years compulsory
training
Dania
6 years + 18 months 3,5 years
practical training
4-7.5 years
Estonia
6 years
3-5 years
0 years
n/a
Finlandia
6 years
3 years
5-6 years
Francja
6 years
2.5 years
4-6 years
Niemcy
6 years + 18 months 3-4 years
practical training
4-6 years
Grecja
6 years
3 years
4-7 years
Wêgry
6 years
n/a
n/a
Islandia
6 years + 12 months n/a
practical training
Min. 4.5 years
W³ochy
6 years
3 years
4-6 years
£otwa
6 years
n/a
Av. 3 years
Litwa
practical training
3-5 years
Malta
practical training
n/a
îród³o: Unia Europejska, EU level Collaboration on Forecasting Health
Workforce Needs, Workforce Planning and Health Workforce Trends
– A Feasibility Study, 2012
30
Analiza czasu trwania kszta³cenia lekarzy na poszczególnych
etapach edukacji w krajach europejskich wskazuje na doœæ du¿¹
ró¿norodnoœæ w tym zakresie. D³ugoœæ œcie¿ki edukacyjnej polskiego lekarza na tle pozosta³ych krajów, by³a stosunkowo
d³uga, w tym kontekœcie skrócenie czasu trwania specjalizacji
w Polsce jest uzasadnione, choæ mo¿na spotkaæ g³osy przeciwników tego rozwi¹zania.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Polityka kszta³towania kadr lekarskich w naszym kraju jest
zdecydowanie niewystarczaj¹ca. Brak jest w Polsce formalnych struktur oraz dokumentów kierunkowych w zakresie
planowania kadr lekarskich, jak równie¿ regularnych prognoz planistycznych (choæ pojawiaj¹ siê prognozy samorz¹du lekarskiego i prace eksperckie w tym obszarze), co
jest jedn¹ z przyczyn powa¿nych problemów z zapewnieniem dostêpnoœci do œwiadczeñ zdrowotnych.
• Diagnoza stanu zasobów kadry lekarskiej jest bardzo niekorzystna, zarówno w ujêciu iloœciowym (najni¿szy wœród krajów OECD regionu europejskiego wskaŸnik zatrudnienia
lekarzy), jak i demograficznym (starzej¹ca siê struktura wiekowa tej grupy zawodowej), co w perspektywie najbli¿szych
lat mo¿e spowodowaæ nasilenie problemu dostêpnoœci do
œwiadczeñ zdrowotnych.
• Proces kszta³cenia lekarzy jest procesem d³ugotrwa³ym,
okres od rozpoczêcia studiów medycznych do ukoñczenia
specjalizacji trwa na ogó³ od kilku do kilkunastu lat (w zale¿noœci od rodzaju specjalizacji). Ponadto lekarz zobligowany
jest do ci¹g³ej aktualizacji wiedzy w ramach kszta³cenia ustawicznego, mimo to, liczba kandydatów nas studia lekarskie
od lat jest bardzo wysoka i tendencja ta siê nie zmienia.
Dy
namika liczby dostêpnych miejsc na kierunku lekarskim
•
zmienia siê nieznacznie, liczba miejsc wzrasta g³ównie na
•
31
studiach dla obcokrajowców, czyli osób, które najprawdopodobniej docelowo nie zasil¹ polskiego systemu zdrowotnego.
Limity przyjêæ na studia stacjonarne na kierunku lekarskim
od lat utrzymuj¹ siê na mniej wiêcej sta³ym poziomie (w roku
akademickim 2013/2014 na studiach stacjonarnych by³o ich
3107). Resort zdrowia, zamiast otwieraæ zawód dla wiêkszej
liczby osób, stawia raczej na skrócenie œcie¿ki kszta³cenia, co
skutkowa³o zniesieniem sta¿u podyplomowego oraz skróceniem czasu specjalizacji poprzez wprowadzenie systemu
modu³owego.
• Mo¿liwoœci kszta³cenia personelu lekarskiego przez uczelnie
medyczne uzale¿nione jest od wielu czynników, m.in. potencja³u edukacyjnego szpitali uniwersyteckich, stanowi¹cych
dla uczelni medycznych bazê dydaktyczn¹ umo¿liwiaj¹c¹ realizacjê procesu kszta³cenia w ramach praktycznych zajêæ klinicznych, odbywaj¹cych siê z wykorzystaniem infrastruktury i zasobów tych szpitali. Uproszczona, jednoczynnikowa
analiza wskaŸnika liczby studentów przyjmowanych na pierwszy rok studiów przypadaj¹cych na 1 ³ó¿ko szpitalne wykaza³a, i¿ istnieje mo¿liwoœæ zwiêkszenia limitów przyjêæ na
kierunek lekarski.
• Niepe³ne wykorzystanie potencja³u dydaktycznego szpitali
uniwersyteckich powinno stanowiæ obszar zainteresowania
decydentów polityki zdrowotnej – wed³ug œrodowiska lekarskiego to w³aœnie zwiêkszenie liczby osób przyjmowanych
na studia na kierunku lekarskim jest drog¹ do rozwi¹zania
problemu niedoboru kadry lekarskiej w polskim systemie
zdrowotnym, a tym samym poprawy dostêpnoœci do œwiadczeñ zdrowotnych.
32
BIBLIOGRAFIA
European Union, „EU level Collaboration on Forecasting Health
Workforce Needs, Workforce Planning and Health Workforce Trends
– A Feasibility Study” May2012.
Domaga³a A., Planowanie kadr medycznych systemu zdrowotnego – potrzeba czy koniecznoœæ?, Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia, Zdrowie Publiczne i Zarzadzanie, 2013: T. 11, nr 2,
s. 148-158.
Lisowska B., Demograficzna katastrofa w medycynie. Za 10 lat
Polska bêdzie musia³a sprowadzaæ lekarzy z zagranicy, Gazeta Prawna, 03.03.2014, http://serwisy.gazetaprawna.pl/zdrowie /artykuly/781219,demograficzna-katastrofa-w-medycynie-za-10-latpolska-bedzie-musiala-sprowadzac-lekarzy-z-zagranicy.html,
[dostêp 10.10.2014].
W³odarczyk C.W., Domaga³a A., Kadry medyczne opieki
zdrowotnej. Niektóre problemy, postulowane dzia³ania. Zarz¹dzanie Zasobami Ludzkimi, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,
Nr 2/2011, s. 30.
Rój J. (2011). Znaczenie czynnika finansowego w rozwoju technologii medycznych w klinice uniwersyteckiej. Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego. 103-104 ss.
OECD, Health at a Glance 2013 OECD Indicators [dok.
elektr.] http://www.oecd.org/els/health-systems/Health-at-a-Glance-2013.pdf (16.08.2014).
Œciubisz M., Rola szpitali uniwersyteckich w kszta³ceniu kadr medycznych – analiza na przyk³adzie Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, Kraków, wrzesieñ 2014.
Oœrodek Studiów, Analiz i Informacji Naczelnej Izby Lekarskiej przy wspó³pracy z Instytutem Filozofii i Socjologii PAN,
Mo¿liwoœci i bariery rozwoju zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów,Warszawa, 2012.
CSIOZ. Biuletyn Statystyczny Ministerstwa Zdrowia
(2009-2013) [dok. elektr., dostêp 10.10.2014]] http://www.csioz.
gov.pl/publikacja.php?id=6.
33
Akty prawne
Ustawa z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wy¿szym.
Dz.U., 2005. Nr 164, poz. 1365 z póŸn. zm.
Ustawa z 5 grudnia 2006 roku o zawodzie lekarza i lekarza
dentysty. Dz.U., 1997, Nr 28, poz. 152 z póŸn. zm.
Ustawa o dzia³alnoœci leczniczej z 11 kwietnia 2011 roku
Dz.U., 2011, Nr 112, poz. 654.
Ustawa z 28 kwietnia 2011 r. o systemie informacji w ochronie
zdrowia, Dz.U. nr 113, poz. 657.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 15 paŸdziernika 2001
roku w sprawie wykazu szpitali klinicznych oraz pañstwowych
uczelni medycznychi pañstwowych uczelni prowadz¹cych
dzia³alnoœæ dydaktyczn¹ i badawcz¹ w dziedzinie nauk medycznych w³aœciwych do przejêcia uprawnieñ organu za³o¿ycielskiego. Dz.U. 2001. nr 135, poz. 1525.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 6 paŸdziernika 2004
roku w sprawie sposobów dope³nienia obowi¹zku doskonalenie
zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów. Dz.U. 2004 nr 231,
poz. 2326.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 22 czerwca 2010 r.
w sprawie Centrum Egzaminów Medycznych. Dz. Urz., MZ.
Nr 9, poz. 55.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 9 maja 2012 roku w sprawie standardów kszta³cenia dla kierunków studiów: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielêgniarstwa i po³o¿nictwa. Dz.U., 2012, poz. 631.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 30 lipca 2012 roku
w sprawie Lekarskiego Egzaminu Koñcowego i Lekarsko-Dentystycznego Egzaminu Koñcowego. Dz.U., 2012, poz. 903.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 26 wrzeœnia 2012 roku
w sprawie sta¿u podyplomowego lekarza i lekarza dentysty.
Dz.U., 2014, poz. 474.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 20 grudnia 2012 r.
w sprawie okreœlenia priorytetowych dziedzin medycyny.
Dz.U., 2012, poz. 1489.
34
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z 2 stycznia 2013 roku
w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. Dz.U., 2013,
poz. 26.
Uchwa³a Naczelnej Rady Lekarskiej z 17 grudnia 2004 roku
w sprawie doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów.
35
Izabela Mendel
Tomasz Holecki
SPO£ECZNIE ODPOWIEDZIALNE
ZARZ¥DZANIE PLACÓWK¥
OCHRONY ZDROWIA
SOCIALLY RESPONSIBLE
MANAGEMENT OF THE HEALTH
INSTITUTION
STRESZCZENIE
CSR –
Corporate Social Responsibility obejmuje dzia³ania
etyczne dla zrównowa¿onego rozwoju z korzyœci¹ dla wszystkich
zainteresowanych stron i œrodowiska lokalnego. Zgodnie z ISO
26000 polityka CSR powinna stanowiæ kluczowy czynnik strategii
rozwoju organizacji biznesowych, instytucji akademickich i pozarz¹dowych, w tym instytucji zdrowotnych, w celu zapewnienia
ich w³aœciwego rozwoju i budowania ich pozytywnego wizerunku.
SUMMARY
CSR – Corporate Social Responsibility involves ethical action
for sustainable development for the benefit of all stakeholders
and the local environment. According to the ISO 26000 the CSR
policy should constitute a key factor of the strategy for business
36
organizations, academic and non-governmental institutions,
including the health institutions, ensuring their responsible
activity and building their positive reputation.
S³owa klucze: Odpowiedzialnoœæ, rozwój zrównowa¿ony,
interesariusze, œrodowisko lokalne
Keywords: Responsibility, sustainable development, stakeholders, local environment
WSTÊP
Spo³eczna Odpowiedzialnoœæ Organizacji (CSR – Corporate
Social Responsibility1) jest koncepcj¹ zak³adaj¹c¹, ¿e w strategii
organizacyjnej powinny byæ ujête dzia³ania maj¹ce na celu pogodzenie d¹¿enia do maksymalizacji zysków z wysokimi standardami bezpieczeñstwa oraz etyk¹ postêpowania. Jest ca³oœciow¹
koncepcj¹, stanowi¹c¹ implementacjê zasad zrównowa¿onego
rozwoju z uwzglêdnieniem aspektów ekonomicznych, œrodowiskowych oraz spo³ecznych, na grunt dzia³alnoœci strategicznej
i operacyjnej. Daleko wykracza poza jednostkowe dzia³ania na
rzecz œrodowiska naturalnego czy udzia³ w akcjach charytatywnych na rzecz spo³ecznoœci lokalnej, stanowi¹c kompleksowe
kreowanie swoistej metody kontaktowania siê organizacji z jej
otoczeniem2.
Polityka CSR, coraz powszechniej stosowana zarówno w organizacjach biznesowych jak i w podmiotach administracji publicznej oraz NGO. Dla organizacji biznesowych, pozarz¹dowych
oraz zwi¹zanych z administracj¹ publiczn¹, bycie „csr-owym”
1
Po opublikowaniu ISO 26000 – CSR w publikacjach o charakterze
zarówno popularnym jak i naukowym jest t³umaczone nie tylko jako
Spo³eczna Odpowiedzialnoœæ Biznesu, ale w³aœnie jako Spo³eczna
Odpowiedzialnoœæ Organizacji.
2
M. Kapias, Odpowiedzialnoœæ moralna fundamentem odpowiedzialnoœci spo³ecznej organizacji [w:] Spo³eczna odpowiedzialnoœæ – aspekty
teoretyczne i praktyczne [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego
w Katowicach „Studia Ekonomiczne”, Katowice 2011, s. 21.
I. Mendel, T. Holecki – SPO£ECZNIE ODPOWIEDZIALNE ...
37
jest odpowiedzi¹ na wspó³czesne uwarunkowania, tak zewnêtrzne jak i wewnêtrzne, przede wszystkim w odniesieniu do szerokiego grona interesariuszy3, jest oczekiwane i po¿¹dane.
Niestety w podmiotach ochrony zdrowia problematyka ta jest
s³abo zdiagnozowana, zapewne z uwagi na brak formalnych
profitów rozumianych jako mo¿liwoœci uzyskania dodatkowych
punktów w procesie akredytacji i kontraktowania.
Kluczowym dla CSR jest s³owo odpowiedzialnoœæ4. W ochronie zdrowia ma ono szczególne znaczenie, szczególnie ze wzglêdu na cechy rynku, który opiera siê na zaufaniu. Pacjent wybiera
dan¹ placówkê medyczn¹, oczekuj¹c bezpieczeñstwa, komfortu
oraz profesjonalnych dzia³añ ze strony pozytywnie nastawionego personelu. Jednak pacjenci oczekuj¹ równie¿ pozamedycznej
wartoœci dodanej5, np. w postaci zaanga¿owania na rzecz œrodowiska naturalnego i spo³ecznego, poszanowania praw cz³owieka, polityki prawoœci czy zrównowa¿onego rozwoju. Powi¹zanie tych walorów z dzia³alnoœci¹ strategiczn¹ zdecydowanie poprawia komunikacjê organizacji z interesariuszami6.
Celem opracowania jest wykazanie, ¿e dzia³alnoœæ placówki
ochrony zdrowia w duchu spo³ecznej odpowiedzialnoœci w obszarach, które obejmuje norma ISO 26000, przynosi konkretne
korzyœci samej organizacji, jej pracownikom oraz œrodowisku lokalnemu, w którym prowadzi swoj¹ dzia³alnoœæ.
3
Definicjê interesariuszy opracowa³ w 1984 roku R.E. Freeman; interesariuszem jest ka¿da osoba lub grupa osób, która mo¿e wywieraæ wp³yw na
dan¹ organzacjê lub na któr¹ ta organizacja wywiera wp³yw. R.E. Freeman,
Strategic Management: A Stakeholders approach, Boston: Pitman Publishing
Company 1984, s. 25.
4
Szerzej na ten temat: M.Kapias, Odpowiedzialnoœæ moralna fundamentem spo³ecznej odpowiedzialnoœci organizacji, [w:] Spo³eczna odpowiedzialnoœæ – aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach, „Studia Ekonomiczne”, Katowice 2011, ss. 22-24.
5
A. Œlifirska, Odpowiedzialnoœæ spo³eczna, Niedocenione dzia³ania [w:]
Hmagazin. Zarz¹dzanie i Marketing , marzec 2013, ss. 22-24.
6
E. Jastrzêbska, Wprowadzenie do koncepcji CSR i zrównowa¿onego
rozwoju, [w:] Jak uczyæ o spo³ecznej odpowiedzialnoœci i zrównowa¿onym
rozwoju. Przewodnik dla nauczycieli, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa
2011, s. 19.
38
1. CSR – ISTOTA I ZNACZENIE
Ewolucja CSR œciœle zwi¹zana jest z rozwojem systemowego
podejœcia do zarz¹dzania, którego szczególna dynamika przypada na lata dziewiêædziesi¹te XX wieku. Powi¹zaæ ten proces nale¿y g³ównie z normami i wytycznymi: ISO 9000 (zarz¹dzanie
jakoœci¹), ISO 14001 (zarz¹dzanie œrodowiskowe), SA 8000
(odpowiedzialnoœæ spo³eczna) i OHSAS 18001 (bezpieczeñstwo
i higiena pracy). Generaln¹ zasad¹ wspomnianych systemów
zarz¹dzania jest „robienie wszystkiego poprawnie ju¿ za pierwszym razem”7. Chodzi zatem o stworzenie takich procedur
i schematów dzia³ania, ¿eby mo¿liwym by³o eliminowanie potencjalnych b³êdów na etapie przygotowania do dzia³ania, czyli
wykluczenie mo¿liwoœci pojawienia siê dysfunkcji oraz brak koniecznoœci wprowadzania korekty. O ile kwestie techniczne mo¿na doœæ skutecznie udoskonaliæ, wdra¿aj¹c stosowne normy
i wytyczne, o tyle kwestie spo³eczne i etyczne pozostaj¹ poza zasiêgiem normalizacji i unifikacji. Tym samym uwidoczniaj¹ siê
dwa podstawowe motywy wprowadzania koncepcji spo³ecznej
odpowiedzialnoœci. Pierwsza o charakterze pozytywnym (tworzenie nowych szans dla organizacji) oraz druga o zabarwieniu
negatywnym (przeciwdzia³anie patologiom)8. Odpowiedzi¹ na
oczekiwania otoczenia jest dzia³alnoœæ w duchu CSR, która naturalnie nie jest obligatoryjna lecz staje siê pewnego rodzaju dobrym obyczajem, czy wrêcz norm¹ kulturow¹, stosowan¹
wy³¹cznie na zasadach dobrowolnoœci.
W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji CSR.
M. ¯emiga³a pisze, ¿e „Koncepcja spo³ecznej odpowiedzialnoœci
przedsiêbiorstw oznacza okreœlon¹ wra¿liwoœæ na sprawy otoczenia zewnêtrznego (wra¿liwoœæ spo³eczna, ekologiczna), zdol7
Europejska Agencja Bezpieczeñstwa i Zdrowia w Pracy, Badania.
Spo³eczna odpowiedzialnoœæ biznes a bezpieczeñstwo i higiena pracy, Belgia
2006, s. 14 (pdf).
8
I. Mendel, M. Mace³ko, Zasady odpowiedzialnej edukacji mened¿erów
w organizacjach biznesowych, naukowych, spo³ecznych i w administracji [w:]
Odpowiedzialny biznes i konsumeryzm wyzwaniem XXI (red.) L. Karczewski,
H. Kretek, Wyd. PWSZ w Raciborzu, Racibórz 2012, s. 169.
39
noœæ do utrzymania równowagi miêdzy interesami klientów,
pracowników i akcjonariuszy, a tak¿e œwiadczenia pewnych
us³ug na rzecz spo³ecznoœci lokalnej”9. Bank Œwiatowy definiuje
spo³eczn¹ odpowiedzialnoœæ jako „Zobowi¹zanie biznesu do
przyczyniania siê do zrównowa¿onego rozwoju, przy wspó³pracy zatrudnionych, ich rodzin, lokalnych spo³ecznoœci oraz ca³ego
spo³eczeñstwa, zmierzaj¹cej do poprawy jakoœci ¿ycia, co s³u¿y
zarówno biznesowi, jak i rozwojowi spo³ecznemu”10. Definicja
Komisji Europejskiej – opublikowana w 2001 roku w Zielonej
Ksiêdze – ujmuje spo³eczn¹ odpowiedzialnoœæ jako koncepcjê,
wed³ug której przedsiêbiorstwa dobrowolnie uwzglêdniaj¹ kwestie spo³eczne i ekologiczne w swojej dzia³alnoœci operacyjnej
oraz w kontaktach z interesariuszami11. Odpowiedzialny biznes
oznacza umiejêtnoœæ prowadzenia przedsiêbiorstwa w taki sposób, aby zwiêkszyæ jego pozytywny wk³ad w dzia³ania spo³eczne, przy jednoczesnym minimalizowaniu negatywnych
skutków, które mo¿e wywieraæ na otoczenie w trakcie swojej
dzia³alnoœci.12 Poszukuje synergii pomiêdzy trzema obszarami
funkcjonowania przedsiêbiorstwa: ekonomicznym, œrodowiskowym i spo³ecznym. Zasada ta zosta³a okreœlona jako „3P”„People–Planet–Profit”: Ludzie–Planeta–Zysk.
Podstawowym za³o¿eniem CSR jest bardziej odpowiedzialne, etyczne postêpowanie biznesu wzglêdem wszystkich grup
spo³ecznych, na które wywiera wp³yw poprzez swoj¹ dzia³alnoœæ, z mo¿liwie najwiêkszym poszanowaniem œrodowiska
przyrodniczego13. Czêsto przyjmuje formê pewnego rodzaju ka9
M. ¯emiga³a, Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstwa, Wolters
Kluwer 2007.
10
E. Mazur-Wierzbicka, CSR w dydaktyce, czyli jak uczyæ studentów
spo³ecznej odpowiedzialnoœci, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina,
Szczecin 2012, s. 28.
11
Green Paper, Promoting a European Framework for Corporate Social
Responsibility, COM 366, Brussels 2001.
12
Odpowiedzialny biznes. Zbiór przyk³adów dobrych praktyk wœród
ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw z ca³ej Europy. Komisja Europejska DG ds.
Przedsiêbiorstw, Luksemburg 2004, s. 6.
13
T. Gasiñski, G.Piskalski, Zrównowa¿ony biznes. Podrêcznik dla ma³ych
i œrednich przedsiêbiorstw, Ministerstwo Gospodraki, Warszawa 2009, s. 13.
40
talogu powinnoœci14, które przedsiêbiorstwo (organizacja) ma realizowaæ wobec licznego grona interesariuszy (m.in. w³aœcicieli,
pracowników, kontrahentów oraz spo³eczeñstwa). Zasad¹ spajaj¹c¹ owe powinnoœci jest szeroko rozumiana etyka biznesu.
W tym kontekœcie odpowiedzialnoœæ oznacza nie tyle to, czy i jak
dokonuje siê podzia³u zysku, ale przede wszystkim sposób, w jaki ten zysk zostaje wypracowany.
Kluczow¹ rolê w koncepcji spo³ecznej odpowiedzialnoœci organizacji zajmuj¹ grupy ró¿norodnych interesariuszy. W naukach o zarz¹dzaniu istnieje kilka klasyfikacji interesariuszy,
dokonuj¹cych ich podzia³u z uwagi na nastêpuj¹ce kryteria15:
1) umiejscowienia wzglêdem organizacji: interesariusze
wewnêtrzni (pracownicy, zarz¹d, organizacje zwi¹zkowe i inne)
oraz interesariusze zewnêtrzni, dzia³aj¹cych w otoczeniu (klienci
– pacjenci, akcjonariusze, dostawcy, w³adze lokalne, kooperanci
itd.),
2) w w¹skim znaczeniu podzia³ obejmuje interesariuszy
kluczowych (osoby – prawne i fizyczne – zawieraj¹ce formalne
kontrakty lub porozumienia – s¹ to pracownicy, akcjonariusze, inwestorzy, instytucje finansuj¹ce, klienci, dostawcy i kooperanci);
3) w szerokim znaczeniu mo¿na ich nazwaæ interesariuszami pomocniczymi – to równie¿ grupy lub jednostki, których
mog¹ dotyczyæ konkretne dzia³ania, ale bez umów czy porozumieñ (np. konkurencja, grupy protestu, stowarzyszenia oraz organizacje pozarz¹dowe, zwi¹zki zawodowe),
4) zale¿noœci od kontekstu ich powi¹zañ: interesariusze
substanowi¹cy, którzy wspó³tworz¹ dane przedsiêwziêcie swoj¹
prac¹, wiedz¹, kompetencjami i kapita³ami (pracownicy, akcjonariusze, w³aœciciele, kadra kierownicza) oraz interesariusze kontraktowi, których kontrakt z organizacj¹ ma charakter formalny
14
P. Zientara, Czy rzeczywiœcie potrzebujemy CSR? [w:] Wp³yw
spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu i etyki biznesu na zarz¹dzanie
przedsiêbiorstwami [red:] P. Kulawczuk, A. Poszewiecki, Warszawa 2007,
s. 227.
15
http://www.egospodarka.pl/36839,Interesariusze-projektu-wazni-dlainwestycji,1,20,2.html (30.04.2014).
41
(klienci, pacjenci, kooperanci, dostawcy i konkurenci), a tak¿e
interesariuszy kontekstowych, którzy maj¹ formalny kontekst
powi¹zañ z organizacj¹ (np. wspólnoty lokalne, regionalne, pañstwowe, a nawet globalne, instytucje spo³eczne i rz¹dowe).
Uwa¿a siê, ¿e CSR jest odpowiedzi¹ biznesu na wyzwania
zrównowa¿onego rozwoju16, który ma na celu zaspokojenie
aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia, w sposób umo¿liwiaj¹cy realizacje tych samych d¹¿eñ nastêpnym pokoleniom,
bez uszczerbku dla ich interesów o charakterze strategicznym17.
Jednak¿e dba równie¿ o „zrównowa¿on¹” jakoœæ ¿ycia cz³owieka, rozumian¹ jako zachowanie w³aœciwych proporcji w generowaniu, poziomie zaspokojenia oraz sposobie realizacji potrzeb
ekonomicznych, spo³ecznych, przyrodniczych i duchowych
cz³owieka z zachowaniem kryteriów moralnych18. Spo³eczn¹
odpowiedzialnoœæ organizacji rozpatrywaæ zatem mo¿na
w dwóch wymiarach: wewnêtrznym oraz zewnêtrznym. Na wymiar wewnêtrzny sk³adaj¹ siê: bezpieczeñstwo i higiena pracy,
zarz¹dzanie zasobami ludzkimi oraz zarz¹dzanie ochron¹ œrodowiska. Wymiar zewnêtrzny nale¿y analizowaæ pod k¹tem
wp³ywu na œrodowisko naturalne oraz relacji organizacji ze
spo³ecznoœci¹ lokaln¹, z partnerami biznesowymi, klientami, dostawcami itp. CSR to przede wszystkim filozofia zaanga¿owania
spo³ecznego, w ramach którego organizacja aktywnie wspiera
spo³ecznoœci lokalne, przyczynia siê do rozwi¹zywania ich pro16
Zrównowa¿ony rozwój – rozwój spo³eczno-gospodarczy, w którym
nastêpuje proces integrowania dzia³añ politycznych, gospodarczych i spo³ecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwa³oœæ podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania mo¿liwoœci
zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych spo³ecznoœci lub
obywateli zarówno wspó³czesnego pokolenia, jak i przysz³ych pokoleñ.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony œrodowiska, Dz.U. 2001 nr 62
poz. 627 (art. 3, pkt. 50).
17
I. Mendel, M. Mace³ko, Zasady odpowiedzialnej edukacji mened¿erów
w organizacjach biznesowych, naukowych, spo³ecznych i w administracji [w:]
Odpowiedzialny biznes i konsumeryzm wyzwaniem XXI (red.) L. Karczewski,
H. Kretek, Wyd. PWSZ w Raciborzu, Racibórz 2012, s. 171.
18
A. Szadziewska, Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównowa¿onego w dzia³alnoœci przedsiêbiorstw, http://zif.wzr.pl/pim/2010_4_ 4_12.pdf
42
blemów, szczególnie tych, które dotycz¹ jej pracowników (a tak¿e ich rodzin) i innych podmiotów wspó³pracuj¹cych. Efektem
tych dzia³añ jest osi¹gniêcie wysokiego poziomu zaufania.
W osi¹ganiu spodziewanych korzyœci g³ówn¹ rolê odgrywa
kadra kierownicza, która musi zrozumieæ ideê i zasady CSR oraz
posi¹œæ umiejêtnoœæ przekonania pracowników o s³usznoœci
wdro¿enia i dzia³ania zgodnie z polityk¹ CSR. S³u¿y temu prowadzenie kompleksowej polityki informacyjnej, polegaj¹cej na
zapoznawaniu pracowników z ide¹, zasadami oraz potencjalnymi korzyœciami CSR, przeprowadzanie systematycznych i wyczerpuj¹cych merytorycznie rozmów itp. Samo wdro¿enie CSR
jest mo¿liwe wy³¹cznie wtedy, gdy po etapie informacyjnym
wewn¹trz organizacji nastêpuje zidentyfikowanie grup interesariuszy, ws³uchiwanie siê w ich potrzeby, uwagi oraz sugestie.
Niezbêdnym jest tak¿e posiadanie umiejêtnoœci (lub skorzystanie z pomocy doradczej) sformu³owania samej strategii. Musi
ona byæ osadzona w strategii ogólnej – co nadaje jej d³ugofalowy
charakter – musi byæ zbie¿na z kultur¹ organizacyjn¹ oraz deklarowanymi wartoœciami. Etapem wieñcz¹cym wdro¿enie polityki
CSR w organizacji jest przygotowanie i przeprowadzenie raportowania spo³ecznego, którego celem jest rozpropagowanie
zwiêz³ych, aktualnych informacji na temat spo³ecznie odpowiedzialnej dzia³alnoœci organizacji. Podmioty stosuj¹ce CSR postrzegaj¹ komunikowanie siê z szerokim krêgiem zewnêtrznych
i wewnêtrznych interesariuszy oraz zwi¹zan¹ z tym przejrzystoœæ informacji, i sprawozdawczoœæ jako sprawy najwy¿szej
wagi. Dlatego te¿ raportowanie powinno odnosiæ skutki zarówno wewnêtrzne jak i zewnêtrzne. Dla pracowników powinno
mieæ ogólnie znaczenie informacyjne, ale przede wszystkim motywacyjne, daj¹c im przekonanie, ¿e uczestnicz¹ w czymœ wa¿nym i wartoœciowym. Natomiast oddzia³ywanie zewnêtrzne
powinno przyczyniaæ siê do wzrostu zaufania interesariuszy do
organizacji, polepszaæ warunki wspó³pracy oraz odnosiæ rezultat
marketingowy, buduj¹c i wzmacniaj¹c pozytywny wizerunek
organizacji.
43
2. ISO 26000 – CHARAKTERYSTYKA KLUCZOWYCH
OBSZARÓW SPO£ECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŒCI
ORGANIZACJI
Obecnie najwa¿niejszym przewodnikiem po spo³ecznej odpowiedzialnoœci organizacji jest norma ISO 26000, opracowana
przez Miêdzynarodowy Komitet Normalizacyjny. Zosta³a ona
skierowana nie tylko do przedsiêbiorstw, ale równie¿ do innych
organizacji. Z jej wytycznych mog¹ korzystaæ osoby odpowiedzialne za kwestie œrodowiskowe, pracuj¹ce w administracji, na
uczelniach, w organizacjach pozarz¹dowych, jednostkach samorz¹du terytorialnego czy szpitalach i innych placówkach
ochrony zdrowia. Jej celem jest wprowadzenie wiêkszej spójnoœci w obszarze CSR dziêki doprecyzowaniu obszarów odpowiedzialnoœci.
Na ISO 26000 sk³ada siê siedem kluczowych obszarów, które
zosta³y w niej nazwane, opisane oraz scharakteryzowane pod
k¹tem potencjalnych korzyœci, jakie mo¿e odnieœæ organizacja
dziêki ich wdro¿eniu i realizacji. Nale¿¹ do nich19:
1. £ad organizacyjny, uto¿samiany z procesem podejmowania decyzji w organizacji, z przestrzeganiem takich zasad jak:
transparentnoœæ, przejrzystoœæ, otwartoœæ; etyczne postêpowanie; odpowiedzialnoœæ za podjête zobowi¹zania; uwzglêdnianie
interesariuszy; efektywne wykorzystanie zasobów; przyzwoity
poziom reprezentacji w kadrze zarz¹dczej kobiet; zwiêkszanie
udzia³u pracowników w procesie decyzyjnym zwi¹zanym z tematami CSR; œledzenie skutków podejmowanych decyzji oraz
jasne okreœlanie odpowiedzialnoœci zarówno za pozytywne, jak
i negatywne rezultaty dzia³añ organizacji.
2. Prawa cz³owieka, przys³uguj¹ce wszystkim ludziom,
zwi¹zane z godnoœci¹. Obejmuj¹ zagwarantowanie prawa pracownikom do swobodnego zrzeszania siê w zwi¹zki zawodowe
19
http://www.odpowiedzialnafirma.pl/o-csr/iso-26000, 10.03.2014.
Jak uczyæ o spo³ecznej odpowiedzialnoœci i zrównowa¿onym rozwoju.
Przewodnik dla nauczycieli, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011,
ss. 16-17.
44
i uk³ady zbiorowe; eliminacjê wszelkich form pracy przymusowej, pracy dzieci oraz jakichkolwiek przejawów dyskryminacji
w œrodowisku pracy (np. ze wzglêdu na p³eæ, wyznanie, orientacjê seksualn¹, niepe³nosprawnoœæ).
3. Relacje z pracownikami (stosunki pracy). Niepodwa¿aln¹ zasad¹ jest zawieranie legalnych, zgodnie z obowi¹zuj¹cym stanem prawnym umów w ka¿dym przypadku œwiadczenia pracy. Nieczerpanie korzyœci z niew³aœciwych praktyk
maj¹cych miejsce w stosunku do podwykonawców, dostawców
– organizacja powinna uznawaæ odpowiedzialnoœæ za pracê wykonywan¹ na jej rzecz przez inne organizacje.
4. Œrodowisko – wp³yw dzia³añ organizacji na œrodowisko przyrodnicze. D¹¿eniem jest ograniczanie zu¿ycia surowców i energii oraz niebezpiecznych odpadów i innych zanieczyszczeñ oraz identyfikowanie potencjalnych negatywnych
skutków œrodowiskowych.
5. Uczciwe praktyki rynkowe – etyczne postêpowanie
w stosunku do innych. Do kluczowych zadañ w tym obszarze nale¿y zaliczyæ walkê z korupcj¹, defraudacj¹ i praniem brudnych
pieniêdzy, odpowiedzialne anga¿owanie siê w sferze publicznej,
uczciw¹ konkurencjê, poszanowanie prawa w³asnoœci, promowanie odpowiedzialnoœci spo³ecznej w relacjach z innymi podmiotami, np. poprzez umieszczanie w kontraktach zapisów
dotycz¹cych kwestii spo³ecznych, œrodowiskowych i BHP oraz
przeprowadzanie w miarê mo¿liwoœci kontroli i inspekcji, wdra¿anie odpowiednich procedur w tych obszarach oraz szkolenie
pracowników.
6. Relacje z konsumentami – odpowiedzialnoœæ za uczciwy i przejrzysty marketing, dostêp do informacji oraz procesu
zawierania umów i œwiadczenia us³ug, stymulowanie zrównowa¿onej konsumpcji. Poprzez anga¿owanie siê we wspó³pracê
z konsumentami (pacjentami) organizacje mog¹ skuteczniej odpowiadaæ na ich oczekiwania, poprawiæ swoj¹ reputacjê, a tak¿e
ograniczyæ potencjalne sytuacje konfliktowe dotycz¹ce oferowanych wyrobów i us³ug.
45
7. Zaanga¿owanie spo³eczne i rozwój – relacje z innymi
podmiotami. Przyczynianie siê do realizacji Milenijnych Celów
Rozwoju: eliminacja skrajnego ubóstwa, zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym, promowanie równoœci p³ci, ograniczenie umieralnoœci dzieci, poprawa opieki
zdrowotnej nad kobietami w okresie macierzyñstwa. Poszanowanie praw osób bêd¹cych cz³onkami lokalnych spo³ecznoœci.
Nawi¹zywanie partnerstw z innymi organizacjami dzia³aj¹cymi
na rzecz rozwoju spo³ecznego. Podejmowanie inicjatyw spo³ecznych, które nawi¹zuj¹ do dzia³alnoœci firmy, tak¿e we wspó³pracy z organizacjami pozarz¹dowymi.
Dziêki zastosowaniu powy¿szych zasad organizacja mo¿e
osi¹gn¹æ d³ugofalowe korzyœci, zarówno w aspekcie poprawy
wizerunku, jak i likwidacji konfliktów, tak wewnêtrznych jak
i zewnêtrznych, oraz stanowiæ pozytywny przyk³ad dla szerokiego grona interesariuszy.
W aspekcie dzia³añ wewnêtrznych CSR wp³ywa zasadniczo
na kszta³towanie siê atmosfery w pracy poprzez:20
• ustalanie celów i planów skierowanych na poprawê psychospo³ecznego œrodowiska pracy (ograniczanie monotonii, stresu itp.), zwiêkszenie równowagi praca – ¿ycie prywatne (np.
wprowadzanie dla niektórych grup pracowników ruchomego czasu pracy, telepracy itp.), a tak¿e promowanie zachowañ prozdrowotnych w pracy i poza ni¹;
• zwalczanie zachowañ nieetycznych i nieuczciwych (np.
ukrywania wypadków przy pracy), przemocy fizycznej lub
psychicznej (np. mobbingu) w pracy, monitorowanie psychospo³ecznego œrodowiska pracy (np. rejestrowanie przypadków przemocy, badania stresu w pracy itp.)
Szczególna rola w realizacji koncepcji CSR zosta³a przypisana przywódcy, który reprezentuj¹c w³adzê w organizacji i stosuj¹c zasadami normy ISO 26000, przyczynia siê do rozwoju
organizacji jako ca³oœci oraz w szczególny sposób do rozwoju jej
20
Z. Paw³owska, Wdra¿anie zasad odpowiedzialnoœci spo³ecznej w systemach zarz¹dzania bhp a jakoœæ ¿ycia w pracy, [w:] „Bezpieczeñstwo Pracy ”
2011, nr 4, s. 17.
46
zasobów ludzkich21. Kierownictwo organizacji ma obowi¹zek
inicjowania i podejmowania dzia³añ nakierowanych na kszta³towanie klimatu etycznego, warunkuj¹cego prowadzenie dzia³alnoœci zgodnej z wyznaczonymi i obowi¹zuj¹cymi standardami.
Podstawowymi narzêdziami wprowadzenia etyki do bie¿¹cego
i strategicznego dzia³ania organizacji s¹22: wizja, misja i strategia
organizacji; struktury i procedury; polityka spo³eczna i programy etyczne; kodeks postêpowania; szkolenia etyczne, podejmowanie decyzji etycznych, kontrola etyczna; efektywne
komunikowanie siê; nagradzanie i karanie; zapobieganie zachowaniom nieetycznym; propagowanie polityki prawoœci. Warunkiem efektywnego komunikowania siê jest respektowanie
obowi¹zuj¹cych wartoœci i zasad23, a prawid³owo zaprojektowany i wdro¿ony kodeks etyczny przyczynia siê do zmniejszenia kosztów oraz do zwiêkszenia zysków firmy, poniewa¿
ogranicza przypadki korupcji, zmniejsza liczbê sytuacji
wywo³uj¹cych konflikt interesów, zwiêksza zaufanie klientów,
kontrahentów i partnerów, zwiêksza wiarygodnoœæ personelu
i lojalnoœæ pracowników, wp³ywa tak¿e na poprawê reputacji organizacji24.
3. SPO£ECZNA ODPOWIEDZIALNOŒÆ
W PODMIOCIE LECZNICZYM
Podmiotem badañ by³ Samodzielny Publiczny Zak³ad Opieki
Zdrowotnej, dzia³aj¹cy w niewielkiej gminie wiejskiej (ok. 6 tys.
21
R. Mrów, Przywództwo w otoczeniu burzliwym, E-mentor, Czasopismo
internetowe SGH, 2005 nr 1.
22
M. Rybak: Etyka mened¿era – spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 131.
23
K. Serafin, Etos ludzi biznesu – rozwój koncepcji i uwarunkowania
praktyki [w:] Spo³eczna odpowiedzialnoœæ – aspekty teoretyczne i praktyczne,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, „Studia
Ekonomiczne”, Katowice 2011, s. 44.
24
W. Gasparski, A. Lewicka-Strza³ecka, B. Rok, G. Szulczewski: Rola
i znaczenie programów i kodeksów etycznych. „Gazeta.it” styczeñ 2005, nr 31.
47
mieszkañców) zlokalizowanej w województwie œl¹skim. Placówka jest podmiotem leczniczym, niebêd¹cym przedsiêbiorc¹.
Jej podstawowym obszarem dzia³alnoœci jest udzielanie œwiadczeñ medycznych dla ogó³u ludnoœci w zakresie podstawowej
i ambulatoryjnej opieki medycznej, uwzglêdniaj¹ce œrodowisko
zamieszkania, pracy i nauki pacjentów. Z uwagi na specyfikê
œrodowiskow¹ – lokalizacja w niewielkiej gminie, ale prê¿nie
rozwijaj¹cej siê z uwagi na siedzibê du¿ego zak³adu górniczego,
brak lokalnej konkurencji, jest jedyn¹ placówk¹ podstawowej
opieki zdrowotnej, posiada sta³¹ grupê pacjentów spoœród mieszkañców gminy oraz pracowników zak³adu górniczego, mo¿e
– dziêki dzia³alnoœci w duchu CSR – odegraæ istotn¹ rolê
w kszta³towaniu zdrowego i przyjaznego œrodowiska lokalnego.
Uwzglêdnienie spo³ecznej perspektywy swojego funkcjonowania jest niezbêdne dla tworzenia sprzyjaj¹cego klimatu i nastawienia otoczenia spo³ecznego do jej dzia³alnoœci. Wdro¿enie
spo³ecznie odpowiedzialnego zarz¹dzania wymaga od placówki
ochrony zdrowia determinacji w przygotowaniu i przeprowadzeniu kolejnych dzia³añ, na które sk³adaj¹ siê25:
• identyfikacja kluczowych interesariuszy wewnêtrznych i zewnêtrznych,
• okreœlenie lub doprecyzowanie misji oraz wizji rozwoju,
z uwzglêdnieniem kluczowych dla placówki wartoœci, sformu³owanie priorytetów,
• wspieranie pracowników odpowiedzialnych za wdro¿enie
polityki spo³ecznej odpowiedzialnoœci,
• „inwentaryzacja” realizowanych przez placówkê dotychczas
dobrowolnych dzia³añ o charakterze spo³ecznie odpowiedzialnym na rzecz ró¿nych grup interesariuszy,
• benchmarking – porównanie dzia³añ placówki z innymi
organizacjami dzia³aj¹cymi w ochronie zdrowia na terytorium powiatu, województwa i kraju,
25
Opracowanie w³asne na podstawie: E. Mazur-Wierzbicka, CSR w dydaktyce, czyli jak uczyæ studentów spo³ecznej odpowiedzialnoœci, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012, ss. 69-70.
48
spotkania z przedstawicielami grup interesariuszy, w celu
poznania wzajemnych oczekiwañ,
• sformu³owanie zasad spo³ecznej odpowiedzialnoœci zgodnie
z oczekiwaniami interesariuszy oraz z uwzglêdnieniem
dba³oœci o œrodowisko naturalne,
• okreœlenie szczegó³owych zasad postêpowania z uwzglêdnieniem poszanowania dla przepisów prawa, efektywnoœci
ekonomicznej, zasad etycznych, umów i zobowi¹zañ wobec
interesariuszy,
• zbudowanie ca³oœciowej polityki spo³ecznej odpowiedzialnoœci,
• komunikacja z interesariuszami – strona internetowa, gazetka lokalna, tablice og³oszeñ w urzêdach, szko³ach, przedsiêbiorstwach, organizacjach pozarz¹dowych a nawet w parafii,
• ci¹g³e oddzia³ywanie na pracowników w zakresie istoty
spo³ecznej odpowiedzialnoœci placówki, ¿eby ich przekonanie do aktywnego uczestniczenia w tym procesie nie ograniczy³o siê wy³¹cznie do fazy wstêpnej; szkolenia, raporty
efektów, omawianie problemów do rozwi¹zania,
• prowadzenie sprawozdawczoœci wewnêtrznej co do osi¹ganych efektów bycia „csr-owym”,
• doskonalenie systemu zarz¹dzania personelem, zapewnienie
w³aœciwego systemu motywacyjnego – wynagradzania i szkoleñ, oceny pracowników oraz przeciwdzia³anie potencjalnym patologiom typu mobbing, dyskryminacja, faworyzowanie, nepotyzm, ró¿nicowanie pracowników,
• upowszechnianie stosowanych zasad wœród pacjentów, dostawców, w³adz lokalnych, wykonawców itp.
• ci¹g³e doskonalenie procesów komunikacji z wszystkimi grupami interesariuszy.
Miêdzy organizacj¹ a jej interesariuszami tworz¹ siê i utrzymuj¹ wzajemne zale¿noœci i oddzia³ywania, które sprawiaj¹, ¿e
organizacja powinna nieustannie tworzyæ wartoœæ dla interesariuszy, z kolei interesariusze winni dostarczaæ jej niezbêdne zasoby do efektywnego dzia³ania. Mapowanie interesariuszy jest
przydatnym narzêdziem do zidentyfikowania ich grona oraz ich
•
49
si³y oddzia³ywania na organizacjê. Do przeprowadzenia procesu
mapowania mo¿na wykorzystaæ macierz, która uwzglêdniaj¹c
dwie kategorie: poziom wp³ywu oraz poziom zainteresowania,
pozycjonuje miejsce poszczególnych interesariuszy w ramach
czterech obszarów ich usytuowania w relacjach z organizacj¹.
Nale¿¹ do nich: gotowoœæ odpowiedzi na pytania, bie¿¹ce informowanie, bie¿¹ca wspó³praca, g³ówny obszar aktywnoœci
organizacji.
Do grona interesariuszy badanego podmiotu leczniczego zaliczaj¹ siê26:
• kadra zarz¹dzaj¹ca, zatrudnieni pracownicy (lekarze, pielêgniarki, rejestratorki, fizjoterapeuci, personel administracyjny
i pomocniczy) – interesariusze wewnêtrzni,
• w³adze samorz¹dowe – organ za³o¿ycielski Wójt Gminy,
Rada Gminy, Rada Spo³eczna,
• pacjenci oraz ich rodziny, spo³ecznoœæ lokalna, szko³y (Szko³a
Podstawowa, Gimnazjum oraz Zespó³ Szkó³ Ponadgimnazjalnych), dwie placówki przedszkolne, organizacje pozarz¹dowe (w tym klub sportowy), koœció³, lokalne media,
• NFZ, organy kontrolne (Sanepid, PIP i inne),
• lokalne przedsiêbiorstwa (du¿y zak³ad górniczy oraz kilka
podmiotów MSP),
• firmy farmaceutyczne, hurtownie farmaceutyczne oraz handluj¹ce sprzêtem medycznym,
• sponsorzy oraz inwestorzy (tak¿e potencjalni),
• oraz œrodowisko naturalne, które mo¿na okreœliæ mianem
„milcz¹cy interesariusz.”
Warunkiem koniecznym dla powstania i rozwoju dobrych
relacji z interesariuszami jest nieustanna komunikacja, oparta na
zaufaniu i wzajemnoœci. Podstawowymi narzêdziami dialogu
z interesariuszami, którymi mo¿e pos³u¿yæ siê Oœrodek s¹ spotkania informacyjne, udzia³ w akcjach promuj¹cych zdrowie
z udzia³em np. podmiotów publicznych (szko³y, w³adze sa26
Na podstawie: Wykorzystanie analizy interesariuszy w zarz¹dzaniu
organizacj¹ publiczn¹, (red.) A. Fr¹czkiewicz-Wronka, Katowice 2011.
50
morz¹dowe) oraz spo³ecznych (NGO), a tak¿e badania (dedykowane badania pacjentów, pracowników).
Do podstawowych metod anga¿owania interesariuszy nale¿y zaliczyæ27:
• komunikowanie – dzielenie siê informacjami, szkolenie pracowników, plakaty, broszury, raporty, newslettery, strony
internetowe, spotkania otwarte, informacje zamieszczane
w prasie;
• konsultacje – badania ankietowe, grupy fokusowe, ad hoc
spotkania oraz fora konsultacyjne z interesariuszami;
• dialog – fora multi interesariuszy, panele doradcze, spotkania przywódców
• partnerstwo – inicjatywy partnerskie wielu interesariuszy, lokalne projekty rozwojowe, sojusze.
Dla stworzenia zarówno mapy interesariuszy jak i nawi¹zywania relacji w duchu CSR, nale¿y poddaæ pog³êbionej analizie
rolê interesariuszy Oœrodka w jednostronnych i wzajemnych relacjach z nim. Wskazówk¹ metodologiczn¹ podejmowanych
dzia³añ powinna byæ przede wszystkim norma ISO 26000 oraz
pozosta³e standardy AA 1000.
Rol¹ kadry zarz¹dzaj¹cej jest zapewnienie wysokiego standardu œwiadczenia us³ug medycznych, przy zapewnieniu odpowiedniego zaplecza technicznego, medycznego i socjalnego oraz
spójnym funkcjonowaniu placówki, zgodnie z wymogami dotycz¹cymi ³adu organizacyjnego. Do jej zadañ nale¿y równie¿
dba³oœæ o kondycjê finansow¹ placówki oraz sprawne jej funkcjonowanie, zapewnienie realizacji celów statutowych. Kadra
powinna równie¿ zadbaæ o pozytywny wizerunek placówki
w œrodowisku medycznym i lokalnym oraz o ci¹g³e podnoszenie
jej presti¿u. Lekarze, pielêgniarki, pozosta³y personel zatrudniony (³¹cznie 28 osób) w placówce musz¹ mieæ wiedzê o CSR-ze
oraz przekonanie o s³usznoœci jego wdro¿enia i stosowania
w Oœrodku. Dziêki temu odnios¹ indywidualne i zespo³owe korzyœci, zwi¹zane z przyjaŸniejszym œrodowiskiem pracy, presti27
The Stakeholders Engagement Manual, From Words to Action, Vol. 1.
51
¿em w œrodowisko lokalnym oraz wiêksz¹ satysfakcj¹ z wykonywanej pracy zawodowej. Spodziewanym efektem jest tak¿e
poprawa relacji z pacjentami i ich rodzinami.
Relacje z lokalnymi w³adzami samorz¹dowymi28 odnosz¹ siê
przede wszystkim do Wójta oraz do Rady Gminy. Wójt jako organ gminy, jest ustawowo zainteresowany prawid³owym funkcjonowaniem placówki, jakoœci¹ œwiadczonych przez ni¹ us³ug,
co w oczywisty sposób wp³ywa równie¿ na wizerunek gminy
i jej w³adz, które prawnie s¹ zobligowane do zapewnienia odpowiedniego dostêpu do opieki zdrowotnej oraz zagwarantowanie
bezpieczeñstwa zdrowotnego mieszkañcom – ca³ej spo³ecznoœci
lokalnej, w tym dzieciom i m³odzie¿y uczêszczaj¹cej do placówek edukacyjnych na terenie gminy, osobom starszym i kobietom w ci¹¿y.
Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o dzia³alnoœci leczniczej29
utrzyma³a istnienie Rady Spo³ecznej jako organu doradczego
w podmiotach leczniczych niebêd¹cych przedsiêbiorcami.
Dzia³a ona w charakterze organu, który inicjuje i opiniuje na
rzecz podmiotu tworz¹cego podmiot leczniczy (organu gminy)
oraz dzia³a jako organ doradczy dla kierownika podmiotu leczniczego.
Pacjenci – obecni, kluczowi i potencjalni – zainteresowani
prowadzeniem przez Oœrodek dzia³alnoœci edukacyjno-profilaktycznej. Pacjentom zale¿y przede wszystkim na wysokiej jakoœci i dostêpnoœci us³ug medycznych, na dostêpie do
nowoczesnej infrastrukturalnie i przyjaznej im placówki, czystoœci, fachowoœci i uprzejmoœci zatrudnionego personelu oraz bogatej ofercie w zakresie profilaktyki, badañ i leczenia. Rodziny
pacjentów maj¹ podobne oczekiwania do oczekiwañ samych pacjentów, ze szczególnym uwzglêdnieniem dostêpnoœci i fachowoœci opieki nad dzieæmi oraz osobami starszymi.
Koœció³ w lokalnym œrodowisku mo¿e byæ tym podmiotem,
który razem z Oœrodkiem bêdzie promowa³ zdrowy tryb ¿ycia
28
29
Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95, art. 7.1., pkt. 5.
Dz.U. Nr 112, poz. 654 z póŸn. zm.
52
oraz wspiera³ placówkê w realizacji programów profilaktycznych.
Informowanie o nich oraz zachêcanie parafian do aktywnego
udzia³u w badaniach profilaktycznych, „bia³ych dniach” mo¿e
znacz¹co podnieœæ skutecznoœæ tego typu aktywnoœci Oœrodka.
Szko³y i przedszkola w sposób formalny podlegaj¹
wp³ywom Oœrodka – zaanga¿owanie higienistki w nadzór nad
rozwojem dzieci, okresowe bilanse zdrowia – stanowi¹ istotne
Ÿród³o informacji o problemach zdrowotnych pojawiaj¹cych siê
w œrodowisku dzieci i m³odzie¿y, daj¹c tym samym sygna³ do
podjêcia wspólnych dzia³añ profilaktyczno-leczniczych. Zwalczanie przejawów patologii stanu zdrowia mo¿e staæ siê p³aszczyzn¹ aktywnej wspó³pracy Oœrodka, szko³y, rodziców,
klubów sportowych oraz w³adz samorz¹dowych.
Równie¿ istotn¹ rolê w kreowaniu spo³ecznych dzia³añ Oœrodka maj¹ do odegrania sponsorzy, których wsparcie finansowe
lub rzeczowe poprawia³oby skutecznoœæ prowadzonych dzia³añ.
Oni sami te¿ zyskiwaliby wizerunkowo, jako przedsiêbiorstwa
spo³ecznie odpowiedzialne, anga¿uj¹ce siê w ¿ycie lokalne. Wiêksze zaanga¿owanie zak³adu górniczego w spo³eczne cele Oœrodka, wydaje siê byæ naturaln¹ konsekwencj¹ wieloletniej
wspó³pracy.
W³adze Oœrodka powinny zadbaæ równie¿ o pozyskiwanie
innych sponsorów spoœród pozosta³ych przedsiêbiorców oraz
firm farmaceutycznych, które mog³yby rzeczowo b¹dŸ finansowo wspieraæ np. klub sportowy w prowadzonej dzia³alnoœci prozdrowotnej.
NFZ zainteresowany jest przede wszystkim prawid³owym
przebiegiem realizacji warunków kontraktu, zachowaniem
p³ynnoœci œwiadczonych us³ug oraz ich terminowym rozliczaniem, a tak¿e kompleksow¹ i terminow¹ sprawozdawczoœci¹.
Trudno liczyæ, w przypadku tak zbiurokratyzowanej instytucji,
na udzielenie niestandardowego wsparcia dla ponadnormatywnych dzia³añ. Natomiast na pewno w³adze Oœrodka musz¹ dbaæ
o wywi¹zywanie siê ze zobowi¹zañ wobec p³atnika oraz o skuteczne negocjowanie jak najlepszych warunków wspó³pracy.
53
Do grona interesariuszy Oœrodka nale¿y zaliczyæ tak¿e organy kontrolne – Sanepid (Pañstwowa Inspekcja Sanitarna), PIP
(Pañstwowa Inspekcja Pracy), z którymi relacje przebiegaj¹ przede wszystkim w oparciu o przepisy prawa i procedury, ale nie
wyklucza to mo¿liwoœci zasiêgania opinii, zadawania pytañ,
rozwiewania w¹tpliwoœci co do prowadzonych dzia³añ. W³aœciwa komunikacja, bie¿¹ce informacje dotycz¹ce wymagañ formalno-prawnych, które musi wype³niæ Oœrodek, w istotny sposób
mog¹ wp³yn¹æ na przeciwdzia³anie pojawianiu siê potencjalnych problemów i niedoci¹gniêæ.
Budowanie relacji z interesariuszami powinno odbywaæ siê
na zasadach dwustronnej, symetrycznej komunikacji. Taki model sprzyja budowaniu relacji spo³ecznie odpowiedzialnych i rodzi etyczne, zgodne z obowi¹zuj¹cymi zasadami i normami
zachowania, przeciwdzia³a zachowaniom nieetycznym czy korupcjogennym.
Dla zrealizowania celu, którym jest wykazanie, ¿e polityka
CSR powinna zastaæ w³¹czona w obszar dzia³alnoœci strategicznej placówki ochrony zdrowia, oprócz analizy interesariuszy,
przeprowadzono tak¿e badania ankietowe w dwóch grupach respondentów – pracowników oraz pacjentów placówki. Badanie
mia³o charakter sonda¿owy. Dla stworzenia strategii CSR nale¿a³oby przebadaæ pozosta³e grupy interesariuszy i doprecyzowaæ pytania dotycz¹ce wzajemnych form wspó³pracy.
W kwestionariuszach wykorzystano zarówno pytania zamkniête jak i otwarte. W wiêkszoœci pytañ zamkniêtych odpowiedzi
skonstruowano w oparciu o skalê Likerta. W pozosta³ych – wielokrotnego wyboru – respondenci mogli dokonaæ kilku wskazañ.
Zastosowanie pytañ otwartych mia³o na celu uzyskanie indywidualnych opinii respondentów na temat zarówno zastrze¿eñ
jak i pozytywnych odczuæ wobec funkcjonowania Oœrodka.
Badania ankietowe, skierowane zarówno do pracowników
jak i pacjentów, zosta³y przeprowadzone w siedzibie Oœrodka
w kwietni 2014 roku. W badaniu uczestniczy³o 16 pracowników
i 60-ciu pacjentów. W kwestionariuszu ankiety skierowanym do
pracowników znalaz³o siê 14 pytañ, w tym 11 jednokrotnego wy-
54
boru oraz 3 wielokrotnego wyboru. Analiza odpowiedzi wskaza³a na dobre i bardzo dobre relacje miêdzy pracownikami.
W zakresie oceny poinformowania pracowników o wa¿nych dla
nich samych jak i dla Oœrodka sprawach, odpowiedzi tak¿e by³y
pozytywne. Nie ujawni³y siê ¿adne patologie typu dyskryminacja, mobbing, nepotyzm, niesprawiedliwe traktowanie. Na pytanie czy pracownicy maj¹ mo¿liwoœæ wypowiadania siê oraz
uczestniczenia w procesie decyzyjnym wiêkszoœæ udzieli³a odpowiedzi twierdz¹cej. Zapytano równie¿ o zwracanie uwagi na
ochronê œrodowiska – zdecydowana wiêkszoœæ pracowników
odpowiedzia³a, ¿e du¿¹ wagê przywi¹zuje siê do segregacji
œmieci, oszczêdnoœci energii elektrycznej.
Na pytanie czy zadowolenie pacjenta jest najwa¿niejsze
w Pani/Pana pracy? Zdecydowanie tak odpowiedzia³o 9 osób
(w tym 3 lekarzy), raczej tak 3 osoby i po 2 wybra³y odpowiedzi:
raczej nie i trudno powiedzieæ (w tym jeden lekarz). Zapytano tak¿e pracowników o CSR – czy znaj¹ ten termin i czy wiedz¹ co on
oznacza. Nigdy nie s³ysza³o nic o CSR 9 osób. 2 osoby znaj¹ to
okreœlenie i wiedz¹ co ono oznacza – wskazañ tych dokonali lekarze. Trzy osoby nie w pe³ni wiedz¹ o co chodzi, dwie nie kojarz¹ w ogóle co oznacza CSR chocia¿ samo okreœlenie s³ysza³y.
Kwestionariusz ankiety przygotowany dla pacjentów sk³ada³
siê równie¿ z 14 pytañ, w tym 7 jednokrotnego wyboru, 5 wielokrotnego wyboru i 2 otwartych. Zapytano tak¿e o p³eæ (32 kobiety i 28 mê¿czyzn), wiek, wykszta³cenie oraz o sytuacjê zawodow¹.
Analiza uzyskanych odpowiedzi jednoznacznie stwierdza,
¿e Oœrodek jest placówk¹ bardzo dobrze i dobrze ocenian¹ przez
pacjentów, zapewniaj¹c¹ dostêp do podstawowych œwiadczeñ
medycznych oraz poczucie bezpieczeñstwa. Zarówno relacje
z lekarzami jak i pozosta³ym personelem w znacz¹cej przewadze
oceniano jako przyjazne. Pojawia³y siê pojedyncze zastrze¿enia
do obs³ugi w rejestracji oraz „taœmowego” traktowania w gabinecie lekarskim.
Pacjenci równie¿ czuli siê usatysfakcjonowani zakresem
poinformowania o ofercie Oœrodka. Wskazywano na czytelne in-
55
formacje umieszczane w siedzibie oraz na stronie internetowej
Oœrodka. Na pytanie o zainteresowanie wiêkszym zaanga¿owaniem siê Oœrodka w ¿ycie spo³ecznoœci gminy, zdecydowanie tak
i raczej tak odpowiedzia³y 44 osoby, tylko 4 wskaza³y raczej nie,
a¿ 22 osoby nie mia³y zdania na ten temat. Pacjenci byliby zainteresowani przede wszystkim dodatkowymi dzia³aniami Oœrodka w zakresie profilaktyki chorób cywilizacyjnych oraz propagowania zdrowego stylu ¿ycia.
Pytanie ostatnie – podobnie jak w kwestionariuszu skierowanym do pracowników – dotyczy³o znajomoœci terminu CSR. Prawie po³owa respondentów nie s³ysza³a takiego okreœlenia, po
11 osób zna³o i wiedzia³o co oznacza CSR oraz posiada³o niepe³n¹ wiedzê na ten temat. 9 osób coœ s³ysza³o, ale nie dysponowa³o szersz¹ wiedz¹ w tym zakresie.
ZAKOÑCZENIE
Po przeprowadzonych badaniach, mapowaniu interesariuszy oraz dokonaniu analizy danych mo¿na stwierdziæ, ¿e istnieje
spo³eczne zapotrzebowanie na prowadzenie przez placówkê
ochrony zdrowia aktywnoœci wykraczaj¹cej poza kluczow¹
dzia³alnoœæ, jak¹ jest udzielanie œwiadczeñ medycznych. Zw³aszcza w takim œrodowisku, w którym z placówk¹ s¹ zwi¹zane ca³e
rodziny, a nawet pokolenia pacjentów, gdzie relacje maj¹ charakter mniej sformalizowany i bezosobowy, ni¿ w placówkach prowadz¹cych dzia³alnoœæ wykraczaj¹c¹ poza podstawow¹ opiekê
zdrowotn¹, œwiadcz¹cych us³ugi dla pacjentów niezwi¹zanych
miejscem zamieszkania z jej lokalizacj¹.
Bliskoœæ terytorialna interesariuszy, ich wzajemne relacje s¹
czynnikiem sprzyjaj¹cym prowadzeniu dzia³alnoœci spo³ecznie
odpowiedzialniej. Z procesu mapowania interesariuszy Oœrodka
jasno wynika, ¿e zarówno pracownicy jak i pacjenci, a tak¿e organizacje funkcjonuj¹ce w otoczeniu lokalnym w naturalny sposób stanowi¹ g³ówny obszar dzia³alnoœci Oœrodka. Wykorzystanie tego potencja³u dla zainicjowania, wdro¿enia i dzia³ania
56
zgodnie z filozofi¹ CSR wydaje siê byæ czymœ naturalnym.
W dzia³aniach Oœrodka mo¿na ju¿ zaobserwowaæ nawi¹zywanie spo³ecznie odpowiedzialnych relacji z pacjentami. Od niedawna funkcjonuj¹ca strona internetowa stanowi doskona³e Ÿród³o
informacji dla pacjentów. Wiadomoœci s¹ na bie¿¹co aktualizowane, pojawiaj¹ siê informacje o dzia³aniach dodatkowych,
w tym edukacyjnych i promuj¹cych zdrowie. Potwierdzi³y to odpowiedzi respondentów, którzy werbalizowali potrzebê realizacji dzia³añ dotycz¹cych zdrowego stylu ¿ycia i przeciwdzia³ania
chorobom cywilizacyjnym.
W relacjach z pracownikami te¿ mo¿na odnotowaæ dzia³ania
w duchu CSR. ¯aden z respondentów nie mia³ zastrze¿eñ do
sposobu komunikowania siê, do mo¿liwoœci wspó³decydowania
w wa¿nych dla nich samych i Oœrodka sprawach. Nie pojawi³y
siê te¿ ¿adne informacje o zjawiskach patologicznych. Oznacza
to, ¿e w œrodowisku pracy panuj¹ zdrowe relacje, motywuj¹ce
pracowników do pracy. Z uzyskanych danych wynika, ¿e wiêkszoœæ zatrudnionych jest zadowolona z pracy i pozytywnie zmotywowana – sprzyja to wdro¿eniu polityki CSR.
Jak wynika z przeprowadzonych badañ, korzyœci osi¹gane
przez placówkê dzia³aj¹c¹ spo³ecznie odpowiedzialnie maj¹
zarówno charakter wewnêtrzny jak i zewnêtrzny. W sferze wewnêtrznej znakomicie poprawiaj¹ atmosferê pracy, s³u¿¹ rozwi¹zywaniu konfliktów interpersonalnych, a tak¿e wzmacniaj¹
poczucie identyfikacji pracowników z sam¹ placówk¹, realizowanymi przez ni¹ celami. Przyczyniaj¹ siê do budowania kultury organizacyjnej, a na zewn¹trz kreuj¹ jej pozytywny
wizerunek, konsekwentnie umacniaj¹c jej reputacjê. Œwiadome,
transparentne budowanie reputacji wymaga, aby kadra
zarz¹dzaj¹ca podmiotami ochrony zdrowia posiada³a nie tylko
odpowiednie kwalifikacje etyczne, ale i wiedzê na temat kanonu
spo³ecznie odpowiedzialnego biznesu. Budowanie reputacji
musi opieraæ siê bowiem na konkretnych dzia³aniach, a nie
wy³¹cznie na deklaracjach.
57
LITERATURA
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorz¹dzie terytorialnym.
Dz.U.1990 nr 16 poz. 95, Obecny tytu³ ustawy – O samorz¹dzie
gminnym.
Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony œrodowiska,
Dz.U. 2001 n 62 poz. 62.
Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o dzia³alnoœci leczniczej.
Dz.U. Nr 112, poz. 654 z póŸn. zm.
Europejska Agencja Bezpieczeñstwa i Zdrowia w Pracy, Badania. Spo³eczna odpowiedzialnoœæ biznesu a bezpieczeñstwo
i higiena pracy, Luksemburg: Urz¹d Oficjalnych Publikacji
Wspólnot Europejskich, Belgia 2006 (pdf).
Freeman R.E., Strategic Management: A Stakeholders approach, Boston: Pitman Publishing Company 1984.
Gasparski W., Lewicka-Strza³ecka A., Rok B., Szulczewski G.,
Rola i znaczenie programów i kodeksów etycznych. „Gazeta.it”
2005, nr 31.
Gasiñski T., Piskalski G., Zrównowa¿ony biznes. Podrêcznik
dla ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009.
Green Paper, Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility, COM 366, Brussels 2001.
Jak uczyæ o spo³ecznej odpowiedzialnoœci i zrównowa¿onym
rozwoju. Przewodnik dla nauczycieli, Ministerstwo Gospodarki,
Warszawa 2011.
Kapias M., Odpowiedzialnoœæ moralna fundamentem
spo³ecznej odpowiedzialnoœci organizacji, [w:] Spo³eczna odpowiedzialnoœæ – aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach „Studia
Ekonomiczne”, Katowice 2011.
Mazur-Wierzbicka E., CSR w dydaktyce, czyli jak uczyæ studentów spo³ecznej odpowiedzialnoœci, Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina, Szczecin 2012.
Mendel I., Mace³ko M., Zasady odpowiedzialnej edukacji mened¿erów w organizacjach biznesowych, naukowych, spo³ecz-
58
nych i w administracji [w:] Odpowiedzialny biznes i konsumeryzm wyzwaniem XXI (red.) L. Karczewski, H. Kretek, Wyd.
PWSZ w Raciborzu, Racibórz 2012.
Mrów R., Przywództwo w otoczeniu burzliwym, E-mentor,
Czasopismo internetowe SGH, 2005 nr 1.
Paw³owska Z., Wdra¿anie zasad odpowiedzialnoœci spo³ecznej w systemach zarz¹dzania bhp a jakoœæ ¿ycia w pracy, [w:]
„Bezpieczeñstwo Pracy” 2011, nr 4.
Rybak Z., Etyka mened¿era – spo³eczna odpowiedzialnoœæ
przedsiêbiorstwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2004.
Serafin K., Etos ludzi biznesu – rozwój koncepcji i uwarunkowania praktyki, [w:] Spo³eczna odpowiedzialnoœæ – aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, „Studia Ekonomiczne”, Katowice 2011.
Szadziewska A., Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównowa¿onego w dzia³alnoœci przedsiêbiorstw,
http://zif.wzr.pl/pim/2010_4_4_12.pdf
Œlifirska A., Odpowiedzialnoœæ spo³eczna, Niedocenione
dzia³ania [w:] „Hmagazin. Zarz¹dzanie i Marketing”, marzec
2013.
The Stakeholders Engagement Manual, From Words to Action, Volume 1.
Wp³yw spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu i etyki biznesu
na zarz¹dzanie przedsiêbiorstwami [red:] P. Kulawczuk, A. Poszewiecki, Warszawa 2007.
Wykorzystanie analizy interesariuszy w zarz¹dzaniu organizacj¹ publiczn¹, (red.) A. Fr¹czkiewicz-Wronka, Katowice 2011.
¯emiga³a M., Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstwa, Wolters Kluwer 2007
www.odpowiedzialnafirma.pl
http://www.egospodarka.pl/36839,Interesariusze-projektu-wazni-dla-inwestycji,1,20,2.html
59
Grzegorz Guzik
CECHY PRZYWÓDZTWA
I JEGO UWARUNKOWANIA
QUALITIES OF LEADERSHIP
AND ITS DETERMINANTS
STRESZCZENIE
W literaturze przedmiotu bardzo du¿o miejsca poœwiêca siê
czynnikom, które wp³ywaj¹ na przywódcê i przywództwo. Wielu badaczy stara siê bowiem zamkn¹æ w pewne ramy pojêcie
przywództwa. Czêœæ z nich koncentruje siê na osobie lidera i tych
elementach, które s¹ z nim zwi¹zane. Badane zatem by³y wp³yw
osobowoœci i jej zaburzeñ, temperamentu, inteligencji i wielu innych na zachowanie, efektywnoœæ przywódcy. Mo¿na jednak
w tych rozwa¿aniach zejœæ stopieñ ni¿ej i zastanowiæ siê jakie elementy wp³ywaj¹ na te kategorie psychologiczne. Okazuje siê, ¿e
bardzo du¿e znaczenie ma tu biologia a zw³aszcza genetyka danej osoby. Niniejszy artyku³ stara siê zwróciæ uwagê na to zagadnienie. Wskazuje pewne powi¹zania miêdzy genami, biologi¹
jednostki a jego psychik¹, a co za tym idzie jakim bêdzie liderem.
Rzuca równie¿ œwiat³o na jak du¿y wp³yw na lidera maj¹ jego
geny, a jakie œrodowisko. Daje tak¿e wobec tego odpowiedŸ na
pytanie czy przywództwo jest wrodzone czy te¿ mo¿na siê go
nauczyæ.
60
SUMMARY
In the source literature, a lot of space is devoted to factors that
affect the leader and leadership. Many researchers strive to close
the concept of the leadership within the certain framework. Some
of them focus on the person of the leader and those elements that
are associated with him. Therefore, the impact of personality and
its disorders, temperament, intelligence and many others on the
behaviour as well as the effectiveness of the leader have been
tested. In these considerations, however, it is possible to go step
down and think about what elements affect aforementioned
psychological issues. It turns out that the biology is of high
importance, and especially genetics of the person concerned.
This article tries to draw attention to this issue. It indicates certain
relationship between genes and biology of the individual and his
psyche, and consequently shows what kind of the leader he will
be. It also sheds some light on how large influence on the leader
have genes, and how large the environment. The article also
gives the answer to the question whether the leadership is innate
or whether it can be learned.
S³owa klucze: przywództwo, przywódca, socjobiologia, manager, œrodowisko
Keywords: leadership, leader, manager, environment, sociobiology
WSTÊP
Wielu badaczy próbuje uchwyciæ i zamkn¹æ w ramy to co
czyni cz³owieka liderem, poniewa¿ jeœli uda siê to zrobiæ mo¿liwe bêdzie okreœlenie niezbêdnych cech, kompetencji i umiejêtnoœci, jakimi powinien legitymowaæ siê przywódca. Umo¿liwi to
stworzenie programów rozwojowych wykszta³caj¹cych te elementy, co zniweluje zjawisko deficytu przywództwa. Jednak do
tej pory pomimo licznych prób nie uda³o siê odpowiedzieæ na
Grzegorz Guzik – CECHY PRZYWÓDZTWA I JEGO ...
61
pytanie czym tak naprawdê jest przywództwo. Brak jednoznacznej odpowiedzi zaowocowa³ licznymi jego rodzajami opisanymi
w literaturze przedmiotu. Ka¿dy z nich ró¿ni siê od siebie stawiaj¹c nacisk na inne kompetencje, zachowania i umiejêtnoœci
przywódcy wœród których znajduj¹ siê m.in. osobowoœæ
i wi¹¿¹cy siê z ni¹ temperament lidera (Guilford J. 1959, Green G.
i in. 1976), kreatywnoœæ (Tubbs S. i in. 2006), odpornoœæ na stres
(Fiedler 1996), inteligencja w tym emocjonalna oraz talent. Intuicyjnie mo¿na siê spodziewaæ, ¿e wybrane wymienione powy¿ej
czynniki s¹ bardzo istotne z punktu widzenia sposobu zachowania siê managera w roli przywódcy. W codziennym ¿yciu ³¹czy
siê je bowiem ze charakterem i sposobem zachowania ka¿dego
cz³owieka. Oczywiœcie ta lista nie wyczerpuje wszystkich czynników wp³ywaj¹cych na przywództwo jednak s¹ one na tyle
ogólne, ¿e bêd¹ pozwalaæ odnieœæ siê do ro¿nego rodzaju przywódców oraz wed³ug autora maj¹ du¿y wp³yw na zachowanie
lidera. Z tego te¿ powodu nale¿y zadaæ sobie pytanie sk¹d bior¹
siê owe czynniki? Czy s¹ pozyskiwane w trakcie ¿ycia, czy te¿ s¹
wrodzone i mog¹ je posiadaæ jedynie Ci, którzy odziedziczyli je
po swoich przodkach. Zadane pytania wpisuj¹ siê w d³ugo ju¿
trwaj¹ce i ci¹gle pozostajê bez odpowiedzi rozwa¿ania nad tym
czy przywództwo jest wrodzone czy te¿ mo¿na siê go nauczyæ.
Powy¿szy artyku³ stawia sobie za cel badawczy przedstawienie na kilku przyk³adach jednego ze Ÿróde³ zachowania lidera jakim s¹ czynniki genetyczne i wskazanie w jaki stopniu wp³ywaj¹
na jego zachowanie, jednoczeœnie stara siê odpowiedzieæ na pytanie czy mo¿liwe jest nauczenie siê przywództwa czy jest ono
wrodzone.
WYBRANE MECHANIZMY GENETYCZNE
WYSTÊPUJ¥CE W ORGANIZMACH ¯YWYCH
Na pocz¹tku niezbêdne jest mo¿liwie krótkie i zwiêz³e a jednoczeœnie wyczerpuj¹ce wyjaœnienie czynników biologicznych
wp³ywaj¹cych na zachowanie ludzi. Ka¿dy cz³owiek w komór-
62
kach posiada identyczny zestaw genów odziedziczony po swoich rodzicach. Jest on zapisany w DNA (kwas dezoksyrybonukleinowy) znajduj¹cy siê w j¹drach komórkowych komórek
cia³a. Geny decyduj¹ o sposobie rozwoju i funkcjonowania organizmu np. o tym, w którym miejscu na ciele cz³owieka rozwin¹
sie rêce, a w którym nogi, jak rozwinie siê mózg, jakie po³¹czenia
rozwin¹ siê w nim miêdzy neuronami oraz jakie hormony i w jakiej iloœci bêd¹ siê wytwarzaæ. Z kolei m.in. mózg i hormony
wp³ywaj¹ na zachowanie i funkcjonowanie ludzi. Wa¿ne s¹ równie¿ inne czynniki np. wp³ywaj¹ce na to, które geny zostan¹
aktywowane w komórkach, a które nie. Równie istotne okaza³y
siê zjawiska epigenetyczne polegaj¹ce na zmianie funkcji lub poziomu ekspresji genów jednoczeœnie nie wp³ywaj¹ce na zmiany
w DNA (jak np. czyni¹ to mutacje genetyczne).Oznacza to, ¿e nie
zmieniaj¹c struktury DNA wp³ywaj¹ na sposób jego dzia³ania
(np. sposób organizacji w j¹drze komórkowym) co wp³ywa na
ekspresjê genów, a to wp³ywa na zachowanie cz³owieka.
W sk³ad zjawisk epigenetycznych mo¿na zaliczyæ m.in. modyfikacje DNA lub histonów oraz sposób u³o¿enia chromatyny (czyli
DNA wraz z histonami i bia³kami niehistonowymi) w j¹drze
interfazowym. Wiele elementów, czynników genetycznych nie
zosta³o jeszcze odkrytych, dlatego nale¿y spodziewaæ siê
nowych informacji o wp³ywie genetyki na zachowanie ludzi.
CZYNNIKI O GENETYCZNYCH PODSTAWACH
WP£YWAJ¥CE NA UMIEJÊTNOŒCI PRZYWÓDCZE
Genetycy zajêli siê w swoich badaniach ró¿nymi obszarami
zachowania cz³owieka. Jednym z nich by³o badanie czy i w jaki
sposób mo¿na dziedziczyæ osobowoœæ, czyli unikalny wzór
wyró¿nialnych cech ró¿nicuj¹cy jednostki ludzkie miedzy sob¹
(Guilford J. 1959). Jest to wa¿ne zw³aszcza z tego powodu, ¿e stanowi ona bardzo istotne zagadnienie natury praktycznej, okreœlaj¹c zachowania, które mieszcz¹ siê w normie i zostawiaj¹c
wszystkie pozosta³e poza ni¹. Pocz¹tkowo badania, które mia³y
63
wykazaæ zwi¹zek pomiêdzy cechami osobowoœci, a zachowaniem, czy efektywnoœci¹ lidera nie dawa³y jednoznacznych rezultatów. T. Judge wraz ze wspó³pracownikami (2002) wskaza³
jako przyczynê ówczesnej sytuacji brak ogólnie akceptowanego
modelu osobowoœci. Zmiana nast¹pi³a dopiero wraz z pojawieniem siê Piêcioczynnikowego Modelu Osobowoœci (Tupes E. i in.
1961), w sk³ad którego wchodzi 5 czynników:
• Neurotycznoœæ jest przeciwstawiana zrównowa¿eniu emocjonalnemu i oznacza sk³onnoœæ do prze¿ywania negatywnych emocji takich jak niepokój, niepewnoœæ, czy wrogoœæ.
Osoby z wysokim natê¿eniem tego czynnika preferuj¹ stanowiska pracy, które nie generuj¹ du¿ej iloœci stresu poniewa¿
nie potrafi¹ sobie z nim poradziæ. Z kolei osoba zrównowa¿ona emocjonalnie jest spokojna i stosunkowo odporna na stres.
• Ekstrawersja wi¹¿e siê z poziomem posiadanej energii. Osoby ekstrawertyczne s¹ bardzo energiczne, poszukuj¹ce interakcji spo³ecznych. Powoduje nimi optymizm oraz lubi¹ byæ
w œrodku akcji. Natomiast osoby introwertyczne (o niskim
poziomie ekstrawersji) charakteryzuj¹ siê zachowaniem pewnej rezerwy w kontaktach z innymi i chêci¹ czêstego pozostawania w samotnoœci. Preferuj¹ miejsca pracy charakteryzuj¹ce siê niskim poziomem stresu oraz stymulacji.
• Otwartoœæ na doœwiadczenia wi¹¿e siê z chêci¹ zdobywana
nowych doœwiadczeñ. Jej wysoki poziom powoduje potrzebê
odczuwania nowych doznañ i szybkie nudzenie siê w przypadku braku bodŸców. Natomiast niski powoduje, ¿e ludzie
preferuj¹ znane im sytuacje, s¹ bardziej konserwatywni oraz
praktyczni.
• Zgodnoœæ (ugodowoœæ) ³¹czy siê z pozytywnym lub negatywnym podejœciem do innych. Osoby o wysokim poziomie
tego czynnika chêtnie pomagaj¹ innym i objawiaj¹ chêæ do
nawi¹zywania wielu pozytywnych relacji interpersonalnych.
Natomiast osoby o niskim poziomie tego czynnika jako najwy¿szy priorytet traktuj¹ realizacjê swoich w³asnych
pragnieñ.
64
Sumiennoœæ charakteryzuje sposób dzia³ania danej osoby, jej
wytrwa³oœæ w osi¹ganiu celów. Osoby o wysokim poziomie
sumiennoœci koncentruj¹ siê na jednym lub kilku celach
i d¹¿¹ do ich wykonania, w przeciwieñstwie do osób o niskim
poziomie tego czynnika, które preferuj¹ wielozadaniowy
tryb pracy oraz bardziej spontaniczne zachowanie (McCrae
R.R. i in. 1992).
Wiele przeprowadzonych badañ jest w du¿ej mierze zbie¿nych i wskazuje, ¿e na wszystkie wy¿ej wymienione piêæ czynników maj¹ wp³yw geny. Najlepiej spoœród nich zbadane zosta³y
ekstrawersja oraz neurotycznoœæ, które s¹ uwa¿ane równie¿ za
element temperamentu.
Wielkoœæ wp³ywu genów na powy¿sze czynniki nie jest jednoznacznie okreœlona, jednak wiadomo, ¿e ostateczny ich kszta³t
jest uzale¿niony równie¿ od œrodowiska w szczególnoœci specyficznego (Bargeman C. i in. 1993, Jang i in. 1996). Vicken R. oraz
jego wspó³pracownicy (1994) jako pierwsi wykazali, ¿e oddzia³ywanie genów na osobowoœæ (badana by³a ekstrawertycznoœæ oraz neurotycznoœæ) zmienia siê w czasie ¿ycia, pozostaj¹c
jednak ci¹gle na znacznym poziomie. Ich wp³yw maleje na rzecz
wp³ywu œrodowiska specyficznego w przypadku ekstrawersji
u mê¿czyzn i kobiet oraz neurotycznoœci u kobiet, ale tylko
w wieku m³odzieñczym (neurotycznoœæ u mê¿czyzn równie¿ siê
zmienia jednak nie wykazuje ¿adnego sta³ego wzoru). Jednoczeœnie udzia³ ten ustala siê na jednym poziomie i pozostaje niezmienny po 30 roku ¿ycia w przypadku obu p³ci. Dodatkowo
badacze potwierdzili, ¿e na obie cechy ma wp³yw wiele genów
równoczeœnie oraz, ¿e wydaje siê nie mieæ znaczenia tzw. œrodowisko wspólne. Niektóre doniesienia literaturowe wskazuj¹ na
mo¿liwoœæ ³¹czenia czynników wielkiej pi¹tki w dwie domeny.
Zgodnoœæ, sumiennoœæ i neurotyzm ³¹czone s¹ w domenê alfa,
a pozosta³e dwa w domenê beta. Celowoœæ takiego podzia³u ujawnia siê w momencie kiedy nale¿y po³¹czyæ modele psychometryczne z taksonomi¹, teori¹ rozwoju osobowoœci cz³owieka czy
w ogóle ludzk¹ natur¹. Te ostatnie nale¿¹ do najbardziej z³o¿onych i czêstokroæ trudno jest je wyjaœniæ tylko za pomoc¹ jednego
•
65
z 5 czynników osobowoœci. Wydaje siê, ¿e lepsze wyniki mo¿na
osi¹gn¹æ ³¹cz¹c czynniki w wiêksze kompleksy, które
wspó³dzia³aj¹c wp³ywaj¹ na zachowanie danego cz³owieka.
Równie¿ w tym przypadku udowodniono, ¿e zarówno poszczególne elementy domen jak i one same maj¹ pod³o¿e genetyczno-œrodowiskowe, przy czym na ka¿d¹ z domen oddzia³uj¹ inne,
swoiste czynniki tego pod³o¿a (Jang K. i in. 2006).
Blisko z pojêciem osobowoœci powi¹zana jest idea temperamentu. Mo¿na go zdefiniowaæ jako wrodzone ró¿nice w reaktywnoœci i samoregulacji przejawiaj¹ce siê w emocjach, uwadze i poziomie aktywnoœci jednostki. Reaktywnoœæ rozumiana jest jako
reakcja na zmieniaj¹ce siê warunki wewnêtrzne i zewnêtrzne,
natomiast samoregulacja obejmuje procesy moduluj¹ce reaktywnoœæ (Rothbart M.K. i in. 1998). Stopieñ dziedziczenia temperamentu pozostaje dyskusyjny. Czêœæ badaczy uwa¿a, ¿e jest on
w 100% warunkowany przez geny, a z kolei inni, ¿e jest wynikiem oddzia³ywania genów oraz œrodowiska ,w którym funkcjonuje dana osoba. Uwa¿a siê, ¿e temperament posiada tak zwane
wymiary, które go charakteryzuj¹ m.in. umiejêtnoœæ adaptacji,
negatywna emocjonalnoœæ, wytrwa³oœæ, podejœcie do ¿ycia, aktywnoœæ. Jednym z czynników, który je od siebie odró¿nia jest stabilnoœæ w czasie rozwoju osobniczego cz³owieka. Cztery
pierwsze wykazuj¹ umiarkowan¹ stabilnoœæ, natomiast zdecydowanie najmniej stabilnym wymiarem jest aktywnoœæ (Roberts
B. i in. 2000). Zmiany w stabilnoœci temperamentu wydaj¹ siê byæ
w naturalny sposób zwi¹zane z dojrzewaniem cz³owieka. Proces
jego kszta³towania siê rozpoczyna siê na pocz¹tku ¿ycia i staje siê
wzglêdnie sta³y w wieku 12 lat. Dopiero jednak od 30. roku ¿ycia
pozostaje w zasadzie niezmienny. Modyfikacje temperamentu
mo¿na przypisywaæ zmianom ekspresji genów, które s¹ powodowane dzia³aniem odpowiednich sk³adników DNA lub czynnikami epigenetycznymi. Mo¿na je jednak równie¿ przypisaæ
wp³ywowi œrodowiska specyficznego, które zmienia siê wraz
z biegiem czasu (Ganiban J.M. i in. 2008). Obecnie ocenia siê, ¿e
wp³yw genów na temperament wynosi oko³o 50%. Druga
po³owa zale¿y od œrodowiska w jakim wychowywa³a siê dana
66
osoba i jakie doœwiadczenia zdoby³a. Nie wykazano istotnego
wp³ywu œrodowiska wspólnego na temperament podczas prowadzania badañ na bliŸniêtach. Oznacza to, ¿e najwa¿niejsze dla
jego rozwoju s¹ indywidualne doœwiadczenia oraz zawartoœæ genetyczna komórek danej osoby. Niemniej jednak niezwykle istotne jest by zwróciæ uwagê, ¿e badany poziom wp³ywu genów na
temperament jest równie¿ uzale¿niony od tego jakie skale zosta³y u¿yte do oceny temperamentu (Oniszczenko i in. 2003).
Prócz osobowoœci oraz temperamentu dowiedziono równie¿
wp³ywu genów na inteligencjê. Badania nad tym zagadnieniem
tocz¹ siê ju¿ od bardzo dawna, a co jakiœ okres czasu pojawiaj¹
siê ich metaanalizy. Jedn¹ z pierwszych by³a ta przedstawiona
w artykule L. Erlenmeyer-Kimlinga i L. Jarvika (1963). Poddana
jej literatura by³a niezwykle spójna jeœli chodzi o wp³yw genów
na inteligencjê ludzi i jasno wskazywa³a, ¿e maj¹ one decyduj¹cy
wp³yw na jej poziom. Jako dowód wskazywano fakt, ¿e korelacja
poziomu inteligencji miêdzy bliŸniakami jednojajowymi wynosi³a oko³o 80% (nawet w przypadku tych, które by³y wychowywane osobno), podczas gdy miêdzy ludŸmi niespokrewnionymi
oko³o 0%. Podobny przegl¹d literatury zosta³ powtórzony 20 lat
póŸniej. Wyniki badañ by³y podobne do tych uzyskanych wczeœniej w tym sensie, ¿e wykazywa³y najwiêksz¹ korelacjê poziomu
inteligencji miêdzy bliŸniakami jednojajowymi, a najmniejsz¹
miêdzy osobami niespokrewnionymi. Wskaza³y równie¿ na znacznie wiêkszy ni¿ do tej pory przypuszczano wp³yw œrodowiska
poniewa¿ badania dowiod³y, ¿e bliŸniêta jednojajowe wychowywane osobno nie wykazywa³y zadowalaj¹cej korelacji, w przeciwieñstwie do IQ rodziców oraz ich adaptowanych dzieci.
Oznacza to, ¿e na inteligencjê rozumian¹ jako posiadane IQ
wp³ywa zarówno œrodowisko jak i geny, przy czym nieznany jest
ich wzajemny stosunek (Bouchard T. i in. 1981). R. Plomin
i F. Spinath (2004) wskazuj¹ na inne bardzo ciekawe zjawisko.
Mo¿na by³oby siê spodziewaæ, ¿e wraz z biegiem lat iloraz inteligencji u ludzi bêdzie siê zwiêkszaæ zupe³nie bez udzia³u genów.
Tymczasem badania dowodz¹, ¿e istotnie IQ ludzi roœnie z wiekiem lecz wp³yw na to maj¹ w³aœnie geny. Niestety zakres tych
67
badañ jest ograniczony jedynie do m³odzie¿y w wieku
nastoletnim i nie istniej¹ tego rodzaju doniesienia w stosunku do
osób doros³ych.
Kolejnym elementem wp³ywaj¹cym na umiejêtnoœci przywódcze jest stres. Jest to pewien stan wraz ze zwi¹zanymi z nim negatywnymi emocjami, któremu towarzysz¹ zmiany biochemiczne
i fizjologiczne przekraczaj¹ce normalny poziom pobudzenia.
Mo¿na go te¿ traktowaæ jako zak³ócenie równowagi miêdzy
mo¿liwoœciami danej osoby z jednej strony, a wymaganiami otoczenia z drugiej (Heszen-Niedojadek I. i in. 2000). Stres wyra¿a
siê poprzez objawy krótkotrwa³e i d³ugotrwa³e. Krótkotrwa³e
– fizjologiczne np. podniesienie têtna, wyrzut do krwi odpowiednich hormonów, pogorszenie uwagi, zaburzenia koncentracji, zwiêkszone pocenie siê. D³ugotrwa³e zwi¹zane s¹ bardziej
z kondycj¹ psychiczn¹ danej osoby (wra¿enie osamotnienia,
przemêczenia, znu¿enia, wypalenie zawodowe), a tak¿e z kondycj¹ fizyczn¹ (bóle g³owy, zmêczenie itp.). Badania wskazuj¹,
¿e liczne geny wp³ywaj¹ na fizjologiczne oznaki stresu oraz poziom jego odczuwania. Niektóre z nich jak gen transporter serotoniny lub GABRA6 w zale¿noœci od formy wystêpowania
wp³ywa na zwiêkszenie lub zmniejszenie podatnoœci lub odpowiedzi na stres psychologiczny. Inny odpowiedzialny za syntezê
enzymu katecholo-O-metylotransferazy(COMT) wp³ywaj¹cego
na degradacjê noradrenaliny wp³ywa na subiektywne zmniejszenie lub zwiêkszenie odczuwanie stresu (Jabbi M. i in. 2007,
Uhart M. i in. 2004).
Wa¿ne ze wzglêdu na sprawnoœæ funkcjonowania przywódcy w organizacji jest równie¿ posiadanie przez niego rozwiniêtej
inteligencji emocjonalnej, która odpowiada z dobre relacje interpersonalne i inne umiejêtnoœci spo³eczne. Badania pokazuj¹
powi¹zanie IE z czynnikami wielkiej pi¹tki. Geny wp³ywaj¹ce na
ró¿nice w ekspresji wymiarów wielkiej pi¹tki w mniejszy lub
wiêkszy sposób wp³ywaj¹ równie¿ na elementy inteligencji emocjonalnej. Dodatkowo na IE w pewnym stopniu wp³ywa równie¿
œrodowisko specyficzne (Vernon P. i in. 2008). Ostatnie badania
³¹cz¹ j¹ tak¿e z wystêpowaniem tzw. neuronów lustrzanych
68
w mózgach ludzi. Ich dzia³anie polega na odczytywaniu emocji
innych osób i umo¿liwianiu adekwatnej reakcji na nie (Goleman
D. i in. 2008).
W przypadku kreatywnoœci nie jest jasne czy jest wynikiem
czynników genetycznych czy te¿ powstaje na skutek zdobycia
odpowiednich doœwiadczeñ w czasie rozwoju jednostki. Sprawê
komplikuje fakt, ¿e kreatywnoœæ mo¿na pojmowaæ na 2 ró¿ne
sposoby: jako proces i produkt. Pierwszy sposób zak³ada, ¿e jest
ona cech¹, która posiada rozk³ad normalny w populacji. Natomiast drugi definiuje j¹ poprzez identyfikacjê wytworów ludzi,
które mog¹ zostaæ osi¹gniête przez niewielk¹ iloœæ spo³eczeñstwa (Reuter M. i in. 2005). Wp³yw czynników biologicznych
mo¿na rozwa¿aæ tylko w przypadku pierwszego podejœcia, poniewa¿ tylko ono zapewnia mo¿liwoœæ u¿ycia odpowiednich narzêdzi do mierzenia kreatywnoœci. Istniej¹ doniesienia przedstawiaj¹ce czynniki biologiczne maj¹ce poœredni lub bezpoœredni
wp³yw na kreatywnoœæ. Przyk³adowo M. Reuter i in. (2006)
wskazuje, ¿e wystêpowanie kreatywnoœci mo¿na ³¹czyæ z genem
o nazwie DRD2. Poœrednich dowodów na wp³yw genów na kreatywnoœæ dostarczaj¹ badania nad zaburzeniami osobowoœci np.
zaburzeniami nastrojów, SSD oraz uzale¿nieniami, które ³¹czone
s¹ bezpoœrednio z wystêpowaniem kreatywnoœci, i które maj¹
pod³o¿e genetyczne (Carson S. 2011).
Ciekawym zagadnieniem jest równie¿ temat dziedziczenia
talentu. Niektóre badania donosz¹, ¿e mo¿e on mieæ pod³o¿e genetyczne. Nie chodzi tu jednak o to, ¿e cz³owiek rodzi siê z ju¿
odpowiedni¹ wiedz¹ czy umiejêtnoœciami, aby wykonywaæ
dane zadania. Raczej o to, ¿e posiada on pewne naturalne predyspozycje do tego aby szybciej uczyæ siê niektórych rzeczy (Simonton D. 2007). Empiryczne badania wskazuj¹, ¿e osoby
posiadaj¹ce mniejsze predyspozycje potrzebuj¹ znacznie wiêcej
czasu by nauczyæ siê niektórych zadañ od swoich bardziej utalentowanych kolegów (Simonton D. 2000). Równie¿ dotyczy to
umiejêtnoœci przewodzenia. Lepiej radziæ sobie bêd¹ osoby, które posiadaj¹ do niego talent i pewn¹ dozê kreatywnoœci. Obliczono jednoczeœnie, ¿e w oko³o jednej czwartej przypadków lider
69
w grupach pojawia siê zupe³nie samorzutnie co mo¿e byæ
przypisywane jego naturalnym, odziedziczonym cechom
(Simonton D. 2007).
WYBRANE CECHY PRZYWÓDCÓW
Jak ju¿ wczeœniej zauwa¿ono na przywództwo wp³ywa wiele
czynników. To jakich umiejêtnoœci i na jakim poziomie zaawansowania dok³adnie potrzebuje przywódca zale¿y w du¿ej mierze
od jego miejsca w hierarchii organizacji. Jednak niezale¿nie od
niej niezbêdne s¹ mu zdolnoœci poznawcze, interpersonalne, biznesowe i strategiczne (Mumford T. i in. 2007). Na ka¿de z nich
maj¹ wp³yw czynniki genetyczne oddzia³uj¹ce np. na osobowoœæ, temperament, umiejêtnoœæ uczenia siê, poziom inteligencji, kreatywnoœæ, odpornoœæ na stres itp.
Jednym z najbardziej znanych modeli opisuj¹cych powi¹zanie charakteru z zajmowanym stanowiskiem jest model Hollanda. Wed³ug niego ludzie d¹¿¹ do wybrania takiego stanowiska
pracy, które najbardziej odpowiada ich osobowoœci. W czasie,
¿ycia ludzie coraz lepiej ucz¹ siê rozpoznawaæ swoje potrzeby
i maj¹ mo¿liwoœæ wyszukiwania sobie stanowisk pracy, które
bêd¹ im odpowiadaæ. Ci z nich, którzy znaleŸli ju¿ najlepsze dla
siebie miejsce s¹ w stanie osi¹gaæ ponadprzeciêtne rezultaty.
Z drugiej strony tak¿e organizacje poprzez swoj¹ strukturê, kulturê itp. przyci¹gaj¹ do siebie ludzi o okreœlonych cechach osobowoœci (Trzeciak i in. 1999). St¹d te¿ tylko niektóre osoby
o specyficznych mieszankach cech bêd¹ chcia³y zostaæ menagerami oraz liderami. Maj¹c to na uwadze badacze starali siê odpowiedzieæ na pytanie o uniwersalne cechy osobowoœci lidera.
Jednymi z najlepszych studiów badaj¹cych to zjawisko s¹ badania T. Judge, który podda³ analizie artyku³y na temat przywództwa, a wyniki jego prac przynios³y kilka wa¿nych wniosków, na
które nale¿y zwróciæ uwagê. Stwierdzi³ na przyk³ad, ¿e wszystkie 5 czynników z Piêcioczynnikowego Modelu Osobowoœci
jest skorelowanych z osob¹ przywódcy. Najsilniejsz¹ pozytywn¹
70
korelacjê wykazywa³a ekstrawersja, mniejsz¹ sumiennoœæ,
trzecia w kolejnoœci jest otwartoœæ, natomiast najmniejsz¹ ze
wszystkich pozytywn¹ korelacjê wykazywa³a zgodnoœæ. Jako
jedyn¹ ujemn¹ korelacjê wykazywa³a neurotycznoœæ (Judge T.
i in. 2002).
Przywódca nie musi posiadaæ rozwiniêtej zgodnoœci poniewa¿ nie zawsze jest zobowi¹zanym podejmowaæ decyzje, które
bêd¹ siê podobaæ wszystkim czy nawet wiêkszoœci podw³adnych. Jego obowi¹zkiem jest patrzeæ na ca³okszta³t sytuacji i czasem nie mo¿e stawiaæ potrzeby pracowników na pierwszym
miejscu. Powinien za to wykazywaæ siê wysokim poziomem
ekstrawersji oraz otwartoœci by móc podchodziæ bardziej entuzjastycznie do zmian zachodz¹cych w organizacji i wszystkiego
co sie z nimi wi¹¿e, oraz by potrafi³ sam szukaæ nowoœci i ulepszeñ, które przynios¹ jej korzyœci. Niezbêdna jest mu te¿ rozwiniêta sumiennoœæ poniewa¿ dziêki niej bêdzie umia³ radziæ sobie
z na³o¿onymi na niego zadaniami i bêdzie najbardziej ukierunkowany na osi¹ganie zamierzonych celów. W przypadku neurotycznoœci najwiêcej przemawia za tym by lider posiada³ jej jak
najmniej. Osoby z jej niskim poziomem ukierunkowuj¹ siê raczej
w stronê zmian oraz pracowników. S¹ te¿ bardziej zrelaksowani
i pewni siebie. Osoby, które maj¹ jej wy¿szy w stosunku do innych preferuj¹ raczej koncentracje na celach i zadaniach,
zapominaj¹c o pracownikach (Kornor H. i. in. 2004). Neurotycznoœæ wi¹zana jest te¿ czêsto z licznymi chorobami takimi jak lêk
czy depresja.
Do podobnych wniosków doszli Kirkpatrick i Locke, którzy
jednak nie pos³ugiwali siê pojêciem wielkiej pi¹tki lecz wskazali
swoje typy cech, które odró¿niaj¹ liderów od nie-liderów. Wœród
nich wyró¿niaj¹ proaktywnoœæ rozumian¹ jako zespó³ cech i motywów prowadz¹cych do chêci w³o¿enia w pracê wiele wysi³ku,
potrzebê osi¹gania znakomitych rezultatów, która pozwala uzyskaæ satysfakcjê nie tylko z powodu dobrego wyniku ale równie¿
rozwoju w³asnej osoby. Ponadto badacze wskazuj¹ na ambicje
przywódców objawiaj¹c¹ siê równie¿ pewn¹ doz¹ determinacji
niezbêdnej do osi¹gania celów, wytrwa³oœæ umo¿liwiaj¹c¹ d³ug¹
71
pracê nad danym zagadnieniem czy celem oraz inicjatywê (Kirkpatrick S. i in. 1991). Cechy te ³atwo mo¿na powi¹zaæ z ekstrawertycznoœci¹, otwartoœci¹ na doœwiadczenia, sumiennoœci¹
oraz stabilnoœci¹ emocjonaln¹ w zwi¹zku z czym dobrze
koresponduj¹ z wynikami przedstawionymi wczeœniej.
Zdecydowanie trudniej w literaturze znaleŸæ osobê bêd¹c¹
autentycznym przywódc¹ i charakteryzuj¹c¹ siê g³êbok¹ introwertycznoœci¹. Choæ ta cecha posiada pewne atuty np. umo¿liwia lepsze samopoznanie, wzmacnia umiejêtnoœci analityczne to
jednak nie do koñca wspó³gra z pozycj¹ przywódcy. Trudno bowiem wyobraziæ sobie lidera, który nie potrafi³by zrêcznie i odpowiednio wp³ywaæ na bieg wydarzeñ, komunikowaæ siê, lub
nie by³by asertywny. Równie trudno wyobraziæ sobie lidera niezrównowa¿onego emocjonalnie, czyli takiego który odczuwa lêk
czy niepokój. Przywódca nie mo¿e baæ siê podejmowaæ decyzji,
musi przewodziæ, wychodziæ na przód, przed szereg. Mimo, i¿
emocjonalnoœæ w momencie dynamicznych zmian otoczenia
mo¿e byæ postrzegana jako si³a lidera, to jednak zdecydowanie
nie bêdzie sprawdzaæ siê w wiêkszoœci przypadków. Dobry lider
musi posiadaæ zdrow¹ samoocenê, dawaæ feedback, co jest mo¿liwe tylko wtedy gdy bêdzie odznacza³ siê niski poziom neurotycznoœci. Niestabilnoœæ emocjonalna mo¿e siê sprawdzaæ siê
jedynie w pewnych szczególnych warunkach otoczenia lecz
stabilnoœæ emocjonalna jest bardziej uniwersalna i adekwatna
w ró¿nych sytuacjach.
Temperament i osobowoœæ s¹ niezwykle wa¿nymi elementami przywództwa. Wed³ug badañ oko³o 15% badanych managerów nie radzi sobie z powierzonymi zadaniami ze wzglêdu na
niedopasowane cechy osobowe do miejsca pracy i zakresu obowi¹zków (Murphy M. 2005). W zale¿noœci od tego jakie cechy bêdzie posiada³ przywódca takiego sposobu przewodzenia innym
mo¿na siê po nim spodziewaæ. W zwi¹zku z tym jedni bardziej
bêd¹ zwracaæ uwagê na potrzeby swoich pracowników, inni
bêd¹ koncentrowaæ siê na celu zapominaj¹c o ich postulatach.
Bêd¹ mieæ tak¿e ró¿nie rozwiniête umiejêtnoœci interpersonalne
oraz intrapersonalne (m.in. pozwalaj¹ce na refleksjê nad w³as-
72
nym zachowaniem). Niektórzy mog¹ te¿ wykazywaæ negatywne
cechy demotywuj¹ce wspó³pracowników np. cynizm, narcyzm,
zachowania depresyjne. Te ró¿nice w ich zachowaniu (a tak¿e organizacja) wp³ywaj¹ na sposób i efektywnoœæ dzia³añ przywódcy co jest w literaturze opisywane jako ró¿ne style przywództwa.
Szczêœliwie nie jest mo¿liwe wskazanie osobowoœci, która
by³aby idealna dla ka¿dego lidera. Dziêki temu ró¿ne organizacje poszukuj¹ te¿ ró¿nych pasuj¹cych akurat do nich liderów.
Inteligencja jest jednym z czynników, które wp³ywaj¹ na
sprawnoœæ dzia³ania lidera w sposób bezpoœredni. Jest Ÿród³em
intelektualnych mo¿liwoœci umo¿liwiaj¹cych radzenia sobie
z codziennymi przeciwnoœciami pojawiaj¹cymi siê na drodze lidera. IQ jest dobrym markerem efektywnego dzia³ania w wielu
ró¿nych zawodach, w szczególnoœci lidera.
D. Simonton (2006) wskazuje, ¿e wszyscy prezydenci Stanów
Zjednoczonych, który mo¿na traktowaæ jako najbardziej z³o¿on¹
organizacjê posiadali wysoki wspó³czynnik inteligencji. Czêsto
by³ to wynik bêd¹cy znakomicie wy¿szy od przeciêtnego.
Przywódca z wysok¹ inteligencj¹ potrafi zrozumieæ wiele zagadnieñ biznesowych, przemys³owych, socjologicznych i innych, które wystêpuj¹ w jego organizacji. Najczêœciej opiera siê
w swoim postêpowaniu w du¿ej mierze na w³asnej wiedzy,
któr¹ z ³atwoœci¹ zdobywa, jest obiektywny oraz racjonalny. Potrafi¹ zadawaæ krytyczne pytania i dzieliæ siê swoimi spostrze¿eniami co umo¿liwia szybk¹ naukê zarówno jemu jak i osobom
w jego otoczeniu. Z wysok¹ inteligencj¹ mog¹ ³¹czyæ siê pewne
obawy lidera zwi¹zane z tym, ¿e nie wszystko wie i potrafi. Spotkanie czegoœ co przerasta jego wiedzê powoduje wyst¹pienie
uczucia zagro¿enia i zdezorientowania. W wyniku takiego doœwiadczenia przywódca mo¿e staæ siê sztywny, krytyczny, skupiaj¹cy siê na detalach, a nadmierny nacisk na niego bêdzie
powodowaæ agresjê. Badania jednoczeœnie wykazuj¹, ¿e przesadne usztywnienie, brak wra¿liwoœci oraz utrata umiejêtnoœci
trzeŸwego postrzegania sytuacji jako ca³oœci powoduje spadek
wartoœci przywództwa (Sidle C. 2007).
73
Wa¿ne jest równie¿ by zdaæ sobie sprawê, ¿e inteligencja jest
tylko pewn¹ teoretyczn¹ konstrukcj¹, której nie da siê zobaczyæ
czy bezpoœrednio zmierzyæ. Oceniane s¹ jedynie pewne zachowanie ludzi, które mo¿na nazwaæ inteligentnym. Ludzie ró¿ni¹
siê pod wzglêdem tych zachowañ umo¿liwiaj¹c rozró¿nianie ich
na tej podstawie tym bardziej, ¿e ró¿nice s¹ wzglêdnie sta³e.
Mówi¹c o inteligencji najczêœciej ma siê na myœli pewne procesy
umys³owe takie jak: rozumowanie, wnioskowanie, myœlenie abstrakcyjne, planowanie itp., które s¹ swoiste dla ludzkich procesów umys³owych. Przy czym procesy te maj¹ charakter ukierunkowany, nadany przez dan¹ osobê, a ich udzia³ w poszczególnych zadaniach mo¿e byæ ró¿ny. Nale¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e
wysoka inteligencja idzie czêsto w parze z wybitnymi osi¹gniêciami, dlatego warto by przywódcy ja posiadali (Strelau J. 1995).
Aby sprostaæ wyzwaniom nowoczesnej gospodarki organizacje musz¹ ci¹gle siê zmieniaæ, dostosowywaæ i wprowadzaæ
innowacyjne rozwi¹zania. Jednak ci¹g³e doskonalenia napêdza
dalszy wyœcig i pojawianie siê kolejnych zmian. To z kolei powoduje, ¿e niezbêdne staj¹ siê kreatywne rozwi¹zania, co poci¹ga
za sob¹ potrzebê posiadania przez organizacje kreatywnych pracowników oraz liderów. Od tych ostatnich oczekuje siê, ¿e nie
tylko bêd¹ kreatywni, ale tak¿e stworz¹ œrodowisko, które bêdzie promowaæ t¹ cechê wœród pracowników. Nie bêdzie to
mo¿liwe jeœli sami nie bêd¹ widzieli jakie korzyœci ona przynosi.
Kreatywni liderzy nie boj¹ siê wyzwañ lecz staraj¹ siê wychodziæ im naprzeciw i rozwi¹zywaæ je najlepiej jak potrafi¹. Poszukuj¹ rozwi¹zañ równie¿ tych, na które nikt do tej pory nie wpad³
buduj¹c dziêki temu przewagê konkurencyjn¹ organizacji. Nie
zadowalaj¹ siê zwyczajnym naœladowaniem innych lecz staj¹ siê
osobami godnymi naœladowania. Takie osoby nie boj¹ siê niepowodzeñ i staraj¹ siê iœæ dalej i szybciej toruj¹c sobie drogê. Nie
musz¹ siê baæ poniewa¿ s¹ w stanie poradziæ sobie nawet tam
gdzie inni nie widzieli wyjœcia, dziêki umiejêtnoœci tworzenia
kreatywnych rozwi¹zañ. Napêdza ich optymizm chêæ dzia³ania
oraz nadzieja i pragnienie samorealizacji (Gehani R. 2011)
74
Istniej¹ przyk³ady liderów zajmuj¹cych najwy¿sze stanowiska, którzy potrafili przeprowadziæ w organizacjach reformy
i zmiany, które zaowocowa³y ponadprzeciêtnymi wynikami. Takim przyk³adem mo¿e byæ Fujio Mitarai prezes firmy Canon lub
Taiichi Ono in¿ynier Toyoty odpowiedzialny za stworzenie Systemu Produkcyjnego Toyoty. Stworzyli oni firmy kreatywne ,
bêd¹ce produktami kreatywnego zarz¹dzania. Organizacje, które tworz¹ i wprowadzaj¹ na rynki nowe produkty, szukaj¹ innowacyjnych rozwi¹zañ zarówno wewn¹trz jak i na zewn¹trz,
widz¹ nowe szanse i wykorzystuj¹ je (Fangqi X. i in. 2007).
Tylko kreatywnoœæ spowoduje, ¿e bêdzie mo¿na rozwi¹zaæ
problemy jutra. Dlatego nie mo¿na zwyczajnie czekaæ jak pojawi
siê ona w organizacji , trzeba zadbaæ by siê pojawi³a. To zadanie
nale¿y g³ównie do przywódców, którzy maja wskazywaæ kierunek w jakim powinna rozwijaæ siê organizacja.
Niezwykle istotne dla jakoœci przewodzenia w organizacji
jest umiejêtnoœæ radzenia sobie ze stresem przez liderów. Jeœli
przywódca posiada nisk¹ odpornoœæ na stres bêdzie to powodowa³o, ¿e wielokrotnie nie poradzi sobie z na³o¿onymi na niego
zadaniami. Ma to zwi¹zek z modyfikuj¹cym, czêsto negatywnie
wp³ywem stresu i zwi¹zanych z nim emocji na procesy pamiêciowe i myœlowe powoduj¹cym ich zniekszta³cenia i zaburzenia,
co okreœla siê mianem kognitywnego zespo³u stresu. Mo¿e te¿
spowodowaæ, nieadekwatne reakcje na dzia³anie stresora, pojawienie siê natrêtnych myœli, fantazji, nadinterpretacji, a tak¿e
mo¿e spowodowaæ ucieczkê od czynnika stresogennego. Ponadto zawê¿a uwagê co pomniejsza umiejêtnoœæ efektywnego przetwarzania informacji i prowadzi do pomijania niektórych z nich.
Mo¿e równie¿ spowodowaæ pogorszenie koncentracji, rozproszenie, nieumiejêtnoœæ odpowiedniej analizy sytuacji (OgiñskaBulik 2012). Stres w du¿ej mierze zmienia sposób patrzenia na
rzeczywistoœæ. Zmniejsza klarownoœæ obrazu i zak³óca w³aœciwy
jego odbiór, a tak¿e gdy utrzymuje siê d³ugo lub jest bardzo silny
negatywnie odbija siê na zdrowiu i prowadzi do wypalenia
zawodowego, który jest niezwykle wyniszczaj¹cym procesem
75
mog¹cym ca³kowicie zniszczyæ zadowolenie z ¿ycia zawodowego, ale równie¿ prywatnego (Bartkowiak G. 1999).
Kiedy jednak stres jest kontrolowany mo¿e pozytywnie
wp³ywaæ na wydajnoœæ pracy. Pomaga wówczas we w³aœciwym
ocenianiu i pomaga podejmowaæ lepsze decyzje, wyostrza
zmys³y. Odczuwanie stresu i poziom odpornoœci na niego jest
cech¹ zupe³nie indywidualn¹. Poziom stresu, który dla jednych
osób bêdzie szkodliwy na innych bêdzie dzia³a³ mobilizuj¹co.
Podobnie indywidualna jest kontrola odpowiedzi na stres
(McDowell-Larsen S. 2002). St¹d te¿ niezwykle wa¿ne jest by poznaæ odpornoœæ na stres lidera, która czêœciowo jest wrodzona
i za któr¹ odpowiadaj¹ odpowiednie hormony i geny. Im wy¿sz¹
j¹ bêdzie mia³, im bardziej bêdzie kontrolowa³ swoje reakcje na
stresory tym lepszym liderem mo¿e siê staæ. Jest to szczególnie
wa¿ne w przypadku liderów organizacji globalnych, którzy ze
wzglêdu na stanowisko i pracê jak¹ wykonuj¹ s¹ szczególnie
mocno nara¿eni na sytuacje stresowe.
W przypadku talentu bardzo trudno stwierdziæ, czy ma na
niego wp³yw genetyka czy te¿ nie. Oczywiœcie jeœli ma lepiej by
liderami zostawa³y osoby posiadaj¹ce talent do przewodzenia.
Dziêki temu nawet jeœli nie mia³yby wczeœniej ¿adnego lub niewielkie doœwiadczenie w tym zakresie bêd¹ zdecydowanie
³atwiej i szybciej siê uczyæ.
Nale¿y jednak zwróciæ szczególn¹ uwagê na fakt, ¿e talent
mo¿e byæ zwi¹zany z czynnikami takim jak inteligencja czy osobowoœæ, kreatywnoœæ itp. Bêdzie on zatem wtórny w stosunku
do nich i jednoczeœnie bêdzie wykazywaæ dziedzicznoœæ bêd¹c¹
wypadkow¹ poziomu dziedzicznoœci elementów na niego siê
sk³adaj¹cych.
Zdawanie siê w poszukiwaniu prawdziwych talentów przywódczych, czy w ogóle jakiegokolwiek talentu tylko na genetyczne predyspozycje budzi spore kontrowersje natury etycznej.
Poszukiwania, aby da³y najlepsze efekty powinny odbywaæ siê
wœród jak najm³odszych dzieci. By³yby one zatem poddane presji otoczenia faworyzuj¹cego ich rozwój w kierunku zdiagnozowanych predyspozycji i mog³oby dojœæ do ³atwego pominiêcia
76
wp³ywu œrodowiska na rozwój cz³owieka. Rodzice bêd¹c ca³kowicie odpowiedzialni za rozwój swoich dzieci i chc¹c dla nich
najlepiej, mogliby czuæ siê w obowi¹zku wykonaæ odpowiednie
testy by „u³atwiæ” dzieciom start w karierê. W zwi¹zku z czym
takie badania mog³yby byæ wykonywane na masow¹ skalê
(Inoue Y. i in), bez pewnoœci, ¿e nie by³yby pozbawione b³êdów.
ROZWÓJ PRZYWÓDCY
Od wielu lat trwa debata nad tym czy przywództwo jest
czymœ czego mo¿na siê nauczyæ, czy jest przekazywane genetycznie. Jedn¹ z pierwszych teorii zwi¹zanych tym tematem by³a
tak zwana teoria wielkiego cz³owieka, wed³ug której przywódcy
ju¿ rodz¹ siê liderami. Wydaje siê, ¿e by³a ona naturalnym nastêpstwem obserwacji jakie mog³y byæ przeprowadzone w tamtym
okresie czasu. Dziœ równie¿ mo¿na zaobserwowaæ podobne
przekonanie kiedy ktoœ mówi o dziecku, ¿e jest urodzonym
przywódc¹. Takie podejœcie by³o d³ugo akceptowane m.in. ze
wzglêdu na wielkich ludzi historii, którzy utwierdzali wszystkich w tym przeœwiadczeniu (Cawthon D. 1996). Przeciwne
stanowisko zak³ada, ¿e czynniki biologiczne w tym genetyczne
w ¿adne sposób nie wp³ywaj¹ na zdolnoœæ bycia przywódc¹ lecz,
¿e jest to pewna kompetencja, któr¹ mo¿na wykszta³ciæ. W. Bennis oraz B. Nanus (1986) twierdz¹ wrêcz, ¿e wystarczy jeœli dana
osoba ma odpowiedni¹ iloœæ chêci i nie cierpi na zaburzenia
uczenia siê by by³a w stanie nauczyæ siê bycia liderem. Nie ma
bowiem wed³ug nich, ¿adnych wrodzonych umiejêtnoœci, które
powodowa³by, ¿e tylko wybrani ludzie mog¹ nauczyæ siê
przewodziæ innym.
Dwa powy¿sze skrajne podejœcia do zagadnienia przywództwa wydaj¹ siê nie dawaæ samodzielnie pe³nego obrazu czynników jakie na niego wp³ywaj¹. Badania wskazuj¹, ¿e na sk³adniki
ludzkiej psychiki oraz na ich zachowanie maj¹ wp³yw zarówno
czynniki natury biologicznej jak i œrodowisko, w szczególnoœci
specyficzne. W zwi¹zku z tym jedynym przypadkiem kiedy
77
by³oby pewne, ¿e nie istnieje mo¿liwoœæ nauczenia siê danych
umiejêtnoœæ czy kompetencji jest sytuacja, w której jest ona
w 100% wrodzona. Jeœli jednak osobowoœæ i umiejêtnoœci potrzebne liderowi s¹ tylko czêœciowo dziedziczone to z mniejszym lub
lepszym skutkiem da siê je wykszta³ciæ lub odpowiednio
ukszta³towaæ. Niezbêdne jest jedynie dobranie odpowiedniej
metody nauki i ewentualne dostosowanie warunków otoczenia,
które bêd¹ wspieraæ przyswajanie wiedzy. Szczêœliwie obecnie
mo¿na wybieraæ z szerokiej gamy metod rozwoju pracowników
i przywódców. Wœród nich mo¿na znaleŸæ: coaching, mentoring,
naukê przez dzia³anie i wiele innych. Dziêki temu istnieje
mo¿liwoœæ wybrania odpowiedniej metody dla konkretnej osoby
uwzglêdniaj¹cej warunki otoczenia w jakich siê znajduje.
ZAKOÑCZENIE
Przywódcy zajmuj¹ w organizacji szczególn¹ pozycjê. Ich zadaniem jest przewodzenie i tworzenie wizji. To od nich zale¿y
wyznaczenie kierunku organizacji oraz w du¿ej mierze motywowanie pracowników by chcieli zgodnie z nim pod¹¿aæ. Ich zadanie jest niezwykle trudne, dlatego by mogli mu podo³aæ musz¹
posiadaæ odpowiedni temperament, osobowoœæ oraz wiele
umiejêtnoœci. Niezbêdne jest równie¿ by dysponowali poziomem intelektualnym, który umo¿liwi im radzenie sobie równie¿
z bardzo z³o¿onymi problemami. Istnieje wiele metod
zak³adaj¹cych, ¿e przywództwa mo¿na siê nauczyæ, które maj¹
pomóc osobom pozyskaæ kompetencje przywódcy. Szczêœliwie
badania potwierdzaj¹, ¿e mimo, i¿ genetyka wp³ywa m.in. na
osobowoœæ temperament i kompetencje nie decyduje o ich
ca³okszta³cie. Swój wk³ad w nie ma tak¿e wychowanie, otoczenie
i doœwiadczenia danej osoby. Mo¿liwe jest zatem, ¿e ktoœ bêdzie
posiadaæ wrodzone predyspozycje do bycia liderem. Nie zamyka to jednak innym drogi do pozyskania tych kompetencji poprzez ich nauczenie siê. Powoduje jedynie, ¿e osoby takie bêd¹
musia³y w³o¿yæ wiêcej energii w ich pozyskanie.
78
Bibliografia
Bargeman C.S, Chlpuer H.M., Plomin R., Pedersen N.L.,
McClearn G.E., Nesselroade J.R., Costa P.T., Jr., McCrae R.R.,
Genetic and Environmental Effects on Openness to Experience,
Agreeableness, and Conscientiousness: An Adoption/Tvrin
Study., Journal of Personality 61:2, 1993.
Bartkowiak G., Psychologia zarz¹dzania, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznañ 1999, s. 105.
Bennis W., Nanus B., Leaders, Harper Perennial, Harper
Collins Publishers, 1986.
Bouchard T.J., Jr., McGue M., Familial studies of intelligence:
A review., Science, vol. 212, 1981, s. 1055-1059.
Carson S.H., Creativity and Psychopathology: A Shared
Vulnerability Model, La Revue canadienne de psychiatrie,
vol. 56, no 3, 2011.
Cawthon D.L., Leadership: The great man theory revisited,
Business Horizons, vol. 39 no. 3 1996, s. 1-4.
De Hoogh A.H.B., Den Hartog D.N. Koopman P.L., Linking
the Big Five-Factors of personality to charismatic and
transactional leadership; perceived dynamic work environment
as a moderator, Joumal of Organizational Behavior 26, 2005,
s. 839-865.
Erlenmeyer-Kimling L., Jarvik L.F., Genetics and Intelligence:
A Review, Science, vol. 142, no 3598, 1963, s. 1477–1479
Fangqi X., Rickards T., Creative Management: A Predicted
Development from Research into Creativity and Management,
Creativity and Innovation Management, vol. 16, no 3, 2007.
Fiedler F.E., Research on Leadership Selection and Training:
One View of the Future, Administrative Science Quarterly
vol. 41, no 2, 1996
Frigerio A, Ceppi E., Rusconi M., Giorda R., Raggi M.E.,
Fearon P., The role played by the interaction between genetic
factors and attachment in the stress response in infancy, Journal
of Child Psychology and Psychiatry, vol. 50, no 12, 2009,
s. 1513–1522.
79
Gehani R.R., Individual Creativity and the Influence of
Mindful Leaders on Enterprise Innovation, Journal of
Technology Management & Innovation , vol. 6, no. 3, 2011.
Goleman D., Boyatzis R., Social intelligence and the biology
of leadership, Harvard Business Review September 2008
Green G., Nebeker D.M., Boni A.M, Personality and
Situational Effects on Leader Behavior, Academy of
Management Journal, vol. 19 no 2, 1976.
Guilford J.P., Personality, McGraw-Hill New York 1959.
Heszen-Niedojadek I., Ratajczak Z., Cz³owiek w sytuacji
stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydawnictwo
Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice 2000.
Inoue Y. Muto K., Children and Genetic Identification of
Talent, Hastings Center Report Vol. 41, No. 5, 2011, s. 49.
Jang K.L., Livesley W.J., Ando J., Shinji Y., Atsunobu S.,
Angleitner A., Ostendorf F., Riemann R., Spinath F., Behavioral
genetics of the higher-order factors of the Big Five, Personality
and Individual Differences 41, 2006, s. 261–272.
Jang K.L, Livesley W.J., Vemon P.A., Heritability of the Big
Five Personality dimensions and their facets: A twin study,
Joumal of Personality vol.64, no. 3, 1996, s. 577–591.
Jabbi M., Kema I.P., van der Pompe, G. te Meerman G.J.,
Ormel J., den Boer J.A., Catechol-o-methyltransferase polymorphism
and susceptibility to major depressive disorder modulates
psychological stress response., Psychiatric Genetics, vol. 17, 2007,
s. 183–193.
Jody M., Ganiban J.M., Kimberly J.S, Ulbricht J., Neiderhiser
J.M., Reiss D., Stability and Change in Temperament During
Adolescence, Journal of Personality and Social Psychology, Vol.
95, No. 1, 2008, s. 222–236.
Judge T.A., Ilies R., Relationship of personality to performance
motivation: A meta-analytic review. Journal of Applied
Psychology, 87, 2002, s. 797–807.
Kirkpatrick S.A., Locke E.A., Leadership: do traits matter?,
Academy of Management Executive, Vol. 5 No. 2, 1991.
80
Kornor H., Nordvik H., Personality traits in leadership
behavior, Scandinavian Journal of Psychology, vol. 45, no. 1,
2004, 49–54.
McCrae, R.R., & John, O.P., An introduction to the five-factor
model and its applications, Journal of Personality, 60, 1992.
McDowell-Larsen S., Stress Takes a Toll on Leaders
Leadership in Action, vol. 22, no 2, 2002.
Mumford T.V., Campion M.A., Morgeson F.P., The leadership skills strataplex: Leadership skill requirements across
organizational levels, The Leadership Quarterly Vopl. 18, 2007,
s. 154–166.
Murphy M., Leadership IQ study: why new hires fail, Public.
Management, Vol. 88, No. 2 2006.
Ogiñska-Bulik N., Stres i radzenie sobie [w:] Wprowadzenie
do psychologii dla ekonomistów, red. Bielawska-Batorowicz E.,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012.
Oniszczenko W., Zawadzki B., Strelau J., Riemann R.,
Angleitner A., Spinath F.M., Genetic and Environmental
Determinants of Temperament: A Comparative Study Based on
Polish and German Samples, European Journal of Personality,
vol. 17, 2003, s. 207–220.
Plomin R., Spinath F.M., Intelligence: Genetics, Genes,
and Genomics, Journal of Personality and Social Psychology,
Vol. 86, No. 1, 2004, s. 112–129.
Reuter M., PanKsepp J., Schnabel N., Kellerhoff N., Kempel
P., Henning J., Personality and biological markers of creativity,
European Journal of Personality, vol. 19, 2005, s. 83–95.
Reuter M., Schmitz A., Corr P., Hennig J., Molecular genetics
support Gray’s personality theory: the interaction of COMT and
DRD2 polymorphisms predicts the behavioural approach
system, International Journal of Neuropsychopharmacology,
vol. 9, 2006, s. 155–166.
Roberts B.W., & DelVecchio W.F., The rank-order consistency
adolescence and temperament of personality traits from
childhood to old age: A quantitative review of longitudinal
studies. Psychological Bulletin, vol. 126, 2000, s. 3–25.
81
Rothbart M.K., Bates J.E., Temperament [w:] Damon W.,
Eisenberg N., Handbook of child psychology, vol. 3, Social,
emotional and personality development, Nowy Jork: Wiley,
1998, s. 105–176.
Sidle C., The five intelligences of leadership, Leader to leader,
no. 43, 2007, s. 19-25.
Seiler S., Pfister A.C., Why did I Do this Understanding
Leadership Behavior Through a Dynamic Five-Factor Model of
Leadership, Journal of leadership studies Vol. 3 No 3, 2010.
Simonton D.K. (2000) Creative development as acquired
expertise: theoretical issues and an empirical test,
Developmental Review, vol. 20, 2000, s. 283–318.
Simonton D.K., Talent and expertise: the empirical evidence
for genetic endowment USA High Ability Studies vol. 18, no. 1,
2007s. 83–84.
Simonton D.K., Presidential IQ, openness, intellectual
brilliance, and leadership: estimates and correlations for 42 U.S.
Chief ExecutivesPolitical Psychology, vol. 27, no. 4, 2006.
Strelau J., Temperament i inteligencja, [w:] Psychologia
ogólna, red. Tomaszewski T., Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa 1995.
Trzeciak W.E., Drogosz-Zab³ocka W.E., Model zintegrowanego
poradnictwa zawodowego w Polsce, Warszawa, 1999.
Tubbs S.L., Schulz E., Exploring a Taxonomy of Global
Leadership Competencies and Meta-competencies, The Journal
of American Academy of Business , vol. 8, no 2, 2006.
Tupes E.C., Christal R.E. (1961) Recurrent personality factors
based on trait ratings (Technical Report ASD-TR-61-97).
Lackland Air Force Base, TX: US Air Force.
Uhart M., McCaul M.E., Oswald L.M., Choi L., Wand G.S,
GABRA6 gene polymorphism and an attenuated stress
response., Molecular Psychiatry, vol. 9, 2004, s. 998–1006.
Vernon P.A., Villani V.C., Schermer J.A., Petrides K.V., Phenotypic and genetic associations between the Big Five and trait
emotional intelligence, Twin Research and Human Genetics, Vol.
11 No 5, 2008, s. 524–530
82
Vicken R.J., Rose R.J., Kaprio J., Koskenvuo M., A Developmental Genetic Analysis of Adult Personality: Extraversion and
Neuroticism From 18 to 59 Years of Age, Journal of Personality
and Social Psychology, Vol. 66, No. 4, 1994.
Guilford J.P., Personality, McGraw-Hill , Nowy Jork 1959.
83
Andrzej Chodyñski
LEGITYMIZACJA SZKO£Y
WY¯SZEJ JAKO ORGANIZACJI
ODPOWIEDZIALNEJ WOBEC
INTERESARIUSZY
LEGITIMISATION
OF UNIVERSITY – LEVEL SCHOOL
AS ORGANISATION
RESPONSIBLE
TO STAKEHOLDERS
STRESZCZENIE
W artykule odniesiono siê do legitymizacji organizacji wskazuj¹c, ¿e dotyczy ona organizacji zarówno komercyjnych jak
i niekomercyjnych. W przypadku przedsiêbiorstw zwrócono
uwagê na rolê teorii instytucjonalnej, tworzenia powi¹zañ sieciowych, rolê interesariuszy i wp³yw ró¿nych czynników na podejmowane decyzje w aspekcie legitymizacji tych podmiotów.
Podkreœlono rolê zachowañ odpowiedzialnych spo³ecznie na legitymizacjê ró¿nych organizacji. Wskazano, ¿e rozumienie potrzeby
dzia³añ prospo³ecznych jest wa¿nym krokiem do budowy legitymizacji organizacji dzia³aj¹cych zarówno w sektorach publicznym, spo³ecznym jak i biznesu. Podkreœlono znaczenie przeno-
84
szenia doœwiadczeñ z zarz¹dzania przedsiêbiorstwami do szkó³
wy¿szych. Dokonano analizy spo³ecznej odpowiedzialnoœci
i odpowiedzialnych zachowañ przedsiêbiorczych szkó³ wy¿szych. Omówiono zmiany w ocenie spo³ecznej odpowiedzialnoœci szkó³ wy¿szych jako organizacji niekomercyjnych wraz z ich
komercjalizacj¹.
SUMMARY
The paper provides opinions on legitimisation of
organisations, indicating that it refers to both commercial and
non-commercial organisations. In case of companies, the issues
are discussed of the role of institutional theory, networking, the
role of stakeholders, the effect of various factors on decisions
made in the aspect of legitimisation of these entities. The role of
social responsibility behaviour is emphasised on legitimisation
of various organisations. It has been indicated that
understanding the need of pro-social actions is an important step
in building legitimisation of organisations operating in the
public, social and business sectors. The meaning of transfer
experiences of business management to university – level schools
is emphasised. The analysis of social responsibility and
responsible entrepreneurship behaviour of university-level
schools facilities is provided. Changes in assessment of social
responsibility of university–level schools as non-commercial
organisations along with their commercialisation are also
discussed.
S³owa klucze: legitymizacja, odpowiedzialnoœæ spo³eczna,
szko³a wy¿sza.
Keywords: legitimisation, social responsibility, university-level school.
Andrzej CHODYÑSKI – Legitymizacja szko³y wy¿szej jako organizacji ...
85
WSTÊP
Funkcjonowanie szko³y wy¿szej w otoczeniu spo³ecznym
wymaga jej legitymizacji. W szczególnoœci nabiera ona znaczenia
wobec przekszta³ceñ szkó³ wy¿szych oraz w zwi¹zku z tworzeniem tzw. szkó³ niepublicznych. Przekszta³cenia szkó³ wy¿szych
przebiegaj¹ ze zwiêkszaniem roli nastawienia menad¿erskiego.
Wobec tego uprawnione mo¿e byæ korzystanie z doœwiadczeñ
organizacji komercyjnych, dla których legitymizacja, w aspekcie
budowy ich przewagi konkurencyjnej opiera siê o dostosowanie
przedsiêbiorstw do trzech wymiarów œrodowiska ich dzia³ania
(firm’s institutional environment): regulacyjnego, normatywnego
i poznawczego1. Legitymizacja wi¹¿e siê ocen¹ spo³eczn¹ podmiotu gospodarczego w oparciu o za³o¿enia systemu norm, wartoœci i przekonañ. Przy takim podejœciu istnieje mo¿liwoœæ
legitymizacji w oparciu o kszta³towanie dzia³añ odpowiedzialnych spo³ecznie. Najpopularniejsz¹ form¹ tych dzia³añ jest praktyczna realizacja spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu
(przedsiêbiorstwa) – CSR, wsparta tworzeniem dobrych praktyk
organizacyjnych i kodeksów etycznych, na rzecz dzia³añ wykraczaj¹cych poza wymagania ekonomiczne i prawne. S¹ one nakierowane na spe³nienie oczekiwañ spo³ecznych b¹dŸ odnosz¹ siê
do po¿¹danych przedsiêwziêæ w obszarach spo³ecznym i ekologicznym. Przedsiêwziêcia tego typu, wraz z tworzeniem
dobrych praktyk i kodeksów etycznych odnosz¹ siê tak¿e do
szkó³ wy¿szych.
Warto zwróciæ uwagê ¿e pojêcia zwi¹zane z legitymizacj¹
mog¹ odnosiæ siê do dwóch sytuacji:
• w przypadku zgodnoœci (kongruencji) systemów wartoœci
o charakterze ogólnym (spo³ecznym) z systemem w wydzielonej jednostce (korporacji): w literaturze anglojêzycznej
w tym przypadku u¿ywa siê s³owa „legitymacy”,
1
B. Roxas, A. Coetzer, Institutional environment, managerial attitudes and
environmental sustainability orientation of small firms, Journal of Business Ethics,
2012, Vol. 111, nr 4, s. 461-476.
86
przy wystêpuj¹cej ró¿nicy miêdzy systemem wartoœci wydzielonej jednostki (korporacji) a ogólnie przyjêtym wystêpuj¹ dopiero starania (procesy), biegn¹ce w tym kierunku
(w literaturze anglojêzycznej wystêpuje wówczas s³owo „legitymation” – legitymizacja)2.
Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e CSR mia³a sk³oniæ przedsiêbiorstwa do dzia³añ wykraczaj¹cych poza ich nastawienie komercyjne. W przypadku szkó³ wy¿szych s¹ one ze swej natury
nastawione na realizacje celów spo³ecznych i szerszej dyskusji
wymaga pojêcie spo³ecznej odpowiedzialnoœci szko³y wy¿szej.
Podstawowym jest pytanie, wobec kogo szko³a wy¿sza ma byæ
odpowiedzialna. W niniejszym artykule sformu³owano pogl¹d,
¿e odpowiedzialnoœæ w pierwszej kolejnoœci powinna dotyczyæ
jej interesariuszy. Celem artyku³u jest tak¿e krytyczna analiza
mo¿liwoœci przenoszenia doœwiadczeñ przedsiêbiorstw w zakresie ich spo³ecznej odpowiedzialnoœci na funkcjonowanie
szkó³ wy¿szych.
•
PRZENOSZENIE DOŒWIADCZEÑ ORGANIZACJI
KOMERCYJNYCH NA SZKOLNICTWO WY¯SZE
Aktualnie obserwuje siê wyraŸny trend, aby organizacje niekomercyjne w coraz wiêkszym stopniu korzysta³y z doœwiadczeñ przedsiêbiorstw. Wskazuje siê na uniwersalizacjê koncepcji, modeli i metod zarz¹dzania i zwi¹zany z tym ich transfer
miêdzy organizacjami z trzech sektorów (prywatny, publiczny,
spo³eczny). Dobitnym przyk³adem jest urynkowienie administracji publicznej dla podniesienia jej efektywnoœci i zwi¹zana z tym koncepcja new public management (nowe zarz¹dzanie
publiczne). W œlad za tym nastêpuje kreowanie menad¿era funkcjonuj¹cego w administracji publicznej. Równoczeœnie, w szcze2
J.C. Chen, R.W. Roberts, Toward a more coherent understanding of the
organization – society relationship: a theoretical consideration for social and
environmental accounting research, Journal of Business Ethics, 2010, Vol. 97, nr 4,
s. 651–665.
87
gólnoœci w koncepcji new public governance podkreœla sie rolê
partnerstwa spo³ecznego. W obu tych koncepcjach podkreœla sie
znaczenie integracji z interesariuszami3. Typowe dla przedsiêbiorstwa pojêcie konkurowania i konkurencyjnoœci a tak¿e
dzia³añ o charakterze strategicznym mo¿e byæ przenoszone na
grunt szko³y wy¿szej. W ramach tych dzia³añ obserwuje siê m.in.
zjawiska fuzji i przejêæ ( w roku akademickim 2012/2013 dosz³o
do 5 przejêæ/fuzji w sektorze uczelni niepublicznych w Polsce4).
Wystêpuje tak¿e zjawisko narastaj¹cej konkurencji ale
i wspó³pracy o charakterze kooperencyjnym pomiêdzy szko³ami
wy¿szymi, g³ównie przy staraniach o œrodki (g³ównie unijne) dla
realizacji wspólnych projektów. Prezentowane s¹ pogl¹dy, ¿e w
szczególnoœci dla uczelni niepublicznych konsolidacja mo¿e zapewniæ im rozwój i dalsze funkcjonowanie5. Istotn¹ rolê w rozwoju szkó³ wy¿szych mo¿e ogrywaæ tworzenie sieci szkó³, w
szczególnoœci w oparciu o wspólne wartoœci, np. zawarte w CSR.
Punktem wyjœcia jest paradygmat sieciowy, oparty o trzy g³ówne
teorie referencyjne w zarz¹dzaniu strategicznym przedsiêbiorstw6:
• teoria sieci spo³ecznych o pod³o¿u socjologicznym; akcentowany jest wymiar relacyjny, zwi¹zany z treœci¹ wiêzi spo³ecznych
(w oparciu g³ównie o zaufanie budowane na doœwiadczeniach
dotychczasowej wspó³pracy), strukturalny (jako odniesienie do
uk³adu wiêzi wokó³ ka¿dego z aktorów) oraz pozycyjny,
zwi¹zany z usytuowaniem danego podmiotu w sieci. Wystêpuj¹ca struktura kontaktów spo³ecznych oraz dostêpne dziêki
tej strukturze zasoby tworz¹ kapita³ spo³eczny.
3
S. Kauf, Zarz¹dzanie regionem w kreowaniu rozwoju spo³eczno-ekonomicznego, Przegl¹d Organizacji, 2013, nr 2, s. 24-29.
4
www.naukawpolsce.pap.pl, data dostêpu: 16.01.2014 r.
5
I. £¹cka, Wspó³praca technologiczna polskich instytucji naukowych i badawczych z przedsiêbiorstwami jako czynnik wzrostu innowacyjnoœci polskiej
gospodarki, Wydawnictwo Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, Szczecin 2011, s. 35.
6
W. Czakon, Paradygmat sieciowy w naukach o zarz¹dzaniu, Przegl¹d
Organizacji, 2011, nr 3, s. 3-6.
88
zasobowa teoria firmy; w praktyce mamy do czynienia z tworzeniem aliansów dwóch lub wiêcej podmiotów, a tak¿e
portfela aliansów
• teoria kosztów transakcyjnych; odnosi siê do m.in. do kosztów korzystania z mechanizmu cenowego, wyznaczaj¹c
tym samym efektywnoœæ tego mechanizmu. Szerzej charakterystykê sieci o tak¿e typologiê tworzonych aliansów zawarto w publikacji A. Chodyñskiego7.
Socjologiczne ujêcie sieci wskazuje, ¿e stanowi ona luŸn¹
strukturê odnosz¹c¹ siê do ³¹czenia zbioru indywidualnych osób
poprzez kontakty osobiste oraz luŸne relacje spo³eczne. Z kolei w
rozumieniu organizacyjnym sieæ stanowi zbiór bezpoœrednich
relacji, co prowadzi do tworzenie wspó³zale¿noœci miêdzy
przedsiêbiorstwami a sieæ wi¹¿e siê z konfiguracj¹ firm, które
tworz¹ now¹ organizacjê. Pojawia siê termin „organizacja sieciowa” bêd¹ca integratorem kluczowych kompetencji partnerów
biznesu. Cechami organizacji sieciowych s¹ m.in.: wystêpuj¹ce
interakcje i wspó³zale¿noœæ, co jest zwi¹zane tak¿e brakiem
samodzielnoœci w zakresie pe³nej dostêpnoœci do zasobów8. Jeœli
chodzi o interakcje to opieraj¹ siê one zarówno o powi¹zania
o charakterze formalnym jak i nieformalnym. Podstaw¹ tworzonych relacji przedsiêbiorstw jest wymiana handlowa, finansowa,
technologiczna, ale tak¿e o charakterze spo³ecznym. W koncepcjach funkcjonowania przedsiêbiorstw tworzone jest pojêcie sieci
biznesowych (business network) jako zbiór d³ugotrwa³ych relacji
formalnych i nieformalnych, zarówno poœrednich jak i bezpoœrednich miêdzy co najmniej dwoma podmiotami Podstaw¹ ich
realizacji jest d³ugotrwa³a wspó³praca podmiotów gospodarczych. W miarê trwania tych powi¹zañ tworzy siê uk³ad z poja•
7
A. Chodyñski, A., Sieciowoœæ w koncepcjach biznesu – aspekty spo³eczne
i ekologiczne [w:] Zarz¹dzanie odpowiedzialnym rozwojem przedsiêbiorstwa (red.
nauk. A. Chodyñski), Oficyna Wyd. AFM, Krakowska Akademia im. Andrzeja
Frycza Modrzewskiego, Kraków 2012, s. 83 -110.
8
D. Ford, L.E. Gaddle, H. Hãkansson, I. Snehota, Managing business
relationship, Wiley, London 2003.
89
wieniem siê podmiotu dominuj¹cego9. Przenosz¹c doœwiadczenia biznesu na grunt szkó³ wy¿szych warto zwróciæ uwagê na
ten dorobek teoretyczny i praktyczny, który wskazuje na traktowanie sieci z punktu widzenia zarz¹dzania wiedz¹, bazuj¹cego
na procesie transferu wiedzy. Rozwa¿aj¹c problematykê sieci
podkreœla siê znaczenie integracji i tworzenie kompetencji integracji, w tym dotycz¹cej procesów i tworzenia wspólnego systemu celów10.
Jako trzy g³ówne cechy relacji sieciowych mo¿na wskazaæ na:
ci¹g³¹ interakcjê (traktowan¹ jako powi¹zania formalne i nieformalne, z podkreœleniem d³ugoterminowoœci), wspó³zale¿noœæ
(odnosi siê do powi¹zañ dotycz¹cych zasobów, podmiotów oraz
zakresu dzia³añ) oraz nieskoñczonoœæ (oznacza to brak wyraŸnie
wystêpuj¹cych granic i struktury). W literaturze przedmiotu
zwraca siê uwagê na koordynacjê rozproszonych zasobów w sieci w oparciu o zaufanie na poziomie organizacyjnym (instytucjonalnym)11. Jednak budowa zaufania rozpoczyna siê od poziomu
psychologicznego, aby dalej móc realizowaæ zaufanie spo³eczne.
Podejœcie psychologiczne podkreœla rolê zaufania pomiêdzy menad¿erami wspó³pracuj¹cych przedsiêbiorstw, które jednak czêsto ulega zmianie. Opieraj¹c siê na ocenie dotychczasowych
interakcji budowane jest zaufanie spo³eczne, które w mniejszym
stopniu zale¿y od zaanga¿owania menad¿erów najwy¿szego
szczebla, podkreœlane jest natomiast znaczenie czêstych kontaktów pracowników ni¿szego szczebla. Zaufanie instytucjonalne
umo¿liwia przede wszystkim wspó³pracê nad ró¿nymi projektami12. Warto tak¿e podkreœliæ wp³yw narodowych czynników
kulturowych, norm i standardów postêpowania na budowê za9
M. Ratajczak-Mrozek, Istota podejœcia sieciowego, Przegl¹d Organizacji,
2009, nr 4, s. 18–20.
10
P. Blaik, Integracja jako kluczowy problem w zarz¹dzaniu ³añcuchem dostaw.
Aspekt modelowania, Przegl¹d Organizacji, 2010, nr 12, s. 30–35.
11
A. Eiles, M. Bartels, B. Brunsman, Managing the relationship portfolio, The
Journal of Business Strategy, 2003, Vol. 24, nr 4, s. 30 – 35.
12
E. Garcia-Canal, C.L. Duarte, J.R. Criado, A.V. Llaneza, The compression
diseconomies in accelerated global alliances, Management Decision, 2002, Vol. 40,
nr 8, s. 745–755.
90
ufania 13. Aktualnie obserwujemy zjawisko tworzenia sieci szkó³
wy¿szych, choæ podstawy teoretyczne ich budowy uwzglêdniaj¹ce specyfikê szkó³ wy¿szych nie s¹ zbyt zaawansowane.
W szczególnoœci coraz wiêcej uwagi poœwiêca siê aliansom szkó³
wy¿szych. W zarz¹dzaniu tymi szko³ami, nawi¹zuj¹c do tworzenia sieci mo¿na wykorzystaæ dorobek zwi¹zany z typologi¹
aliansów strategicznych przedsiêbiorstw oparte o14:
• ujêcie jednokryterialne; przyjmuj¹c jako kryterium istnienie
konkurencji miêdzy partnerami wyró¿niamy alianse konkurencyjne i niekonkurencyjne ze wzglêdu na obszar zarz¹dzania, czy alianse strategiczne oparte na wiedzy, w ramach
których partnerzy wspólnie tworz¹ wiedzê i zbywaj¹ wytworzon¹ w³asnoœæ intelektualn¹ oraz typu learning, który odnosi
siê do transferu wiedzy miedzy aliantami. Mog¹ tak¿e byæ
brane pod uwagê tak¿e inne kryteria,
• ujêcie dwukryterialne, np. w oparciu o konkurencjê i kooperacjê, posiadane zasoby wejœciowe i sposób dystrybucji wartoœci; mo¿e byæ rozpatrywany równoczeœnie cel funkcjonowania i charakter pierwotnych relacji miêdzy uczestnikami
aliansu,
• ujêcie wielokryterialne, na przyk³ad jako trzy kryteria mog¹
wystêpowaæ: forma organizacyjna tworzonego aliansu, zakres aliansu oraz liczba partnerów aliansowych.
ZARZ¥DZANIE UCZELNI¥ A JEJ LEGITYMIZACJA
– ROLA INTERESARIUSZY
W systemie zarz¹dzania uczelni¹ wskazuje siê na nastêpuj¹ce podstawowe elementy: ustrój uczelni, jej autonomia, realizacja dydaktyki i badañ naukowych wraz z ich komercjalizacj¹,
13
P.M. Doney, J.P. Cannon, M.R. Mullen, Understanding the influence of
national culture on the development of trust, Academy of Management Review,
1998, Vol. 23, nr 3, s. 601–620.
14
A. Pietruszka-Ortyl, Studium typologii aliansów strategicznych przedsiêbiorstw, Problemy Jakoœci, 2005, nr 10, s. 26–31.
91
rozwój kadr, wspó³praca z otoczeniem spo³eczno gospodarczym, realizacja systemu zapewnienia jakoœci, tworzenie sprawnego sytemu gromadzenia i przep³ywu informacji w uczelni oraz
miedzy uczelni¹ a ministerstwem zajmuj¹cym siê szkolnictwem
wy¿szym oraz, co wa¿ne, zwiêkszenie konkurencyjnoœci uczelni
poprzez usprawnienie dzia³alnoœci strategicznej i bie¿¹cej15. Budowane s¹ modele zarz¹dzania uczelni¹. W koncepcji UJ proponuje siê by model ten sk³ada³ siê z nastêpuj¹cych modu³ów:
samorz¹dnoœæ akademicka i menad¿erska, procesy dydaktyczne, modu³y zarz¹dzania: kadrami, jakoœci¹, wiedz¹, w³asnoœci¹
intelektualn¹, ryzykiem, zasobami materialnymi, finansami oraz
procesy badawcze16. Jak wynika to z propozycji, brak jest
wyraŸnego wyró¿nienia aspektu odpowiedzialnoœci szkó³
wy¿szych.
W zarz¹dzaniu uczelniami przydatne mog¹ byæ rozwa¿ania
zwi¹zane z legitymizacj¹ przedsiêbiorstw i zwi¹zek teorii legitymizacji, opartej o spo³eczny system wartoœci z teoriami: instytucjonaln¹ (jako podstawa legitymizacji instytucjonalnej), zasobow¹ oraz teori¹ interesariuszy17. Odnosz¹c sie do teorii zasobowej, szeroko opisywanej w literaturze dotyczacej zarz¹dzania
chcia³bym podkreœliæ szczególne znaczenie dla legitymizacji zasobów o charakterze niematerialnym, zwi¹zanych z tworzonym
kapita³em intelektualnym organizacji i zdolnoœciami do tworzenia kapita³u spo³ecznego. Fundamentalne znaczenie maj¹ wartoœci, zawarte w kulturze organizacyjnej.
15
Raport koñcowy. Modele zarz¹dzania uczelniami w Polsce (oprac. zespó³ pod
kierunkiem M. du Valla), Uniwersytet Jagielloñski, Centrum Badañ nad
Szkolnictwem Wy¿szym, Kraków 2011, s. 32.
16
Raport koñcowy. Modele zarz¹dzania uczelniami w Polsce (oprac. zespó³ pod
kierunkiem M. du Valla), Uniwersytet Jagielloñski, Centrum Badañ nad
Szkolnictwem Wy¿szym, Kraków 2011, s. 37.
17
J.C. Chen, R.W. Roberts, Toward a more coherent understanding of the
organization – society relationship: a theoretical consideration for social and
environmental accounting research, Journal of Business Ethics, 2010, Vol. 97, nr 4,
s. 651–665.
92
W zarz¹dzaniu szko³¹ wy¿sz¹ wykorzystaæ mo¿na dorobek
teorii instytucjonalnej, znacz¹co wp³ywaj¹cy na podejœcia do
zarz¹dzania przedsiêbiorstwem w kontekœcie jego legitymizacji.
Wed³ug za³o¿eñ teorii instytucjonalnej przedsiêbiorstwa funkcjonuj¹ w ramach instytucji które organizuj¹ rynek. Tymi instytucjami mog¹ byæ zarówno wzory zachowañ, konkretne
rozwi¹zania odnosz¹ce siê do praw i obowi¹zków ale tak¿e regulacje prawne zwi¹zane ze sposobami dzia³ania. W szczególnosci tzw. nowy instytucjonalizm uznaje instytucje jako wywieraj¹ce wp³yw i kreuj¹ce dzia³ania o ró¿nym charakterze. Mog¹
one mieæ charakter przymuszaj¹cy (np. w oparciu o regulacje
prawne), normatywny (np. oparte o postawy autorytetów) ale
tak¿e naœladowczy. Prezentowane s¹ nawet pogl¹dy, ¿e jako
substytut dla formalnych instytucji mo¿na traktowaæ CSR18.
Pod pojêciem „instytucja” mo¿na rozumieæ spo³ecznie akceptowane regu³y gry oraz systemy wartoœci. Reguluj¹ one zachowania miêdzy ludŸmi, relacje miedzy podmiotami gospodarczymi a tak¿e relacje miêdzy podmiotami a pañstwem i spo³eczeñstwem19. Instytucje mog¹ byæ traktowane jako trwa³e, prawne, organizacyjne i zwyczajowe uwarunkowania odnosz¹ce siê
do powtarzalnych ludzkich zachowañ i interakcji miêdzyludzkich20. Instytucjê stanowi regularnoœæ zachowañ ludzi ale i wystêpuj¹ce regu³y. Odnosz¹ siê one do zachowañ cz³onków grupy
spo³ecznej i okreœlaj¹ ich zachowania w konkretnych sytuacjach.
Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e znajduj¹ one akceptacjê grup,
s¹ przez nie przestrzegane w sposób dobrowolny lub podlegaj¹
egzekucji przez w³adzê zewnêtrzn¹21. Wed³ug G. Ko³odko insty18
G. Jackson, A. Apostolakou, Corporate social responsibility in Western
Europe, an institutional mirror or substitute?, Journal of Business Ethics, 2010,
Vol. 94, nr 3, s. 371–394.
19
J. Je¿ak, £ad korporacyjny. Doœwiadczenia œwiatowe oraz kierunki rozwoju,
Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 159.
20
D.C. North, Institution, institutional change and economic performance,
Cambridge University Press, 1990.
21
M. Rutheford, Institutions in economics, the old and the new institutionalism,
Cambridge University Press, Cambridge 1996, s. 182.
93
tucje obejmuj¹ tak¿e kulturê i mentalnoœæ rynkow¹ a ponadto (co
jest zgodne z pogl¹dami przedstawionymi powy¿ej) stanowi¹22:
• legalne i zwyczajowo akceptowane procedury i zasady postêpowania,
• obowi¹zuj¹ce prawo i przepisy dla ochrony interesów podmiotów funkcjonuj¹cych na rynku
• organizacje oraz struktury administracyjne i polityczne.
Wydaje siê ¿e teoria instytucjonalna z powodzeniem mo¿e
byæ rozpatrywana z punktu widzenia jej wp³ywu na spo³eczn¹
odpowiedzialnoœæ szkó³ wy¿szych. W szczególnoœci nale¿y podkreœliæ tu regulacyjn¹ rolê pañstwa jako instytucji. Pañstwo wystepuje tak¿e jako aktywny interesariusz, formu³uj¹c
oczekiwania wobec szkó³ wy¿szych i inicjuj¹c dzia³ania, które
w ostatecznoœci przybieraja formê aktów prawnych. Generalnie
rozpatruje siê rolê pañstwa jako aktywnego interesariusza w obszarze spo³ecznej odpowiedzialnoœci organizacji23. W odniesieniu do teorii interesariuszy legitymizacja oznacza respektowanie
ich oczekiwañ, ale w oparciu o ocenê ich realnego wp³ywu na organizacjê. Wymaga zatem realizacji podstawowych za³o¿eñ
zwi¹zanych z zarz¹dzaniem relacjami z interesariuszami, wykorzystujac doœwiadczenia przedsiêbiorstw24. W I etapie powinno
dokonaæ siê analizy interesariuszy, rozpatruj¹c tworzenie relacji
spo³ecznych przede wszystkim z kluczowymi interesariuszami.
Nale¿y zatem stworzyæ mapê relacji interesariuszy, odwzorowaæ
wystêpuj¹ce miedzy nimi porozumienia, zidentyfikowaæ ich
oczekiwania. Istotne jest okreœlenie rodzaju w³adzy interesariuszy, a nastêpnie skonstruowanie macierzy priorytetów interesariuszy. Warto podkreœliæ ¿e oddzia³ywanie interesariuszy
w szkole wy¿szej nie musi opieraæ siê na atrybutach, charaktery22
G. Ko³odko, Znaczenie instytucji i polityki dla szybkiego rozwoju gospodarczego, [w:] A. Noga (red.) Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce
rynkowej, Warszawa, 2004, s. 43.
23
A. Chodyñski, Pañstwo jako interesariusz przedsiêbiorstwa odpowiedzialnego
spo³ecznie, Pañstwo i Spo³eczeñstwo, Z problematyki ekonomii i zarz¹dzania
(pod red. A. Iwasiewicza), 2011 (XI), nr 2, s. 59–82.
24
J. Adamczyk, Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstw, PWE, Warszawa
2009, s. 98–99.
94
stycznych dla przedsiêbiorstw, choæby ze wzglêdu na oddzia³ywanie wynikaj¹ce z praw w³asnoœci . Etap I koñczy siê rozpatrzeniem kwestii monitorowanie interesariuszy. W etapie II podejmuje siê temat rozwoju roszczeñ spo³ecznych, zwi¹zanych ze
zmian¹ oczekiwañ interesariuszy, dzia³aniami politycznymi
interesariuszy (co prowadzi do tworzenia formalnych koalicji),
formu³owania propozycji odnoœnie praw i regulacji oraz wdra¿ania prawa przez przedsiêbiorstwo, przy wsparciu pañstwa.
W ostatnim okresie w przypadku szkó³ wy¿szych roszczenia
spo³eczne mog¹ znajdowaæ odbicie w ró¿nych aktach prawnych,
w tym dotycz¹cych krajowych ram kwalifikacji.
Teoria interesariuszy ma trzy aspekty: deskryptywny (zwi¹zany z charakterystyk¹ i zachowaniami organizacji, przedsiêbiorstwo jest traktowane jako kombinacja zarówno wspólnych ale
tak¿e konkuruj¹cych ze sob¹ interesów), instrumentalny (uwzglêdniaj¹cy zwi¹zek miêdzy efektami dzia³añ przedsiêbiorstwa
a zarz¹dzaniem interesariuszami) i normatywny, w którym ustala siê normy i regu³y postêpowania, uwzglêdniaj¹c podstawy
moralne i filozofiê organizacji. Podkreœla siê ¿e interesariusze generuj¹ oczekiwania stanowi¹ce istotn¹ wartoœæ i to oni posiadaj¹
legitymizacjê do wywierania wp³ywu na przedsiêbiorstwo.
Legitymizacja opiera siê o ryzyko, prawa nabyte (property right),
prawa moralne (moral rights) ale i zadania moralne (moral claims)25. W tworzeniu powi¹zañ interesariuszy z firm¹ podkreœlana jest rola zaufania, zwi¹zana z tym, ¿e interesariusze uznaj¹ ¿e
w przypadku szkody (harm) firma im to wynagrodzi lub zabezpieczy przed t¹ szkod¹ proporcjonalnie do wk³adu lub znaczenia
tych interesariuszy26. Ciekawe rozwa¿ania dotycz¹ narastania
zaanga¿owania uwzglêdniaj¹cego zaufanie (w ramach CSR), na
podstawie zachowañ wobec wspólnoty (community engagement)
25
T.L. Donaldson, L. Preston, The stakeholder theory of the corporation:
concepts, evidence and implications, Academy of Management. The Academy
of Management Review, 1995, Vol. 20, nr 1, s. 65–91.
26
M. Greenwood, H. Buren III, Trust and stakeholder theory: trustworthiness
in the organization – stakeholder relationship, Journal of Business Ethics, 2010,
Vol. 95, nr 3, s. 425–438.
95
co mo¿e odnosiæ siê do takich interesariuszy jak rz¹d (government) czy organizacje III sektora ( voluntary sektor), uwzglêdniaj¹c
wp³yw na postawy w korporacji (community stance) a tak¿e realizacjê aliansów korporacji z organizacjami non – profit (non-profit
corporate alliances). W kolejnych etapach narastania zaanga¿owania wystêpuj¹ ró¿ne strategie:
• transakcyjna (transactional), oparta o ograniczone zaufanie; jej
przejawem jest dostarczanie informacji, realizacja wolontariatu pracowniczego lub filantropia.
• przejœciowa, poœrednia (transitional), zwi¹zana ze wzrostem
zaufania, z udzia³em dwustronnej komunikacji, konsultacji
i wspó³pracy („budowanie mostów”), tworzenia partnerstwa, konsultacje publiczne oraz dialog z interesariuszami
• transformacyjna (transformational) gdzie zaufanie zale¿y od
stopnia relacji; uwzglêdnia wspólne uczenie siê, wzajemne
zrozumienie (sensemaking), przywództwo we wspólnocie
(community leadership) w podejmowaniu decyzji, wspólne
rozwi¹zywanie problemów, projekty oraz podejmowanie decyzji27.
Odnosz¹c siê do teorii interesariuszy warto zwróciæ uwagê ¿e
istnieje wiele ich podzia³ów, ale w ostatnim okresie pojawia³y siê
ró¿ne nowe propozycje. Bardzo dobrze znana jest typologia relacji z interesariuszami oparta na bezpoœrednim lub poœrednim
charakterze ich oddzia³ywania na firmê (np. poprzez tworzenie
aliansów); wystêpuje wówczas podzia³ na interesariuszy g³ównych (primary stakeholders) i drugorzêdnych (secondary stakeholders). Powszechnie omawiane s¹ atrybuty interesariuszy zwi¹zane z ich w³adz¹ (si³¹), legitymizacj¹ (opart¹ o za³o¿enia systemu
norm, wartoœci i przekonañ, co przek³ada siê miêdzy innymi na
uprawnienia oparte o stosunki prawne ale i podstawy moralne)
oraz pilnoœæ. Jeœli interesariusz dysponuje wszystkimi trzema
atrybutami, to jego ¿¹dania s¹ zaspokajane przez przedsiêbior27
F. Bowen, A. Newenham-Kahindi, I. Herremans, When suits meet roots:
the antecedents and consequences of community engagement, Journal of Business
Ethic, 2010, Vol. 95, nr 2, s. 297–318.
96
stwa w pierwszej kolejnoœci28. Wœród nowych modeli interesariuszy warto wymieniæ PPS, który dotyczy korporacji i obejmuje
trzy okrêgi w których zawarto: zasoby, strukturê przemys³u i obszar spo³eczno-polityczny. Y. Fassin wskazuje na ró¿nice miêdzy
tradycyjnym pojêciem interesariusza (real stakeholder), grupami
nacisku (pressure groups) i regulatorami (regulators)29. Okreœla
tak¿e grupy: obserwatorzy (stakewatches, w tym grupy nacisku)
i stoj¹cych na stra¿y (stakekeepers, w tym regulatorzy). Jest to model wzorowany na systemie s³onecznym (solar system); w centrum znajduje siê firma (korporacja), wraz z jej zarz¹dem
(management) i tradycyjnymi interesariuszami, na zewn¹trz wystêpuj¹ stakewatchers, a jeszcze dalej – stakekeepers. A. Chodyñski,
omawiaj¹c te modele wskazuje, ¿e w œwietle za³o¿eñ CSR odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstwa, skierowana jest g³ównie do real
stakeholders; jest to podejœcie zbyt w¹skie gdy¿ nie uwzglêdnia
odpowiedzialnoœci wobec spo³eczeñstwa. W oparciu o zaprezentowane powy¿ej pogl¹dy, mo¿na odnieœæ siê do zagadnieñ
zwi¹zanych z koncepcj¹ interesariuszy szkó³ wy¿szych maj¹c na
uwadze problematykê legitymizacji i odpowiedzialnoœci w tym.:
traktowanie interesariusza jako zasobu uczelni, pojêcie wartoœci
interesariusza w czasie, pojêcie interesariusza w organizacji sieciowej szkó³ wy¿szych, zmiany struktury powi¹zañ interesariuszy w zale¿noœci od cyklu ¿ycia uczelni ( tak¿e uwzglêdniaj¹c
powi¹zania sieciowe, fuzje, przejêcia), zaufanie miêdzy interesariuszami, analiza luki miêdzy wk³adem mo¿liwym do realizacji
a dostarczanym przez interesariusza czy zachowania uczelni
w tworz¹cej siê sieci interesariuszy, tak¿e w skali globalnej30.
Analizuj¹c szko³y wy¿sze warto zatem wykorzystaæ pogl¹dy, dotycz¹ce przedsiêbiorstw, ¿e:
28
J. Nakonieczna, Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstw miêdzynarodowych, Difin, Warszawa 2008.
29
Y. Fassin , The stakeholder model refined, Journal of Business Ethics, 2009,
Vol. 84, nr 1, s. 113–135.
30
A. Chodyñski, Odpowiedzialnoœæ ekologiczna w proaktywnym rozwoju
przedsiêbiorstw, Oficyna Wydawnicza AFM, Krakowska Akademia im.
Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2011, s. 246–249.
97
legitymizacja nastêpuje zarówno w sytuacjach zgodnych
z za³o¿eniami rozwojowymi firm, ale tak¿e w sytuacjach kryzysów31,
• znacz¹cy wp³yw na legitymizacjê wywieraj¹ interesariusze,
posiadaj¹cy wiêksz¹ legitymizacjê ni¿ same przedsiêbiorstwa co mo¿e doprowadzaæ do delegitymizacji podmiotu gospodarczego; podkreœla siê ¿e w szczególnoœci do zmian
instytucjonalnych mo¿e doprowadziæ oddzia³ywanie organizacji pozarz¹dowych32,
• podkreœlana jest rola takich instytucji jak organizacje oraz
struktury administracyjne i polityczne,
• przedsiêbiorstwa zmierzaj¹ce do legitymizacji swojej dzia³alnoœci w œrodowisku zewnêtrznym same tworz¹ okreœlone
struktury lub praktyki33,
• legitymizacjê poszczególnych podmiotów mog¹ wspieraæ
sieci relacji tworzone z ich udzia³em
• budowane s¹ modele procesu legitymizacji34.
W literaturze wskazywane s¹ etapy legitymizacji, zwi¹zane
ze zmianami w organizacjach uwzglêdniaj¹ce teoriê instytucjonaln¹ i pogl¹dy psychologii spo³ecznej:
• etap formowania, obejmuj¹cy inicjowanie legitymizacji, zwi¹zany z kszta³towaniem zachowañ, oparty o afirmacjê (affirmation) i kognitywn¹ (poznawcz¹) asymilacjê. W etapie tym
uwzglêdniane s¹ pogl¹dy indywidualne, znaczenie wa¿noœci
w³aœciwego postêpowania oraz wp³ywy o ró¿nym charakterze: instrumentalnym, relacyjnym i moralnym,
•
31
A. Chodyñski, Kompetencje sustainability przedsiêbiorstwa w sytuacji
kryzysu pozaekonomicznego, Przegl¹d Organizacji, 2013, nr 1, s. 14–19.
32
M. Huczek, Organizacja pozarz¹dowa jako wa¿ny interesariusz i partner
przedsiêbiorstwa, [w:] Chodyñski A. (red.), Biznes odpowiedzialny wobec
interesariuszy, Oficyna Wyd. AFM, Kraków 2013, s. 33–57.
33
G. Jackson, A. Apostolakou, Corporate Social Responsibility in western
Europe, an institutional mirror or substitute?, Journal of Business Ethics, 2010,
Vol. 94, nr 3, s. 371 – 394.
34
L.P. Tost, An integrative model of legitimacy judgments, Academy of
Management Review, 2011, Vol. 36, nr 4, s. 686–710.
98
etap realizacji, dziêki któremu nastêpuje wsparcie dla zmian,
z uwzglêdnieniem wp³ywu o charakterze instrumentalnym,
relacyjnym i moralnym. W etapie tym nastêpuje asymilacja
legitymizacji kognitywnej,
• etap oszacowania i przewartoœciowania.
Realizacja tego modelu wi¹¿e siê tworzeniem lidera, który staje siê „agentem legitymizacji” (agent of legitymacy) 35. Na legitymizacjê organizacji warto tak¿e spojrzeæ z punktu widzenia etyczoœci
podejmowanych decyzji. Istotn¹ rolê odgrywa w tym przypadku
profil etyczny menad¿era, zwi¹zany z wyznawanymi przez niego
wartoœciami, ale równie¿ indywidualne preferencje etyczne.
Zwraca siê uwagê, ¿e na podejmowane decyzje wp³ywa typ przywództwa zwi¹zany z zachowaniami etycznymi. Proponowane s¹
nawet modele etycznego podejmowania decyzji w biznesie. Dyskutowane s¹ siê dylematy etyczne, wystêpuj¹ce w trudnymi sytuacjach decyzyjnych36. Interesuj¹ce jest zatem, jak decyzje zmierzaj¹ce do dostosowania programów nauczania szkó³ wy¿szych
do potrzeb rynkowych, bêd¹ uwzglêdniaæ zachowania prospo³eczne, zmierzaj¹ce do legitymizacji tych organizacji.
•
ODPOWIEDZIALNOŒÆ SPO£ECZNA SZKÓ£
WY¯SZYCH
Norma ISO 26000 wi¹¿e spo³eczn¹ odpowiedzialnoœæ biznesu (CSR) z odpowiedzialnoœci¹ organizacji w oparciu o jej przejrzyste i etyczne zachowanie. Odpowiedzialnoœæ traktowana jest
jako norma etyczna. Wi¹¿e siê ona z gotowoœci¹ ponoszenia konsekwencji skutków w³asnych decyzji37. W dzia³alnoœci bizneso35
L.P. Tost, An integrative model of legitimacy judgments, Academy of
Management Review, 2011, Vol. 36, nr 4, s. 686–710.
36
T.E. Thomas, E. Lamm, Legitymacy and organizational sustainability,
Journal of Business Ethics, 2012, Vol. 110, nr 2, s. 191–203.
37
B. Pogonowska, Etos cz³owieka biznesu. Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstwa, [w:] Pogonowska B. (red.), Elementy etyki gospodarki rynkowej, PWE,
Warszawa 2004, s. 230.
99
wej wskazuje siê tak¿e na spo³ecznie odpowiedzialne praktyki,
odnosz¹ce siê do pozytywnej aktywnoœci przedsiêbiorstwa
w spo³ecznoœci w której siê dzia³a38. Takie podejœcie mo¿na odnosiæ do szkó³ wy¿szych. Wykorzystywaæ mo¿na tak¿e doœwiadczenia, zwi¹zane z potrzeb¹ respektowania okreœlonych
wartoœci w oparciu o kodeksy etyczne, a tak¿e realizowaæ dzia³ania zmierzaj¹ce do realizacji pewnego zbioru wartoœci opieraj¹c
siê o decyzje, które okreœliæ mo¿na jako odpowiedzialne39.
W kodeksie „Dobre praktyki w szko³ach wy¿szych”, w preambule podano cele, dla których realizacji powo³ano wy¿sze uczelnie. S¹ nimi: cele badawcze, dydaktyczno wychowawcze i cele
spo³eczne. Wœród celów dydaktyczno-wychowawczych wskazuje siê, ¿e przyszli absolwenci powinni byæ przygotowani do
odpowiedzialnego pe³nienia funkcji publicznych i zawodowych.
Podkreœla siê znaczenie poznawania prawdy i wspierania rozwoju zarówno intelektualnego jak i moralnego w kszta³ceniu
m³odego pokolenia. Jako cel spo³eczny wskazuje siê na wspieranie rozwoju zarówno kulturowego jak i cywilizacyjnego ca³ego
spo³eczeñstwa. Wœród dziesiêciu zasad dobrych obyczajów
w kierowaniu uczelni¹, zawartych w tym dokumencie wskazuje
siê m.in. na zasadê autonomii i odpowiedzialnoœci. Odpowiedzialnoœæ odnosi siê do dobra wspólnego. Wœród dobrych praktyk w dzia³aniach rektora wskazuje siê m.in. na Jego odpowiedzialnoœæ za rozwój uczelni, odpowiedzialnoœæ finansow¹
oraz kontakty ze spo³ecznoœci¹ uczelni a tak¿e troska o miejsce
uczelni w ¿yciu publicznym. Dobre praktyki w dzia³aniach senatu uczelni odnosz¹ siê m.in. do odpowiedzialnoœci m.in. za program studiów40.
38
N.H. Ahmad., T. Ramayah., Does the notion of “doing well by doing good”
prevail among entrepreneurial ventures in a developing nation?, Journal of Business
Ethics, 2012, Vol. 106 , nr 4, s. 479–490.
39
A. Chodyñski, Responsible, strategic, business decisions [w:] Multikulturális
Mûhely. Tanulmányok 2 (red. M. Láczay, V. Bocsi), A Debreceni Egyetem
Gyermeknevelési és Felnõttképzési Kar, Hajdúböszörmény, 2012, s. 50–57
(Wêgry).
40
Kodeks Dobre praktyki w szko³ach wy¿szych, Wyd. Fundacja dla
Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków 2007, s. 6.
100
W szko³ach wy¿szych mo¿na skorzystaæ, po odpowiedniej
modyfikacji z propozycji K. Nowakowskiego, skierowanej do mediów, dotycz¹cej konstrukcji indeksu pomiaru odpowiedzialnoœci
spo³ecznej odnoœnie dzia³añ mediów w zakresie treœci o charakterze edukacyjnym, postaw obywatelskich i postaw proekologicznych. Równoczeœnie uwzglêdnia siê tak¿e konstrukcjê indeksu
braku odpowiedzialnoœci spo³ecznej. K. Nowakowski odnosi siê
do etycznego wymiaru dzia³añ, co przejawia siê w s³u¿bie interesowi publicznemu. Interesuj¹ca by³aby odpowiedŸ na pytanie,
czy tak jak ma to miejsce w przypadku mediów, szko³y wy¿sze
o charakterze publicznym s¹ bardziej odpowiedzialne spo³ecznie
ni¿ te bardziej komercyjne. Zaanga¿owanie spo³eczne dla mediów
mo¿e przebiegaæ (podobnie jak dla korporacji) od etapu (poziomu) spo³ecznego oporu (zwi¹zanego z brakiem przestrzegania
zasad etycznych), poprzez spo³eczny obowi¹zek (zachowania
wynikaj¹ z ustawodawstwa, bez uwzglêdniania dodatkowych zasad etyki), poprzez spo³eczn¹ reakcjê (cechuje siê starannoœci¹
i profesjonalizmem z uwzglêdnieniem etyki), a¿ do spo³ecznego
wk³adu (obejmuje on rozwi¹zywanie problemów w skali lokalnej
i mobilizowanie opinii spo³ecznej wobec ewentualnych zmian
spo³eczno-ekonomicznych) 41.
Wed³ug T. Wawaka spo³eczna odpowiedzialnoœæ szkó³ wy¿szych wi¹¿e siê ze spe³nianiem oczekiwañ spo³ecznych, przestrzeganiem prawa, etyk¹ postêpowania, promowaniem postaw
obywatelskich i patriotycznych. Wskazuje siê, ¿e postawy prospo³eczne dotycz¹ tak¿e wspierania wa¿nych celów publicznych, dzielenia siê wiedz¹ i doœwiadczeniem odnoœnie kultury
racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi i ochron¹
œrodowiska. Wa¿n¹ rolê pe³ni uczestnictwo uczelni w aktywizacji zawodowej regionu i mikroregionu w którym szko³a funkcjonuje42. Zdaniem M. Geryka w tradycyjnym ujêciu spo³eczna
odpowiedzialnoœæ uczelni wi¹¿e siê z jej podstawow¹ dzia³alno41
K. Nowakowski, Spo³eczna odpowiedzialnoœæ mediów w systemie gospodarki
rynkowej, Szko³a Wy¿sza im. Bogdana Jañskiego, Warszawa 2009.
42
T. Wawak, Jakoœæ zarz¹dzania w szko³ach wy¿szych, Wydawnictwo UJ,
Kraków 2012.
101
œci¹ pozostaj¹c w zgodzie z normami prawnymi i moralnymi.
Z kolei nowoczesne ujêcie podkreœla otwartoœæ na zmiany
i odpowiedzialnoœæ wobec interesariuszy. Mo¿na zatem przyj¹æ,
¿e spo³eczna odpowiedzialnoœæ uczelni wi¹¿e siê z dzia³alnoœci¹
uczelni o charakterze statutowym, lecz wykonywan¹ z nale¿yt¹
starannoœci¹, rzetelnoœci¹ i zaanga¿owaniem oraz dzia³aniami
dodatkowymi. Obejmuj¹ one dzia³ania na rzecz dzieci, osób niepe³nosprawnych, ochrony zdrowia, sportu, kultury i sztuki, zabytków, ochrony œrodowiska naturalnego, akcji charytatywnych, odnosz¹ siê do w³asnych pracowników i dotycz¹ rozwoju
spo³eczeñstwa informacyjnego. Wskazuje siê ponadto na takie
dzia³ania jak m.in. kulturotwórcza rola uczelni w regionie, promowanie w³aœciwych postaw, realizacja uniwersytetów trzeciego
wieku czy studenckie poradnie prowadzone przez studentów.
Interesuj¹ce s¹ wyniki badañ dotycz¹cych spo³ecznej odpowiedzialnoœci szkó³ wy¿szych publicznych i niepublicznych w kraju
i za granic¹. Wskazuj¹ one ¿e zarz¹dzaj¹cy uczelniami rozumiej¹
spo³eczn¹ odpowiedzialnoœæ uczelni jako odpowiedzialnoœæ samej uczelni oraz odpowiedzialnoœæ zwi¹zan¹ z kszta³ceniem
spo³ecznie odpowiedzialnych absolwentów. W szko³ach wy¿szych krajowych ich interesariusze oczekuj¹ dzia³añ spo³ecznie
odpowiedzialnych zarówno od uczelni publicznych jak i niepublicznych. Interesuj¹cym jest fakt, ¿e wiêkszego zaanga¿owania
oczekuje siê od szkó³ publicznych, które s¹ finansowane ze œrodków publicznych. Podkreœla siê, ¿e s¹ one bardziej odpowiedzialne spo³ecznie, traktuj¹c jako instytucje zaufania publicznego.
Interesariusze oczekuj¹ od uczelni dzia³añ edukacyjnych skierowanych nie tylko do studentów, ale tak¿e do szerokiego otoczenia. Zarz¹dzaj¹cy uczelniami krajowymi podkreœlaj¹ odmiennoœæ oczekiwañ spo³ecznych w stosunku do uczelni publicznych
i niepublicznych. Reprezentanci uczelni zagranicznych nie dostrzegaj¹ jednak istotnych ró¿nic w dzia³aniach prospo³ecznych
szkó³ komercyjnych i publicznych43. Tematem aktualnym jest
43
M. Geryk, Spo³eczna odpowiedzialnoœæ uczelni w percepcji jej interesariuszy.
Raport z badañ, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010.
102
wspó³praca uczelni z biznesem. Podkreœla siê ¿e beneficjentami
tej wspó³pracy s¹ nie tylko przedsiêbiorstwa ale tak¿e instytucje
akademickie, studenci i absolwenci. A. Bry³a i wspó³pracownicy
zwracaj¹ uwagê ¿e absolwenci wspó³pracuj¹ z macierzystymi
uczelniami g³ównie na zasadzie wolontariatu, realizuj¹c równoczeœnie za³o¿enia spo³ecznej odpowiedzialnoœci firm, zatrudniaj¹cych absolwentów44. Na dostosowanie systemu kszta³cenia
do potrzeb spo³ecznych oraz rozszerzenie s³u¿ebnej roli uczelni
wzglêdem otoczenia zewnêtrznego zwraca siê uwagê w œrodowiskowym projekcie Strategia rozwoju szkolnictwa wy¿szego:
2010-2020 45.
J.Bakonyi podkreœla koniecznoœæ œciœlejszej wspó³pracy
szkó³ wy¿szych w zakresie programów nauczania w oparciu
o wymagania Krajowych Ram Kwalifikacji (KRK). Zwraca tak¿e
uwagê na rolê relacji uczelni z ró¿nymi interesariuszami.
Wspó³praca szkó³ wy¿szych i powi¹zania z interesariuszami
wp³ywaj¹ bowiem pozytywnie na uczenie siê szkó³ wy¿szych.
Programy studiów powinny byæ tworzone m.in. we wspó³pracy
z instytucjami otoczenia spo³eczno - gospodarczego (tak¿e firmami i urzêdami) oraz powinny zawieraæ wymagania spo³eczne
oraz wymagania rynku pracy. Oczekuje siê ¿e studenci i absolwenci bêd¹ przygotowani do aktywnego funkcjonowania
w spo³eczeñstwie46. Zwraca siê uwagê, ¿e rozpatrywanie zagadnieñ spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu ma szczególne znaczenie na wy¿szych uczelniach kszta³c¹cych na kierunkach
ekonomia i zarz¹dzanie, gdy¿ absolwenci tych kierunków stanowi¹ przysz³¹ kadrê zarz¹dzaj¹c¹ w ró¿nych instytucjach. Badanie wykonane w 2008 roku wœród studentów koñcz¹cych
44
P. Bry³a, T. Jurczyk., T. Domañski, Korzyœci wspó³pracy uczelni wy¿szych
z otoczeniem gospodarczym – próba typologii, Marketing i Rynek, 2013, nr 4, s. 14-19.
45
A. Matysiak, Strategia rozwoju szkolnictwa wy¿szego: 2010-2020 – projekt
œrodowiskowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009,
s. 7
46
J. Bakonyi, Doskonalenie jakoœci kszta³cenia szko³y wy¿szej jako organizacji
ucz¹cej siê w œwietle wymogów Krajowych Ram Kwalifikacji, Zeszyty Naukowe
Wy¿szej Szko³y Humanitas. Zarz¹dzanie, pod red. M. Smolarek, Sosnowiec,
2012, nr 2, s. 199–206.
103
edukacjê, którzy nie uczestniczyli w zajêciach dotycz¹cych etyki
gospodarczej w uczelni ekonomicznej wskazuj¹, ¿e tylko 46%
spoœród nich zna pojêcie spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu,
choæ wiêkszoœæ badanych posiada wiedzê intuicyjn¹ o tym zagadnieniu. Tak¿e wiêkszoœæ studentów wskazuje na koniecznoœæ pog³êbiania wiedzy o etyce gospodarczej i podejmowania
dialogu o etycznym funkcjonowaniu firm w ramach dyskursu
akademickiego. Zdecydowana wiêkszoœæ badanych chcia³aby
pracowaæ w organizacjach, przestrzegaj¹cych zasady spo³ecznej
odpowiedzialnoœci biznesu47. Interesuj¹ce jest zatem powi¹zanie
etyki z zarz¹dzaniem. Badania wœród studentów wskazuj¹, ¿e
ich zdaniem na etapie tworzenia firmy przewa¿a etyczny instrumentalizm, zorientowany na interesariuszy. W d³u¿szym okresie roœnie rola etycznego instrumentalizmu dla firm ma³ych
i œrednich oraz aksjologicznego legalizmu oraz etycznego instrumentalizmu dla firm du¿ych i korporacji. Zwi¹zane z CSR
powi¹zanie aspektów ekonomicznych ze spo³ecznymi i ekologicznymi jest dosyæ wa¿ne i wa¿ne dla firm ma³ych i œrednich oraz
bardzo wa¿ne i wa¿ne dla firm du¿ych i korporacji; podkreœla siê
w tym przypadku znaczenie oszczêdnoœci materia³ów i energii.
Rola relacji z interesariuszami roœnie wraz z wielkoœci¹ przedsiêbiorstw48. Zachowania etyczne w organizacjach mo¿na te¿ wi¹zaæ z nowym paradygmatem organizacji jakim jest rozwój duchowy (spiritual movement). Rozpatrywane jest w tym przypadku
wspieranie siê np. bibli¹, medytacj¹ czy modlitw¹, rozpatruje siê
tak¿e zwi¹zki z CSR49.
47
Ks. G. Polok, Rola wy¿szej szko³y ekonomicznej w propagowaniu wiedzy
o spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu, [w:] Spo³eczna odpowiedzialnoœæ – aspekty
teoretyczne i praktyczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego
w Katowicach, „Studia Ekonomiczne” (red. nauk. ks. G. Polok), Katowice 2011,
s. 185–205.
48
A. Chodyñski, Odpowiedzialna przedsiêbiorczoœæ a relacje z interesariuszami
w modelach biznesu [w:] Biznes odpowiedzialny wobec interesariuszy (red. nauk.
A. Chodyñski), Oficyna Wyd. AFM, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza
Modrzewskiego, Kraków 2013, s. 11–32.
49
F. Karakas, Spirituality and performance in organizations: a literature review,
Journal of Business Ethics, 2010, Vol. 94, nr 1, s. 89–106.
104
ODPOWIEDZIALNA PRZEDSIÊBIORCZOŒÆ
W DZIA£ANIACH SZKÓ£ WY¯SZYCH
Wspó³czesne organizacje próbuj¹ zdobyæ dobr¹ pozycjê na
rynku, opieraj¹c siê na dzia³aniach przedsiêbiorczych. W literaturze przedmiotu jest to temat stosunkowo nowy, ale pojawia siê
coraz wiêksza iloœæ publikacji dotycz¹cych przedsiêbiorstw.
Odpowiedzialna przedsiêbiorczoœæ biznesowa mo¿e byæ traktowana jako równoczesne osi¹ganie w sposób przedsiêbiorczy
trzech grup celów: ekonomicznych, spo³ecznych i ekologicznych, z uwzglêdnieniem potrzeb interesariuszy. Odpowiedzialnoœæ jest rozpatrywana w odniesieniu do stopnia realizacji
oczekiwañ interesariuszy, w tym tak¿e w odniesieniu do interesariuszy instytucjonalnych50. W rozwa¿aniach o odpowiedzialnej przedsiêbiorczoœci odpowiedzialnoœæ wi¹¿e siê z etyk¹,
przyjmuj¹c ¿e przedsiêbiorczoœæ jest procesem spo³ecznym uwarunkowanym sytuacyjnie (context depend social process)51.
Dzia³ania przedsiêbiorcze dotycz¹ tak¿e uczelni. Obejmuj¹ one
zarówno kreowanie nowych programów edukacyjnych ale tak¿e
zmiany struktur organizacyjnych i form wspó³dzia³ania ze studentami i innymi interesariuszami. Odpowiedzialn¹ przedsiêbiorczoœæ szko³y wy¿szej, jak s¹dzê powinno cechowaæ
nastawienie na realizacjê okreœlonych wartoœci i oczekiwañ studentów oraz otoczenia szko³y wy¿szej. W literaturze wskazuje
siê na pojêcie spo³ecznej przedsiêbiorczoœci (social entrepreneurship), która powinna byæ zrealizowana w programach edukacyjnych dotycz¹cych nastawienia spo³ecznego przedsiêbiorstw (social enterprise education). Rozpatrywane s¹ trzy podejœcia
w edukacji wy¿szej: dostosowawcza (accommodating, oparta
o powierzchowne treœci w ramach kursów fakultatywnych),
integruj¹ca (integrating, uwzglêdniaj¹ca dodatkowe dzia³ania
50
A. Chodyñski, Odpowiedzialna przedsiêbiorczoœæ a relacje z interesariuszami
w modelach biznesu, [w:] Biznes odpowiedzialny wobec interesariuszy (red. nauk.
A. Chodyñski), Oficyna Wyd. AFM, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza
Modrzewskiego, Kraków 2013, s. 11–32.
51
J. Clarke, R. Holt, Reflective judgement: understanding entrepreneurship
as ethical practice, Journal of Business Ethics, 2010, Vol. 94, nr 3, s. 317–331.
105
zwi¹zanie z programami studiów np. konferencje, projekty czy
mentoring) oraz pog³êbiona (immersion, w której programy studiów zawieraj¹ zarówno dzia³ania dodatkowe jak i obszerny zakres doœwiadczeñ i badañ)52.
Spo³eczna odpowiedzialnoœæ szko³y wy¿szej w ramach oferty programów edukacyjnych powinna uwzglêdniaæ równe warianty tych programów w zale¿noœci od oczekiwañ studentów.
Przyk³adowo wskazuje siê na ró¿ne programy dotycz¹ce przedsiêbiorczoœci dla realizacji okreœlonych celów edukacyjnych53:
• zawartoœæ programów edukacyjnych dla realizacji celu: „aby
staæ siê przedsiêbiorc¹ (entrepreneur)” obejmuje rozpoznanie
(dostrzeganie) okazji, planowanie w biznesie, marketing, finanse, kreowanie przedsiêwziêæ (obarczonych ryzykiem)
(venture creation), zarz¹dzanie zasobami, zarz¹dzanie operacyjne. Oczekiwane rezultaty to kreowanie nowych przedsiêwziêæ (new venture creation), zarz¹dzanie ma³ymi firmami
(small businesses), wysoki potencja³, przedsiêwziêcia wysokiego wzrostu (high growth ventures), bardziej niezale¿ne
dzia³ania (businesses), wiêksza konkurencyjnoœæ,
• zawartoœæ programów edukacyjnych dla realizacji celu: „aby
stawaæ siê (staæ siê, become) przedsiêbiorczym (entrepreneurial)” obejmuje: kreatywne rozwi¹zywanie problemów, ocenê ryzyka, podejmowanie decyzji, rozwi¹zywanie konfliktów, umiejêtnoœci sprzeda¿y, negocjacji, prezentacji, pracy
zespo³owej, przywództwo, zarz¹dzanie projektami, praca
w sieciach (networking). Oczekiwanymi rezultatami s¹: nowy
styl dzia³añ przedsiêbiorczych i kreowania wartoœci w istniej¹cych organizacjach i zawodach, gdzie wystêpuj¹ inni
w³aœciciele (corporate entrepreneurs, intrapreneurs),
52
Y. Thiru, Social enterprise education: new economics or a platypus? [w:]
Advances in entrepreneurship, firm emergence and growth, Vol. 13, Social and
sustainable entrepreneurship (ed. G.T. Lumpkin, J.A. Katz), Emerald Group
Publishing Limited, Howard House, Wagon Lane, Bingley, UK, 2011, s. 175–200.
53
S. Pfeifer, D. Borozan, Fitting Kolb’s learning style theory to entrepreneurship
learning aims and contents, International Journal of Business Research, 2011,
Vol. 11, nr 2, s. 216–223.
106
zawartoœæ programów edukacyjnych dla realizacji celu: „aby
zrozumieæ (understand) przedsiêbiorczoœæ (entrepreneurship)”:
obejmuje badanie wp³ywu przedsiêbiorczoœci na spo³eczeñstwo, kampanie medialne, seminaria, wzory (role models), najlepsze praktyki, cechy przedsiêbiorczoœci, teorie, wp³yw na
spo³eczeñstwo. Oczekiwanymi rezultatami s¹: kultura przedsiêbiorcza (enterprising culture), wzrost zainteresowania karierami „przedsiêbiorczymi” (entrepreneurial career), wiêksza
motywacja aby staæ siê przedsiêbiorc¹.
Warto zwróciæ uwagê ¿e w przed³o¿onych powy¿ej propozycjach nie uwypuklono problematyki odpowiedzialnej przedsiêbiorczoœci; wymaga to niew¹tpliwie uzupe³nienia. Realizacjê
dzia³añ prospo³ecznych w szko³ach wy¿szych powinny wspieraæ odpowiednie podejœcia i metody zarz¹dzania. Takimi metodami mog¹ byæ: strategiczna karta wyników (SKW), ASC
i metoda oceny korzyœci dla interesariuszy54. Warto podkreœliæ
¿e wymienione metody s¹ instrumentami o charakterze strategicznym i punktem wyjœcia przy ich realizacji powinna byæ przyjêta strategia rozwoju szko³y wy¿szej, uwzglêdniaj¹ca jej
orientacjê na rzecz spo³eczeñstwa i interesariuszy. Dopiero takie
dzia³ania mog¹ byæ podstaw¹ legitymizacji szko³y wy¿szej.
•
PODSUMOWANIE
Szko³y wy¿sze traktowane s¹ jako organizacje odpowiedzialne spo³ecznie. W ujêciu teoretycznym wykorzystywana jest koncepcja CSR, odnosz¹ca siê do przedsiêbiorstw. Pomimo prób jej
dostosowania do organizacji niekomercyjnych proces ten nie
mo¿e byæ uznany za zakoñczony. W szczególnoœci interesuj¹ce
mo¿e byæ model odpowiedzialnoœci spo³ecznej szkó³ wy¿szych
zwi¹zany z budow¹ ich legitymizacji, maj¹c na uwadze oczekiwania wobec tych podmiotów, formu³owane przez spo³eczeñ54
A. Chodyñski, Odpowiedzialnoœæ ekologiczna w proaktywnym rozwoju
przedsiêbiorstw, Oficyna Wydawnicza AFM, Krakowska Akademia im.
Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2011, s. 195–200.
107
stwo i poszczególnych interesariuszy. Dla realizacji koncepcji
odpowiedzialnoœci szkó³ wy¿szych wykorzystaæ nale¿y podejœcie strategiczne, d³ugoterminowe, a w praktycznej realizacji
wykorzystaæ mo¿na i przystosowaæ instrumenty opracowane
dla sektora biznesu.
BIBLIOGRAFIA
Adamczyk J., Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstw, PWE,
Warszawa 2009.
Ahmad N.H., Ramayah T., Does the notion of “doing well by
doing good” prevail among entrepreneurial ventures in a developing
nation?, Journal of Business Ethics, 2012, Vol. 106, nr 4.
Bakonyi J., Doskonalenie jakoœci kszta³cenia szko³y wy¿szej jako organizacji ucz¹cej siê w œwietle wymogów Krajowych Ram Kwalifikacji,
Zeszyty Naukowe Wy¿szej Szko³y Humanitas. Zarz¹dzanie,
pod red. M. Smolarek, Sosnowiec, 2012, nr 2.
Blaik P., Integracja jako kluczowy problem w zarz¹dzaniu ³añcuchem dostaw. Aspekt modelowania, Przegl¹d Organizacji, 2010, nr 12.
Bowen F., Newenham-Kahindi A., Herremans I., When suits
meet roots: the antecedents and consequences of community engagement, Journal of Business Ethic, 2010, Vol. 95, nr 2.
Bry³a P., Jurczyk T., Romañski T., Korzyœci wspó³pracy uczelni wy¿szych z otoczeniem gospodarczym – próba typologii,
Marketing i Rynek, 2013, nr 4.
Chen J.C., Roberts R.W., Toward a more coherent understanding
of the organization – society relationship: a theoretical consideration for
social and environmental accounting research, Journal of Business
Ethics, 2010, Vol. 97, nr 4.
Chodyñski A., Odpowiedzialnoœæ ekologiczna w proaktywnym
rozwoju przedsiêbiorstw, Oficyna Wydawnicza AFM, Krakowska
Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2011.
Chodyñski A., Pañstwo jako interesariusz przedsiêbiorstwa odpowiedzialnego spo³ecznie, Pañstwo i Spo³eczeñstwo, Z problematyki
ekonomii i zarz¹dzania (pod red. A. Iwasiewicza), 2011 (XI), nr 2.
108
Chodyñski A., Sieciowoœæ w koncepcjach biznesu – aspekty spo³eczne i ekologiczne [w:] Zarz¹dzanie odpowiedzialnym rozwojem przedsiêbiorstwa (red. nauk. A. Chodyñski), Oficyna Wyd. AFM, Krakowska
Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2012.
Chodyñski A., Responsible, strategic, business decisions [w:]
Multikulturális Mûhely. Tanulmányok 2 (red. M. Láczay, V. Bocsi),
A Debreceni Egyetem Gyermeknevelési és Felnõttképzési Kar,
Hajdúböszörmény, 2012.
Chodyñski A., Odpowiedzialna przedsiêbiorczoœæ a relacje z interesariuszami w modelach biznesu [w:] Biznes odpowiedzialny wobec
interesariuszy (red. nauk. A. Chodyñski), Oficyna Wyd. AFM,
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków 2013.
Chodyñski A., Kompetencje sustainability przedsiêbiorstwa w sytuacji kryzysu pozaekonomicznego, Przegl¹d Organizacji, 2013, nr 1.
Clarke J., Holt R., Reflective judgement: understanding entrepreneurship as ethical practice, Journal of Business Ethics, 2010, Vol. 94, nr 3.
Czakon W., Paradygmat sieciowy w naukach o zarz¹dzaniu,
Przegl¹d Organizacji, 2011, nr 3.
Donaldson T.L., Preston L., The stakeholder theory of the corporation: concepts, evidence and implications, Academy of Management.
The Academy of Management Review, 1995, Vol. 20, nr 1.
Doney P.M., Cannon J.P., Mullen M.R., Understanding the
influence of national culture on the development of trust, Academy of
Management Review, 1998, Vol. 23, nr 3.
Eiles A., Bartels M., Brunsman B., Managing the relationship
portfolio, The Journal of Business Strategy, 2003, Vol. 24, nr 4.
Fassin Y., The stakeholder model refined, Journal of Business
Ethics, 2009, Vol. 84, nr 1.
Ford D., Gaddle L.E., Hãkansson H., Snehota I., Managing business relationship, Wiley, London 2003.
Garcia-Canal E., Duarte C.L., Criado J.R., Llaneza A.V., The
compression diseconomies in accelerated global alliances, Management Decision, 2002, Vol. 40, nr 8.
Geryk M., Spo³eczna odpowiedzialnoœæ uczelni w percepcji
jej interesariuszy. Raport z badañ, Oficyna Wydawnicza SGH,
Warszawa 2010.
109
Greenwood M., Buren H. III, Trust and stakeholder theory: trustworthiness in the organization – stakeholder relationship, Journal of
Business Ethics, 2010, Vol. 95, nr 3.
Huczek M., Organizacja pozarz¹dowa jako wa¿ny interesariusz
i partner przedsiêbiorstwa, w: Chodyñski A. (red.), Biznes odpowiedzialny wobec interesariuszy, Oficyna Wyd. AFM, Kraków 2013.
Jackson G., Apostolakou A., Corporate social responsibility in
Western Europe, an institutional mirror or substitute?, Journal of
Business Ethics, 2010, Vol. 94, nr 3.
Je¿ak J., £ad korporacyjny. Doœwiadczenia œwiatowe oraz kierunki
rozwoju, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010.
Karakas F., Spirituality and performance in organizations: a literature review, Journal of Business Ethics, 2010, Vol. 94, nr 1.
Kauf S., Zarz¹dzanie regionem w kreowaniu rozwoju spo³eczno-ekonomicznego, Przegl¹d Organizacji, 2013, nr 2.
29. Kodeks Dobre praktyki w szko³ach wy¿szych, Wyd. Fundacja
dla Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków 2007.
Ko³odko G., Znaczenie instytucji i polityki dla szybkiego rozwoju
gospodarczego, [w:] A. Noga (red.) Zmiany instytucjonalne w polskiej
gospodarce rynkowej, Warszawa, 2004.
£¹cka I., Wspó³praca technologiczna polskich instytucji naukowych i badawczych z przedsiêbiorstwami jako czynnik wzrostu innowacyjnoœci polskiej gospodarki, Wydawnictwo Zachodniopomorskiego
Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, Szczecin 2011.
Matysiak A., Strategia rozwoju szkolnictwa wy¿szego: 2010-2020
– projekt œrodowiskowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Nakonieczna J., Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstw miêdzynarodowych, Difin, Warszawa 2008.
North D.C., Institution, institutional change and economic performance, Cambridge University Press, 1990.
Nowakowski K., Spo³eczna odpowiedzialnoœæ mediów w systemie
gospodarki rynkowej, Szko³a Wy¿sza im. Bogdana Jañskiego, Warszawa 2009.
110
Pfeifer S., Borozan D., Fitting Kolb’s learning style theory to
entrepreneurship learning aims and contents, International Journal
of Business Research, 2011, Vol. 11, nr 2.
Pietruszka-Ortyl A., Studium typologii aliansów strategicznych
przedsiêbiorstw, Problemy Jakoœci, 2005, nr 10.
Pogonowska B., Etos cz³owieka biznesu. Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przedsiêbiorstwa, [w:] Pogonowska B. (red.), Elementy etyki gospodarki rynkowej, PWE, Warszawa 2004.
Ks. Polok G., Rola wy¿szej szko³y ekonomicznej w propagowaniu
wiedzy o spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu, [w:] Spo³eczna odpowiedzialnoœæ – aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, „Studia Ekonomiczne” (red. nauk. ks. G. Polok), Katowice 2011.
Raport koñcowy. Modele zarz¹dzania uczelniami w Polsce (oprac.
zespó³ pod kierunkiem M. du Valla), Uniwersytet Jagielloñski,
Centrum Badañ nad Szkolnictwem Wy¿szym, Kraków 2011.
Ratajczak-Mrozek M., Istota podejœcia sieciowego, Przegl¹d Organizacji, 2009, nr 4.
Roxas B., Coetzer A., Institutional environment, managerial attitudes and environmental sustainability orientation of small firms, Journal of Business Ethics, 2012, Vol. 111, nr 4.
Rutheford M., Institutions in economics, the old and the new institutionalism, Cambridge University Press, Cambridge 1996.
Thiru Y., Social enterprise education: new economics or a platypus? [w:] Advances in entrepreneurship, firm emergence and growth,
Vol. 13, Social and sustainable entrepreneurship (ed. G.T. Lumpkin,
J.A. Katz), Emerald Group Publishing Limited, Howard House,
Wagon Lane, Bingley, UK, 2011.
Thomas T.E., Lamm E., Legitymacy and organizational sustainability, Journal of Business Ethics, 2012, Vol. 110, nr 2.
Tost L.P., An integrative model of legitimacy judgments,
Academy of Management Review, 2011, Vol. 36, nr 4.
Wawak T., Jakoœæ zarz¹dzania w szko³ach wy¿szych, Wydawnictwo UJ, Kraków 2012.
www.naukawpolsce.pap.pl, data dostêpu: 16.01.2014 r.
111
Zygmunt Mietlewski
Beata Abramska
Krzysztof Makowski
PODSTAWOWE ZAGADNIENIA
REGLAMENTACJI
NORMATYWNEJ ORGANIZACJI
PRZYGOTOWANIA
ZAWODOWEGO M£ODZIE¯Y
I DOROS£YCH W POLSCE
BASIC ISSUES OF REGULATION
OF NORMATIVE ORGANIZATION
OF VOCATIONAL TRAINING
OF YOUNG PEOPLE
AND ADULTS IN POLAND
STRESZCZENIE
Kszta³cenie ustawiczne, doradztwo i poradnictwo zawodowe w Polsce odgrywa wa¿n¹ rolê w budowaniu równowagi
pomiêdzy kompetencjami pracowników, a kompetencjami oczekiwanymi przez przedsiebiorców. W procesie podnosenia kompetencji zawodowych uczestnic¹ m.in. pañstwowe urzêdy pracy
zlecaj¹c ró¿nym instytucjom szkoleniowym przygotowanie osób
112
bezrobotnych – doros³ych i m³odzie¿ – do przyuczenia b¹dŸ
przekwalifikowania zawodowego. Pañstwo stosuje ró¿nego rodzaju motywatory zachêcaj¹ce osoby poszukuj¹ce pracy b¹dŸ
myœl¹ce o jej zmianie, a wymuszonej przez rynek pracy.
W referacie przedstawiono zasady organizacji przygotowania zawodowego doros³ych (PZD) przez powiatowe urzêdy pracy (PUP). Sposoby motywowania m³odzie¿y i doros³ych oraz
przedsiêbiorstw i instytucji szkoleniowych do realizacji polityki
pañstwa w zakresie kszta³cenia zawodowego. Formy, metody
szkolenia zawodowego. Organizacjê szkolenia zawdowego (planowanie, finansowanie, ocena wyników uczestników i realizujacych szkolenia).
SUMMARY
Continuing education, advice and guidance in Poland plays
an important role in building a balance between the powers of
employees and competencies expected by entrepreneurs. In the
process of participa podnosenia professional competence among
State employment offices arranging various training institutions
to prepare unemployed – adults and youth – to vocational
training or retraining. You apply different types of motivators to
encourage job seekers or thinking about the change, and forced
the labor market.
The paper presents the principles of organization of
vocational training of adults (PZD) by the district labor offices
(PUP). Ways to motivate youth and adults as well as enterprises
and training institutions to implement the state policy in the field
of vocational training. Forms, methods of training. Zawdowego
training organization (planning, financing, evaluation of
participants and realizing training).
S³owa klucze: kszta³cenie ustawiczne, poradnictwo zawodowe, kompetencje zawodowe, motywowanie doros³ych do nauki.
Z. Mietlewski, B. Abramska, K. Makowski – PODSTAWOWE ...
113
Keywords: lifelong learning, career counseling, skills
training, motivating adults to learn.
WSTÊP
Niniejszy referat to jeden z rezultatów badañ pt. „Identyfikacja
dobrych praktyk i know-how stosowanych w przedsiêbiorstwach budowy maszyn w Polsce w dziedzinie organizacji, form, metod i motywacji
do ustawicznego szkolenia i zawodowego przygotowania w zakresie zawodów i specjalnoœci maszynowych”. Jest on czêœci¹ znacznie szerszego opracowania w ramach projektu: „Stabilizowanie zatrudnienia i zwiêkszanie jakoœci si³y roboczej przy pomocy wymiany innowacyjnych praktyk do ustawicznego zawodowego szkolenia w przedsiêbiorstwach budowy maszyn”, realizowanego przez Bu³garsk¹ Izbê
Maszynow¹ z Sofii w Bu³garii. (Projekt realizowany z finansowym wsparciem Programu Operacyjnego Kapita³ Ludzki
wspó³finansowanego z Europejskiego Funduszu Spo³e cznego).
W referacie uwagê skupiliœmy na obowi¹zuj¹cych w Polsce
regulacjach prawnych dotycz¹cych kszta³cenia ustawicznego, na
zasadach organizacji szkolenia i doradztwa zawodowego, jak
równie¿ na warunkach, które musz¹ spe³niæ uczestnicz¹cy
w szkoleniu lub korzystaj¹cy z doradztwa zawodowego, aby koszty szkolenia lub doradztwa mog³y zostaæ zrefundowane instytucji organizuj¹cej szkolenie b¹dŸ doradztwo zawodowe.
Wskazaliœmy motywy, dla których w szkoleniach i kursach zawodowych uczestnicz¹ pracownicy, kandydaci na pracowników
oraz instytucje i firmy zajmuj¹ce siê szkoleniami i doradztwem
zawodowym. Innymi s³owy poszukujemy odpowiedzi na pytania:
1. Jakie regulacje prawne obowi¹zuj¹ w Polsce instytucje zajmuj¹ce siê ustawicznym szkoleniem zawodowym?
2. Wed³ug jakich zasad organizuje siê szkolenia i doradztwo zawodowe w Polsce?
3. Jakie warunki musz¹ spe³niæ uczestnicz¹cy w szkoleniu zawodowym lub korzystaj¹cy z doradztwa zawodowego, aby
114
koszty szkolenia lub doradztwa mog³y zostaæ zrefundowane
instytucji organizuj¹cej szkolenie b¹dŸ doradztwo zawodowe.
4. W jaki sposób zachêca siê do uczestniczenia w szkoleniach
zawodowych lub do korzystania z doradztwa zawodowego?
5. W jaki sposób zachêca siê instytucje i firmy do organizowania
szkolenia zawodowego oraz doradztwa zawodowego?
6. Kto ponosi koszty szkolenia zawodowego i doradztwa zawodowego?
Wiêcej miejsca omawianym tutaj zagadnieniom, a zorientowanym na bran¿ê maszynow¹, przedstawimy w kolejnym referacie, zatytu³owanym: „Zarz¹dznie pracownikami w wieku do
29 lat i 45 lat w bran¿y elektromaszynowej w Polsce”.
KSZTA£CENIE USTAWICZNE W POLSCE
Kszta³cenie ustawiczne „(…) to proces ci¹g³ego doskonalenia zasobu wykszta³cenia i kwalifikacji oraz ci¹g³ej adaptacji
intelektualnej, psychicznej i profesjonalnej do przyspieszonego
rytmu zmiennoœci, który jest znamieniem wspó³czesnej cywilizacji”1. „Termin «kszta³cenie ustawiczne» u¿ywany jest czêsto zamiennie z pojêciami: «edukacja permanentna», «edukacja ca³o¿yciowa», «edukacja doros³ych», «kszta³cenie ci¹g³e», «oœwiata
ustawiczna», «uczenie siê przez ca³e ¿ycie»”2.
Potrzebê kszta³cenia ustawicznego – kszta³cenia przez ca³e
¿ycie – w pe³ni akceptuj¹ pracownicy i pracodawcy3. W ich opinii
permanentne podnoszenie kompetencji zawodowych wymusza
rynek. St¹d zawsze bêdzie aktualna potrzeba bie¿¹cego doskonalenia kompetencji zawodowych przez pracowników i przez
1
Smela K., Zasady wdra¿ania i oceny modu³owych programów szkoleniowych doros³ych, MPiPS, Warszawa 1997. [w:] Raport: Kszta³cenie
ustawiczne i jego rola w rozwoju zawodowym cz³owieka, Wojewódzki Urz¹d
Pracy w Kielcach, 2011, s. 27.
2
Ibidem, s. 27.
3
http://www.uczelniaprzyjaznapracodawcom.pl/ksztalcenie-ustawiczne-w-przedsiebiorstwach-%E2%80%93-czesc-ii/ 15.01.2014 r.
115
pracodawców. Czêsto gra ju¿ nie tyle toczy siê o poprawê efektywnoœci prowadzonej przez firmê dzia³alnoœci gospodarczej, ile
o przetrwanie w ogóle. Kszta³cenie ustawiczne realizowane jest
w Polsce przede wszystkim w formie kursów i szkoleñ – tabela 1.
Tabela 1. Formy kszta³cenia ustawicznego – kursy i szkolenia
Podstawowe
Wewnêtrzne
Zewnêtrzne
Pozosta³e
– Zaplanowane szkolenia na stanowisku pracy,
–
Zaplanowane uczenie siê przez
Przygotowane
rotacjê, zamianê, zastêpstwa,
Przygotowane
i prowadzone
–
Zaplanowane uczenie siê uczesti prowadzone
przez instytucjê
ników w ko³ach naukowych i japrzez przedsiêspoza przedsiêkoœciowych,
biorstwo na terenie biorstwa na terenie
lub poza terenem
przedsiêbiorstwa – Planowane samokszta³cenie kieprzedsiêbiorstwa
lub poza terenem
rowane,
przedsiêbiorstwa
– Uczestnictwo w konferencjach,
seminariach, spotkaniach warsztatowych, targach i wyk³adach.
îród³o: Opracowano na podstawie: http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm? id=POJ-5349.htm - 15.01.2014.
Inwestowanie przez pracodawców i zachêcanie do podnoszenia kompetencji zwodowych pracowników, czêsto koñczy siê
pora¿k¹ pracodawcy. Jaki jest tego powód? Pracodawca czêsto
nie jest w stanie skutecznie zmotywowaæ pracownika do podnoszenia kwalifikacji poprzez stosown¹ podwy¿k¹ wynagrodzenia
za pracê, czy bardziej atrakcyjne nowe stanowisko pracy, co równie¿ najczêœciej wi¹¿e siê z wy¿szym wynagrodzeniem.
Realizowana przez przedsiêbiorstwa polityka szkoleñ ma
ró¿ny charakter. S¹ przedsiebiorstwa, w których tak naprawdê
uczestniczenie przez pracowników w ró¿nego rodzaju szkoleniach nie jest w ogóle powi¹zane ze strategi¹ firmy. Pracownicy
uczestnicz¹ w szkoleniach najczêœciej z w³asnej inicjatywy.
Wówczas jednak g³ównym beneficjentem jest pracownik a nie
116
pracodawca. Pracownik uczestniczy w szkoleniach, które go interesuj¹, a po podniesieniu swoich kompenecji zawodowych
zaczyna rozgl¹daæ siê za pracodawc¹, u którego móg³by te kompetencje zdyskontowaæ. I po czasie odchodzi z firmy, gdy¿ obecny pracodawca nie jest w stanie zdyskontowaæ tych kompetencji.
Czêsto zdarza siê tak, ¿e to pracodawca inicjuje udzia³ pracownika w szkoleniach, ale niekoniecznie zwi¹zanych z zajmowanym
przez pracownika stanowiskiem pracy. Nowo nabyte przez pracownika kompetencje zostaj¹ zamro¿one. Rodzi to u pracownika
frustacjê i motywuje do poszukiwania nowego pracodawcy.
W obu opisanych przypadkach nie by³oby w tym nic niew³aœciwego, gdyby nie fakt, ¿e konsekwencje takiej niegospoarnoœci
ponosi podatnik. Tego typu szkolenia na ogó³ finansowane s¹
z œrodków publicznych. Bywa równie¿ tak, ¿e pracodawcy deleguj¹ na szkolenia pracownika z zamiarem wykorzystania przez
firmê zdobytych jego nowych umiejetnoœci zawodowych. Jednak pracownik odmawia wziêcia udzia³u w szkoleniu. Robi
wszystko, aby w nim nie uczestniczyæ, np. idzie na zwolnienie lekarskie. Je¿eli pracodawca nie ponosi kosztów takiego szkolenia,
czêsto nawet nie informuje organizatora o rezygnacji z udzia³u
w nim. W sytuacji, gdy koszty szkolenia pokrywa instytucja
szkol¹ca, a tak naprawdê bu¿et pañstwa, pracodawca wysy³a na
szkolenie innego pracownika. Rzadko zaœ zdarza siê, aby firma
wykorzysta³a nowo nabyte umiejêtnoœci zawodowe „zastêpczego” uczestnika szkolenia. Raczej zupe³nie nieœwiadomie firma
uruchamia poroces samodestrukcji, gdy¿ pracownik ten, z du¿ym prawdopodobieñstwem, rozpocznie poszukiwania nowego
pracodawcy, u którego nabyt¹ wiedzê zdyskontuje. Inaczej pieni¹dze publiczne zainwestowane w szkolenie pracownika zostan¹ po prostu zmarnowane (o ile szkolenie nie by³o niskiej
jakoœci. Wówczas co prawda pracodawca nie straci pracownika,
ale bud¿et pañstwa i tak poniesie koszty za ow¹ niefrasobliwoœæ,
tak pracodawcy jak i organizarora szkolenia. Niestey, wiele firm
szkoleniowych realizuje szkolenia na skandalicznie niskim poziomie. Niska jakoœæ szkolenia, np. wtedy kiedy treœci merytoryczne przekazywane uczestnikom szkolenia maj¹ siê nijak do
117
wykonywanej przez nich pracy oraz ma³e kompetencje osób prowadz¹cych szkolenia, to demotywator dla ich uczestników. Ale
bywa i tak, ¿e uczestnicz¹cy w szkoleniach nie s¹ zainteresowani
ani zaangazowani w nabycie nowych umiejêtnoœci. Powód,
wspomniany ju¿ przez nas brak motywacji ze strony przedsiêbiorcy, jak i ze strony samego pracownika uczstnicz¹cego
w szkoleniu4. Najefektwniejsze szkolenia pracowników to te,
których potrzebê wymusza nowa technologia produkcji albo
œwiadczenia us³ug, wdra¿ana b¹dŸ rozwijana przez przedsiêbiorstwo. W takich wypadkach szkolenia zawsze s¹ sensowne, a ich
rezultat dyskontowany jest przez przediêbiorstwo i pracowników. Pracownicy i pracodawcy najczêœciej uzasadniaj¹ udzia³
w szkoleniach potrzeb¹ poprawy swojego bezpieczeñstwa na
rynku pracy. Pracownicy po ukoñczeniu szkolenia deklaruj¹ czêsto chêæ zmiany pracy W wiêkszoœci polskich MŒP pracownicy
nie s¹ najlepiej wynagradzani. Z tego wynika nie tyle niechêæ
pracowników do partycypowania w kosztach szkolenia ile po
prostu brak pieniêdzy na ten cel w wiêcej ni¿ skromnych bud¿etach rodzinnych. MŒP równie¿ niechêtnie planuj¹ w swoich bud¿etach œrodki finansowe na szkolenia. Chyba, ¿e szkolenia s¹
obowi¹zkowe, np. szkolenia bhp. Najczêstszy tego powód to generowanie niewielkiego zysku przez przedsiêbiorstwo. Nie bez
znaczenia jest te¿ obawa, ¿e pracownik po podniesieniu swoich
kwalifikacji zawodowych - ukoñczeniu szkolenia – odejdzie z firmy. Firma bowiem nie bêdzie w stanie go zatrzymaæ z uwagi na
domaganie siê przez pracownika wyzszego wynagrodzenia za
pracê. Pracownicy jednak chêtnie uczestnicz¹ w ró¿nego rodzaju
szkoleniach, tak m³odzi jak i legitymuj¹cy siê z du¿ym sta¿em
pracy. W wiêkszoœci przypadków s¹ te¿ zadowoleni z udzia³u
w szkoleniu, mimo i¿ maj¹ œwiadomoœæ tego, ¿e nie zostan¹
w³aœciwie finansowo zmotywowani przez pracodawcê. Du¿¹
4
Wiêkszoœæ MŒP nie uœwiadamia pracownikom, ¿e skierowanie ich na
szkolenie samo w sobie jest motywacj¹ pracownika ze strony przedsiêbiorstwa,
szczególnym sposobem nagradzania za pracê. Szkolenia pracowników winny
stanowiæ w polityce MŒP wa¿ny element nagradzania za dobr¹ pracê jako
element polityki w strategii personalnej przedsiêbiorstwa.
118
popularnoœci¹ ciesz¹ siê szkolenia wyjazdowe. Zw³aszcza te
w dni wolne od pracy, w trakcie których jest czas na naukê i na
atrakcyjny wypoczynek. Z punktu zaœ widzenia pracodawcy ta
forma szkolenia jest o tle preferowana, ¿e nie odbywa siê kosztem nieobecnoœci pracownika w firmie. Wa¿nym motywatorem dla uczestnicz¹cych w szkoleniach jest sta¿ pracy w firmie,
tematyka szkolenia, sposób przekazywania wiedzy i jej spójnoœæ
z posiadanymi kwalifikacjami uczestnika szkolenia oraz potwierdzenie udzia³u w szkoleniu stosownym certyfikatem. Istotne dla uczestników jest to, ¿e koszty ponosi pracodawca lub
instytucja szkol¹ca, a pracodawca jedynie w zakresie pomocy de
minimis. Wartoœæ rynkow¹ wyniesionych przez pracownika kompetencji ze szkolenia zawodowego w g³ównej mierze determinuj¹ preferencje zwi¹zane z wyborem kierunków i sposobów
kszta³cenia. Pomagaj¹ w tym zainteresowanym instytucje zajmuj¹ce siê doradztwem i poœrednictwem zawodowym.
DORADZTWO I POŒREDNICTWO ZAWODOWE
W POLSCE
Podstawa prawna:
1. Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji
pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szko³ach i placówkach (Dz.U. Nr 11, poz. 114).
2. Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z 16 lipca
2009 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szko³y i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, dzia³alnoœci wychowawczo-opiekuñczej oraz rodzajów tej dokumentacji (Dz.U.
z 2009 r. Nr 116 poz. 977).
3. Art. 35 ust. 2 i 3 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
4. Art. 38 ust. 1 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
119
5. Art. 94 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy.
Okreœla wymogi kwalifikacyjne dla doradców zawodowych
publicznych s³u¿b zatrudnienia.
6. Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Spo³ecznej
z 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalnoœci na potrzeby rynku pracy oraz jej stosowania (Dz.U.
Nr 82 poz. 537 z póŸn. zm.).
7. Uchwa³a Nr 8 Zarz¹du Zwi¹zku Rzemios³a Polskiego z 2 kwietnia 2008 r. znak: NO-I-130/7/08 zmieniaj¹ca Uchwa³ê Nr 4
Zarz¹du ZRP z 19 lutego 2002 r. znak NO-I-130/02 w sprawie
„Zasad i trybu sprawowania przez izby rzemieœlnicze i cechy
nadzoru nad przebiegiem przygotowania zawodowego w rzemioœle pracowników m³odocianych”.
Doradztwo zawodowe (poradnictwo zawodowe) polega na
udzielaniu klientowi porad u³atwiaj¹cych: wybór zawodu, zmianê kwalifikacji, podjêcie lub zmianê zatrudnienia oraz udzielenie
informacji o: zawodach, rynku pracy, mo¿liwoœciach szkolenia
i dokszta³cania. Efektem doradztwa zawodowego jest decyzja
klienta dotycz¹ca wyboru drogi rozwoju zawodowego, uwzglêdniaj¹ca wymogi rynku pracy. Doradztwo zawodowe w Polsce realizowane jest indywidualnie i grupowo. Bezp³atnie przez
publiczne s³u¿by zatrudnienia oraz odp³atnie przez agencje zatrudnienia. Opiera siê na zasadach: dostêpnoœci, dobrowolnoœci,
równoœci, swobody wyboru zawodu i miejsca pracy oraz poufnoœci i ochrony danych osobowych. Polega na udzieleniu bezrobotnym i poszukuj¹cym pracy pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu b¹dŸ zmianie miejsca zatrudnienia oraz udzieleniu pomocy pracodawcom w doborze kandydatów na stanowiska wymagaj¹ce szczególnych predyspozycji psychofizycznych). Zadania zawodowe doradcy zawodowego opisane s¹
w Klasyfikacji Zawodów i Specjalnoœci Doradca zawodowy
– kod: 241303. Doradca zawodowy „…udziela pomocy m³odzie¿y, bezrobotnym i poszukuj¹cym pracy, a tak¿e osobom niepe³nosprawnym, w planowaniu i rozwoju kariery zawodowej;
w wyborze odpowiedniego poziomu i kierunku dalszego
120
kszta³cenia, odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia, stosuj¹c indywidualne i grupowe metody sprzyjaj¹ce samopoznaniu i nabywaniu wiedzy o œwiecie zawodów; wspó³pracuje
z pracodawcami w doborze kandydatów do pracy, publicznymi
s³u¿bami zatrudnienia innymi instytucjami rynku pracy oraz
organizatorami kszta³cenia i szkolenia zawodowego; prowadzi
odpowiedni¹ dokumentacje osób zg³aszaj¹cych siê po poradê,
ocenia jakoœæ i kontroluje skutecznoœæ wykonywanych us³ug doradczych”. W Polsce doradztwo zwodowe finansowane jest na
szczeblu centralnym przez rz¹d, a na szczeblu lokalnym przez
samorz¹d. A tak¿e finansowane b¹dŸ wspó³finansowane poprzez pracodawców, sponsorów, organizacje pozarz¹dowe,
indywidualnie przez klienta itp.
INSTYTUCJE SZKOLENIOWE
Formy kszta³cenia oferowane przez instytucje i firmy szkoleniowe w Polsce to kursy, szkolenia, konsulting, doradztwo, seminaria, konferencje, coaching, e-learning, warsztaty. „Jeœli
pominiemy kursy i szkolenia obowi¹zkowe, takie jak BHP, PPo¿
oraz podstawowe, takie jak prowadz¹ce do uzyskania prawa jazdy kategorii A i B, to popularnoœæ tematyki zwi¹zanej z badan¹
bran¿¹ w rankingu znajduje siê dopiero na pi¹tym miejscu. Tematyka szkoleñ: elektromonter, elektryk, energetyka, instalacje
elektryczne, uprawnienia SEP (4%). Spawacz (4%). Operator maszyn produkcyjnych, obs³uga urzadzeñ produkcyjnych (1%).
Frezer, tokarz (1%)”5. W Polsce szkoleniami zajmuj¹ siê nastêpuj¹ce instytucje:
• Szko³a jêzykowa
• Centrum kszta³cenia ustawicznego (CKU)
• Centrum kszta³cenia praktycznego (CKP)
5
Worek B., Stec K., Szklarczyk D., Keler K., Kto nas kszta³ci po zakoñczeniu szko³y?, Raport z badañ firm i instytucji szkoleniowych wzbogacony
wynikami badañ ludnoœci oraz badañ pracodawców realizowany w 2010 r.
w ramach projektu „Bilans Kapita³u Ludzkiego”, wydawca: Polska Agencja
Rozwoju Przedsiêbiorczoœci, wyd. I, Warszawa 2011, s. 32.
121
Oœrodek dokszta³cania i doskonalenia zawodowego (ODZ)
Uczelnia wy¿sze lub jej jednostka
Szko³a nauki jazdy
Firma szkoleniowa
Firma szkoleniowo-doradcza
inne, np. Ochotnicze Hufce pracy (OHP)6.
Instytucje i firmy szkoleniowe dzia³aj¹ przede wszytkim lokalnie, regionalnie i ponadregionalnie. Wiele spoœród wymienionych
instytucji swoim zasiêgiem obejmuje ca³y kraj. Sporo te¿ funkcjonuje na rynkach miêdzynarodowych”7. Instytucje i firmy szkoleniowe w swojej dzia³alnoœci napotykaj¹ na wiele barier, m.in.:
• przetargi promuj¹ce nisk¹ cenê a nie jakoœæ (71%),
• silna konkurencja na rynku us³ug szkoleniowych (58%),
• pracodawcy nie maj¹ œrodków na szkolenia (57%),
• skomplikowane procedury rozliczania œrodków UE (56%)
• pracodawcy nie maj¹ œwiadomoœci potrzeby szkoleñ (51%),
• sztywne grupy docelowe i charakter szkoleñ UE (49%),
• brak pieniêdzy, by rozwijaæ ofertê (47%),
• niski poziom zainteresowania dokszta³caniem siê Polaków
(43%),
•
•
•
•
•
•
6
Z inicjatywy Ochotniczych Hufców Pracy (OHP) utworzono w Polsce
System wspó³pracy i wsparcia doradców zawodowych dzia³aj¹cych
w szko³ach i placówkach OHP. System ten integruje œrodowisko doradców
zawodowych w ca³ym kraju oraz wspiera w szko³ach wewn¹trzszkolne
systemy doradztwa i dostêpu m³odzie¿y do us³ug poradnictwa i informacji
zawodowej. Obejmuje „…wspólne programy i przedsiêwziêcia doradców
zawodowych w zakresie upowszechniania metod i narzêdzi poradnictwa
zawodowego. Organizacjê targów i gie³d edukacyjnych, wspólnych zajêæ
warsztatowych dla m³odzie¿y. Szkolenia doradców zawodowych i prezentacjê
dobrych praktyk. Utworzenie portalu tematycznego zawieraj¹cego czêœæ
informacyjno-edukacyjn¹ dla doradców zawodowych i m³odzie¿y oraz czêœæ
szkoleniow¹ dla doradców zawodowych OHP i SzOK (kursy w formie
e-learningu – «Orientacja zawodowa w gimnazjum», «Pierwsze kroki do
przedsiêbiorczoœci»”.
7
Worek B., Stec K., Szklarczyk D., Keler K., Kto nas kszta³ci po zakoñczeniu szko³y?, Raport z badañ firm i instytucji szkoleniowych wzbogacony
wynikami badañ ludnoœci oraz badañ pracodawców realizowany w 2010 r.
w ramach projektu „Bilans Kapita³u Ludzkiego”, wydawca: Polska Agencja
Rozwoju Przedsiêbiorczoœci, wyd. I, Warszawa 2011, s. 18.
122
brak œrodków na rozwój szkol¹cych (39%),
ma³a wiedza, jak zdobyæ fundusze (38%),
brak standardów w zakresie kontroli jakoœci szkoleñ (28%),
ma³o szkol¹cych siê o odpowiednich kompetencjach (25%),
problemy lokalowe i problemy z wyposa¿eniem (16%)8.
W Polsce szczególn¹ rolê w organizacji przygotowania zawodowego m³odzie¿y i osób doros³ych odgrywj¹ powiatowe urzêdy pracy (PUP), które bardzo blisko wspó³pracuj¹ z instytucjami
i firmami szkoleniowymi.
•
•
•
•
•
ZASADY ORGANIZACJI PRZYGOTOWANIA
ZAWODOWEGO DOROS£YCH (PZD) PRZEZ
POWIATOWE URZÊDY PRACY (PUP)
Podstawa prawna9:
1. Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tj. Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 z póŸn. zm.).
2. Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Spo³ecznej z 7 kwietnia 2009 r. w sprawie przygotowania zawodowego doros³ych
(tj. Dz.U. z 2009 r. Nr 61, poz. 502).
3. Ustawa z 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówieñ publicznych
(Dz.U. z 2007 r. Nr 223, poz. 1655 z póz. zm.).
4. Ustawa o rzemioœle z 22 marca 1989 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 112,
poz. 979 z póŸ. zm.).
5. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie
przygotowania zawodowego m³odocianych i ich wynagradzania (Dz.U. Nr 60, poz. 278, z póŸn. zm.).
8
Ibidem, s. 66.
Od 1 wrzeœnia 2012 r. wesz³y w Polsce w ¿ycie zmiany w kszta³ceniu
zawodowym wynikaj¹ce ze zmiany z dnia 19 sierpnia 2011 r. ustawy o systemie
oœwiaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z póŸn. zm.). Szczegó³owe zapisy
okreœlaj¹ce organizacjê kszta³cenia zawodowego zawarte s¹ w rozporz¹dzeniach wykonawczych: w sprawie dopuszczania do u¿ytku w szkole
programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz
dopuszczania do u¿ytku szkolnego podrêczników.
9
123
6. Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z 15 grudnia
2010 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz.U. Nr 244,
poz. 1626) okreœla kwalifikacje zawodowe i przygotowanie
pedagogiczne wymagane od instruktorów praktycznej nauki
zawodu.
7. Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Spo³ecznej z 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalnoœci na
potrzeby rynku pracy oraz jej stosowania (Dz.U. Nr 82 poz.
537 z póŸn. zm.).
W Polsce podmioty gospodarcze by œwiadczyæ us³ugi szkoleniowe na rzecz Urzêdu Pracy, musz¹ byæ ujête w rejestrze instytucji szkoleniowych (Dz.U. nr 236, poz. 2365). Rejestry takie
prowdz¹ Wojewódzkie Urzêdy Pracy zgodnie z art. 20 Ustawy
z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy (Dz.U. nr 99, poz. 1001) oraz Rozporz¹dzeniem Ministra
Gospodarki i Pracy z dnia 27 X 2004 r. w sprawie rejestru instytucji szkoleniowych. Wpis do rejestru jest niezbêdnym warunkiem
do ubiegania siê o zlecenia na szkolenie osób bezrobotnych i poszukuj¹cych pracy, finansowanych ze œrodków publicznych, takich jak np. Fundusz Pracy, PFRON, fundusze pomocowe Unii
Europejskiej10. Wpis do rejestru na podstawie z³o¿onego wniosku przez instytucjê szkoleniow¹ odbywa siê w wojewódzkim
urzêdzie pracy, w³aœciwym ze wzglêdu na siedzibê tej instytucji.
Wszystkie instytucje szkoleniowe zarejestrowane w wojewódzkich urzêdach pracy s¹ ujmowane w centralnym rejestrze, do
którego dostêp dla wszystkich zainteresowanych jest umo¿liwiony poprzez przegl¹darkê internetow¹. Instytucja szkoleniowa ubiegaj¹ca siê o wpis do rejestru instytucji szkoleniowych
wype³nia internetowy formularz wniosku o wpis. Nastêpnie dostarcza opieczêtowan¹ i podpisan¹ wersjê papierow¹ formularza
do w³aœciwego wojewódzkiego urzêdu pracy. Wniosek nale¿y
z³o¿yæ wraz z aktualnym dokumentem, na podstawie którego instytucja szkoleniowa prowadzi edukacjê i kopiê dokumentów
10
1 stycznia 2011 r. wesz³o w ¿ycie Rozporz¹dzenie Ministra Pracy
i Polityki Spo³ecznej z 15 grudnia 2010 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie
rejestru instytucji szkoleniowych (Dz.U. nr 241, poz. 1620).
124
potwierdzaj¹cych posiadan¹ akredytacjê lub certyfikaty jakoœci,
o którym mowa w § 2.2 Rozporz¹dzenia. Za³¹czniki powinny
byæ potwierdzone za zgodnoœæ z orygina³em przez upowa¿nionego pracownika danej instytucji szkoleniowej. Po dokonaniu
wpisu do rejestru instytucja szkoleniowa otrzyma zawiadomienie o wpisie. Wpis do ewidencji jest bezp³atny. Instytucja szkoleniowa posiadaj¹ca filie, oddzia³y z osobowoœci¹ prawn¹
(z w³asnym numerem REGON) mo¿e zarejestrowaæ ka¿d¹ z nich
osobno. (Zaleca siê jednak wczeœniejsze ustalenie, w jaki sposób
ma byæ dokonana rejestracja z pracownikiem wojewódzkiego
urzêdu pracy prowadz¹cym rejestr)11.
MOTYWOWANIE M£ODZIE¯Y I DOROS£YCH,
PRZEDSIÊBIORSTW ORAZ INSTYTUCJI
SZKOLENIOWYCH DO REALIZACJI POLITYKI
PAÑSTWA W ZAKRESIE KSZTA£CENIA
ZAWODOWEGO
Motywatorem dla m³odzie¿y i doros³ych jest ju¿ sam fakt
mo¿liwoœci uczestniczenia w szkoleniach, na których podnosz¹
swoje kwalifikacje b¹dŸ nabywaj¹ uprawnienia do wykonywania zawodu. Motywatorem jest i to, ¿e nie p³ac¹ za nabywan¹
wiedzê. Otrzymuj¹ ró¿nego rodzaju stypendia, zwroty kosztów
podró¿y i noclegów, gdy oœrodki szkoleniowe mieszcz¹ siê z dala od miejsca zamieszkania. Motywowani s¹ równie¿ przedsiebiorcy, którzy realizuj¹ szkolenia w porozumieniu z uzêdami
pracy. Na wniosek przedsiêbiorcy (pracodawcy), który realizuje
tê formê przygotowania zawodowego doros³ych Pañstwo nagradza przedsiebiorcê premi¹ pieniê¿n¹ oraz refunduje wydatki12
11
Urz¹d Pracy nie ponosi odpowiedzialnoœci za podawanie przez
instytucje szkoleniowe w swoich ofertach szkoleniowych adnotacji, ¿e
oferowane przez instytucje szkolenia mog¹ byæ finansowane ze œrodków
Funduszu Pracy.
12
Refundacja obejmuje: wydatki poniesione na uczestnika przygotowania
zawodowego doros³ych niezbêdnych do realizacji programu, jednorazow¹
premiê przyznawan¹ pracodawcy, nale¿noœæ przys³uguj¹c¹ instytucji
125
poniesione na materia³y i surowce, eksploatacjê maszyn
i urz¹dzeñ, odzie¿ robocz¹, posi³ki regeneracyjne i inne œrodki,
które by³y niezbêdne do realizacji programu przygotowania
w wymiarze do 2% przeciêtnego miesiêcznego wynagrodzenia
za ka¿dy pe³ny miesi¹c realizacji programu13.
Motywacj¹ dla przedsiêbiorcy (pracodawcy) realizuj¹cego tê
formê przygotowania zawodowego doros³ych jest mo¿liwoœæ pozyskania dobrego pracownika, którego przedsiêbiorca sam sobie
wyszkoli oraz jednorazowa premia po zakoñczeniu szkolenia
przez szkolonego udokumentowanego zdanym przez niego egzaminem. (Wysokoœæ premii 400 z³ za ka¿dy pe³ny miesi¹c programu zrealizowanego dla ka¿dego skierowanego uczestnika).
Uczestnikowi przygotowania zawodowego doros³ych, realizuj¹cego program szkolenia wynosz¹cy nie mniej ni¿ 150 godzin miesiêcznie przys³uguje stypendium14 w wysokoœci 120% zasi³ku15.
FORMY I METODY SZKOLENIA ZAWODOWEGO
W Polsce szkolenie zawodowe jest wspierane przez doradztwo zawodowe i poradnictwo zawodowe. S¹ to dzia³ania prowadzone w szko³ach we wszesnym okresie edukacji z udzia³em
wychowaców, rodziców i ró¿nego rodzaju instytucji maj¹ce na
celu zorientowaæ zawodowo m³odzie¿. Celem jest pomoc m³odzie¿y w wyborze zawodu oraz szko³y, która m³odego cz³owieka
szkoleniowej za przygotowanie i realizacjê ustalonej czêœci programu, koszty
badañ lekarskich i psychologicznych maj¹cych na celu ustalenie zdolnoœci do
udzia³u w przygotowaniu zawodowym doros³ych, koszty egzaminów
kwalifikacyjnych na tytu³ zawodowy, egzaminów czeladniczych lub
egzaminów sprawdzaj¹cych. A tak¿e koszty przejazdu do miejsca odbywania
przygotowania zawodowego doros³ych, a w przypadku gdy przygotowanie
odbywa siê w miejscowoœci innej, ni¿ miejsce zamieszkania, koszty
zakwaterowania i wy¿ywienia je¿eli wynika to z umowy miêdzy stronami.
13
Refundacja i premia udzielane podmiotom prowadz¹cym dzia³alnoœæ
gospodarcz¹ stanowi¹ pomoc publiczn¹ de minimis.
14
Za okres, w którym przys³uguje stypendium, zasi³ek nie przys³uguje.
15
W przypadku ni¿szego miesiêcznego wymiaru godzin szkolenia
wysokoœæ stypendium ustala siê proporcjonalnie.
126
najlepiej do wybranego przez niego zwodu przysposobi. Istniej¹
wewn¹trzszkolne systemy doradztwa, które maj¹ charakter planów zadaniowych. Okreœlone s¹ w nich zadania i dzia³ania
dla nauczycieli, harmonogram i metody realizacji zadañ oraz
oczekiwane efekty. W procesie tym du¿¹ rolê odgrywa doradztwo zawodowe, które pomaga zainteresowanej osobie w podejmowaniu ró¿norakich decyzji zwi¹zanych z wyborem zawodu.
Treœci, metody i sposób przekazywanych informacji jest dostosowany do etapu rozwoju zawodowego zainteresowanej osoby.
Osoba realizuj¹ca siê zawodowo ma dostêp do poradnictwa zawodowego, które wspomaga j¹ w trakcie jej rozwoju zawodowego.
Przygotowywanie m³odego pracownika do zawodu odbywa
siê w szko³ach zawodowych, u pracodawcy rzemieœlnika zrzeszonego w cechu lub izbie rzemieœlniczej, w Ochotniczych Hufcach Pracy (OHP) oraz instytucjach zajmuj¹cych siê komercyjnie
szkoleniami. Równie¿ przygotowaniem zawodowym i doradztwem zawodowym zajmuj¹ siê Powiatowe Urzêd Pracy. S¹
one na rynku pracy wa¿nym graczem z uwagi na fakt, ¿e dysponuj¹ unijnymi œrodkami finansowymi przeznaczonymi na szkolenia i przekwalifikowania ubiegaj¹cych siê o pracê, a nie posiadaj¹cych ¿adnych kwalifikacji zawodowych, b¹dŸ maj¹cych zawód, ale nieprzydatny pracodawcy – gospodarce.
Nauka b¹dŸ przyuczenie do zawodu ma charakter teoretyczny i praktyczny. Szko³y zawodowe przygotowuj¹ do zawodu zarówno teoretycznie jak praktycznie. Natomiast inne instytucje
szkol¹ce realizuj¹ u siebie czêœæ teoretyczn¹, a czêœæ praktyczn¹
zlecaj¹ przedsiêbiorcom i rzemieœlnikom, którzy posiadaj¹ stosowne zaplecze, a pracodawca lub jego pracownicy, maj¹ uprawnienia pedagogiczne. Du¿e przedsiêbiorstwa na ogó³ posiadaj¹
w³asne komórki, które zajmuj¹ siê szkoleniem pracowników i same realizuj¹ czêœæ teoretyczn¹ i praktyczn¹ szkoleñ. W tym
powo³uj¹ komisje egzaminacyjne i nadaj¹ uprawnienia zawodowe, gdy¿ posiadaj¹ do tego uprawnienia.
„Przygotowanie zawodowe doros³ych to instrument aktywizacji w formie praktycznej nauki zawodu doros³ych lub przyuczenia do pracy doros³ych, realizowany bez nawi¹zania
127
stosunku pracy z pracodawc¹, wed³ug programu obejmuj¹cego
nabywanie umiejêtnoœci praktycznych i wiedzy teoretycznej,
zakoñczonego egzaminem”16. Charakterystykê tej formy praktycznej nauki zawodu lub przyuczenia do pracy doros³ych przedstawiliœmy w tabeli 2.
Tabela 2. Przygotowanie zawodowe do praktycznej nauki zawodu lub
przyuczenie do pracy doros³ych17
Przygotowanie
zawodowe
doros³ych
Uprawnienia
Okres
(m-ce)
Potwierdzenie
Praktyczna
nauka zawodu doros³ych
Uzyskanie tytu³u zawodo- 12-18 – œwiadectwo: warunek
wego lub tytu³u czeladnika
– wynik pozytywny
z egzaminu kwalifikacyjnego przed komisj¹
egzaminacyjn¹
Przyuczenie
do pracy doros³ych
Uzyskanie wybranych kwa- 3-6
lifikacji zawodowych lub
umiejêtnoœci niezbêdnych
do wykonywania okreœlonych zadañ zawodowych,
w³aœciwych dla zawodu
wystêpuj¹cego w klasyfikacji zawodów i specjalnoœci
dla potrzeb rynku pracy.
– zaœwiadczenie: warunek – wynik pozytywny z egzaminu sprawdzajacego przeprowadzonego przez komisjê
lub instytucjê szkoleniow¹ wskazan¹ przez
starostê, wpisan¹ do
rejestru prowadzonego
przez WUP
„Wymiar czasu odbywania przygotowania zawodowego doros³ych nie mo¿e
przekraczaæ 8 godzin zegarowych dziennie i 40 godzin zegarowych
tygodniowo. Wymiar czasu pracy nie mo¿e byæ realizowany w niedziele
i œwiêta, w porze nocnej ani w wy¿szym wymiarze czasu pracy ni¿ okreœlony
16
Z dokumentów Powiatowych Urzêdów Pracy (PUP).
„Uczestnik przygotowania zawodowego doros³ych, który z w³asnej
winy przerwa³ program lub nie przyst¹pi³ do egzaminu kwalifikacyjnego,
czeladniczego lub egzaminu sprawdzaj¹cego jest obowi¹zany do zwrotu
kosztów tego przygotowania. Jedyn¹ mo¿liwoœci¹ przerwania przygotowania
zawodowego lub nieprzyst¹pienia do ww. egzaminów bez wskazanych
powy¿ej konsekwencji jest fakt podjêcia zatrudnienia lub innej pracy
zarobkowej. Uczestnik, który z w³asnej winy przerwa³ program przygotowania
lub nie przyst¹pi³ do egzaminu mo¿e byæ ponownie zarejestrowany
w powiatowym urzêdzie pracy nie wczeœniej ni¿ po up³ywie 6 miesiêcy od dnia
przerwania programu lub nieprzyst¹pienia do egzaminu”.
17
128
powy¿ej. Starosta mo¿e wyraziæ zgodê na realizacjê programu przygotowania
zawodowego doros³ych u pracodawcy w porze nocnej, o ile charakter pracy
w danym zawodzie wymaga pracy w porze nocnej. Nabywanie umiejêtnoœci
praktycznych obejmuje co najmniej 80% czasu odbywania przygotowania
zawodowego doros³ych i jest realizowane u pracodawcy. W przypadku gdy
pracodawca nie mo¿e zapewniæ warunków do zrealizowania w pe³ni
programu praktycznej nauki zawodu, mo¿liwe jest zrealizowanie czêœci tego
programu przez wskazane przez starostê Centrum Kszta³cenia Praktycznego
lub Centrum Kszta³cenia Ustawicznego, w wymiarze nie przekraczaj¹cym 20%
czasu programu”18.
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie dokumentów Powiatowych
Urzêdów Pracy (PUP).
Na pracodawcach realizuj¹cych tê formê przygotowania zawodowego doros³ych ci¹¿y szereg obowiazków okreœlonych
w umowie pomiêdzy pracodawc¹ a starost¹, reprezentujacy pañstwo w terenie. (Nadzór nad przebiegiem przygotowania zawodowego m³odocianych pracowników zatrudnionych u pracodawców rzemieœlników sprawuje izba rzemieœlnicza lub z jej
upowa¿niena cech19). W przypadku nieprzestrzegania warunków umowy przez pracodawcê starosta rozwi¹zuje j¹ ze skutkiem natychmiastowym. Najwa¿niejszym obowi¹zkiem jest
wywi¹zanie siê z deklaracji zatrudnienia uczestnika PZD na
okres co najmniej 3 miesiêcy po zrealizowaniu programu i zdaniu przez niego egzaminu. Aby przedsiêbiorca móg³ realizowaæ
w przedsiêbiorstwie praktyczn¹ naukê zawodu lub przyuczanie
do pracy doros³ych musi, albo wskazani przez niego pracownicy, posiadaæ kwalifkacje instruktorów praktycznej nauki zawodu, okreœlonych w przepisach dotycz¹cych praktycznej nauki
zawodu20.
18
Z dokumentów Powiatowych Urzêdów Pracy (PUP).
Przyk³ad: Wielkopolska Izba Rzemieœliniza http://www.irpoznan.
com.pl/oswiata/strona.php?mi=1403&lang=
20
Od opiekunów uczestników przygotowania zawodowego doros³ych
realizowanego w formie przyuczenia do pracy doros³ych wymagane jest
posiadanie co najmniej: wykszta³cenia œredniego, 3-letniego sta¿u pracy
w zawodzie obejmuj¹cym zadania zawodowe, do realizacji których s¹
wymagane umiejêtnoœci zdobywane w trakcie przyuczenia, oraz rocznego
doœwiadczenia w wykonywaniu zadañ z zakresu nadzoru nad pracownikami,
sta¿ystami lub praktykantami.
19
129
7. ORGANIZACJA SZKOLENIA ZAWODOWEGO
Rozwój zawodowy pracowników wymusza rynek. Firma,
aby móc skutecznie odpowiadaæ na zmieniaj¹ce siê potrzeby
zg³aszane przez rynek musi inwestowaæ w nowe umiejêtnoœci
zawodowe pracowników – by móc tworzyæ nowe stanowiska
pracy, albo przygotowywaæ pracowników do nowych wymagañ
na zajmowanych przez nich stanowiskach pracy.
Powód, dla którego firma anga¿uje siê w rozwój zawodowy
pracowników jest natury rynkowej i firma musi siê z nim zmierzyæ.
Gdy problem zostaje dostrze¿ony przez firmê, ta maj¹c do
dyspozycji wiele metod21, wybiera dla niej najodpowiedniejsz¹
i pos³uguj¹c siê ni¹ przystêpuje do ustalenia stanu po¿¹danego
diagnozuj¹c, w tym oceniajac, stan aktualny. Szuka luki kompetencyjnej – ró¿nicy miêdzy stanem po¿¹danym a zastanym, lub
wyobra¿anym w przysz³oœci – aby okreœliæ potrzeby szkoleniowe. Nastêpnie okreœla kryteria szkolenia, m.in.:
1. Cel szkolenia – okreœla zamierzony (planowany), koñcowy
efekt dzia³añ wchodz¹cych w zakres szkolenia.
2. Zakres szkolenia – wyznacza przebieg (procedurê) dzia³añ tok postêpowania prowadzacego szkolenie (jego podstawo21
Metody i narzêdzia do identyfikacji luki – problemu – bardzo dobrze
opisane s¹ w literaturze przedmiotu. Zalecamy metodê Zarz¹dzanie projektami.
Firmy stosuj¹c metodê Zarz¹dzanie projektami skupiaj¹ siê na przyczynach
problemu, a nie na jego skutkach. Bowiem w praktyce nader czêsto firmy
anga¿uj¹ siê w usuniêcie skutków, a nie usuniêcie przyczyn problemu. W ten
sposób firma zamiast problem zneutralizowaæ problem rozwija. Metoda
Zarz¹dzanie projektami obejmuje: analizê problemu: przyczyny – skutki.
Analizê celów, przyczyny zast¹pione zostaj¹ œrodkami, a skutki celami.
Nastêpnie przeprowadza siê analizê celów i wyboru strategi aby ostatecznie na
jej wynikach sformu³owaæ matrycê logiczn¹. Macierz logiczna to tabela
sk³adaj¹ca siê z wierszy i kolumn. W wierszach umieszcza siê kolejno: cel(e),
rezultat(y) i dzia³ania, a w kolumnach: cel(e), wskaŸniki za pomoc¹ których
mierzona bêdzie realizacja celów, reaultatów i dzia³añ. W nastêpnej kolumnie
umieszczamy Ÿród³a informacji – wskazujemy miejsca, z których bêd¹ pobierane
dane i informacje dla wskaŸników. W ostatniej kolumnie umieszczamy
za³o¿enia (ryzyka). Na koñcu tej kolumny „warunek konieczny”, który musi
zostaæ spe³niony, aby warto by³o wdro¿yæ w ¿ycie prace nad projektem
(badaniem).
130
we zadania, etapy realizacji zajêæ, czynnoœci), które umo¿liwiaj¹ skuteczn¹ realizacjê szkolenia.
3. Rezultat szkolenia – okreœla oczekiwane (spodziewane) wyniki z uczestnictwa w szkoleniu.
4. Czas realizacji szkolenia – okreœla czas, w jakim bêdzie realizowane szkolenie. Nie musi on byæ sztywny z uwagi na indywidualny charakter szkolenia dla niektórych uczestników.
5. Dokumentacja us³ugi – okreœla, jakie dokumenty powinny
zostaæ obowi¹zkowo przygotowane przez osobê szkol¹c¹
w trakcie i po zrealizowaniu szkolenia.
6. Wspó³praca przy realizacji szkolenia – okreœla, z kim prowadz¹cy szkolenie powinien i mo¿e wspó³pracowaæ, aby jak
najlepiej zaspokoiæ potrzeby i oczekiwania osoby szkolonej.
7. Kontrola jakoœci wykonania szkolenia – okreœla ramy kontroli postêpów szkolonych osób (np. pre test i post test, ocena
koñcowa z egzaminu). Ocena jakoœci i warunków prowadzonego szkolenia przez uczestników szkolenia.
Wydatki zwi¹zane z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych
lub nabywaniem nowych umiejêtnoœci pracowników pokrywane
s¹ w ca³oœci lub czêœci przez pracowników albo pracodawcê22.
W czêœci lub ca³oœci z zak³adowego funduszu szkoleniowego
(ZFS)23. Mog¹ byæ te¿ pokrywane z refundacji i dofinansowywañ.
Pracodawca, który kszta³ci osoby niepe³nosprawne mo¿e
wyst¹piæ o finansowanie takich dzia³añ do Pañstwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepe³nosprawnych (PFRON).
Szczególnie istotnym Ÿród³em finansowania dzialañ edukacyjnych pracowników w latach 2007–2013 by³y œrodki Europejskiego Funduszu Spo³ecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapita³ Ludzki.
22
Pracodawca, który utworzy³ fundusz szkoleniowy mo¿e ubiegaæ siê
u starosty o przyznanie refundacji kosztów szkolenia pracowników ze œrodków
Funduszu Pracy (FP).
23
Przedsiêbiorstwo tworz¹c ZFS przeznacza 0,25% funduszu p³ac lub
dokonuj¹c innych wp³at. Przedsiêbiorca posiadaj¹cy ZFS i maj¹cy przejœciowe
trudnoœci finansowe zwi¹zane z kryzysem ekonomicznym mo¿e ubiegaæ siê
o dofinansowanie kosztów (do szeœciu miesiêcy) i studiów podyplomowych
(do dwunastu miesiêcy) pracowników ze œrodków FP.
131
PODSUMOWANIE
W Polsce istnieje bardzo wiele regulacji prawnych normuj¹cych zasady kszta³cenia ustawicznego, doradztwa zawodowego
oraz poœrednictwa zawodowego. Zasady i warunki, na jakich instytucje i firmy w Polsce organizuj¹ kursy i szkolenia zwodowe
okreœlaj¹ one same. Uwzglêdniaj¹ w swoich ofertach konkurencjê. Instytucje i firmy szkol¹ce musz¹ dysponowaæ stosown¹
baz¹ do realizacji zagadnieñ teoretycznych jak i prowadzenia zajêæ praktycznych. Zadania dydaktyczne realizuj¹ zazwyczaj we
w³asnym zakresie. Czêœæ warsztatow¹ zlecaj¹ przedsiêbiocom
i rzemieœlnikom. Uczestnicz¹cy bezpoœrednio w realizacji procesu szkolenia musz¹ legitymowaæ siê stosownymi uprawnieniami. Uczestnicy kursów i szkoleñ otrzymuj¹ certyfikaty i uprawnienia, o ile do nadania takich upowaznione s¹ instytucje i firmy
przeprowadzajace szkolenia. Warunki, jakie musz¹ spe³niæ uczestnicz¹cy w szkoleniu zawodowym lub korzystaj¹cy z doradztwa
zawodowego, aby koszty szkolenia lub doradztwa mog³y zostaæ
zrefundowane instytucji organizuj¹cej szkolenie b¹dŸ doradztwo zawodowe, to przedewszystkim ukoñczenie z wynikiem
pozytwynym kursu lub szkolenia przed komisja egzaminacyjn¹.
Do uczestniczenia w szkoleniach finansowanych ze œrodków
Unii Europejskiej zachêca siê m³odzie¿ i doros³ych przede wszystkim tym, ¿e nie ponosz¹ oni kosztów szkolenia, a w przypadku, kiedy szkolenia odbywaj¹ siê poza miejscem zamieszkania
otrzymuj¹ oni œrodki finansowe na dojazd do miejsca szkolenia
lub zakwaterowanie oraz posi³ek. S¹ to swego rodzaju stypendia
dla uczestnicz¹cych w kursach i szkoleniach zawodowych. Natomiast realizuj¹cy szkolenia przedsiêbiorcy i rzemieœlnicy otrzymuj¹ premie finansowe i zwrot kosztów za materia³y i amortyzacjê maszyn i urz¹dzeñ wykorzystywanych w trakcie praktycznego szkolenia. Koszty szkolenia zawodowego i doradztwa
zawodowego ponosz¹ na ogó³ w czêœci pracodawcy, a w czêœci
sami zainteresowani. Jednak w przypadku pracodawców staraj¹
siê oni ciê¿ar szkoleñ przerzuciæ na podatnika.
132
BIBLIOGRAFIA
Smela K., Zasady wdra¿ania i oceny modu³owych programów szkoleniowych doros³ych, MIPS, Warszawa 1997. [w:] Raport: Kszta³cenie ustawiczne i jego rola w rozwoju zawodowym
cz³owieka, Wojewódzki Urz¹d Pracy w Kielcach, 2011.
Worek B., Stec K., Szklarczyk D., Keler K., Kto nas kszta³ci
pom zakoñczeniu szko³y?, „Raport z badañ firm i instytucji szkoleniowych wzbogacony wynikami badañ ludnoœci oraz badañ
pracodawców realizowany w 2010 r. w ramach projektu Bilans
Kapita³u Ludzkiego”, Wydawca Polska Agencja Rozwoju Przedsiêbiorczoœci, Wyd. I, Warszawa 2011.
Mietlewski Z., Tchórz B., Ró¿ankowski £ukasz, Model upowszechniania dobrych praktyk CSR w bran¿y elektromaszynowej, Fundacja „Instytut Spo³ecznej Odpowiedzialnoœci Organizacji”,
Olsztyn 2013.
Mietlewski Z., Equal Gender Index – metodyka pomiaru równych
szans p³ci w miejscu pracy, Region Warmiñsko-Mazurski NSZZ
Solidarnoœæ w Olsztynie, Olsztyn 2010.
Mietlewski Z., Dobre praktyki CSR w bran¿y elektromaszynowej
w województwie warmiñsko-mazurskim. Projketowanie – Rekonstrukcja – Upowszechnianie, Region Warmiñsko-Mazurski NSZZ Solidarnoœæ w Olsztynie, Fundacja „Instytut Spo³ecznej Odpowiedzialnoœci Organizacji, Bulgarian Branch Chamber Machine Building Sofia Blgaria, Olsztyn 2013.
http://www.uczelniaprzyjaznapracodawcom.pl/ksztalcenie-ustawiczne-w-przedsiebiorstwach-%E2%80%93-czesc-ii/
http://www.irpoznan.com.pl/oswiata/strona.php?mi=
1403&lang=
133
Magdalena Karolak-Michalska
WP£YW SILNEGO
PRZYWÓDZTWA NA KREOWANIE
RZECZYWISTOŒCI
SPO£ECZNO-POLITYCZNEJ
– SYLWETKA ALEKSANDRA
R. £UKASZENKI
INFLUENCE OF STRONG
LEADERSHIP IN CREATING
SOCIAL AND POLITICAL
REALITIES – PROFILE
OF ALEXANDER R. LUKASHENKO
STRESZCZENIE
Artyku³ zawiera rozwa¿ania dotycz¹ce wp³ywu przywództwa politycznego na kreowanie rzeczywistoœci spo³eczno-politycznej. Autor analizuj¹c przypadek bia³oruski, ukazuje rolê
przywództwa politycznego w transformacji systemu politycznego pañstwa. Uwagê koncentruje równie¿ na cechach i osobowoœci przywódcy, które istotnie rzutuj¹ na sposób sprawowania
w³adzy, kreacjê polityki wewnêtrznej, jak i zagranicznej
pañstwa.
134
SUMMARY
The article contains a discussion of the impact of political
leadership on the creation of socio-political reality. By analyzing
the case of Belarus, shows the role of political leadership in the
transformation of the political system of the state. Attention is
focused also on the characteristics and personality of the leader
that significantly impinge on the way governance, creation of
internal policy and foreign countries.
S³owa klucze: przywództwo, kreowanie rzeczywistoœci
spo³eczno-politycznej, Aleksander £ukaszenka, Bia³oruœ.
Keywords: leadership, creating socio-political reality, Alexander Lukashenko, Belarus.
Problematyka przywódców i przywództwa – jak zauwa¿a
prof. Józef M. Fiszer – stanowi obiekt zainteresowañ ró¿nych
dyscyplin naukowych, w szczególnoœci nauk humanistycznych
i spo³ecznych, a tak¿e ekonomicznych. Trudno bowiem j¹ analizowaæ i zrozumieæ bez uwzglêdnienia szerszego kontekstu historycznego, a tak¿e politycznego, spo³ecznego, gospodarczego
i miêdzynarodowego1. Szczególnym obiektem zainteresowañ
zarówno wœród politologów krajowych, jak i zagranicznych s¹
przywódcy by³ych republik zwi¹zkowych, w tym Bia³orusi. Do
analizy sylwetki jej przywódcy Aleksandra G. £ukaszenki
sk³aniaj¹ badaczy kontrowersyjne wypowiedzi g³owy pañstwa,
które wywo³uj¹ niejednokrotnie silne emocje w œrodowisku miêdzynarodowym oraz opinie, ¿e jest on „ostatnim prawdziwym
dyktatorem w sercu Europy”2. On sam zaœ na tego typu oceny
odpowiada: „Mówi¹, ¿e £ukaszenka jest dyktatorem. Co z tego?
1
J.M. Fiszer, W³adimir Putin – dlaczego zaufa³a mu ca³a Rosja? Specyficzne
formy przywództwa politycznego, [w:] T. Bodio, W. Jakubowski (red.),
Przywództwo i elity polityczne w krajach WNP, Warszawa 2010, t. 2, s. 39.
2
Sk¹d wzi¹³ siê Aleksander £ukaszenka. Historia pewnego dyktatora,
http://www.natemat.pl (31.07.2012); Wiêcej na temat autorytaryzmu:
J. Podruczna, Autorytaryzm w ujêciu psychologicznym i spo³ecznym, „Dyskurs.
Czasopismo politologiczne”, nr 2, Opole 2005.
M. Karolak-Michalska – WP£YW SILNEGO PRZYWÓDZTWA ...
135
To prawda, ¿e £ukaszenka czêsto bierze na siebie problemy, które powinni rozwi¹zywaæ inni. (…) Trzeba kontrolowaæ kraj, najwa¿niejsze, ¿eby nie rujnowaæ ludziom ¿ycia”3.
Alaksandr Ryhorawicz £ukaszenka (bia³. Aj~ip`ldo
Pzcmo`bv Kri`w|li`, ros. Ajeip`ldo Dohcmoyebhv Kri`welim,
Aleksandr Grigorjewicz £ukaszenka), urodzi³ siê 30 sierpnia
1954 w Kopysiu, w rejonie orszañskim obwodu witebskiego
Bia³oruskiej SRR. Wydarzeniem, które wp³ynê³o na kszta³t jego
osobowoœci by³ fakt, ¿e wychowywany by³ samotnie przez matkê – Jekatarynê £ukaszenka (ur. w 1924 roku). Jak wynika z oficjalnej biografii polityka – od najm³odszych lat musia³ dbaæ
o rodzinê, co „nauczy³o go szacunku do ciê¿kiej pracy i wra¿liwoœci na prawdê”4. îród³a nieoficjalne, które uzupe³niaj¹ nieliczne informacje o m³odoœci £ukaszenki, podaj¹, ¿e brak ojca
(pojawiaj¹ siê dane: ojciec nieznany), przek³ada³ siê na szykanowanie Aleksandra w szkole przez jego rówieœników5.
W opinii Jerzego Sielskiego, wydarzenia rodzinne i nowe role
spo³eczno-polityczne zmieniaj¹ istotnie punkty widzenia na rzeczywistoœæ spo³eczno-polityczn¹. Mog¹ byæ przyczyn¹ satysfakcji, ale te¿ i traumy psychologicznej, prowadz¹cej do istotnego
zwrotu w ¿yciu cz³owieka6. Okres dzieciñstwa £ukaszenki wychowywanego w trudnych warunkach materialnych oraz w niepe³nej rodzinie, skutkuj¹cy zani¿onym poczuciem w³asnej
wartoœci – podobnie jak Wiktora Janukowycza7 – móg³ wp³yn¹æ
3
£ukaszenka jest dyktatorem. Co z tego? £ukaszenka sam o sobie,
http://www.swiat.newsweek.pl (30.07.2012).
4
Biografiâ Prezidenta, http://www.president.gov.by/press10003.html
(01.08.2012); Wiêcej na temat rozwoju osobowoœci: W. £ukaszewski, Szanse
rozwoju osobowoœci, Warszawa 1984.
5
Sk¹d wzi¹³ siê Aleksander £ukaszenka…, dz. cyt.
6
J. Sielski, Wzory osobowoœciowe przywódców politycznych krajów WNP
(propozycje konceptualne), [w:] T. Bodio, Przywództwo, elity i transformacje
w krajach WNP. Problemy metodologii badañ, t. 1, Warszawa 2010, s. 331; Wiêcej na
temat przywództwa: P. Pawe³czyk, Przywódca w pañstwie autorytarnym
– w ujêciu socjotechnicznym, [w:] L. Rubisz, K. Zuba (red.), Przywództwo
polityczne. Teorie i rzeczywistoœæ, Toruñ 2004.
7
G. Wasiluk, Kim jest i czego chce Wiktor Janukowycz,
http://www.mojeopinie.pl/drukuj,1,1266966913 (12.10.2011).
136
na jego póŸniejszy styl rz¹dzenia. Generowa³ w nim d¹¿enia do
osi¹gniêcia w dalszych latach ¿ycia czegoœ, co pozwoli³oby mu
wybiæ siê ponad innych i w ten sposób wyró¿niæ wœród ludzi.
Mimo braku wzorca wychowywania siê w pe³nej rodzinie,
polityk u³o¿y³ sobie ¿ycie osobiste. W 1975 roku o¿eni³ siê z rok
m³odsz¹ o siebie Galin¹ Rodionow¹, z któr¹ ma dwóch synów:
Wiktara (skoñczy³ stosunki miêdzynarodowe, ¿onaty) oraz Dimitrija (prawnik specjalizuj¹cym siê w prawie miêdzynarodowym, ¿onaty)8. £ukaszanka ma jeszcze jednego syna Miko³aja,
zrodzonego ze zwi¹zku pozama³¿eñskiego z jego by³¹ lekark¹
– Irin¹ Abelskaj¹. Jak twierdzi analityk polityczny U³adzimir
Padhol, jest to „pierwszy udany zwi¹zek w ¿yciu £ukaszenki”9.
Istotny wp³yw na kszta³towanie siê sylwetki polityka mia³a
tak¿e edukacja. W 1975 roku ukoñczy³ Wydzia³ Historii Mohylewskiego Pañstwowego Instytutu Pedagogicznego, a dziesiêæ lat
póŸniej, w 1985 roku Bia³orusk¹ Pañstwow¹ Akademiê Gospodarstwa Wiejskiego. Po uzyskaniu dyplomu rozpocz¹³ pracê
jako nauczyciel w Wiejskiej Szkole Nr 1 w Szk³owie. Pe³ni³ tam
jednoczeœnie funkcjê sekretarza komitetu Komsomo³u. Odnotowaæ nale¿y, ¿e organizacja ta odgrywaj¹c znacz¹c¹ rolê w kreowaniu przysz³ych cz³onków partii komunistycznej, którzy czêsto
potem stanowili elitê partyjn¹, wywar³a równie¿ wp³yw na formu³owanie siê pogl¹dów politycznych £ukaszenki. Nauka czy
studiowanie – jak zauwa¿a J. Sielski – skutkuje nowymi znajomoœciami, przyjaŸniami czy te¿ konfliktami, co istotnie oddzia³uje na osobowoœæ polityczn¹10.
Badaj¹c uwarunkowania biograficzne dzia³alnoœci polityka,
dodaæ nale¿y, ¿e elementem, który wp³ywa³ na kszta³towanie
jego przekonañ politycznych by³a s³u¿ba wojskowa. W latach
8
A. Skurczyñska, ¯ona prezydenta Bia³orusi, Galina £ukaszenko: „Sasza
chodzi³ na randki po 4 kilometry”, 19.04.2012,
http://www.korespondent-wschodni.org.
9
Baæka i syn czyli dynastia £ukaszenki, http://www.lubczasopismo.
salon24.pl (31.07.2012); A. Rewekant, Ojciec i syn. Niezwyk³e dzieciñstwo Koli
£ukaszenka, http://www.kresy.pl (01.08.2012).
10
J. Sielski, Wzory osobowoœciowe…, dz. cyt., [w:] T. Bodio, Przywództwo,
elity…, dz. cyt., s. 331.
137
1975–1977 by³ w szeregach Armii Radzieckiej. S³u¿y³ w wojskach
pogranicznych, wykonuj¹c obowi¹zki instruktora wydzia³u
politycznego w jednostce wojskowej nr 2187 Zachodniego Okrêgu Pogranicznego w Brzeœciu. Z kolei w latach 1980–1982 by³
w Armii Radzieckiej, jako zastêpca dowódcy kompanii czo³gów
jednostki wojskowej nr 04104, zajmuj¹c siê w niej prac¹ polityczn¹11.
Jak wynika z oficjalnej biografii prezydenta jego kariera polityczna by³a poprzedzona szeregiem wielorakich funkcji jakie
sprawowa³. W latach 1977–1978 by³ sekretarzem Komitetu Komsomo³u Miejskiego Handlu ¯ywnoœci¹ i instruktorem Kastrycznickiego Rejonowego Komitetu Wykonawczego miasta
Mohylewa. Pe³ni³ równie¿ funkcjê sekretarza Szk³owskiej Rejonowej Organizacji Ogólnozwi¹zkowego Stowarzyszenia „Znanije” (1978–1980). W latach 1982–1983 by³ zastêpc¹ przewodnicz¹cego ko³chozu „Udarnik” w rejonie szk³owskim, a w latach
1983–1985 zastêpc¹ dyrektora Szk³owskiego Kombinatu Materia³ów Budowlanych. Pracowa³ równie¿ jako sekretarz komitetu
partyjnego ko³chozu im. Lenina w rejonie szk³owskim
(1985–1987) oraz dyrektor sowchozu „Gorodiec” w rejonie
szk³owskim (1987–1994). îród³a podaj¹, ¿e w pracy zg³asza³
du¿o inicjatyw, by³ pracowity i nieugiêty w swoich pogl¹dach12.
W analizie drogi zawodowej przywódcy – pe³nej braku danych na temat ¿yciorysu polityka, co niektórzy z badaczy traktuj¹ jako celowe dzia³anie samego £ukaszenki – na uwagê
zas³uguje rok 1979, kiedy wst¹pi³ on do Komunistycznej Partii
Zwi¹zku Radzieckiego, aby pozostaæ jej cz³onkiem do sierpnia
1991 roku13. Nie bez znaczenia dla kszta³towania siê osobowoœci
polityka pozostawa³a tak¿e sytuacja spo³eczno-ekonomiczna
i polityczna w bia³oruskiej republice zwi¹zkowej. Przez 37 lat ¿y³
11
Sk¹d wzi¹³ siê Aleksander £ukaszenka…, dz. cyt; Wiêcej na temat
formowania siê osobowoœci w czasach ZSRR: R. Imos, Wiara cz³owieka
radzieckiego, Kraków 2006; E. Morin, O naturze Zwi¹zku Radzieckiego, Warszawa
1990.
12
Biografiâ Prezidenta…, dz. cyt; Zob. R. Spaeman, Osoby. O ró¿nicy miêdzy
kimœ, a kimœ, Warszawa 2001.
13
138
w komunistycznej rzeczywistoœci polityczno-kulturowej. Wraz
z uzyskaniem przez Bia³oruœ niepodleg³oœci w 1991 roku, stan¹³
w obliczu „zderzenia” dziedzictwa przesz³oœci radzieckiej z nowymi realiami politycznymi – które wp³ywa³o na kszta³t jego
pogl¹dów politycznych14.
Odnotowaæ nale¿y, ¿e sytuacja ta rodzi³a wœród mieszkañców Bia³orusi – podobnie jak i ludnoœci Ukrainy – uczucie zagubienia mentalnego i ³¹czy³a siê z przewartoœciowaniami w stylu
¿ycia. Generowa³a te¿ wœród nich pewn¹ dychotomiê, a mianowicie z jednej strony uznawali oni oficjalnoœæ przemian w przestrzeni poradzieckiej, z drugiej zaœ przywi¹zanie do porz¹dku
radzieckiego. Nowe realia spo³eczno-polityczne wywo³ywa³y
równie¿ liczne dyskusje na temat przemian politycznych w pañstwie, zarówno na szczeblu rodzinnym, szkolnym, czy zawodowym – krystalizuj¹c pogl¹dy polityczne przysz³ego prezydenta.
Formowanie osobowoœci politycznej A. £ukaszenki stanowi³o proces z³o¿ony, zale¿ny od splotu wielu czynników, w tym
od: 1) norm, wartoœci i interesów kulturowych (cywilizacja prawos³awna, region Europy Œrodowo-Wschodniej – s³owiañski,
naród bia³oruski, ojczyzna „regionalna” – region wschodni
Bia³orusi, ojczyzna „prywatna” – Kopys); 2) norm, wartoœci i interesów grupowych (klasowo-warstwowe, generacyjne, zawodowe, rodzinne); 3) norm, wartoœci i interesów systemowych
(religia, ideologia, normy moralne, normy prawne w komunistycznej Bia³oruskiej SRR); 4) dynamicznych czynników wp³ywu
(wiedza, doœwiadczenia, sytuacja spo³eczno-polityczna, wydarzenia rodzinne, nowe role spo³eczno-polityczne).
Karierê i przywództwo polityczne A. £ukaszenki mo¿na rozpatrywaæ na poziomie partyjnym (cz³onek Komunistycznej Partii Zwi¹zku Radzieckiego) oraz pañstwowym (prezydent).
W 1990 roku zosta³ wybrany do Rady Najwy¿szej BSRR. Jego styl
myœlenia ujawni³ siê w 1991 roku, kiedy sprzeciwia³ siê likwidacji ZSRR, a zwolenników niepodleg³oœci Bia³orusi nazywa³ zdraj14
R. Backer, Idea³ nowego cz³owieka w totalitarnej gnozie politycznej, [w:]
W. Wojdy³o, M. Strzebecki (red.), Wychowanie a polityka. Tradycje a wspó³czesnoœæ,
Toruñ 1997, s. 239 i nast.
139
cami i agentami imperializmu. Jako jedyny deputowany Rady
Najwy¿szej Bia³oruskiej SRR g³osowa³ przeciwko ratyfikacji
uk³adu bia³owieskiego z 8 grudnia 1991 roku15.
W latach 1991–1994 pe³ni³ dalej funkcjê deputowanego do
Rady Najwy¿szej, kiedy to zas³yn¹³ z walki z korupcj¹ na szczytach w³adzy. Trudno stwierdziæ, czy korupcja ta by³a realna, czy
wyimaginowana i stworzona na potrzeby polityczne. Co do tego,
Ÿród³a s¹ sprzeczne, nawet te nieoficjalne. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e rozwijaj¹ca siê kariera polityczna predestynuje polityka
do wygrania wyborów prezydenckich. W Ÿród³ach oficjalnych
mo¿emy przeczytaæ, ¿e „£ukaszenka wykaza³ siê jako aktywny
i bezkompromisowy reprezentant ludu, który ma w³asny punkt
widzenia na sposób, w jaki zostan¹ przeprowadzone reformy
i demokratyzacja Bia³orusi”16.
Karierê polityczn¹ jako prezydent, £ukaszenka rozpocz¹³
w 1994 roku. Pokonuj¹c piêciu kontrkandydatów w wyœcigu do fotela g³owy pañstwa, przekona³ do siebie spo³eczeñstwo obietnicami
rozliczenia afer gospodarczych i zacieœnieniem zwi¹zków z Rosj¹.
Po wygranych wyborach, jednym z pierwszych kroków
w polityce wewnêtrznej, jakie podj¹³ nowy prezydent by³a organizacja referendum z pytaniami: 1) czy wzmocniæ integracjê
gospodarczo-polityczn¹ z Moskw¹?; 2) zlikwidowaæ symbole
kraju i zast¹piæ je sowieckimi?; 3) uczyniæ jêzyk bia³oruski i rosyjski równorzêdnymi? Z oficjalnych danych wynika³o, ¿e wiêkszoœæ spo³eczeñstwa odpowiedzia³a twierdz¹co, przy czym
liczne Ÿród³a zarzucaj¹ £ukaszence sfa³szowanie wyników17.
W kolejnym roku rz¹dów jego celem sta³a siê m.in. nowelizacja
konstytucji w zakresie czasu trwania prezydentury. Po przeprowadzonym referendum, przed³u¿y³ czas sprawowania swojej
15
Biografiâ Prezidenta…, dz. cyt; Sk¹d wzi¹³ siê Aleksander £ukaszenka…,
dz. cyt; Zob. tak¿e: M. Czerwiñski, Zgromadzenie Narodowe Bia³orusi, Warszawa
2008; Politièeskie partii. Belarus’ i sovremennyj mir, Minsk 2005.
17
Dane za: Central’naâ Komissiâ…, dz. cyt; Karta’97,
http://charter97.org/index.phtml?sid=2&did=10&lang=1 (03.08.2012).
16
140
funkcji (70,45% g³osuj¹cych opowiedzia³o siê „za”) do 2001 roku,
choæ wybory powinny odbyæ siê w 1999 roku18.
Tabela 1. Poparcie dla Aleksandra £ukaszenki w wyborach
prezydenckich w latach 1994-2010
Kandydat
% g³osów I tura
% g³osów II tura
1994 rok
Alaksandr £ukaszenka
Wiaczas³au Kiebicz
Zianon Pazniak
Stanis³au Szuszkiewicz
Alaksandr Dubko
Wasil Nowikau
44,80%
17,30%
12,90%
9,90%
6,00%
4,60%
80,10%
19,90%
–
–
–
–
2001 rok
U³adzimir Hanczaryk
Siarhiej Hajdukiewicz
75,65%
15,65%
2, 48%
–
–
–
2006 rok
Siarhiej Hajdukiewicz
A. Kazulin
Aleksandr £ukaszenka
Aleœ Milinkiewicz
3,50%
2,30%
82,60%
6,00%
–
–
–
–
2010 rok
Wiktar Ciareszczanka
Ryhor Kastusiou
Aleœ Michalewicz
U³adzimir Niaklajeu
Jaros³aw Romañczuk
Wital Rymaszeuski
Andrej Sannikau
Mika³aj Statkiewicz
Dzmitryj Us
1,08%
1,97%
79,67%
1,02%
1,77%
1,97%
1,10%
2,42%
1,04%
0,48%
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie: Central'naâ Komissiâ
Respubliki Belarus', http://www.rec.gov.by (01.08.2012); Official
Website of the Republic of Belarus: Presidential elections in Belarus,
http://www.belarus.by (01.08.2012).
18
Dane za: Central’naâ Komissiâ…, dz. cyt; Zob. tak¿e: Konstituciâ Respubliki
Belarus’, Minsk 2006; O Prezidente Respubliki Belarus’, [w:] Ûridièeski spravoènik
deputata. Normativnye akty Respubliki Belarus’ po sostoâniû na 10 maâ 2004 g, Minsk
2004; J. Zaleœny, System konstytucyjny Bia³orusi, Warszawa 2004.
141
Podobnie jak w 1995 roku, równie¿ po referendum w 1996
roku pojawi³y siê opinie o sfa³szowaniu jego wyników. W³adzy
zarzucano m.in: 1) z³y termin utworzenia komisji; 2) niezgodnie
z prawem usuniêcie przewodnicz¹cego Centralnej Komisji Wyborczej Wiktara Hanczara w terminie referendum; 3) brak w lokalach wyborczych informacji o proponowanych zmianach
w konstytucji; 4) przedterminowe sk³adanie g³osów; 5) referendum nie zosta³o sfinansowane z bud¿etu pañstwa; 6) prowadzenie agitacji na rzecz przed³u¿enia kadencji prezydenta
£ukaszenki w lokalach wyborczych; 7) utrudnienie miêdzynarodowym obserwatorom monitorowania g³osowania; 8) naruszenia prawa w lokalach wyborczych m.in. brak kabin do tajnego
g³osowania19.
Chêæ dalszego sprawowania w³adzy przez £ukaszenkê ujawni³a siê równie¿ w póŸniejszym okresie jego rz¹dów. W 2004
roku odby³o siê referendum konstytucyjne, którego przedmiotem by³o zniesienie limitu kadencji prezydenta Bia³orusi.
Wed³ug komunikatu Centralnej Komisji Wyborczej 77,3% uprawnionych do g³osowania popar³o zmiany w konstytucji – co pozwoli³o przywódcy wystartowaæ w kolejnych wyborach
prezydenckich w 2006 roku20. Odnotowaæ nale¿y, ¿e niezale¿ne
badanie prowadzone przez Instytut Gallupa wykaza³o, ¿e za
zmian¹ ustawy zasadniczej g³osowa³o 48,3% uprawnionych21.
Znacz¹cym jest, ¿e referenda na Bia³orusi w latach 1995–2004
oceniane przez niezale¿nych obserwatorów równie¿ uznawane
s¹ za niedemokratyczne.
Zauwa¿yæ nale¿y, ¿e prezydent £ukaszenka od 1994 roku zajmuje centralne miejsce w systemie politycznym Republiki Bia³o19
M. Kacewicz, £ukaszenko Dyktator w Ko³chozie Bia³oruœ, Warszawa 2007;
Por. W. Baluk, A. Czajowski (red.), Ustroje polityczne krajów Wspólnoty
Niepodleg³ych Pañstw, Wroc³aw 2007.
20
Dane za: Central’naâ Komissiâ…, dz. cyt.
21
Dane za: The Gallup Organization, http://eu.gallup.com/warsaw/
118450/about.aspx (04.08.2012); Zob. tak¿e: Belarus after electon: The Naked
Dictator, 13.04.2006, http://www.pontisfoundation.sk; Otvety Prezidenta
Belarusi A. £ukašnko na voprosy žurnalistov po peredvatel’nym itogam referendum
i vyboram 2004 goda, http://www.president.gov.by (12.09.2011).
142
ruœ. Wynika to nie tylko z jego uprawnieñ formalnych, powiêkszonych nowelizacj¹ ustawy zasadniczej w 1996 roku, ale te¿
z roli, jak¹ odgrywa, bowiem faktycznie parlament jest jemu
ca³kowicie podporz¹dkowany. Jest on m.in. prawodawc¹, dokonuj¹c stosownych zmian z pominiêciem parlamentu, poprzez instytucjê referendum lub wydaj¹c dekrety. Istotnym jest, ¿e
zgodnie z art. 28 ustawy O prezydencie Republiki Bia³oruœ jego dekrety i ukazy – jeœli inaczej nie przewidziano w konstytucji – s¹
nadrzêdne wobec aktów innych organów pañstwowych i osób
urzêdowych22.
W okresie prezydentury £ukaszenki szczególny wymiar przybieraj¹ jego relacje z opozycj¹. Charakterystyczne jest têpienie
oraz niszczenie jej inicjatyw. Negatywny stosunek polityka wobec
oponentów obrazuj¹ m.in. wydarzenia z 26 maja 2011 roku, kiedy
to s¹d skaza³ kontrkandydatów w wyborach prezydenckich 2010
roku Miko³ê Statkiewicza oraz DŸmitrija Usa na kary pozbawienia
wolnoœci w kolonii karnej o zaostrzonym rygorze. S¹ to najsurowsze wyroki w sprawie powyborczej demonstracji opozycji bia³oruskiej w centrum Miñska 19 grudnia 2010 roku. Statkiewicz zosta³
skazany na karê 6 lat pozbawienia wolnoœci, natomiast Dz.U. na
karê 5,5 roku pozbawienia wolnoœci. Z ró¿norodnych ocen na temat wyroków wynika, ¿e s¹ one „demonstracj¹ konsekwencji re¿imu w karaniu radykalnych oponentów”23.
Dodaæ nale¿y, ¿e równie¿ kilka osób z grupy 42 oskar¿anych
o uczestnictwo i organizacjê masowych niepokojów spo³ecznych
w grudniu 2010 roku zosta³o skazanych na kary pozbawienia
wolnoœci – Wasil Parfienkou na 4 lata kolonii karnej o zaostrzonym rygorze, z kolei Alaksandr Atroszczenkau, DŸmitrij Nowik
i Alaksandr Mo³czanou, odpowiednio na 4, 3, 5 i 3 lata kolonii karnej o zaostrzonym rygorze. Jedynie wobec dwóch obywateli
rosyjskich s¹d ograniczy³ siê do na³o¿enia kary finansowej.
22
O Prezidente Respubliki…, dz. cyt., [w:] Ûridièeski spravoènik deputata.
Normativnye…, dz. cyt., s. 327.
23
Wyroki na g³ównych przeciwników re¿imu, 01.06.2011, http://www.osw.
waw.pl; Wiêcej na ten temat: R. Bäcker, Podstawowe kategorie polityczne
autorytaryzmu, [w:] T. Bodio (red.), Przywództwo…, dz. cyt., s. 67-90.
143
W optyce Kamila K³ysiñskiego, dla £ukaszenki najwa¿niejsze jest wykazanie zdecydowania w ukaraniu opozycji za rzekom¹ próbê organizacji rewolucji. Natomiast ³agodny wyrok dla
dwóch obywateli Rosji wynika z obawy przed konfliktem
z Moskw¹, której wsparcie kredytowe i polityczne ma kluczowe
znaczenie dla prezydenta. Uzale¿nienie od dostaw rosyjskich surowców oraz dostêpu do rynku zbytu, potrzeba pozyskania
wsparcia finansowego i politycznego sprawi³y, ¿e £ukaszenka
unika konfliktu z Kremlem. Autor dodaje równie¿, ¿e w szeregu
wypowiedzi prezydenta z lutego 2011 roku ostrzega³ opozycjê
przed próbami destabilizacji sytuacji w kraju i zapowiada³, ¿e
w razie zagro¿enia ustroju nie zawaha³by siê u¿yæ si³ zbrojnych24.
Mo¿na zatem przypuszczaæ, ¿e bêdzie on kontynuowa³ politykê
zastraszania oponentów i stosowa³ represje wobec kontrkandydatów. W ten sposób wzmacnia autorytarny system w³adzy25.
W polityce wewnêtrznej £ukaszenka stosuje równie¿ wzmo¿on¹ kontrolê i represje wobec niezale¿nych organizacji spo³ecznych oraz mediów. W paŸdzierniku 2011 roku parlament
bia³oruski przyj¹³ pakiet poprawek do ustaw reguluj¹cych
dzia³alnoœæ stowarzyszeñ spo³ecznych, partii politycznych oraz
zasady organizacji imprez masowych. Uchwalono tak¿e szereg
zmian w kodeksie karnym. Zmiany zaostrzaj¹ sankcje prawne za
otrzymywanie, przechowywanie i wykorzystywanie pomocy finansowej z zagranicy, a tak¿e za zwo³ywanie demonstracji i manifestacji publicznych. Natomiast poprawki do kodeksu karnego
poszerzaj¹ pojêcia zdrady pañstwa, dzia³alnoœci agenturalnej
czy te¿ szpiegostwa, co bêdzie u³atwia³o przedstawienie oskar¿enia w tych sprawach. Nowelizacje ustaw „uderzaj¹” w partie
opozycyjne oraz organizacje spo³eczne, w tym równie¿ te skupiaj¹ce mniejszoœci wyznaniowe lub narodowe. Celem prezy24
K. K³ysiñski, Surowe wyroki wobec uczestników grudniowej demonstracji
opozycji, 16.03.2011, http://www.osw.waw.pl; Wiêcej na ten temat: Osnovy
ideologii belorusskogo gosudarstva, Minsk 2004.
25
W³adze bia³oruskie uderzaj¹ w system finansowania organizacji
pozarz¹dowych, 10.08.2011, http://www.osw.waw.pl; Wiêcej na ten temat:
K. K³ysiñski, Bia³oruœ próbuje rozgrywaæ kwestiê wiêŸniów politycznych w relacjach
z Zachodem, 01.02.2012, http://www.osw.waw.pl.
144
denta jest zastraszenie i sparali¿owanie najbardziej aktywnych
i krytycznych wobec re¿imu grup spo³ecznych26.
Prezydent chc¹c wzmocniæ kontrolê nad spo³eczeñstwem,
podpisa³ równie¿ 4 lipca 2012 roku dekret wprowadzaj¹cy zmiany do przepisów reguluj¹cych tryb wyjazdu z Bia³orusi. Zakazem opuszczania kraju mog¹ byæ objêci obywatele, wobec
których podjêto tzw. nadzór prewencyjny. Jest on stosowany
przez organy bezpieczeñstwa w stosunku do osób, które mog¹
m.in. stwarzaæ zagro¿enie dla bezpieczeñstwa pañstwa. Nowelizacja przyzna³a KGB prawo do dodawania nazwisk do banku
danych obywateli objêtych zakazem opuszczania kraju.
Jak zauwa¿a K. K³ysiñski, zakaz opuszczania kraju jest jedn¹
z wielu form represji wobec dzia³aczy opozycji bia³oruskiej i organizacji spo³ecznych. Nowelizacja daje mo¿liwoœci stosowania
tej sankcji wobec oponentów re¿imu. Nadzór mo¿e dotyczyæ nawet tych obywateli, wobec których nie prowadzi siê ¿adnego postêpowania, a jedynie zachodz¹ podejrzenia odnoœnie ich
dzia³alnoœci. Badacz dodaje równie¿, ¿e nowe przepisy s¹ reakcj¹
£ukaszenki wobec tych polityków opozycji, którzy opowiadali
siê za polityk¹ sankcji wobec w³adz bia³oruskich, a tak¿e wystêpowali z krytyk¹ sytuacji na Bia³orusi27.
Polityka wewnêtrzna £ukaszenki wobec opozycji spotyka
siê z reakcj¹ œrodowiska miêdzynarodowego. Przyk³adowo,
20 czerwca 2012 roku Rada Unii Europejskiej zadecydowa³a
o wprowadzeniu sankcji gospodarczych wobec trzech firm
(Bie³tiecheksport – eksporter uzbrojenia i sprzêtu wojskowego,
Sport-pari – organizator loterii, BT Telekomunikacje), uwa¿anych za czêœæ zaplecza finansowego w³adz bia³oruskich. UE zakaza³a dokonywania transakcji z tymi podmiotami oraz
zamro¿ono ich aktywa w bankach unijnych. Dodatkowo do listy
26
K. K³ysiñski, Systemowy kryzys re¿imu Alaksandra £ukaszenki, 28.10.2011,
http://www.osw.waw.pl; Wiêcej na ten temat: M. Czerwiñski, Bia³oruœ, [w:]
M. Baranowski (red.), Systemy polityczne pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej,
Katowice 2004, s. 28 i nast.
27
K. K³ysiñski, Bia³oruski re¿im zaostrza kontrolê nad opozycj¹ i organizacjami
spo³ecznymi, 11.07.2012, http://www.osw.waw.pl; Wiêcej na ten temat:
N. Ivanov (red.), Bia³oruœ: trudna droga do demokracji, Warszawa 2006.
145
osób objêtych zakazem wjazdu do UE zosta³ dodany jeden z najbardziej wp³ywowych biznesmenów bia³oruskich, U³adzimir
Pieftieu. W odpowiedzi £ukaszenka zagrozi³ podjêciem restrykcyjnych dzia³añ wobec obecnych na Bia³orusi zachodnich firm.
Oskar¿y³ równie¿ Uniê o prowadzenie „polityki nieprzemyœlanej”. Prezydent nie chc¹c spe³niæ ¿¹dañ unijnych (zwolnienie
wiêŸniów politycznych), utrzymuje stan napiêcia na linii Bruksela-Miñsk28.
Z pozyskanych danych wynika, ¿e w marcu 2012 roku na pytanie otwarte: „kto Pana/Pani zdaniem w najwiêkszym stopniu ³amie
prawa cz³owieka na Bia³orusi?” najwiêcej Bia³orusinów odpowiedzia³o, ¿e w³adza (35%) i organa ochrony prawa (11,3%). Przy tym
na pytanie, gdzie respondenci zwracaj¹ siê w razie ³amania ich
praw przez pañstwo, najczêœciej (27,2%) wybierano odpowiedŸ,
¿e „nie ma sensu siê broniæ, bo pañstwo i tak wygra”. Ankietowanych
zapytano te¿ o to, jak siê odnosz¹ do wysuwanego przez Zachód
postulatu uwolnienia wiêŸniów politycznych na Bia³orusi. Najwiêcej (44,5%) wybra³o odpowiedŸ: „Ci ludzie nie s¹ niczemu winni
i nale¿y ich zwolniæ niezale¿nie od stanowiska Zachodu”. 21,4% zgodzi³o siê z twierdzeniem, ¿e „s¹ winni i powinni siedzieæ; nie nale¿y
ulegaæ presji innych pañstw”, a 17,8% z tez¹, ¿e „s¹ winni, ale nale¿y
ich uwolniæ, ¿eby poprawiæ stosunki z Zachodem”29.
£ukaszenka dokonuje tak¿e rotacji swoich pracowników,
otaczaj¹c siê „ludŸmi najwierniejszymi”, takimi jak szef jego administracji Wiktar Szejman. Przyk³adowo, 11 maja 2012 roku
odwo³a³ ministra spraw wewnêtrznych gen. Anatola Kuleszaua
28
Pierwsze unijne sankcje gospodarcze wobec Bia³orusi, 29.06.2011,
http://www.osw.waw.pl; Zob. tak¿e: K. K³ysiñski, R. Sadowski, Wojna
dyplomatyczna Bia³orusi z Uni¹ Europejsk¹, 29.02.2012, http://www.osw.waw.pl;
Wiêcej na ten temat: G. Gromadzki, L. Vesely, W. Tworkowski, UE wobec
Bia³orusi, Warszawa 2006; K. Wasilewski, Perspektywy zmian w³adzy na Bia³orusi,
„Bezpieczeñstwo Narodowe” 2006, nr 2, s. 51–61.
29
Dane za: £ukaszenka ³amie prawa cz³owieka, wiêc... poparcie mu roœnie,
29.03.2012, http://www.wprost.pl; Nezavisimyj Institut Socialno-Èkonomièeskih
Isledovanii, http://www.iiseps.org (10.08.2012); Zob. tak¿e: T. Bia³ek,
Miêdzynarodowe standardy ochrony praw mniejszoœci narodowych i ich realizacja na
przyk³adzie Bia³orusi, Litwy i Ukrainy, Warszawa 2008.
146
i powo³a³ na to stanowisko jego pierwszego zastêpcê p³k. Ihara
Szuniewicza. Zapowiedzia³ równie¿ reformê ministerstwa spraw
wewnêtrznych, polegaj¹c¹ na zawê¿eniu zakresu kompetencji
tego resortu. Rok wczeœniej zdymisjonowa³ (m.in. w zwi¹zku
z oskar¿eniem o przekroczenie uprawnieñ s³u¿bowych i nadu¿ycia) jednego z wiceministrów p³k Jauhienia Po³udzienia. Posady stracili kolejni zastêpcy ministra, w tym p³k Aleh Piekarski.
Dodaæ nale¿y, ¿e przejêcie kontroli nad ministerstwem spraw
wewnêtrznych gwarantuje pozycjê uprzywilejowan¹ w strukturach si³owych oficerów z Komitetu Wojsk Pogranicznych oraz
KGB, które od lat znajduj¹ siê pod kontrol¹ Wiktara £ukaszenki.
Z tych dwóch instytucji wywodzi siê wiêkszoœæ kadry kierowniczej w sektorze bezpieczeñstwa pañstwa. Na uwagê zas³uguje,
¿e w rezultacie zmian w ministerstwie spraw wewnêtrznych po
raz pierwszy w okresie rz¹dów £ukaszenki aparat bezpieczeñstwa znalaz³ siê pod kontrol¹ jednej grupy wp³ywów. Prezydent
zdecydowa³ siê powierzyæ blok si³owy synowi, widz¹c w tym
gwarancjê stabilnoœci swojej polityki. Wzmocnienie wp³ywów
grupy Wiktara £ukaszenki ma równie¿ znaczenie wykraczaj¹ce
poza sektor bezpieczeñstwa. Coraz wiêksza dominacja struktur
si³owych pog³êbia dysproporcje w uk³adzie si³ pomiêdzy grupami wp³ywu w otoczeniu prezydenta30.
Analiza pogl¹dów £ukaszenki wobec rozwoju gospodarki
bia³oruskiej wskazuje, ¿e negatywnie odnosi siê do prywatyzacji.
17 lutego 2009 roku zapowiedzia³, ¿e nie przewiduje masowej
wyprzeda¿y maj¹tku pañstwowego i w zwi¹zku z tym liberalizacja w gospodarce nie bêdzie dotyczyæ prywatyzacji. Polityk
niezale¿nie od deklaracji o rozpoczêciu zmian ekonomicznych,
ogranicza ich zakres, obawiaj¹c siê utraty kontroli nad gospodark¹. Przyzna³, ¿e transakcje prywatyzacyjne s¹ mo¿liwe, ale
tylko w przypadku spe³nienia przez inwestora szeregu warunków wstêpnych (m.in. zachowania miejsc pracy, wspó³finansowania pañstwowych projektów inwestycyjnych, utrzymania
30
K. K³ysiñski, Dymisja szefa MSW umacnia wp³ywy Wiktara £ukaszenki,
16.05.2012, http://www.osw.waw.pl.
147
dotychczasowego poziomu opieki socjalnej wobec pracowników
itd.). Zaznaczy³ przy tym, ¿e ¿adna transakcja nie mo¿e dojœæ do
skutku bez jego zgody. Liberalizacja gospodarcza na Bia³orusi
ma przebiegaæ pod œcis³¹ kontrol¹ w³adz, które zamierzaj¹ decydowaæ o sferach, w jakich zachodziæ maj¹ zmiany31.
Problemy gospodarcze wymusi³y na £ukaszence podjêcie
dzia³añ antykryzysowych, które maj¹ jednak charakter doraŸny,
a nie systemowy. Zagro¿eniem dla stabilnoœci gospodarki
bia³oruskiej jest równie¿ rosn¹ca inflacja. W³adze nie tylko nie s¹
w stanie zahamowaæ tego procesu, ale wrêcz go przyspieszaj¹
poprzez podwy¿kê p³ac w sferze bud¿etowej. Problemem jest
rosn¹ce ca³kowite zad³u¿enie zagraniczne Bia³orusi. Negatywny
bilans handlowy nie daje mo¿liwoœci poprawy tej sytuacji i co
wiêcej pojawiaj¹ siê trudnoœci z op³at¹ dostaw gazu rosyjskiego32. £ukaszenka w obawie przed os³abieniem lub utrat¹ w³adzy
unika koniecznych i zalecanych przez wielu ekspertów reform
gospodarczych i tym samym podtrzymuje nieefektywny, anachroniczny model nakazowo-rozdzielczy. Podejmowane dzia³ania antykryzysowe maj¹ ograniczony charakter, aby móc doprowadziæ do poprawy sytuacji. Prezydent odrzucaj¹c mo¿liwoœæ
transformacji polityczno-ekonomicznej, zaostrza kontrolê nad
spo³eczeñstwem i usi³uje zastraszyæ jego najaktywniejsz¹ czêœæ33.
Szczególn¹ rolê w polityce zagranicznej Bia³orusi £ukaszenka nada³ relacjom z Rosj¹. Ju¿ w 1996 roku razem z prezydentem
Borysem Jelcynem podpisali umowê o powstaniu Stowarzyszenia Bia³orusi i Rosji, a rok póŸniej o Zwi¹zku Bia³orusi i Rosji. Stosunki miêdzy pañstwami och³odzi³y siê, kiedy prezydentem
zosta³ W³adimir Putin. Zaproponowa³ on Bia³orusi, aby zosta³a
guberni¹ rosyjsk¹.
Istotn¹ w stosunkach bia³orusko-rosyjskich jest wspó³praca
gospodarcza. Przyk³adowo, 25 listopada 2011 roku w Moskwie
31
£ukaszenka sceptycznie o prywatyzacji, 24.02.2009, http://www.osw.waw.
pl; Wiêcej na ten temat: Z. Fidyk-Kowalska, A. ¯o³nierski, Prywatyzacja na
Bia³orusi – stan obecny – rozwój w okresie £ukaszenki, 1995.
32
K. K³ysiñski, Systemowy kryzys…, dz. cyt.
33
Tam¿e.
148
podczas posiedzenia Wysokiej Rady Pañstwa Zwi¹zkowego Rosji i Bia³orusi przedstawiciele w³adz obu pañstw podpisali kontrakt na dostawy i tranzyt gazu w latach 2012–2014. W³adze
rosyjskie podjê³y równie¿ decyzjê o udzieleniu stronie bia³oruskiej kredytu (10 mld USD), przeznaczonego na budowê elektrowni atomowej. Bia³oruœ zgodzi³a siê na sprzeda¿ 50% akcji
Bie³transgazu, w³aœciciela sieci gazoci¹gów bia³oruskich, rosyjskiemu Gazpromowi. £ukaszenka z³o¿y³ równie¿ podpis pod
deklaracj¹ prezydentów Bia³orusi, Rosji i Kazachstanu o d¹¿eniu
do utworzenia w 2015 roku Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej.
Zawarte porozumienia oznaczaj¹ zwiêkszenie rosyjskich subsydiów gospodarczych oraz bezpoœredniego wsparcia kredytowego dla Bia³orusi. Jest to odpowiedŸ Kremla na ustêpstwa
£ukaszenki, który wobec kryzysu w relacjach z Zachodem oraz
groŸby za³amania gospodarki bia³oruskiej popar³ rosyjskie plany
integracyjne na obszarze b. ZSRR i zgodzi³ siê na ca³kowit¹
sprzeda¿ sieci gazoci¹gów34.
W opinii K. K³ysiñskiego, prezydent jest przekonany, ¿e tylko realizacja oczekiwañ rosyjskich mo¿e uchroniæ go przed koniecznoœci¹ dokonania ryzykownych dla stabilnoœci systemu
reform i pozwoli na kontynuacjê polityki maj¹cej na celu przeciwdzia³anie potencjalnym wybuchom spo³ecznym. Jednoczeœnie celem £ukaszenki wci¹¿ pozostaje utrzymanie mo¿liwie jak
najwiêkszej niezale¿noœci od Kremla. Dodaæ nale¿y, ¿e przejêcie
pe³nej kontroli nad bia³oruskim systemem gazoci¹gów daje Rosji
mo¿liwoœæ bezpoœredniego wp³ywania na funkcjonowanie gospodarki bia³oruskiej (poprzez udzia³ w regulowaniu ceny gazu
dla odbiorców wewnêtrznych i jego dystrybucji), uzale¿nionej
od dostaw i ceny gazu rosyjskiego. Kreml bêdzie wykorzystywa³
ten instrument do wywierania nacisku na £ukaszenkê, w tym
równie¿ do przejmowania innych strategicznych aktywów
34
K. K³ysiñski, A. Wierzbowska-Miazga, T. Iwañski, Aleksander £ukaszenka
godzi siê na prze³omowe ustêpstwa, 30.11.2011, http://www.osw.waw.pl; Wiêcej
na ten temat: I. Topolski, Bia³oruœ w stosunkach miêdzynarodowych, Lublin 2009.
149
(m.in. zak³adów petrochemicznych, maszynowych oraz przemys³u spo¿ywczego)35.
Jednym z wa¿nych aspektów w relacjach rosyjsko-bia³oruskich jest podpisany 18 lipca 2012 roku w Miñsku kontrakt na budowê bia³oruskiej elektrowni atomowej. £ukaszenka liczy, ¿e jej
powstanie zredukuje import gazu rosyjskiego – g³ównego surowca u¿ywanego do produkcji energii elektrycznej i cieplnej. Zawarte porozumienia oddaj¹ stronie rosyjskiej czêœciow¹ kontrolê
nad bia³oruskim systemem sieci elektroenergetycznych, szczególnie w zakresie dystrybucji energii na rynki zagraniczne. Rosja
jest równie¿ jedynym kredytodawc¹, wykonawc¹ tej inwestycji
oraz wy³¹cznym dostawc¹ paliwa nuklearnego. Tym samym realizacja tego projektu pog³êbi zale¿noœæ „Miñska od Moskwy”,
zarówno w sferze energetycznej, jak i politycznej36.
Istotn¹ rolê dla polityki zagranicznej Bia³orusi odgrywaj¹ relacje z Uni¹ Europejsk¹, które jak ju¿ sygnalizowano, przybieraj¹
napiêty charakter. Œwiadcz¹ o tym chocia¿by wydarzenia 28 lutego 2012 roku, kiedy w³adze bia³oruskie wezwa³y ambasadorów UE i Polski w Miñsku do opuszczenia kraju oraz odwo³a³y
na konsultacje szefów swoich placówek przy Unii Europejskiej
i w Warszawie. By³a to reakcja na decyzjê Rady UE z 27 lutego
o rozszerzeniu listy przedstawicieli re¿imu bia³oruskiego objêtych sankcjami wizowymi o 21 osób, odpowiedzialnych za ³amanie praw cz³owieka. W odpowiedzi na dzia³anie Bia³orusi, UE
podjê³a decyzjê o odwo³aniu na konsultacje ambasadorów wszystkich pañstw unijnych w Miñsku. Na uwagê zas³uguje, ¿e
Bia³oruœ d¹¿y³a do konfrontacji, licz¹c, ¿e wzmocni podzia³y pomiêdzy tymi pañstwami cz³onkowskimi, które zainteresowane
s¹ przede wszystkim rozwojem wspó³pracy gospodarczej
35
K. K³ysiñski, A. Wierzbowska-Miazga, T. Iwañski, Aleksander…, dz. cyt;
Wiêcej na ten temat: A. Wierzbowska-Miazga, Kolejny etap integracji na obszarze
postradzieckim, 23.11.2011, http://www.osw.waw.pl.
36
K. K³ysiñski, M. Menkiszczak, Budowa elektrowni atomowej na Bia³orusi
– wzrost zale¿noœci energetycznej od Rosji?, 23.07.2012, http://www.osw.waw.pl.
150
z Bia³orusi¹, a tymi, które zdecydowanie sprzeciwiaj¹ siê ³amaniu praw cz³owieka37.
W optyce R. Sadowskiego, dzia³ania Miñska wobec UE wskazuj¹ na systemowy kryzys re¿imu £ukaszenki. Nie jest on w stanie prowadziæ skutecznej polityki wobec Zachodu i ogranicza siê
jedynie do prób opóŸniania wprowadzania kolejnych sankcji –
wykorzystuj¹c wybrane pañstwa cz³onkowskie UE i oferuj¹c im
w zamian korzyœci biznesowe. Z drugiej strony, wymiana handlowa z Uni¹ ma znaczenie dla gospodarki bia³oruskiej, co mo¿e
byæ czynnikiem ograniczaj¹cym agresywne dzia³ania prezydenta. Autor dodaje, ¿e za³amanie relacji z Uni¹ pog³êbi uzale¿nienie
Bia³orusi od Rosji, która bêdzie dla „Miñska” jedynym realnym
kredytodawc¹, dostawc¹ surowców energetycznych oraz inwestorem. W d³u¿szej perspektywie ograniczenie bia³oruskiej polityki zagranicznej wy³¹cznie do relacji z Rosj¹ mo¿e doprowadziæ
do ograniczania niezale¿noœci Bia³orusi38.
Dodaæ nale¿y, ¿e £ukaszenka jako przeciwnik USA, NATO,
krytykê Zachodu przyjmuje jako ataki na suwerennoœæ Bia³orusi,
wywo³ane jej samodzieln¹ polityk¹. Odwo³uj¹c siê czêsto do socjalistycznej retoryki, powtarza, ¿e chce zachowaæ „stabilizacjê”,
uchroniæ naród przed „kolorowymi rewolucjami” i „chaosem”,
jaki zapanowa³ w krajach poradzieckich. Zapowiedzia³, ¿e “nie
odda kraju bez boju” i zrobi wszystko, by Bia³orusi nie mo¿na
by³o zawróciæ z obranej drogi, jeœli do w³adzy dojdzie po nim
„przypadkowy, nienormalny prezydent”39.
Wa¿n¹ rolê w polityce zagranicznej Bia³orusi odgrywaj¹ relacje z Kirgistanem, co £ukaszenka potwierdzi³ 20 kwietnia 2010
roku, kiedy udzieli³ schronienia odsuniêtemu od w³adzy prezy37
K. K³ysiñski, R. Sadowski, Wojna dyplomatyczna Bia³orusi z Uni¹
Europejsk¹, 29.02.2012, http://www.osw.waw.pl.
38
K. K³ysiñski, R. Sadowski, Wojna dyplomatyczna…, dz. cyt.
39
Biografia
Aleksandra
£ukaszenko,
http://www.ludzie.wprost.pl/
sylwetka/Alaksandr-Lukaszenko (31.07.2012); Zob. tak¿e: Prze³omowa wizyta
Alaksandra £ukaszenki, 29.04.2009, http://www.osw.waw.pl; Wiêcej na temat
polityki zagranicznej Bia³orusi: K. Malak, Polityka zagraniczna i bezpieczeñstwa
Bia³orusi, 2003; E. Mironowicz, Polityka zagraniczna Bia³orusi 1990-2010,
Warszawa 2011.
151
dentowi Kurmanbekowi Bakijewowi. Uzna³ wydarzenia w Kirgistanie za przewrót antykonstytucyjny. Deklarowa³ przy tym,
¿e nadal uznaje Bakijewa za prawowitego prezydenta Kirgistanu
i zaoferowa³ mu goœcinê na Bia³orusi z mo¿liwoœci¹ kontynuowania dzia³alnoœci politycznej40. Dodaæ nale¿y, ¿e równie¿
w 2003 roku Saddam Husajn rozwa¿a³ emigracjê do Miñska.
Analizuj¹c przywództwo polityczne £ukaszenki, mo¿na zauwa¿yæ, ¿e przyk³ada on wagê do swojego wizerunku publicznego. Zazwyczaj pokazuje siê dziennikarzom w dobrze
skrojonym garniturze, czy dresie nawi¹zuj¹cym wzorami do kultury s³owiañskiej. Równie¿ wystrój jego domu podkreœla korzenie s³owiañskie. Jak podaj¹ media bia³oruskie, prezydent stara
siê pokazaæ, ¿e „blisko mu do zwyk³ych ludzi”. Chc¹c ociepliæ
swój image, czêsto pozuje do zdjêæ ze swoimi trzema synami.
Media podaj¹ równie¿ informacje o jego odznaczeniach, wœród
których znajduj¹ siê m.in. Order José Martí (2000 rok, Kuba);
Wielka Kollana Orderu Wyzwoliciela (2007 rok, Wenezuela)41.
Na uwagê zas³uguje, ¿e coraz czêœciej £ukaszence
w wyst¹pieniach publicznych czy te¿ uroczystoœciach oficjalnych towarzyszy syn Miko³aj. By³ na audiencji u papie¿a Benedykt XVI, wizytowa³ narodowe si³y zbrojne, bra³ udzia³
w spotkaniu z prezydentem Rosji, Armenii, Wenezueli, a tak¿e
by³ na finale EURO 2012 w Kijowie42. Pokazywany jest jako towarzysz £ukaszenki podczas pe³nienia przezeñ obowi¹zków
prezydenckich, m.in. podczas g³osowania w wyborach prezydenckich w 2010 roku43. Ch³opiec znajduje siê w centrum uwagi
publicznej – jest bohaterem wielu migawek telewizyjnych.
Wœród opinii dotycz¹cych obecnoœci Miko³aja podczas uroczystoœci, pojawiaj¹ siê i takie, ¿e dla £ukaszenki, kultywuj¹cego pu40
£ukaszenka oferuje schronienie obalonemu prezydentowi Kirgistanu,
41
Sk¹d wzi¹³ siê Aleksander £ukaszenka…, dz. cyt; Wiêcej na temat
kszta³towania wizerunku politycznego: W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing
polityczny: perspektywa psychologiczna, Gdañsk 2006.
42
Fina³ EURO 2012 w Kijowie. Prezydent £ukaszenka z synem Kol¹ w lo¿y dla
VIP-ów, http://www.usa.se.pl. (30.07.2012).
43
Baæka i syn czyli dynastia £ukaszenki…, dz. cyt.
152
bliczny wizerunek „Baæki” – ojca narodu, syn jest cennym
atutem. Aleksandra Dynko zauwa¿a, ¿e prezydent wykorzystuje
syna do z³agodzenia wizerunku w³asnej osoby. Pojawiaj¹ siê
równie¿ oceny, ¿e £ukaszenka chc¹c zabezpieczyæ trwa³oœæ swojej prezydentury, przygotowuje syna do ewentualnego objêcia
po nim stanowiska44.
Zwraca uwagê, ¿e £ukaszenka nie pojawia siê publicznie
z ¿on¹ Galin¹ – w ci¹gu 18 lat prezydentury nie towarzyszy³a mu
na ¿adnej uroczystoœci. Na co dzieñ pierwsza dama mieszka
i pracuje w Ry¿kowiczach (jest g³ównym specjalist¹ ds. ochrony
zdrowia i leczenia sanatoryjnego), podczas gdy jej ma³¿onek
przebywa w Miñsku. Domys³y na temat powodów sporadycznej
obecnoœci Galiny przy boku mê¿a, ona sama wyjaœni³a w jednym
z nielicznych wywiadów, mówi¹c, ¿e „nigdy nie wtr¹ca siê do
pracy mê¿a”. Zapytana równie¿ o to, kto podj¹³ decyzjê o tym, ¿e
zostanie w Ry¿kowiczach kiedy ma³¿onek zosta³ prezydentem?,
odpowiedzia³a: „Ja o tym zadecydowa³am, a Sasza mnie nie
nak³ania³”45. Wœród opinii dotycz¹cych prezydentury £ukaszenki przewa¿aj¹ te, ¿e jego ¿ona nie odgrywa ¿adnej roli podczas
sprawowania przez niego najwy¿szego urzêdu w pañstwie.
Równie wymownym jest, ¿e £ukaszenka sta³ siê czêstym tematem filmów, ksi¹¿ek i piosenek. W mediach i instytucjach pañstwowych prezentowana jest twórczoœæ gloryfikuj¹ca g³owê
pañstwa jako dobrego ojca narodu. Powstaj¹ liczne utwory na temat polityka, zw³aszcza w okresach poprzedzaj¹cych wybory
prezydenckie (m.in. „S³uszaj Baæku”), prezentowane w telewizji
i szko³ach.
Wiele kontrowersji wokó³ prezydenta Bia³orusi wzbudzi³y
tak¿e informacje na temat jego maj¹tku. Jak wynika z ujawnionych przez Wikileaks depesz dyplomacji amerykañskiej, jest najbogatszym cz³owiekiem w swym kraju – jego osobisty maj¹tek
jest szacowany na 9 mld dol. Zdaniem jednego z amerykañskich
dyplomatów, polityk z du¿¹ przewag¹ zajmuje pierwsze miejsce
44
Tam¿e; Zob. tak¿e: £ukaszenka o dzieñ m³odszy, http://www.rp.pl/
artykul/ 530004.html (31.07.2012).
45
A. Skurczyñska, ¯ona prezydenta…, dz. cyt.
153
wœród 50 najbogatszych oligarchów Bia³orusi46. Dodaæ równie¿
nale¿y, ¿e oceny ró¿ni¹ siê w zale¿noœci od Ÿróde³. Rosyjska telewizja NTV mówi o kwocie od 8 do 12 mld dolarów. Zdaniem
ekspertów, prezydent trzyma pieni¹dze na kontach zagranicznych, które oficjalnie nale¿¹ do zupe³nie innych osób47.
Na uwagê zas³uguj¹ równie¿ powi¹zania £ukaszenki z oligarchi¹ bia³orusk¹. Tworzy on „kastê bogaczy”, do której nale¿¹
m.in. W. Peftijew (nazywany „bankierem £ukaszenki”), J. Czi¿
(w³aœciciel holdingu Traipl), P. Topuzidies (nale¿¹ do niego najwiêksze w kraju zak³ady tytoniowe Tabak-inwest oraz sieæ
hipermarketów Korona), A. Ternawski (jeden z czo³owych producentów, eksporterów i dostawców paliw na Bia³orusi – firma
Uniwest), A. Dobkin (dostawca oprogramowania dla pañstwowych instytucji), A. Szakutin (senator i w³aœciciel przedsiêbiorstwa Amkodor produkuj¹cego maszyny drogowe i rolnicze)48.
Opinie dotycz¹ce sprawowania w³adzy przez Aleksandra
£ukaszenkê s¹ spolaryzowane. Na arenie miêdzynarodowej prezydent Bia³orusi budzi skrajne emocje, nie tylko polityk¹ wewnêtrzn¹ i walk¹ z opozycj¹. Znany jest m.in. z porównañ
interwencji militarnych USA w Afganistanie i Iraku do anszlusu
Czechos³owacji dokonanym przez Hitlera. Broni³ te¿ serbskiego
dyktatora Milosevicia przed „bezprawn¹ agresj¹ pañstw NATO”.
Oficjalnie popiera³ te¿ re¿imy autorytarne: egipski Mubaraka czy
libijski Kaddafiego49.
£ukaszenka jest oskar¿any o ³amanie praw cz³owieka i zasad
demokracji przez opozycjê bia³orusk¹, krajowe i zagraniczne organizacje pozarz¹dowe, a tak¿e rz¹dy pañstw, przede wszystkim Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Ministrowie
spraw zagranicznych Niemiec Guido Westerwelle i Szwecji Carl
46
£ukaszenka najbogatszym cz³owiekiem na Bia³orusi. Ma maj¹tek wart 9 mld
dol., 18.12.2010, http://www.forsal.pl.
47
Oto maj¹tek £ukaszenki. Najwiêkszy w Europie?, 04.04.2011,
http://www.rp.pl.
48
I. Trusewicz, £ukszenko tworzy bia³oruskich oligarchów, 24.07.2011,
http://www.ekonomia24.pl; A. Poczobut, Oligarchowie £ukaszenki, 10.03.2012,
http://www.m.wyborcza.pl.
49
154
Bildt, a tak¿e pe³nomocnik rz¹du federalnego Niemiec ds. praw
cz³owieka Markus Löning oraz liberalna rosyjska polityk Walerija Nowodworska okreœlaj¹ go mianem „dyktatora”. Z kolei
wed³ug raportu przygotowanego przez polsk¹ Fundacjê Wolnoœæ i Demokracja, polityk pe³ni obowi¹zki prezydenta bezprawnie, jest tak¿e g³ównym zleceniodawc¹ licznych przestêpstw
przeciwko w³asnemu narodowi, w tym porwañ, bezprawnych
uwiêzieñ i aresztowañ, pobiæ, tortur, grzywien, bezprawnych
zwolnieñ z pracy, relegowania z uczelni, zastraszania i szanta¿owania. Jest te¿ podejrzany o udzia³ w zabójstwach oponentów
politycznych, m.in. Juryja Zacharanki50.
Dzia³alnoœæ A. £ukaszenki, w tym ograniczanie aktywnoœci
opozycji oraz trzeciego sektora wywo³uje spadek zaufania
spo³ecznego wobec prezydenta Bia³orusi (wykres 1).
Zgodnie z danymi z wrzeœnia 2011 roku bia³oruskiego niezale¿nego oœrodka socjologicznego NISEPI ponad 60% ankietowanych win¹ za obecny kryzys gospodarczy obarczy³o prezydenta.
W rezultacie poparcie dla £ukaszenki spad³o do 20,5%, co jest najni¿szym wskaŸnikiem w ci¹gu 17 lat jego rz¹dów51. Z dostêpnych
badañ z czerwca 2012 roku wynika, ¿e poparcie dla dyktatora
wœród spo³eczeñstwa bia³oruskiego dalej spada. Chocia¿ w marcu
2012 roku liczba obywateli, którzy ufaj¹ prezydentowi by³a wiêksza ni¿ liczba tych, którzy nie ufaj¹ (47,9% do 42%), to w czerwcu
2012 roku ten stosunek siê zmieni³ na niekorzyœæ dyktatora (38,5%
zaufania – do 51,9% nieufnoœci). Bia³orusini s¹ coraz bardziej zaniepokojeni zachowaniem w³adzy, o czym œwiadczy ich stosunek
do rozstrzelanych (za rzekomo zrealizowany przez nich zamach
terrorystyczny w Miñskim metrze) Dmitrija Konowalowa
i W³adys³awa Kowaliowa. Z decyzj¹ s¹du i prezydenta zgodzi³o
siê tylko 37,8% respondentów52.
50
D. Zalewski, M. Buèko, M. Kurkiewicz, T. Pisu³a (red.), Bia³oruski system
represji. Przeœladowcy i ich ofiary. Raport z realizacji projektu Centrum Dokumentacji
i Pomocy Ofiarom Represji Politycznych na Bia³orusi, Warszawa 2007, s. 1-74.
51
K. K³ysiñski, Systemowy kryzys…, dz. cyt.
52
Dane za: Nezavisimyj Institut Socialno-Èkonomièeskih Isledovanii…, dz. cyt;
I. Shyla, Spada poparcie dla £ukaszenki wœród Bia³orusinów - najnowsze badania opinii
spo³ecznej, 05.07.2012, http://www.korespondent-wschodni.org.
155
Wykres 1. Dynamika poparcia spo³eczeñstwa bia³oruskiego dla
dzia³alnoœci politycznej Aleksandra £ukaszenki w latach 2001-2012
70
58,9
60
60,3
50
% poparcia
45,6
40,7
40
27
30
20
34,5
26
26,2
24,9
10
gr
u
kw -01
isie 02
gr -02
u
kw -02
isie 03
gr -03
u
kw -03
isie 04
gr -04
u
kw -04
isie 05
gr -05
u
kw -05
isie 06
gr -06
u
kw -06
isie 07
gr -07
u
kw -07
isie 08
gr -08
u
kw -08
isie 09
gr -09
u
kw -09
isie 10
gr -10
u
kw -10
isie 11
gr -11
u
kw -11
i-1
2
0
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie: A. Dyner, Kampania
prezydencka na Bia³orusi, Biuletyn PISM nr 122(730), 28.10.2010;
A. Go³¹b, Jeœli nie £ukaszenka, to kto?, 01.02.2006, http://www.psz.pl;
Nezavisimyj Institut Socialno-Èkonomièeskih Isledovanii,
http://www.iiseps.org (10.08.2012); Poparcie dla £ukaszenki,
10.03.2011, http://www.belsat.eu; Sonda¿ NISEPI: Poparcie dla £ukaszenki spad³o, 04.07.2012, http://www.polskieradio.pl; „Tydzieñ na
Wschodzie”, nr 16 (308), 24.04. 2003, http://www.osw.waw.pl.
Styl sprawowania w³adzy na Bia³orusi jest autorskim projektem £ukaszenki. Dziêki wizerunkowej konsekwencji zbudowa³
on mit „Baæki” – dobrego ojca, który dba o pomyœlnoœæ narodu53.
Sam £ukaszenka skar¿y siê, ¿e ¿ycie prezydenta to „najciê¿szy
trud, nerwy i ¿ycie w izolacji” z powodu „ci¹g³ego nacisku i codziennych zagro¿eñ”. W jednym z wyst¹pieñ powiedzia³: „Gdybym w pierwszych latach prezydentury by³ w wieku takim jak
teraz, to nie tylko trzech, ale i nawet dwóch kadencji nie wytrzyma³bym z takim natê¿eniem (obowi¹zków). Tylko zdrowie
i m³odoœæ wówczas by³y pomoc¹. I póki co, jeszcze wszystko to
jest”54.
53
54
M. Graczyk, Wieczny £ukaszenka?, http://www.wprost.pl (12.08.2012).
£ukaszenka jest dyktatorem. Co…, dz. cyt.
156
£ukaszenka dba o równowagê polityczn¹ pañstwowych elit
za pomoc¹ stopniowych dymisji i ograniczenia w³asnoœci prywatnej. Na Bia³orusi elity nie zosta³y prawnie usankcjonowane,
co przek³ada siê na brak stanowisk i zaszczytów mog¹cych zagroziæ pozycji prezydenta55. Opozycjonista Aleœ Michalewicz,
by³y kandydat w wyborach prezydenckich na Bia³orusi, tak
mówi o £ukaszence: „Sytuacjê na Bia³orusi mo¿na porównywaæ
raczej do sytuacji w Libii. £ukaszenka sam nie odejdzie. To jest
twardy dyktator, nie zgodzi siê ani na okr¹g³y stó³, ani ¿eby choæby podzieliæ siê w³adz¹”56.
Z analizy dostêpnych materia³ów mo¿na prognozowaæ, ¿e
prezydent Aleksander £ukaszenka do historii przejdzie pewnie
jako ten, który na prze³omie XX i XXI wieku stara³ siê zatrzymaæ
zegar zmian i przeistoczyæ swój kraj w polityczno-ekonomiczny
skansen. Jak trafnie zauwa¿a M. Graczyk, na razie mimo up³ywu
kadencji, na zamkniêcie jego karty w historii Bia³orusi wydaje siê
byæ jeszcze za wczeœnie57.
UWAGI KOÑCOWE
Przywództwo A. £ukaszenki jest osobowym i formalnym
(pe³ni funkcje w oficjalnych strukturach organizacyjnych).
Znacz¹ce s¹ jego cechy osobowoœciowe (wiedza, motywacja)
oraz pozaosobowoœciowe (osobliwoœæ drogi ¿yciowej). Specyfika jego przywództwa jest warunkowana splotem czynników historycznych, kulturowych, psychologicznych i sytuacyjnych,
a tak¿e powi¹zañ z Rosj¹. Wa¿ne s¹ równie¿ jego inspiracje, gotowoœæ podjêcia ryzyka oraz wiara we w³asne si³y. Poza tym
g³osi on wartoœci cenione przez znakomit¹ czêœæ ludnoœci
55
P. Maci¹¿ek, Zmiany w obozie w³adzy na Bia³orusi w latach 2007-2012,
31.05.2012, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info.
56
Aleœ Michalewicz o dyktaturze £ukaszenki, 30.07.2012,
http://www.polityka.pl.
57
M. Graczyk, Wieczny…, dz. cyt.
157
Bia³orusi, w szczególnoœci pokolenie starsze, dla którego charakterystyczna jest to¿samoœæ radziecka.
Prezydent Bia³orusi kontroluje realizowanie konkretnych
dzia³añ politycznych, oddzia³uj¹c na œwiadomoœæ polityczn¹
obywateli Bia³orusi (m.in. podczas przemówieñ, dyskusji politycznych). Kszta³tuje wizje ³adu i porz¹dku spo³ecznego, wartoœci
oraz opiniê publiczn¹. Dodaæ nale¿y, ¿e jego przywództwo charakteryzuje siê coraz wiêkszym naciskiem na izolacjê Bia³orusi
na arenie miêdzynarodowej. Polityk nie chce dopuœciæ do rozwoju demokracji i rzeczywistej transformacji systemu politycznego
w by³ej republice zwi¹zkowej.
Okres rz¹dów prezydenta A. £ukaszenki to lata obietnic na
poprawê warunków spo³eczno-ekonomicznych ¿ycia spo³eczeñstwa bia³oruskiego. Postawy polityczne przywódcy wobec
wspó³pracy Bia³orusi z Uni¹ Europejsk¹, z Federacj¹ Rosyjsk¹,
a tak¿e prowadzona przez niego polityka wewnêtrzna pokazuj¹,
¿e na wewnêtrznej i zagranicznej arenie politycznej nie bêdzie on
traktowany jako rzeczywisty reformator systemu politycznego
i inicjator zasadniczych zmian spo³eczno-politycznych zachodz¹cych na Bia³orusi.
BIBLIOGRAFIA
Akty prawne i dokumenty
Konstituciâ Respubliki Belarus’, Minsk 2006.
Monografie i opracowania
Baluk W., Czajowski A. (red.), Ustroje polityczne krajów Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, Wroc³aw 2007.
Bia³ek T., Miêdzynarodowe standardy ochrony praw mniejszoœci
narodowych i ich realizacja na przyk³adzie Bia³orusi, Litwy i Ukrainy,
Warszawa 2008.
Cwalina W., Falkowski A., Marketing polityczny: perspektywa
psychologiczna, Gdañsk 2006.
Czerwiñski M., Zgromadzenie Narodowe Bia³orusi, Warszawa
2008.
158
Fidyk-Kowalska Z., ¯o³nierski A., Prywatyzacja na Bia³orusi
– stan obecny – rozwój w okresie £ukaszenki, 1995.
Gromadzki G., Vesely L., Tworkowski W., UE wobec Bia³orusi,
Warszawa 2006.
Imos R., Wiara cz³owieka radzieckiego, Kraków 2006.
Ivanov N. (red.), Bia³oruœ: trudna droga do demokracji, Warszawa 2006.
Kacewicz M., £ukaszenko Dyktator w Ko³chozie Bia³oruœ, Warszawa 2007.
£ukaszewski W., Szanse rozwoju osobowoœci, Warszawa 1984.
Malak K., Polityka zagraniczna i bezpieczeñstwa Bia³orusi, 2003.
Mironowicz E., Polityka zagraniczna Bia³orusi 1990-2010, Warszawa 2011.
Morin E., O naturze Zwi¹zku Radzieckiego, Warszawa 1990.
Naumczuk A., Zapomniany s¹siad – Bia³oruœ w kontekœcie rozszerzenia UE, Warszawa 2001.
Osnovy ideologii belorusskogo gosudarstva, Minsk 2004.
Politièeskie partii. Belarus’ i sovremennyj mir, Minsk 2005.
Spaeman R., Osoby. O ró¿nicy miêdzy kimœ, a kimœ, Warszawa
2001.
Topolski I., Bia³oruœ w stosunkach miêdzynarodowych, Lublin
2009.
Zaleœny J., System konstytucyjny Bia³orusi, Warszawa 2004.
Ziemczonok J., Integracja Europy a Bia³oruœ: historia i wspó³czesnoœæ, Warszawa 2008.
Artyku³y w publikacjach nieperiodycznych, czasopismach,
na stronach www
Aleœ Michalewicz o dyktaturze £ukaszenki, 30.07.2012,
http://www.polityka.pl.
Backer R., Idea³ nowego cz³owieka w totalitarnej gnozie politycznej, [w:] W. Wojdy³o, M. Strzebecki (red.), Wychowanie a polityka.
Tradycje a wspó³czesnoœæ, Toruñ 1997.
Baæka i syn czyli dynastia £ukaszenki,
http://www.lubczasopismo.salon24.pl (31.07.2012).
159
Bäcker R., Podstawowe kategorie polityczne autorytaryzmu, [w:]
T. Bodio (red.), Przywództwo i elity polityczne w krajach WNP,
Warszawa 2010, t. 2.
Belarus after electon: The Naked Dictator, 13.04.2006,
http://www.pontisfoundation.sk.
Biografia Aleksandra £ukaszenko, http://www.ludzie.wprost.
pl/sylwetka/Alaksandr-Lukaszenko (31.07.2012).
Biografiâ Prezidenta, http://www.president.gov.by/press
10003. html (01.08.2012).
Central’naâ Komissiâ Respubliki Belarus’,
http://www.rec. gov.by (01.08.2012).
Czerwiñski M., Bia³oruœ, w: Baranowski M. (red.), Systemy polityczne pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej, Katowice 2004.
Dyner A., Kampania prezydencka na Bia³orusi, Biuletyn PISM
nr 122(730), 28.10.2010.
Fina³ EURO 2012 w Kijowie. Prezydent £ukaszenka z synem Kol¹
w lo¿y dla VIP-ów, http://www.usa.se.pl. (30.07.2012).
Fiszer J.M., W³adimir Putin – dlaczego zaufa³a mu ca³a Rosja?
Specyficzne formy przywództwa politycznego, w: T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Przywództwo i elity polityczne w krajach WNP,
Warszawa 2010, t. 2.
Go³¹b A., Jeœli nie £ukaszenka, to kto?, 01.02.2006,
http://www.psz.pl.
Graczyk M., Wieczny £ukaszenka?,
http://www.wprost.pl (12.08.2012).
Karta’97, http://charter97.org/index.phtml?sid=2&did=10
&lang=1 (03.08.2012).
K³ysiñski K., Bia³oruœ próbuje rozgrywaæ kwestiê wiêŸniów politycznych w relacjach z Zachodem, 01.02.2012,
http://www.osw.waw.pl.
K³ysiñski K., Bia³oruski re¿im zaostrza kontrolê nad opozycj¹ i organizacjami spo³ecznymi, 11.07.2012, http://www.osw.waw.pl.
K³ysiñski K., Dymisja szefa MSW umacnia wp³ywy Wiktara
£ukaszenki, 16.05.2012, http://www.osw.waw.pl.
K³ysiñski K., Surowe wyroki wobec uczestników grudniowej demonstracji opozycji, 16.03.2011, http://www.osw.waw.pl.
160
K³ysiñski K., Systemowy kryzys re¿imu Alaksandra £ukaszenki,
K³ysiñski K., Menkiszczak M., Budowa elektrowni atomowej na
Bia³orusi – wzrost zale¿noœci energetycznej od Rosji?, 23.07.2012,
K³ysiñski K., Sadowski R., Wojna dyplomatyczna Bia³orusi
z Uni¹ Europejsk¹, 29.02.2012, http://www.osw.waw.pl.
K³ysiñski K., Wierzbowska-Miazga A., Iwañski T., Aleksander
£ukaszenka godzi siê na prze³omowe ustêpstwa, 30.11.2011,
£ukaszenka jest dyktatorem. Co z tego? £ukaszenka sam o sobie,
http://www.swiat.newsweek.pl (30.07.2012).
£ukaszenka ³amie prawa cz³owieka, wiêc... poparcie mu roœnie,
29.03.2012, http://www.wprost.pl.
£ukaszenka najbogatszym cz³owiekiem na Bia³orusi. Ma maj¹tek
wart 9 mld dol., 18.12.2010, http://www.forsal.pl.
£ukaszenka o dzieñ m³odszy, http://www.rp.pl/artykul/530004.html (31.07.2012).
£ukaszenka oferuje schronienie obalonemu prezydentowi Kirgistanu, 21.04.2010, http://www.osw.waw.pl.
£ukaszenka sceptycznie o prywatyzacji, 24.02.2009,
Maci¹¿ek P., Zmiany w obozie w³adzy na Bia³orusi w latach
2007-2012, 31.05.2012, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info.
Nezavisimyj Institut Socialno-Èkonomièeskih Isledovanii,
http://www.iiseps.org (10.08.2012).
Official Website of the Republic of Belarus: Presidential elections in Belarus, http://www.belarus.by (01.08.2012).
O Prezidente Respubliki Belarus’, [w:] Ûridièeski spravoènik
deputata. Normativnye akty Respubliki Belarus’ po sostoâniû na
10 maâ 2004 g, Minsk 2004.
Oto maj¹tek £ukaszenki. Najwiêkszy w Europie?, 04.04.2011,
http://www.rp.pl.
161
Otvety Prezidenta Belarusi A. £ukašnko na voprosy žurnalistov po
peredvatel’nym itogam referendum i vyboram 2004 goda,
http://www.president.gov.by (12.09.2011).
Pawe³czyk P., Przywódca w pañstwie autorytarnym – w ujêciu
socjotechnicznym, [w:] L. Rubisz, K. Zuba (red.), Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistoœæ, Toruñ 2004.
Pierwsze unijne sankcje gospodarcze wobec Bia³orusi, 29.06.2011,
Poczobut A., Oligarchowie £ukaszenki, 10.03.2012,
http://www.m.wyborcza.pl.
Podruczna J., Autorytaryzm w ujêciu psychologicznym i spo³ecznym, „Dyskurs. Czasopismo politologiczne”, nr 2, Opole 2005.
Poparcie dla £ukaszenki, 10.03.2011, http://www.belsat.eu.
Prze³omowa wizyta Alaksandra £ukaszenki, 29.04.2009,
Rewekant A., Ojciec i syn. Niezwyk³e dzieciñstwo Koli £ukaszenka, http://www.kresy.pl (01.08.2012).
Sielski J., Wzory osobowoœciowe przywódców politycznych krajów
WNP (propozycje konceptualne), [w:] T. Bodio, Przywództwo, elity
i transformacje w krajach WNP. Problemy metodologii badañ, t. 1,
Warszawa 2010.
Sonda¿ NISEPI: Poparcie dla £ukaszenki spad³o, 04.07.2012,
http://www.polskieradio.pl.
The
Gallup
Organization,
http://eu.gallup.com/warsaw/118450/about.aspx (04.08.2012).
Trusewicz I., £ukszenko tworzy bia³oruskich oligarchów,
24.07.2011, http://www.ekonomia24.pl.
„Tydzieñ na Wschodzie”, nr 16 (308), 24.04.2003,
Shyla I., Spada poparcie dla £ukaszenki wœród Bia³orusinów - najnowsze badania opinii spo³ecznej, 05.07.2012, http://www.korespondent-wschodni.org.
Sk¹d wzi¹³ siê Aleksander £ukaszenka. Historia pewnego dyktatora,
http://www.natemat.pl (31.07.2012).
162
Skurczyñska A., ¯ona prezydenta Bia³orusi, Galina £ukaszenko:
„Sasza chodzi³ na randki po 4 kilometry”, 19.04.2012,
http://www.korespondent-wschodni.org.
Wasilewski K., Perspektywy zmian w³adzy na Bia³orusi, „Bezpieczeñstwo Narodowe” 2006, nr 2.
Wasiluk G., Kim jest i czego chce Wiktor Janukowycz,
http://www.mojeopinie.pl/drukuj,1,1266966913 (12.10.2011).
Wierzbowska-Miazga A., Kolejny etap integracji na obszarze
postradzieckim, 23.11.2011, http://www.osw.waw.pl.
W³adze bia³oruskie uderzaj¹ w system finansowania organizacji pozarz¹dowych, 10.08.2011, http://www.osw.waw.pl.
Wyroki na g³ównych przeciwników re¿imu, 01.06.2011,
Zalewski D., Buèko M., Kurkiewicz M., Pisu³a T. (red.),
Bia³oruski system represji. Przeœladowcy i ich ofiary. Raport z realizacji
projektu Centrum Dokumentacji i Pomocy Ofiarom Represji Politycznych na Bia³orusi, Warszawa 2007.
163
Grzegorz Suchta
SANKCJE KARNE W KOŒCIELE
JAKO WYMIAR
ODPOWIEDZIALNOŒCI
SPO£ECZNEJ
STRESZCZENIE
Opieraj¹c siê na fragmentach z Pisma Œwiêtego mo¿emy
stwierdziæ, ¿e za postêpowanie, które jest niezgodne z normami
prawa, sprawca powinien byæ zawsze sprawiedliwie ukarany.
Wraz z up³ywem czasu, w Koœciele kszta³towa³a siê doktryna
prawna, której celem by³o dbanie o porz¹dek i ³ad we wspólnocie. Prawo do wymierzania sankcji karnych zosta³o powierzone
uprawnionej w³adzy koœcielnej, stoj¹cej na stra¿y porz¹dku
w sytuacji zaistnienia z³a.
Zgodnie z normami Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku,
ka¿dy ochrzczony, za swoje postêpowanie, ponosi odpowiedzialnoœæ wobec kompetentnej w³adzy. Ocenie karnej podlega dzia³anie wiernego, który jest jednoczeœnie czêœci¹ spo³ecznoœci ludzkiej, dlatego stosowanie kar ma wymiar ogólnoludzki. W celu
164
przywrócenia utraconego porz¹dku, naprawienia zgorszenia,
wyrównania utraconej sprawiedliwoœci w³adze koœcielne pos³uguj¹ siê instrumentami prawnymi, jakim s¹ sankcje karne. W zale¿noœci od okolicznoœci, sytuacji, od osoby ³ami¹cej prawo,
w³adza pos³uguje siê takimi œrodkami prawnymi, które pozwalaj¹ jak najlepiej osi¹gn¹æ cel kary. Czyni to czêsto w sposób publiczny, by wymierzona kara mia³a równie¿ charakter prewencyjny oraz wychowawczy dla ca³ej spo³ecznoœci wiernych.
Osoba bêd¹ca œwiadkiem wymierzenia i obowi¹zywania jakiejkolwiek sankcji karnej, doœwiadcza równie¿ charakteru kary,
jakim jest jej oddzia³ywanie spo³eczne. Przez zastosowanie prawa
karnego, którego celem jest tak¿e troska o duszê ka¿dego cz³owieka, rozwija siê w œwiecie wra¿liwoœæ na z³o oraz wzrasta odpowiedzialnoœæ za w³asne postêpowanie wobec spo³ecznoœci ludzkiej.
W³adze koœcielne, stosuj¹c sankcje karne w sytuacji zaistnia³ego z³a, dzia³aj¹ zawsze w oparciu o najwa¿niejsz¹ zasadê
prawa kanonicznego zapisan¹ w kan. 1752 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, która twierdzi, ¿e celem do którego d¹¿y
Koœció³ jest zbawienie dusz, nawet wtedy, gdy zastosowane kary
maj¹ charakter bolesny na przestêpcy.
SUMMARY
Church, since its inception, struggled with the evil which can not
accept. Based on fragments from the Bible, we can conclude, that
the person who acts contrary to the norms of law must be always
justly punished. With the time, the Church developed a legal
doctrine, the purpose of which was to care about order in the community. The right to impose criminal sanctions has been entrusted to
the eligible authority of the Church, which guard against evil.
In accordance with the standards of the Code of Canon Law of
1983, the every baptized person is responsible for their behavior to
the competent authority. The using of penalties is universal dimension,
because there are evaluated action of a member of the Church,
who is also a part of the whole human community. Church
Grzegorz Suchta – SANKCJE KARNE W KOŒCIELE JAKO WYMIAR ...
165
authorities use the legal instruments, which are criminal penalties,
to restore the lost order and remedy the injustice. Depending on
the circumstances, the situation or the person who breaks the law,
the authority takes such legal measures, which are the best in
achieving the purpose of punishment. Very often, they do this in a
public manner, because the punishment is also preventive and
educational for the whole community of the faithful.
The person, who is witness of the imposition of any criminal
sanction, also experiences nature of the punishment, which is its
social impact. The purpose of the implementation of the criminal
law is also caring for the soul of every human being. By its using,
there is also developing of sensitivity to evil and increasing
responsibility for human behavior to whole human society.
Church authorities, by using criminal sanctions in case of
occurring of the evil, always act on the basis of the most important
principle of canon law, included in 1752 canon of the Code of
Canon Law of 1983, which says that the Church aims to salvation
of the souls, even if the applied penalties are painful for the
offender.
Keywords: criminal sanction, crime, social responsibility,
authority in the Church.
S³owa klucze: sankcja karna, przestêpstwo, odpowiedzialnoœæ spo³eczna, w³adza koœcielna.
WSTÊP
Opieraj¹c siê na ewangelii œw. Mateusza mo¿emy stwierdziæ,
¿e Koœció³ od pocz¹tku swojego istnienia zmaga³ siê ze z³em, którego nie móg³ zaakceptowaæ. Postêpowanie bêd¹ce konsekwencj¹ ³amania prawa okreœla mianem grzechu, za który
sprawca powinien byæ sprawiedliwie ukarany1. Przytoczone
1
„Gdy brat twój zgrzeszy przeciw tobie, idŸ i upomnij go w cztery oczy. Jeœli ciê us³ucha, pozyskasz swego brata. Jeœli zaœ nie us³ucha, weŸ ze sob¹ jeszcze jednego albo dwóch,
¿eby na s³owie dwóch albo trzech œwiadków opar³a siê ca³a sprawa. Jeœli i tych nie us³ucha,
166
s³owa zapisane w Ewangelii potwierdzaj¹, ¿e w Koœciele
pos³ugiwano siê okreœlonym sposobem przywracania utraconego porz¹dku spo³ecznego. Wraz z biegiem czasu kszta³towa³a siê
równie¿ doktryna prawna, której celem by³o dbanie o porz¹dek,
a tak¿e przywrócenie utraconej sprawiedliwoœci spo³ecznej. Prawo to zosta³o powierzone uprawnionej w³adzy koœcielnej,
stoj¹cej na stra¿y porz¹dku w sytuacji zaistnienia z³a.
Obowi¹zuj¹ce dziœ prawo w Koœciele przedstawia œciœle
okreœlony sposób postêpowania kompetentnego organu w³adzy,
dzia³aj¹cego w celu wymierzenia sankcji karnej za pope³nione
z³o. Istnienie prawa kanonicznego, któremu podlegaj¹ wszyscy
ochrzczeni, ma fundamentalne znaczenie nie tylko w wymiarze
duchowym, ale tak¿e w wymiarze spo³ecznym. Ka¿dy cz³owiek,
¿yj¹c w spo³eczeñstwie, swoim postêpowaniem wp³ywa na jego
kszta³t i charakter. Dlatego wa¿n¹ spraw¹ jest dbanie o w³aœciwy
kszta³t wspólnoty ludzi ochrzczonych bêd¹cej czêœci¹ ca³ej
spo³ecznoœci ludzkiej. Istnienie kary za pope³nione z³o ma równie¿ charakter prewencyjny, poniewa¿ wp³ywa wychowawczo
na postêpowanie innych osób.
Celem niniejszego artyku³u bêdzie przedstawienie wp³ywu
wymierzonej sankcji karnej na spo³ecznoœæ, w której ¿yje osoba
podlegaj¹ca karze. W tekœcie zostanie równie¿ zaprezentowane
prawo Koœcio³a do wymierzenia sankcji karnych, a tak¿e ich rodzaje. Ponadto zostanie ukazany skutek zastosowanej kary
w wymiarze odpowiedzialnoœci spo³ecznej.
PRAWO KOŒCIO£A DO WYMIERZENIA KARY
Prawo kanoniczne jest zbiorem przepisów zawartych w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku, istniej¹cym w po³¹czeniu
z prawem partykularnym tworzonym przez Konferencje biskupów lub przez biskupów diecezjalnych w swoich diecezjach2.
donieœ Koœcio³owi. A jeœli nawet Koœcio³a nie us³ucha, niech ci bêdzie jak poganin i celnik”
Mt 18, 15-17.
2
Por. R. Sobañski, Szko³y kanonistyczne, Warszawa 2009, 56.
167
Prawo Koœcio³a nie mo¿e byæ struktur¹ nak³adan¹ z zewn¹trz na
¿ycie religijne wiernych. Istnienie przepisów prawnych powinno
byæ po³¹czone z przekazywaniem prawd wiary, które winny stanowiæ uzasadnienie zastosowania prawa kanonicznego w ¿yciu3. Przez u¿ycie norm prawnych Koœció³ pokazuje, jak nale¿y
wiarê praktykowaæ, kszta³towaæ, a tak¿e przypomina, ¿e ze strony cz³owieka potrzebna jest troska o w³aœciwy kszta³t ca³ej
wspólnoty koœcielnej.
Dzia³alnoœæ Koœcio³a, mo¿e byæ niszczona przez grzech,
przez postêpowanie sprzeczne z prawem, dlatego Koœció³ korzystaj¹c z w³adzy nadanej mu przez Boga, czyni wszystko by zwalczaj¹c grzech wprowadzaæ sprawiedliwoœæ i pokój. Czyni to
w zakresie wewnêtrznym przez sakrament pokuty oraz zewnêtrznym przez stosowane prawo karne4. Prawo koœcielne rozwija
siê nie jako coœ dodanego z zewn¹trz, nie jest wsparciem ewangelizacji, ale wyrasta z natury Koœcio³a, z jego wnêtrza. Mo¿na je
zrozumieæ i t³umaczyæ w powi¹zaniu z wiar¹, a jednoczeœnie
rozwija siê ono w kontakcie z ¿yciem spo³ecznym. Dbaj¹c
o porz¹dek spo³eczny, Koœció³ posiada prawo, wpisane w swoj¹
misjê, wymierzenia kar wiernym za pope³nione przestêpstwa.
Ustalenie normy kanonicznej nastêpuje przez okreœlenie konkretnych przepisów prawnych z uwzglêdnieniem warunków
¿ycia i towarzysz¹cych okolicznoœci. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e prawo kanoniczne obowi¹zuje ka¿d¹ osobê nale¿¹ca do wspólnoty
Koœcio³a katolickiego obrz¹dku ³aciñskiego wszêdzie, bez
wzglêdu na to, gdzie ta osoba przebywa5.
W Piœmie Œwiêtym mo¿na zauwa¿yæ, ¿e Koœció³ od samego
pocz¹tku pos³ugiwa³ siê w³adz¹ nadan¹ od Boga. W Ewangelii
œw. Mateusza znajdziemy s³owa Jezusa, który w symbolicznym
3
Por. R. Sobañski, Nauki podstawowe prawa kanonicznego. Teoria prawa
kanonicznego, Warszawa 2001, 126.
4
Por. M. Myrcha, Problem grzechu w ustawodawstwie kanonicznym, [w:]
Prawo Kanoniczne 29/1-2 (1986), 43-80.
5
Por. S. Kasprzak, Communio jako punkt docelowy obowi¹zywalnoœci prawa
koœcielnego, [w:] Abiit, non obiit. Ksiêga poœwiêcona pamiêci Ksiêdza Profesora
Antoniego Koœcio³a SVD, red. A. Dembiñski, Lublin 2013, 1045.
168
geœcie przekazania kluczy powierza w³adzê œw. Piotrowi6. Opieraj¹c siê na tych s³owach mo¿emy stwierdziæ, ¿e Chrystus udzieli³ uczniom w³adzy ustawodawczej w zakresie ogólnym.
Przyzna³ w ten sposób uczniom, oraz ich nastêpcom w³adzê karania i wybór mo¿liwoœci jej zastosowania7. Tak¿e œw. Pawe³
w swoich Listach potwierdza uprawnienie u¿ywania w³adzy karania za pope³nione przestêpstwa8.
Istniej¹ce teksty w Piœmie Œwiêtym stanowi¹ fundamentaln¹
podstawê, która przyczyni³a siê w póŸniejszym czasie do ukszta³towania siê kanonicznego prawa karnego. Grzech ciê¿ki, który uniemo¿liwia osi¹gniêcie zbawienia, musi byæ potêpiony. Je¿eli sprawca pozostaje w z³ej woli, interwencja w³adzy koœcielnej, mimo ¿e
jest surowa, ma zawsze za cel poprawê i nawrócenie przestêpcy9.
Zgodnie z kan. 1311 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku
prawodawca zaznacza, ¿e Koœció³ posiada wrodzone i w³asne
prawo wymierzania sankcji karnych10. To uprawnienie jest wrodzone, poniewa¿ wynika ze spo³ecznej natury Koœcio³a11. Jest
równie¿ w³asne, poniewa¿ przys³uguje niezale¿nie od w³adzy
œwieckiej, a pochodzi bezpoœrednio od Chrystusa jako za³o¿yciela Koœcio³a12. Równie¿ w kan. 1401 n. 2 Kodeku Prawa Kanonicznego z 1983 roku prawodawca okreœla, ¿e Koœció³ moc¹ w³asnego
6
„Otó¿ i Ja tobie powiadam: ty jesteœ Piotr, czyli Ska³a, i na tej Skale zbudujê
Koœció³ mój, a bramy piekielne go nie przemog¹. I tobie dam klucze królestwa
niebieskiego: cokolwiek zwi¹¿esz na ziemi, bêdzie zwi¹zane w niebie, a co rozwi¹¿esz na
ziemi, bêdzie rozwi¹zane w niebie” Mt 16, 16-20.
7
Por. J. Krukowski, Sankcje w Koœciele. Czêœæ ogólna, [w:] W. Wójcik,
J. Krukowski, F. Lempa, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, IV, Lublin
1987, 113.
8
„Ja zaœ nieobecny wprawdzie cia³em, ale obecny duchem, ju¿ potêpi³em, tak jakby
by³ wœród was, sprawcê owego przestêpstwa. Przeto wy, zebrawszy siê razem w imiê
Pana naszego Jezusa, w ³¹cznoœci z duchem moim i z moc¹ Pana naszego Jezusa,
wydajcie takiego szatanowi na zatracenie cia³a, lecz ku ratunkowi jego ducha w dzieñ
Pana Jezusa” 1Kor 5, 3-5.
9
Por. J. Syryjczyk, Sankcje w Koœciele. Czêœæ ogólna, Warszawa 2008, 39.
10
Por. KPK 1983, kan. 1311.
11
Por. F. Ciep³y, Chrzeœcijañska koncepcja kary kryminalnej, a wspó³czesne
pogl¹dy na karê, Lublin 2010, 81.
12
Por. KPK 1983, kan. 1311. Pisze o tym: T. Pawluk, Prawo kanoniczne
wed³ug kodeksu Jana Paw³a II, IV, Olsztyn 2009, 65.
169
i wy³¹cznego prawa rozpoznaje przekroczenie ustaw koœcielnych
w tym, co dotyczy ustalenia winy i wymierzania kar kanonicznych13.
W pe³nieniu misji zbawienia dusz, jak¹ Bóg powierzy³ Koœcio³owi w œwiecie, pomaga struktura w³adzy hierarchicznej Koœcio³a14. Przys³uguj¹ce jej uprawnienie stosowania kar za
pope³nienie przestêpstwa jest konieczne, poniewa¿ jest czymœ
w³aœciwym dla ka¿dej spo³ecznoœci d¹¿¹cej do doskona³oœci15.
Prawo, które zosta³o przekazane przez Chrystusa aposto³om
i ich nastêpcom trwa do dziœ na mocy sukcesji apostolskiej16.
Zgodnie z kan. 1312 § 2 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku
w³adza koœcielna, stosuj¹c karê kanoniczn¹, mo¿e pozbawiæ
wiernego jakiegoœ dobra duchowego lub doczesnego, o ile ich
udzielenie lub sprawowanie nad nimi kontroli przynale¿y do
porz¹dku prawnego Koœcio³a17.
Jednoznacznie trzeba stwierdziæ, ¿e wydawanie ustaw w Koœciele nale¿y do uprawnieñ w³adzy papieskiej oraz biskupiej.
W³adza, któr¹ sprawuj¹, jest w³asna, zwyczajna i bezpoœrednia.
W odpowiedzialnoœci przed Bogiem, w³adza hierarchiczna ma
obowi¹zek stanowienia praw dla swych wiernych, sprawowania
s¹dów i kierowania wszystkim, co nale¿y do dziedziny kultu
i apostolatu18. Zakres w³adzy obejmuje ustanawianie sankcji karnych, których celem jest urzeczywistnianie Prawa Bo¿ego lub prawa koœcielnego przy zachowaniu w³aœciwych sobie kompetencji.
Ca³y system prawa kanonicznego s³u¿y konkretyzacji prawa
Bo¿ego i w³¹czeniu Objawienia w ¿yciowe realia. Wiara w Chrystusa dzia³aj¹cego w Koœciele znalaz³a swoje uszczegó³owienie w szeregu przepisów dyscyplinarnych zawartych w Kodeksie Prawa
Kanonicznego z 1983 roku oraz przepisach oko³o kodeksowych19.
13
Por. KPK 1983, kan. 1401 n. 2.
Por. KKK n. 771.
15
Por. J. Syryjczyk, Sankcje w Koœciele. Czêœæ ogólna, 41.
16
Por. KKK, Poznañ 1994, n. 765, s. 191.
17
Por. KPK 1983, kan. 1312 § 2.
18
Por. LG 27.
19
Por. R. Sobañski, Duch i funkcja prawa koœcielnego, [w:] Prawo Kanoniczne
27/1-2 (1984) 25-26.
14
170
KARA KANONICZNA I JEJ RODZAJE
W historii nauki prawa karnego ukszta³towa³y siê dwa odmienne spojrzenia na istotê kary. Pierwszym sposobem rozumienia kary by³a odp³ata za czyn naruszaj¹cy porz¹dek prawny.
Wtedy kara ma wywo³aæ dotkliwe z³o odczuwalne przez osobê,
która dopuœci³a siê przestêpstwa. Druga natomiast, przeciwstawna racja przedstawia karê jako œrodek zaradczy, chroni¹cy
spo³eczeñstwo przed przestêpcami. W takim rozumieniu przestêpców nale¿y resocjalizowaæ, tzn. leczyæ, by w przysz³oœci nie
pope³nili kolejnego przestêpstwa20.
W œwietle prawa kanonicznego przestêpstwo w Koœciele jest
czynem spo³ecznie szkodliwym i niebezpiecznym, poniewa¿ narusza spo³eczno-prawny i moralny porz¹dek Koœcio³a. Osoba
pope³niaj¹ca taki czyn podlega odpowiedzialnoœci karnej przed
w³adz¹ zakresu zewnêtrznego21.
S³ownik Prawa Kanoniczego okreœla karê jako „œrodek represyjny stosowany wzglêdem osób pope³niaj¹cych przestêpstwa albo
naruszaj¹cych normy prawne lub obyczajowe”22. Opieraj¹c siê
na Kodeksie z 1917 roku mo¿emy stwierdziæ, ¿e kar¹ koœcieln¹
jest pozbawienie wiernego jakiegoœ dobra duchowego b¹dŸ doczesnego celem ukarania i poprawy przestêpcy za pope³nienie
przestêpstwa23. Natomiast Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983
roku w kan. 1321 § 1 stwierdza, ¿e do wymierzenia kary w Koœciele wymagane jest zewnêtrzne przekroczenie ustawy lub nakazu karnego, dokonane z winy umyœlnej lub nieumyœlnej24.
Koœció³ nie twierdzi, ¿e kara koœcielna jest pierwszorzêdnym
œrodkiem doprowadzenia wiernego do uœwiêcenia i zbawienia.
Zadaniem Koœcio³a jest przede wszystkim nauczanie s³owa Bo¿ego, zachêcanie, perswadowanie i po ojcowsku napominanie.
20
J. Krukowski, F. Lempa, Komentarz do kodeksu prawa kanonicznego, IV, 156.
21
Por. J. Syryjczyk, Pojêcie przestêpstwa w œwietle Kodeksu Prawa
Kanonicznego Jana Paw³a II, [w:] Prawo Kanoniczne 28/1-2 (1985) 88.
22
Por. M. Sitarz, S³ownik prawa kanonicznego, Warszawa 2004, 87.
23
Por. KPK 1917, kan. 2195.
24
Por. KPK 1983, kan. 1321 § 1.
171
Dopiero w sytuacji gdy ordynariusz uzna, ¿e ani braterskie
upomnienie, ani nagana, ani te¿ inne œrodki pasterskiej troski nie
mog¹ w wystarczaj¹cy sposób naprawiæ wyrz¹dzonej szkody,
wtedy powinien wymierzyæ karê25. Ma ona charakter personalny, wywo³uje skutki wszêdzie tam, gdzie znajduje siê skazany,
który musi siê jej podporz¹dkowaæ. Gdyby by³a ograniczona do
okreœlonego terytorium, musi to byæ wyraŸnie zaznaczone w samej ustawie, b¹dŸ w dekrecie26.
Istotnym warunkiem zastosowania kary kanonicznej jest zewnêtrzne naruszenie prawa lub nakazu karnego27. Dzia³anie jest
zewnêtrzne, jeœli je widaæ, s³ychaæ, ale tak¿e wtedy, gdy zosta³o
pope³nione bez œwiadków. Dopiero uzewnêtrznione dzia³anie,
lub zaniechanie nakazanego postêpowania podlega reakcji ze
strony kompetentnej w³adzy. Same myœli cz³owieka pozostaj¹ce
w sferze wewnêtrznej, nawet najbardziej grzeszne, nie mog¹ byæ
podstaw¹ odpowiedzialnoœci karnej28. Poniewa¿ ka¿de przestêpstwo jest grzechem, ale nie ka¿dy grzech jest przestêpstwem,
ocenie karnej podlegaj¹ tylko takie czyny, które stanowi¹ grzech
ciê¿ki i jednoczeœnie podlegaj¹ w zakresie zewnêtrznym w³adzy
Koœcielnej29.
Celem zastosowania kary kanonicznej jest lepsze zachowanie
dyscypliny koœcielnej, utrzymanie takiego porz¹dku, dziêki któremu ¿ycie wspólnoty mo¿e siê rozwijaæ. Nie chodzi jedynie
o zachowanie porz¹dku tylko zewnêtrznego, poniewa¿ na ¿ycie
wspólnoty koœcielnej sk³ada siê tak¿e postêpowanie zgodne
z prawem Bo¿ym i ustawami koœcielnymi, które niejednokrotnie
maj¹ charaktery tak¿e czysto wewnêtrzny30.
25
Por. Z. Suchecki, Wydalanie duchownych na podstawie kanonicznego procesu
karnego, [w:] Prawo Kanoniczne 54/3-4 (2011) 93.
26
Por. M. Myrcha, Terytorialny zasiêg kary, [w:] Prawo Kanoniczne 5/1-2
(1962) 193-195.
27
Por. E. Przekop, Przewodnik duszpasterski wed³ug kodeksu Jana Paw³a II,
Olsztyn 1990, 218.
28
29
Por. K. Nykiel, Przyczyny i procedura wydalenia duchownych wed³ug norm
i praktyki Kongregacji Nauki Wiary, [w:] Prawo Kanoniczne 54/3-4 (2011) 32.
30
Por. T. Pawluk, Prawo kanoniczne wed³ug kodeksu Jana Paw³a II, IV, 73.
172
Kara jest pozbawieniem przestêpcy jakiegoœ dobra, dlatego
jej istot¹ jest dolegliwoœæ w stosunku do sprawcy. Poniewa¿ dolegliwoœæ mo¿e mieæ ró¿ne stopnie, mówimy o karach l¿ejszych
i ciê¿szych31. Trzeba stwierdziæ, ¿e kara, bêd¹c dolegliwoœci¹,
cierpieniem, powinna byæ jednoczeœnie lekarstwem i dobrodziejstwem s³u¿¹cym poprawie przestêpcy32. Poniewa¿ osoba ochrzczona podlega kompetencji w³adzy koœcielnej, przedmiotem
kary nie mog¹ byæ dobra, które chrzeœcijanie otrzymuj¹ bezpoœrednio od Boga, ani takie, które podlegaj¹ wy³¹cznie kompetencji w³adzy œwieckiej33.
Stosuj¹c karê kanoniczn¹, Koœció³ reaguje na przestêpstwo
przez pozbawienie winowajcy okreœlonych dóbr i zadanie mu
konkretnej dolegliwoœci34. Takie dzia³anie okreœla siê ide¹ sprawiedliwego odwetu, poniewa¿ kara zawsze powinna wyra¿aæ
pewn¹ wspó³miernoœæ miêdzy ciê¿arem przestêpstwa, a wartoœci¹ dobra, którego zosta³ pozbawiony przestêpca. Dlatego prawodawca zwraca uwagê na proporcjonalnoœæ kary do
przestêpstwa, a jednoczeœnie jej dostosowanie do konkretnego
sprawcy35. Wymierzenie kary koœcielnej ma s³u¿yæ dobru osoby,
która dokona³a czynu zakazanego, prowadziæ do jej nawrócenia,
a tak¿e s³u¿yæ ca³ej wspólnocie koœcielnej przez publiczne naprawienie wyrz¹dzonej szkody36.
Prawodawca stwierdza, ¿e podmiotem kary koœcielnej mo¿e
byæ tylko osoba fizyczna ochrzczona w Koœciele katolickim ³aciñskim lub do niego póŸniej przyjêta. Taka osoba musi posiadaæ
wystarczaj¹ce u¿ywanie rozumu i ukoñczony szesnasty rok ¿y-
31
Por. E. Sztafrowski, Podrêcznik prawa kanonicznego, IV, Warszawa 1986,
309.
32
Por. P.M. Gajda, Sankcje karne w Koœciele, Tarnów 2008, 43.
Por. S. Tymosz, Ewolucja karania w Koœciele katolickim, [w:] Prawo
– Administracja – Koœció³ 2004/1-2, 137-139.
34
Por. P.M. Gajda, Sankcje karne w Koœciele, 45.
35
Por. J. Syryjczyk, Niektóre gwarancje sprawiedliwego wymiaru kar w Kodeksie
Prawa Kanonicznego z 1983 roku, [w:] Prawo Kanoniczne 34/3-4 (1991) 157.
36
33
173
cia37. Trzeba jednak dodaæ, ¿e sprawca, który nie ukoñczy³ jeszcze osiemnastego roku ¿ycia, traktowany jest ³agodniej, poniewa¿ jest to okolicznoœæ uznana przez prawo jako ³agodz¹ca38.
Dopuszcza siê tak¿e zastosowanie innych œrodków zaradczych
wobec osoby, która mimo braku wieku wymaganego przez prawo dopuœci³a siê czynu przestêpnego.
Dzia³anie cz³owieka podlega odpowiedzialnoœci karnej, jeœli
zosta³o dokonane w pe³nej œwiadomoœci, jako dzia³anie wolne,
maj¹ce za cel pope³nienie czynu bezprawnego39. Podstaw¹
odpowiedzialnoœci karnej jest poczytalnoœæ osoby, któr¹ domniemywa siê w chwili pope³nienia czynu zakazanego prawem.
Taka sytuacja ma miejsce wtedy, gdy zachowanie cz³owieka jest
kierowane jego rozumem i woln¹ wol¹40. Przestêpstwa
pope³nione z win¹ umyœln¹, zawsze podlegaj¹ ocenie karnej.
Ukaranie osoby dzia³aj¹cej z win¹ nieumyœln¹ równie¿ jest mo¿liwe, ale tylko w sytuacji, gdy taki przypadek zostanie ustanowiony wyraŸnie ustaw¹ lub nakazem41.
Prawodawca pos³uguj¹c siê ró¿nymi kryteriami dokona³ podzia³u kar kanonicznych, który istnieje w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku. Bior¹c pod uwagê podmiot pope³nionego
przestêpstwa, charakter ustawy karnej, rodzaj dobra, którego
pozbawiony jest przestêpca ustawodawca stworzy³ katalog kar,
którymi pos³uguje siê w koniecznoœci ich zastosowania42.
Trzeba zaznaczyæ, ¿e w kanonicznym prawie karnym, w odró¿nieniu od prawa œwieckiego,wyró¿nia siê dwa rodzaje kar,
których istnienie zale¿y od sposobu w jaki docieraj¹ do przestêpcy. Rozró¿nia siê kary ferendaesententiae, wymierzane przez sê37
Por. KPK 1983, kan. 1324 § 1, n. 4.
39
40
Por. A. G. Miziñski, Podmiot sankcji karnych w Koœciele ³aciñskim, [w:] Abiit,
non obiit. Ksiêga poœwiêcona pamiêci Ksiêdza Profesora Antoniego Koœcio³a SVD, red.
A. Dembiñski, Lublin 2013,1076.
41
Por. J. Syryjczyk, Wymiar kar „lataesententiae” w œwietle przepisów Kodeksu
42
Por. J. Arias, Sankcje w Koœciele (kann. 1311-1399), [w:] Kodeks Prawa
Kanonicznego, Komentarz, red. P. Majer, Kraków 2011, 989.
38
174
dziego lub kompetentn¹ w³adzê oraz kary lataesententiae, czyli
wi¹¿¹ce z chwil¹ pope³nienia przestêpstwa43.
W³adza koœcielna stanowi¹c sankcje karne ze wzglêdu na cel,
jakim maj¹ s³u¿yæ wyró¿nia trzy kategorie kar: cenzury, kary
ekspiacyjne, oraz œrodki karne i pokuty44. Pierwsze zwane karami poprawczymi, pozbawiaj¹ przestêpcê pewnych dóbr duchowych lub dóbr doczesnych z³¹czonych z duchownymi45. Do tej
kategorii karzaliczamy:ekskomunikê, suspensê i interdykt. Nale¿y przy tym zaznaczyæ, i¿ kar¹ suspensy mo¿e zostaæ ukarany
tylko wierny, który jest jednoczeœnie osoba duchown¹46. Dopiero
po ustaniu uporu w przestêpstwie sprawca mo¿e z wymierzonej
sankcji poprawczej zostaæ zwolniony. Kara osi¹gnê³a swój cel
doprowadzaj¹c sprawcê do poprawy.
Kary ekspiacyjne, inaczej nazywane odwetowymi, d¹¿¹ bezpoœrednio do poprawy winowajcy, wyrównania naruszonego
porz¹dku spo³ecznego, a tak¿e poœrednio s³u¿¹ jako œrodek prewencyjny przestrzegaj¹cy innych przed pope³nieniem czynu zakazanego prawem. Przestaj¹ obowi¹zywaæ nie z chwil¹
poprawy sprawcy, ale w momencie zadoœæuczynienia47. Cech¹
charakterystyczn¹ tego rodzaju kar jest czas ich obowi¹zywania,
poniewa¿ mog¹ zostaæ wymierzone na zawsze, na czas okreœlony lub nieokreœlony48. Ze wzglêdu na szeroki charakter zastosowania kar ekspiacyjnych, ich wyliczenie w kanonach Kodeksu
Prawa Kanonicznego z 1983 roku nie jest zbiorem zamkniêtym,
lecz ma jedynie charakter przyk³adowy49.
Trzeci¹ kategori¹ kar wyró¿nionych ze wzglêdu na cel, jakim
maj¹ s³u¿yæ, jak wspomniano powy¿ej, s¹ œrodki karne i pokuty.
Nie s¹ one jednak karami w dok³adnym tego s³owa znaczeniu.
43
45
46
Por. E. Sztafrowski, Podrêcznik prawa kanonicznego, IV, 325.
47
48
49
Por. J. Arias, Sankcje w Koœciele (kann. 1311-1399), [w:] Kodeks Prawa
Kanonicznego, Komentarz, 1009.
44
175
Ich cel jest œciœle prewencyjny, zapobiegawczy50. S¹ wymierzane
za zachowania naganne, które jeszcze nie maj¹ znamion przestêpstwa, ale do przestêpstwa mog¹ prowadziæ lub sugerowaæ fakt
jego zaistnienia51. Do œrodków karnych zaliczamy upomnienie
i naganê udzielane w zakresie zewnêtrznym, przez kompetentnego prze³o¿onego, wobec osoby lub grupy osób, wobec których
podejrzewa siê pope³nienie przestêpstwa. Czêsto jest to pouczenie lub zwrócenie uwagi na to, co nale¿y czyniæ, albo czego nale¿y unikaæ,w celu zapobiegania zgorszeniu, wywo³ania skruchy
i przywrócenia porz¹dku we wspólnocie Koœcio³a52. Pokuty natomiast, zgodnie z kan. 1340 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego
z 1983 r., oznaczaj¹ obowi¹zek wykonania jakiegoœ aktu cnoty
religijnoœci, pobo¿noœci lub mi³oœci. Ich celem jest zadoœæuczynienie spo³ecznoœci Koœcio³a doœwiadczonej czynem niezgodnym z prawem53. Pokutê kanoniczn¹ nale¿y odró¿niæ od pokuty
nak³adanej w akcie spowiedzi za pope³nione grzechy, która ma
charakter sakramentalny.
SANKCJA KARNA W WYMIARZE
ODPOWIEDZIALNOŒCI SPO£ECZNEJ
Postêpowanie cz³owieka ma dwa wymiary – ziemski i wieczny. Poniewa¿ cz³owiek posiada duszê jest przeznaczony do zjednoczenia z Bogiem. Cia³o jednak sprawia, ¿e osi¹gniêcie tego
celu dokonuje siê przez ¿ycie na ziemi poprzez wiele wiêkszych
i mniejszych decyzji oraz czynów. Id¹c t¹ drog¹, ka¿dy cz³owiek
powinien kierowaæ siê rozumem i woln¹ wol¹, poniewa¿ tylko
tak postêpuj¹c mo¿e wybraæ dobro lub z³o. Czyni¹c dobro, pom-
50
pogl¹dy na karê, 83.
51
52
Por. J. Krukowski, Sankcje w Koœciele. Czeœæ ogólna, [w:] W. Wójcik,
53
Por. KPK 1983, kan. 1340 § 1.
176
na¿a szczêœcie, natomiast wybieraj¹c z³o, niszczy siebie i wspólnotê, w której ¿yje54.
Wierny przed Bogiem odpowiada za wszystkie grzechy,
równie¿ za te, które s¹ tylko aktami czysto wewnêtrznymi. Przed
w³adz¹ koœcieln¹ natomiast odpowiada za czyn zewnêtrzny,
który narusza porz¹dek publiczny55. Dlatego prawodawca przypomina, ¿e istnieje koniecznoœæ ukarania wiernego pope³niaj¹cego czyn zabroniony prawem, okreœlaj¹c w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku odpowiedzialnoœæ karn¹ podmiotow¹56.
Cz³owiek postêpuj¹c niezgodnie z prawem zas³uguje na karê
nie tylko dlatego, ¿e powoduje cierpienie u osoby dotkniêtej
przestêpstwem, ale swoim z³ym postêpowaniem wyrz¹dza tak¿e poœredni¹ krzywdê wspólnocie do której nale¿y57. Celem zabezpieczenia ³adu spo³ecznego w Koœciele i przestrzegania
dyscypliny, konieczne jest istnienie hierarchicznej w³adzy i stosowania przez ni¹ œrodków karnych. Wspólnota Koœcio³a, która
jest nie tylko Mistycznym Cia³em, lecz równie¿ spo³ecznoœci¹ widzialn¹, jest wyposa¿ona w œrodki konieczne s³u¿¹ce osi¹gniêciu
celu ostatecznego. W systemie kanonicznego prawa karnego nie
mo¿na odseparowaæ sprawiedliwoœci od s³usznoœci i od mi³oœci,
które swoje Ÿród³a maj¹ w Ewangelii, poniewa¿ s¹ to wartoœci
kszta³tuj¹ce ka¿d¹ normê kanoniczn¹, równie¿ karn¹.
Koœció³ jest spo³ecznoœci¹ posiadaj¹c¹ cel nadprzyrodzony
jakim jest osi¹gniêcie zbawienia. Istniej¹c na ziemi sk³ada siê
z ludzi, którzy oprócz celu nadprzyrodzonego realizuj¹ tak¿e
cele doczesne, zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo jako obywatele konkretnego pañstwa. Zarówno spo³ecznoœæ koœcielna,
jak i spo³ecznoœæ œwiecka, dzia³aj¹ we w³aœciwym sobie zakresie,
rozwi¹zuj¹c sprawy domagaj¹ce siê w³aœciwego rozstrzygniê-
54
55
Por. J. Syryjczyk, Pojêcie przestêpstwa w œwietle Kodeksu Prawa Kanonicznego Jana Paw³a II, [w:] Prawo Kanoniczne 28/1-2 (1985) 89.
56
57
177
cia58. Sprawy, w których pope³niono tylko grzech podlegaj¹
wy³¹cznie ocenie w³adzy Koœcio³a, poniewa¿ naruszony zosta³
porz¹dek ³aski. Natomiast w sytuacji pope³nienia przestêpstwa,
które powsta³o w wyniku przekroczenia ustaw pañstwowych
karê wymierza w³adza œwiecka. Koœció³ ma prawo karaæ wiernych za przestêpstwa, które bêd¹ narusza³y porz¹dek wyznaczony przez ustawy pañstwowe gdy chodzi o grzech, ale
w takim przypadku ogranicza siê tylko do wymierzenia pokuty
za pope³niony czyn, nie naruszaj¹cnorm prawa cywilnego59.
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku w kan. 1399 wskazuje,
¿e celem wymierzenia kary jest zapobieganie lub naprawienie
zgorszenia60. Poniewa¿ przestêpstwem w Koœciele jest dany
czyn nie tylko dlatego, ¿e zosta³ zabroniony przez w³adzê koœcieln¹ pod sankcja karn¹, ale przede wszystkim dlatego, ¿e spowodowa³, lub w przysz³oœci mo¿e spowodowaæ szkodê dla
wspólnoty wiernych. Pope³niaj¹c przestêpstwo,wierny powoduje szkodê prywatn¹ zrywaj¹c wiêŸ z Chrystusem oraz szkodê publiczn¹, jaka jest zgorszenie wiernych.
Istnienie prawa kanonicznego, w tym sankcji karnych w Koœciele zmierza do budowania wspólnoty, która jest wspólnot¹
konkretn¹, rzeczywist¹, zdaj¹c¹ sobie sprawê z celu do jakiego
zmierza. Cz³owiek, bêd¹c cz³onkiem wspólnoty, swoim postêpowaniem wp³ywa na kszta³t spo³ecznoœci, w której ¿yje. Celem
prawa koœcielnego jest ochrona jednostki, ale tak¿e zabezpieczanie to¿samoœci ca³ej wspólnoty, w taki sposób by wierni mogli
w niej uczestniczyæ. Stosowane sankcje karne w Koœciele nigdy
nie tworzy³y spo³ecznoœci jako takiej, ale ich zastosowanie stwarza warunki by wspólnota zbudowana z ludzi mog³a swobodnie
siê rozwijaæ61.
58
Por. E. Sztafrowski, Prawo kanoniczne w okresie odnowy soborowej, II,
Warszawa 1979, 449.
59
Por. T. Pawluk, Z zagadnieñ kanonicznego postêpowania karnego, [w:] Studia
warmiñskie 8 (1971), 247.
60
Por. KPK 1983, kan. 1399.
61
Por. R. Sobañski, Nauki podstawowe prawa kanonicznego. Teologia prawa
kanonicznego, Warszawa 2001, 127.
178
Zastosowanie sankcji karnych w Koœciele ma z jednej strony
umo¿liwiæ wiernym rozwój struktury koœcielnej, przez które realizuje siê zbawienie, a jednoczeœnie umo¿liwiæ wszystkim
w³aœciwe korzystanie z wolnoœci62. Stosowanie kar wobec przestêpców wp³ywa na rozwój wspó³¿ycia spo³ecznego, które jest
ugruntowane na odpowiedzialnoœci spo³ecznej. Zawsze ilekroæ
wspólnota jako ca³oœæ doœwiadcza z³a bêd¹cego skutkiem przestêpstwa i jednoczeœnie ta sama wspólnota staje siê œwiadkiem
wymierzenia sprawiedliwej kary, to dokonuje siê rozwój odpowiedzialnoœci w wymiarze spo³ecznym.
W zachowaniu i rozwoju dobra wspólnego znajduje siê przyczyna i fundament pozwalaj¹cy na rozwój ¿ycia spo³ecznego.
D¹¿enie do zachowania dobra wspólnego uruchamia zespó³
elementów prawnych, jakimi s¹ sankcje karne wp³ywaj¹ce na
spo³eczeñstwo. Bez istnienia dobra wspólnego nie istnia³aby
spo³ecznoœæ, a jedynie tylko zbiorowisko ludzi. Cz³owiek bêd¹cy
œwiadkiem wymierzenia kary za postêpowanie niezgodne z prawem, uœwiadamia sobie zale¿noœæ jaka istnieje miêdzy dobrem
konkretnej jednostki, a dobrej ca³ej spo³ecznoœci. Owo wspó³dzia³anie s³u¿y realizacji nadrzêdnej wartoœci, która umo¿liwia
stworzenie warunków rozwoju osobowego poszczególnych jednostek63.
Przestrzeganie zasad sprawiedliwoœci przy wymierzeniu
kar nie ogranicza siê tylko do ustalenia faktów przestêpstwa
pope³nionego przez sprawcê. W czasie prowadzenia procesu
s¹dowego lub administracyjnego konieczne jest równie¿ udowodnienie poczytalnoœci i winy umyœlnej sprawcy, bo tylko
taka mo¿e byæ podstaw¹ odpowiedzialnoœci karnej64. W przypadkach okreœlonych prawem dopuszcza siê tak¿e ukaranie
sprawcy dzia³aj¹cego z win¹ nieumyœln¹, która jest skutkiem
62
Por. R. Sobañski, Prawo w prawie koœcielnym, [w:] Prawo Kanoniczne 36/1-2
(1993) 11.
63
Por. R. Sobañski, Duch i funkcja prawa koœcielnego, [w:] Prawo Kanoniczne
27/1-2 (1984) 27.
64
Por. J. Syryjczyk, Niektóre gwarancje sprawiedliwego wymiaru kar w Kodeksie
179
zaniedbania nale¿ytej starannoœci w wype³nieniu ustawy lub
nakazu karnego65.
Istnieje pewna zale¿noœæ miedzy podmiotem, a norm¹ prawn¹ na niego nak³adan¹. Norma nie jest pojmowana jako zale¿noœæ wynikaj¹ca z natury cz³owieka, ale jako œrodek, którym
pos³uguje siê w³adza w celu na³o¿enia pewnego obowi¹zku. Ta
w³adza posiada mo¿liwoœci ustanawiania norm prawnych i za
ich pomoc¹ nak³adania tak¿e obowi¹zków na osoby od niej zale¿ne66. Stosuj¹c sankcje karne kompetentna w³adza uwzglêdnia
równie¿ prawdê o cz³owieku jako osobie zdolnej do poznania
prawdy obiektywnej, poniewa¿ w samej naturze cz³owieka zapisana jest wolnoœæ, która nie jest nadana przez pañstwo, ani przez
Koœció³. Podstaw¹ tej wolnoœci cz³owieka jest godnoœæ osoby ludzkiej, która potwierdza prawdê o cz³owieku jako bycie osobowym, pos³uguj¹cym siê rozumem, wolnoœci¹ i sumieniem. Rozumiany w ten sposób cz³owiek pope³niaj¹c czyn niezgodny
z prawem jest równoczeœnie za niego odpowiedzialny przed
sob¹, ludŸmi i Bogiem67.
Zbawienie, do którego powo³any zosta³ cz³owiek jest zapocz¹tkowane i realizuje siê we wspólnocie koœcielnej, która na ziemi jest znakiem przysz³ego zbawienia. W chwili pope³nienia
przestêpstwa Koœció³ nie mo¿e pozostaæ obojêtny, poniewa¿
czyn niezgodny z prawem jest zaprzeczeniem misji do jakiej
Koœció³ zosta³ powo³any. Zastosowanie kary kanonicznej jest realizacj¹ odpowiedzialnoœci przed Bogiem, od którego pochodzi
w³adza, oraz odpowiedzialnoœci wobec samej wspólnoty koœcielnej, która doœwiadcza skutków przestêpstwa68. Wymierzenie
sankcji karnych wobec osób ³ami¹cych prawo jest tak¿e budowaniem wspólnoty Koœcio³a. Takie dzia³anie chroni jej cz³onków
oraz umo¿liwia im rozwój, buduj¹c poczucie odpowiedzialnoœci
65
Por. KPK 1983, kan. 1321 § 1.
Por. T. Ga³kowski, Relacja IUS-LEX jako podstawa praw i obowi¹zków
cz³owieka, [w:] Prawo Kanoniczne 46/1-2 (2003) 163.
67
Por. J. Krukowski, Koœció³ i Pañstwo, Lublin 2000, 88.
68
Por. A.G. Miziñski, Wymierzanie kar dekretem pozas¹dowym – miêdzy norm¹
a jej aplikacj¹, [w:] Roczniki Nauk Prawnych 16/1(2006) 220.
66
180
za swoje postêpowanie69. Mimo, i¿ jest czasami bolesne dla osoby
³ami¹cej prawo, to jednak dokonuje siê ono w oparciu o najwy¿sz¹ i obowi¹zuj¹c¹ zasadê prawa kanonicznego, któr¹ zgodnie z kan. 1752 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, jest
zbawienie dusz – salusanimarum suprema lex70.
Zaprezentowany w tekœcie temat, przedstawia koniecznoœæ
zastosowania sankcji karnej wobec osoby ³ami¹cej prawo. Zgodnie z normami Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, ka¿dy
ochrzczony za swoje postêpowanie ponosi odpowiedzialnoœæ wobec kompetentnej w³adzy. Ocenie podlega dzia³anie cz³owieka
jako cz³onka Koœcio³a, który jest jednoczeœnie czêœci¹ spo³ecznoœci
ludzkiej. W celu przywrócenia utraconego porz¹dku, naprawienia zgorszenia, wyrównania utraconej sprawiedliwoœci w³adze
koœcielne pos³uguj¹ siê instrumentami prawnymi, jakim s¹ sankcje karne. W zale¿noœci od okolicznoœci, sytuacji czy osoby
³ami¹cej prawo, w³adza pos³uguje siê takimi œrodkami prawnymi,
które pozwalaj¹ jak najlepiej osi¹gn¹æ cel kary. Czyni to czêsto w
sposób publiczny, by wymierzona kara mia³a równie¿ charakter
prewencyjny i wychowawczy dla ca³ej spo³ecznoœci wiernych.
Osoba bêd¹ca œwiadkiem wymierzenia i obowi¹zywania jakiejkolwiek sankcji karnej doœwiadcza równie¿ charakteru kary, jakim
jest jej oddzia³ywanie spo³eczne. Przez zastosowanie prawa karnego, którego celem jest tak¿e troska o duszê ka¿dego cz³owieka,
rozwija siê w œwiecie wra¿liwoœæ na z³o oraz wzrasta odpowiedzialnoœæ za w³asne postêpowanie wobec spo³ecznoœci ludzkiej.
BIBLIOGRAFIA
´
1. Zród³a
Kodeks Prawa Kanonicznego. Przek³ad polski zatwierdzony
przez Konferencjê Episkopatu, Poznañ 1984.
69
Por. T. Ga³kowski, Teologiczny wymiar prawa koœcielnego w myœli ks. prof.
Remigiusza Sobañskiego [w:] Wk³ad Ksiêdza Profesora Remigiusza Sobañskiego
w rozwój kanonistyki, red. T. Ga³kowski, Warszawa-Kraków 2014, 66.
70
Por. KPK 1983, kan. 1752.
181
Katechizm Koœcio³a Katolickiego, Poznañ 1994.
Pismo Œwiête Starego i Nowego Testamentu w przek³adzie z jêzyków oryginalnych, red. K. Dynarski, Poznañ-Warszawa 1982.
Sobór Watykañski II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznañ
2002, 104-166.
2. Literatura
Arias J., Sankcje w Koœciele (kann. 1311-1399), [w:] Kodeks Prawa
Kanonicznego. Komentarz, red. P. Majer, Kraków 2011, 983-1046.
Ciep³y F., Chrzeœcijañska koncepcja kary kryminalnej, a wspó³czesne pogl¹dy na karê, Lublin 2010.
Gajda P.M., Sankcje karne w Koœciele, Tarnów 2008.
Ga³kowski T., Teologiczny wymiar prawa koœcielnego w myœli ks.
prof. Remigiusza Sobañskiego, [w:] Wk³ad Ksiêdza Profesora Remigiusza Sobañskiego w rozwój kanonistyki, red. T. Ga³kowski, Warszawa- Kraków 2014, 43-67.
Ga³kowski T., Relacja IUS-LEX jako podstawa praw i obowi¹zków
cz³owieka, [w:] Prawo Kanoniczne 46/1-2 (2003) 139-166.
Kasprzak S., Communio jako punkt docelowy obowi¹zywalnoœci
prawa koœcielnego, [w:] Abiit, non obiit. Ksiêga poœwiêcona pamiêci
Ksiêdza Profesora Antoniego Koœcio³a SVD, red. A. Dembiñski, Lublin 2013, 1035-1051.
Krukowski J., Sankcje w Koœciele, [w:] W. Wójcik, J. Krukowski,
F. Lempa, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, IV, Lublin
1987, 113-281.
Krukowski J., Koœció³ i Pañstwo, Lublin 2000.
Miziñski A.G., Wymierzanie kar dekretem pozas¹dowym – miêdzy
norm¹ a jej aplikacj¹, [w:] Roczniki Nauk Prawnych 16/1 (2006)
219-243.
Miziñski A.G., Podmiot sankcji karnych w Koœciele ³aciñskim,
[w:] Abiit, non obiit. Ksiêga poœwiêcona pamiêci Ksiêdza Profesora Antoniego Koœcio³a SVD, red. A. Dembiñski, Lublin 2013, 1069-1082.
Myrcha M., Terytorialny zasiêg kary, [w:] Prawo Kanoniczne
5/1-2 (1962) 189-196.
Myrcha M., Problem grzechu w ustawodawstwie kanonicznym,
[w:] Prawo Kanoniczne 29/1-2 (1986) 43-80.
182
Nykiel K., Przyczyny i procedura wydalenia duchownych wed³ug
norm i praktyki Kongregacji Nauki Wiary, [w:] Prawo Kanoniczne
54/3-4 (2011) 31-51.
Pawluk T., Prawo kanoniczne wed³ug kodeksu Jana Paw³a II, IV,
Olsztyn 2009.
Pawluk T., Z zagadnieñ kanonicznego postêpowania karnego, [w:]
Studia warmiñskie 8 (1971) 225-311.
Przekop E., Przewodnik duszpasterski wed³ug kodeksu Jana Paw³a
II, Olsztyn 1990.
Sitarz M., S³ownik prawa kanonicznego, Warszawa 2004.
Sobañski R., Szko³y kanonistyczne, Warszawa 2009.
Sobañski R., Nauki podstawowe prawa kanonicznego. Teologia
prawa kanonicznego, Warszawa 2001.
Sobañski R., Duch i funkcja prawa koœcielnego, [w:] Prawo Kanoniczne 27/1-2 (1984) 15-39.
Sobañski R., Prawo w prawie koœcielnym, [w:] Prawo Kanoniczne
36/1-2 (1993) 7-17.
Suchecki Z., Wydalanie duchownych na podstawie kanonicznego
procesu karnego, [w:] Prawo Kanoniczne 54/3-4 (2011) 77-116.
Syryjczyk J., Sankcje w Koœciele. Czêœæ ogólna, Warszawa 2008.
Syryjczyk J., Wymiar kar „lataesententiae” w œwietle przepisów
Kodeksu Kanonicznego z 1983 roku, [w:] Prawo Kanoniczne 28/3-4
(1985) 41-64.
Syryjczyk J., Niektóre gwarancje sprawiedliwego wymiaru kar
w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku, [w:] Prawo Kanoniczne
34/3-4 (1991) 147–163.
Syryjczyk J., Pojêcie przestêpstwa w œwietle Kodeksu Prawa Kanonicznego Jana Paw³a II, [w:] Prawo Kanoniczne 28/1-2 (1985) 85-96.
Sztafrowski E., Podrêcznik prawa kanonicznego, IV, Warszawa
1986.
Sztafrowski E., Prawo kanoniczne w okresie odnowy soborowej, II,
Warszawa 1979.
Tymosz S., Ewolucja karania w Koœciele katolickim, [w:] Prawo
– Administracja – Koœció³ 2004/1-2 131-147.
Z
A
R
Z
¥
D
Z
A
N
I
E
F
I
N
A
N
S
A
M
I
Zbigniew Klimiuk
ZARZ¥DZANIE SYTUACJ¥
KONIUNKTURALN¥
I MAKROEKONOMICZN¥
FRANCJI W LATACH 2007-2012
MANAGEMENT OF CYCLICAL
AND MACROECONOMIC
SITUATION OF FRANCE
IN 2007–2012
STRESZCZENIE
W strefie euro pog³êbiaj¹ siê nie tylko ró¿nice miêdzy Niemcami
a peryferyjnymi gospodarkami. Francja, czyli druga najwiêksza gospodarka Europy, nabiera coraz bardziej cech pañstw uchodz¹cych za
najs³absze ogniwa Starego Kontynentu. Jeszcze mniej optymistyczne
dane p³yn¹ z gie³dy francuskiej. Na tak¹ sytuacjê ma wp³yw fakt, i¿ rynek kapita³owy wyprzedza koniunkturê realnej gospodarki. Takie zachowanie francuskiego indeksu nie wskazuje dobrej sytuacji. Jak
wskazywa³y dane z 2011 r. na francuskim rynku akcji nadal trwa³a bessa. Du¿ym problemem gospodarki francuskiej jest jej zamkniêtoœæ.
Francja z eksportem stanowi¹cym niewiele ponad 25 proc. PKB znajduje siê na siê na szarym koñcu Europy. W rankingu za ni¹ plasuje siê tylko Grecja. Kolejnym s³abym punktem gospodarki francuskiej jest d³ug
pañstwa. O ile relacja d³ugu publicznego do PKB wahaj¹ca w siê w gra-
184
nicach 85% nie jest jeszcze niekorzystnym wskaŸnikiem, to sytuacja
zmienia siê w przypadku po³¹czenia zad³u¿enie wykazywanego przez
sektor prywatny i publiczny. Jest on mniej korzystny, a nawet wykazuje
wartoœci wy¿sze ni¿ ma to miejsce w przypadku W³och i stanowi
ok. 250% PKB.
SUMMARY
In the euro area, not only deepen the differences between
Germany and the peripheral economies. France, which is the
second largest economy in Europe, is becoming more features of
the Member fugitive for the weakest links of the Old Continent.
Even less optimistic data flow from the French stock exchange.
This situation affected by the fact that the capital market boom
ahead of the real economy. This behavior of the French index
does not indicate a good situation. As indicated data from 2011.
On the French stock market slump was ongoing. A major
problem with the French economy is its closeness. France with
exports constituting slightly more than 25 percent. GDP is on the
tail end of Europe. The ranking ranks behind only Greece.
Another weak point of the French economy is the debt of the
state. While the ratio of public debt to GDP ratio that varies in the
limits of 85% is still negative indicator, the situation changes
when the debt connections shown by the private sector and the
public. It is less preferred, and even has a higher value than is the
case in Italy, and is approx. 250%. GDP.
S³owa klucze: strefa euro, gospodarka Francji, kryzys finansowo-gospodarczy, inwestycje francuskie, polityka ekonomiczna rz¹du francuskiego.
Keywords: the euro zone, the economy of France, the economic and financial crisis, the French investment, economic policy
of the French government.
Zbigniew Klimiuk – ZARZ¥DZANIE SYTUACJ¥ ...
185
WSTÊP
Francja jest pi¹t¹ potêg¹ gospodarcz¹ œwiata (po USA, Chinach, Japonii oraz Niemczech). Jest równie¿ czwartym inwestorem œwiata i trzecim rynkiem pod wzglêdem nap³ywu inwestycji
zagranicznych. Zajmuje równie¿ pi¹te miejsce na liœcie najwiêkszych œwiatowych eksporterów i importerów, w tym drugie
miejsce w eksporcie produktów rolno-spo¿ywczych i trzecie
miejsce pod wzglêdem eksportu us³ug. Do atutów gospodarki
francuskiej zaliczyæ nale¿y: silnie rozwiniêty przemys³ obronny,
lotniczy, samochodowy, energetykê atomow¹, prê¿ny sektor
wysokich technologii produkcyjnych, nowoczesny potencja³
us³ugowy, silnie zró¿nicowane rolnictwo. Francja posiada jedn¹
z najlepiej rozwiniêtych infrastruktur transportowo-komunikacyjnych (autostrady, lotniska, szybka kolej TGV, kana³y œródl¹dowe i drogi morskie) i hotelarsko-gastronomiczn¹ w du¿ym
stopniu wynikaj¹c¹ ze specyfiki regionów. Kraj ten jest liderem
w œwiatowej turystyce (œredniorocznie Francjê odwiedza ok.
75 mln turystów). Dominuj¹cymi elementami struktury tworzenia PKB w 2012 r. by³y: handel i us³ugi (63%), przemys³ (z 18%
udzia³em), budownictwo (6%), energetyka (5%), transport (5%)
oraz rolnictwo i przetwórstwo rolno-spo¿ywcze (3%). Ogólnoœwiatowy kryzys gospodarczy spowodowa³, i¿ wzrost francuskiej gospodarki kszta³tuj¹cy siê przed 2008 r. na poziomie 0,2%,
spad³ w 2009 r. do poziomu minus 2,6%. W 2010 r. PKB ponownie osi¹gn¹³ wartoœæ dodatni¹ równ¹ 1,6% W 2011 r. tempo wzrostu produktu krajowego brutto wynios³o 1,8%, zaœ w 2012 r.
przewidziano powrót do tempa wzrostu PKB sprzed kryzysu na
poziomie 2%. Francja nale¿y do Grupy Oœmiu (G8), czyli powsta³ej w 1975 r. nieformalnej grupy zrzeszaj¹cej najbogatsze
kraje œwiata1. Kraj ten ma ponadto ogromny wk³ad w powstanie
i realizacjê koncepcji integracji europejskiej. Jest jednym
z pañstw bêd¹cych za³o¿ycielami Unii Europejskiej. W 1998 r.
Francja przyst¹pi³a do Unii Gospodarczej i Walutowej, zaœ
1
http://www.e-francja.eu/gospodarka.php
186
w 2002 r. wprowadzi³a euro jako jednostkê monetarn¹. Lata
2004-2008 charakteryzowa³y siê tym, i¿ wzrost gospodarczy
Francji nale¿a³ do najni¿szych w krajach Unii Europejskiej.
Dzia³o siê to g³ównie z uwagi na rozbudowane, kosztowne
obci¹¿enia socjalne przy stosunkowo wysokim stopniu bezrobociu (7-9%), stale wzrastaj¹cym zad³u¿eniu publicznym i wysokim deficycie w handlu zagranicznym. Na tak¹ sytuacjê mia³o
tak¿e wp³yw za³amanie siê koniunktury miêdzynarodowej
i trudna sytuacja na œwiatowych rynkach finansowych. W 2010 r.
Francja zanotowa³a wysoki, niemal 8% deficyt bud¿etowy oraz
d³ug publiczny na poziomie 82% PKB. Nast¹pi³a równie¿ zmiana
w polityce ekonomicznej rz¹du. G³ównym celem sta³ siê powrót
Francji na trwa³¹ œcie¿kê wzrostu gospodarczego oraz zahamowanie rosn¹cego bezrobocia. Prowadzona przez francuski rz¹d
polityka gospodarcza budowana by³a na podstawie zdobywanego zaufania spo³ecznego, ukierunkowywania si³y nabywczej
i podejmowania inwestycji w przysz³oœæ2. Plan o¿ywienia gospodarki odnosi³ siê do priorytetów, którymi sta³y siê inwestycje
w sektory najsilniej dotkniête kryzysem (zw³aszcza bran¿a
motoryzacyjna), dzia³ania maj¹ce na celu poprawê p³ynnoœci finansowej przedsiêbiorstw, przygotowanie wsparcia dla zatrudnienia oraz gospodarstw o najni¿szych dochodach. Francja
podjê³a siê wdra¿ania systemu instrumentów sprzyjaj¹cych rozwojowi „zielonego” przemys³u.
Uwa¿a siê, ¿e problemy strukturalne w gospodarce francuskiej ujawni³y siê du¿o wczeœniej ni¿ wyst¹pi³ kryzys, prowadz¹ce do obni¿enia konkurencyjnoœci oraz do wzrostu
deficytu w handlu miêdzynarodowym. Deficyt ten utrzymuje siê
ju¿ od ponad dekady na doœæ wysokim poziomie. W 2012 r. wyniós³ 65,8 mld euro. Problemem dla francuskiej gospodarki jest
te¿ silne powi¹zanie jej z gospodarkami krajów po³udniowych.
Trzeba zaznaczyæ, ¿e w 2011 r. W³ochy i Hiszpania nale¿a³y do
piêciu najwiêkszych importerów i eksporterów. Ich zmagania
z krajowymi gospodarkami silnie odbi³y siê na wspó³pracy
2
Sytuacja Gospodarcza Francji [rig.katowice.pl/files/Francja.docx] s. 2.
187
z Francj¹. Francja podejmuje równie¿ reformy, aby zmniejszyæ
koszty pracy i zwiêkszyæ konkurencyjnoœæ gospodarki. Jednoczeœnie jest zdecydowana unikaæ polityki oszczêdnoœci, która
mog³aby doprowadziæ do jeszcze wiêkszego ograniczenia
wzrostu.
Francuska i niemiecka gospodarka stanowi¹ ³¹cznie blisk¹
jednej trzeciej PKB Unii. To sprawia, ¿e s¹ one najwiêkszymi
p³atnikami do unijnego bud¿etu, przez co tak¿e wiod¹cymi graczami w polityce europejskiej. Francja zmagaj¹ca siê z problemami gospodarczymi w coraz wiêkszym stopniu traci swoj¹ siln¹
pozycjê wzglêdem Niemiec. T¹ przewagê partnera stara siê niwelowaæ zapewniaj¹c sobie siln¹ pozycjê w koalicji z pañstwami
po³udniowymi. Takie zbli¿enie polityki Francji z krajami Po³udnia powsta³e tak¿e jako zbie¿noœæ problemów gospodarczych
powoduje zbie¿noœæ dzia³añ antykryzysowych. Jednak obecna
sytuacja Francji otwiera tak¿e nowe mo¿liwoœci. Zaletami takiej
sytuacji jest to, ¿e francuskie firmy zmuszone do oszczêdnoœci
bêdê szukaæ konkurencyjnych rynków. To jak najbardziej mo¿e
przynieœæ nowe mo¿liwoœci kontraktów finansowych dla krajów
o ni¿szych kosztach pracy3.
1. ZRÓ¯NICOWANIE REGIONALNE FRANCJI
Francja jest krajem po³o¿onym w Europie Zachodniej. Od
pó³nocy graniczy z Belgi¹, od pó³nocnego-wschodu z Niemcami,
od wschodu ze Szwajcari¹ i W³ochami, od po³udnia z Hiszpani¹.
Francja posiada tak¿e granice na Morzu Œródziemnym od
po³udniowego-wschodu, na Oceanie Atlantyckim i Kanale La
Manche od zachodu. Kraj ten jest republik¹ parlamentarn¹.
G³ow¹ pañstwa, a zarazem osob¹ sprawuj¹c¹ realn¹ w³adzê wykonawcz¹ jest prezydent. Francja jest najwiêkszym pod wzglêdem terytorialnym pañstwem Unii Europejskiej zajmuj¹cym
3
Kaca E., Problemy gospodarcze Francji – konsekwencje dla UE i Polski,
Biuletyn PISM nr 7 (983), 22 stycznia 2012.
188
obszar 544 000 km2. Liczba ludnoœci osi¹gnê³a poziom 65 mln,
a przyrost naturalny w 2012 r. wyniós³ 0,5%4. Stolic¹ Francji jest
Pary¿ zamieszkiwany przez 2,1 mln mieszkañców (liczba mieszkañców aglomeracji wynosi natomiast 12,1 mln)5. Pary¿ posiada
liczne walory turystyczne oraz kulturowe, jak równie¿ cechy
œwiatowej metropolii biznesowej. Stolica jest siedzib¹ wielu
znacz¹cych firm, licznych organizacji gospodarczych o zasiêgu
miêdzynarodowym, s³ynnych instytucji finansowych, a tak¿e
miejscem najró¿niejszych wystaw, targów i konkursów. We
Francji obowi¹zuje trójpoziomowa struktura podzia³u administracyjnego, na któr¹ sk³adaj¹ siê: regiony (22), departamenty
(96) i gminy (36 300)6. Ponadto funkcjonuje piêæ departamentów
zamorskich, tj. Gwadelupa, Martynika, Gujana Francuska,
Reunion i Mojotta. Rozwój gospodarczy poszczególnych
regionów Francji jest bardzo nierównomierny. Wystêpuj¹ istotne
ró¿nice w poziomie aktywnoœci gospodarczej, wielkoœci oraz
specyfice produkcji, a tak¿e gêstoœci zaludnienia.
Warto przeanalizowaæ tak¿e zró¿nicowanie regionów Francji
pod wzglêdem gêstoœci zaludnienia. Najwy¿szy poziom tego
wskaŸnika posiadaj¹ regiony Ile-de-France, Nord-Pas-de-Calais
oraz Alzacja. S¹ to regiony o charakterze przemys³owym. Natomiast regiony typowo rolnicze maj¹ nisk¹ gêstoœæ zaludnienia
i s¹ to przede wszystkim Owernia, Burgundia, Limousin i Korsyka. We Francji wystêpuje silna koncentracja aktywnoœci gospodarczej w kilku oœrodkach, co przek³ada siê na strukturê
regionaln¹ produktu krajowego brutto (PKB).
4
Notatka informacyjna o Francji i wspó³pracy gospodarczej z Polsk¹,
Ministerstwo Gospodarki, Departament Promocji i Wspó³pracy Dwustronnej,
Warszawa 2012, s. 1.
5
Ibidem.
6
http://pl.wikipedia.org/wiki/Francja#Podzia.C5.82_administracyjny
189
Tabela 1. Gêstoœæ zaludnienia wed³ug regionów Francji
Lp.
Region Francji
Gêstoœæ
zaludnienia Lp.
(os/km2)
Region Francji
Gêstoœæ
zaludnienia
(os/km2)
1 Ile-de-France
883
12 Langwedocja-Roussillon
77
2 Nord-Pas-de-Calais
320
13 Akwitania
68
3 Alzacja
196
14 Franche-Comte
68
4 Górna Normandia
141
15 Poiton-Charentes
62
5 Rodan-Alpy
123
16 Centrum
61
6 PACA
105
17 Midi-Pyrenees
54
7 Bretania
103
18 Szampania-Ardeny
53
8 Lotaryngia
98
19 Owernia
51
9 Pays de la Loire
86
20 Burgundia
51
10 Pikardia
86
21 Limousin
43
11 Dolna Normandia
79
22 Korsyka
29
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych z: Francja. Informator gospodarczy, Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej we Francji, Wydzia³ Ekonomiczno-Handlowy, Pary¿ 2003, s. 15-23.
2. GOSPODARKA FRANCUSKA W LATACH 90.
Francuska gospodarka w latach 90. ubieg³ego wieku nie by³a
w stanie dorównaæ pod wzglêdem tempa wzrostu innym krajom
wysokorozwiniêtym, jak równie¿ nie by³a w stanie wytworzyæ
dostatecznej liczby miejsc pracy. Stopa bezrobocia we Francji od
ponad 20 lat oscyluje na poziomie ok. 10 procent. Dane opisuj¹ce
saldo bilansu na rachunku obrotów bie¿¹cych dobrze oddaj¹
utratê konkurencyjnoœci przez francusk¹ gospodarkê. Na
pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych nadwy¿ka osi¹gnê³a poziom
2-3 proc. PKB, jednak w kryzys Francja wesz³a ju¿ z deficytem.
Kryzys finansowo-gospodarczy na œwiecie w 2008 r. po upadku
banku Lehman Brothers sprawi³, ¿e Francja awansowa³a pod
wzglêdem wielkoœci gospodarki mierzonej nominalnym PKB na
190
pi¹te miejsce na œwiecie wyprzedzaj¹c Wielk¹ Brytaniê. Jeszcze
rok wczeœniej dochód narodowy przypadaj¹cy na g³owê mieszkañca by³ w Wielkiej Brytanii o 10 proc. wy¿szy ni¿ we Francji,
dziœ to Francuzi s¹ istotnie bogatsi. Francuskie pañstwo opiekuje
siê obywatelami od ko³yski do grobu. Nie tylko reguluje rynek,
ale tak¿e inicjuje wielkie ekonomiczne przedsiêwziêcia (budowa
kolei TGV, rozwój energetyki atomowej). Jest równie¿ udzia³owcem banków, firm telekomunikacyjnych, energetycznych i transportowych. Sektor pañstwowy w normalnych warunkach
stanowi obci¹¿enie dla gospodarki, przez co ma miejsce wolniejszy wzrost gospodarczy w porównaniu z innymi du¿ymi krajami, ale w czasie kryzysu nie by³o w nim zwolnieñ, ani obni¿ek
p³ac. Zadzia³a³ jak amortyzator, który z³agodzi³ skutki kryzysu.
Czynnikiem, który mia³ najwiêkszy wp³yw na kszta³towanie siê
koniunktury gospodarki francuskiej w okresie po 2008 r. by³ stale
rosn¹cy popyt inwestycyjny. Nak³ady brutto w œrodki trwa³e w
2009 r. wzros³y o 7,1%, zaœ w 2011 r. wzrost ten osi¹gn¹³ poziom
3,4%. Prognoza na rok 2012 zak³ada³a wzrost inwestycji o 1,6%
do poziomu 5%. Rosn¹ca wartoœæ inwestycji spowodowa³a
poprawê kondycji bran¿y budowlanej, która odnotowa³a
dodatni przyrost produkcji po raz pierwszy od 2009 r.
Tabela 2. Podstawowe wskaŸniki makroekonomiczne gospodarki
Francji w latach 2008-2012 (% zmiana w skali roku)
2008
2009
2010
2011
2012
PKB
WskaŸniki
2,0
-2,6
1,6
1,8
2,0
Konsumpcja prywatna
0,5
0,6
1,7
1,6
1,8
Konsumpcja publiczna
1,7
2,7
1,4
0,6
0,3
Nak³ady brutto na œrodki trwa³e
0,5
-7,1
-1,4
3,4
5,0
îród³o: Notatka informacyjna o Francji i wspó³pracy gospodarczej z Polsk¹,
Ministerstwo Gospodarki, Departament Promocji i Wspó³pracy Dwustronnej, Warszawa 2012, s. 1.
Wydatki rz¹dowe w ka¿dym roku przekraczaj¹ 50 proc. PKB
i do niedawna by³ to najwy¿szy odsetek w Unii Europejskiej.
Z blisko 25 mln pracowników jedna pi¹ta zatrudniona jest w sek-
191
torze pañstwowym. Jeœli uwzglêdniæ wszystkich zatrudnionych
i pobieraj¹cych œwiadczenia spo³eczne Francuzów oka¿e siê, ¿e
dochody niemal po³owy z nich tylko w niewielkim stopniu zale¿¹ od cyklu ekonomicznego (koniunkturalnego). Jeœli do³o¿ymy do tego fundowany przez pañstwo program dop³at do
zakupu nowych samochodów to stanie siê jasne, dlaczego w trakcie recesji konsumpcja we Francji nie spad³a.
Wobec wci¹¿ niepewnych perspektyw trudno bêdzie o inwestycje, wiêc i tutaj ciê¿ar wydatków przynajmniej czêœciowo
wziê³o na siebie pañstwo. Francuski rz¹d nie tylko wspiera klasyczne inwestycje czasów recesji, takie jak rozbudowa infrastruktury transportowej, ale te¿ wy³o¿y³ pieni¹dze na renowacjê
zabytków. Inwestowanie w przysz³oœæ opiera siê na realizacji
Planu Spójnoœci Spo³ecznej oraz reformie finansów publicznych.
Ponadto polityka Prezydenta, jak i Premiera nastawione s¹ na
wspieranie du¿ych firm narodowych, gdy¿ reprezentuj¹ one potencja³ na arenie miêdzynarodowej (s¹ one noœnikami nowych
technologii, a ich towary stanowi¹ przedmiot znacz¹cego
eksportu). Pañstwo jest ponadto ich wiêkszoœciowym
udzia³owcem.
SZCZEGÓ£OWA CHARAKTERYSTYKA SYTUACJI
GOSPODARCZEJ
Wzrost PKB w 2010 r. osi¹gn¹³ poziom 1,4% przy 2,7% recesji
odnotowanej na koniec 2009 r. Tym samym Francji uda³o siê
wyjœæ z kryzysu najg³êbszego od 1945 r. Francuska gospodarka
w 2011 r. zanotowa³a w I kw. wzrost na poziomie 0,9%, w II kw.
spadek o 0,1%, w III kw. wzrost o 0,4%. G³ówne przyczyny wzrostu w III kw. zwi¹zane by³y ze zwiêkszeniem wydatków gospodarstw domowych (o 0,3%). W obliczu spowolnienia gospodarczego w strefie euro, rz¹d zmuszony by³ jednak skorygowaæ
dotychczasowe prognozy wzrostu PKB. Wed³ug za³o¿eñ rz¹du
w 2011 r. wzrost mia³ wynieœæ 1,75%, a w 2012 r. 1,0% (poprzednia prognoza mówi³a o 2% wzroœcie w 2011 r. i 2,25% w 2012 r.)
W latach 2013-2016 wzrost PKB ma utrzymywaæ siê na œredniorocznym poziomie 2,0%. Obok wejœcia Francji na œcie¿kê zrów-
192
nowa¿onego wzrostu gospodarczego, który prze³o¿yæ siê ma na
trwa³¹ poprawê sytuacji na rynku pracy, kluczowym priorytetem rz¹du staje siê trwa³a poprawa stanu finansów publicznych.
Tabela 3. Deficyt bud¿etowy i d³ug publiczny we Francji
w latach 2008-2012
WskaŸniki
2008
2009
2010
2011
2012
Deficyt bud¿etowy (% PKB)
-3,3
-7,5
-7,0
-5,8
-5,3
D³ug publiczny (% PKB)
67,7
78,3
81,7
84,7
86,8
îród³o: Notatka informacyjna o Francji i wspó³pracy gospodarczej z Polsk¹,
Ministerstwo Gospodarki, Departament Promocji i Wspó³pracy Dwustronnej, Warszawa 2012, s. 1.
Z myœl¹ o zwiêkszeniu konkurencyjnoœci francuskiej gospodarki w przysz³oœci, uruchomiono we Francji program tzw. wielkiej po¿yczki, w ramach którego planuje siê przeznaczyæ kwotê
35 mld euro (wraz z wk³adem prywatnym ok. 60 mld euro) w celu sfinansowania nowych, d³ugoletnich inwestycji publicznych.
Inwestycje te maj¹ na celu zapewnienie gospodarce francuskiej
d³ugookresowej przewagi na arenie miêdzynarodowej. Dotycz¹
one piêciu najwa¿niejszych obszarów: konkurencyjnoœæ, szkolnictwo wy¿sze i szkolenia zawodowe (11 mld euro), badania naukowe (8 mld euro), technologie przemys³owe oraz wsparcie
ma³ych i œrednich firm (6,5 mld euro), technologie s³u¿¹ce zrównowa¿onemu i proekologicznemu rozwojowi (5 mld euro), jak
równie¿ rozbudowa infrastruktury teleinformacyjnej (4,5 mld
euro). Równoczeœnie rz¹d podkreœla, i¿ pomimo ciêæ wydatków
w przypadku wiêkszoœci pozycji bud¿etowych w 2011 r. nie
ograniczono nak³adów na szkolnictwo wy¿sze oraz badania
naukowe.
Po silnym wzroœcie bezrobocia w 2009 r. (stopa bezrobocia
wzros³a z 7,8% do 9,5%), w ci¹gu 2010 r. sytuacja na francuskim
rynku pracy ustabilizowa³a siê. Na koniec III kw. 2011 r., stopa
bezrobocia wzros³a do 9,3% (z 9,1% w II kw.) co oznacza, i¿
ponad 2,6 mln osób pozostawa³o bez pracy. W paŸdzierniku
2011 r. liczba bezrobotnych w stosunku do poprzedniego mie-
193
si¹ca wzros³a o 1,2% (34,4 tys. osób). Wed³ug prognoz INSEE stopa bezrobocia na koniec 2011 r. mia³a wynieœæ 9,4%, a w po³owie
2012 r. mia³a wzrosn¹æ do 9,6%. Notowane wskaŸniki bezrobocia
pozostawa³y najwy¿szymi od 2006 r.
W 2010 r. indeks cen towarów i us³ug konsumpcyjnych (CPI)
wzrós³ o 1,5%. Wed³ug prognoz rz¹du na koniec 2011 r. œrednioroczna inflacja mia³a wynieœæ 2,2%, przede wszystkim z uwagi na
obserwowany wzrost cen produktów naftowych, co przek³ada³o
siê z kolei na wiêkszy poziom cen konsumpcyjnych (wczeœniej
zak³adano, i¿ w 2011 r. poziom inflacji nie przekroczy 1,5%).
Kryzys ma silny wp³yw na sytuacjê bud¿etow¹, zarówno po
stronie dochodowej (silny spadek wp³ywów z podatku od
przedsiêbiorstw i podatku VAT), jak i stronie wydatkowej (plan
o¿ywienia, dodatkowe wydatki socjalne zwi¹zane m.in. ze
wzrostem bezrobocia, program wielkiej po¿yczki). Zdaniem
francuskiego rz¹du, wdro¿ony program o¿ywienia gospodarczego przyniós³ efekty w postaci znacz¹cego ograniczenia recesji
(spadek francuskiego PKB w 2009 r. wyniós³ 2,7% PKB, przy
4,0% spadku PKB w strefie euro), chocia¿ jednoczeœnie pogorszy³
siê stan finansów publicznych. Deficyt publiczny na koniec 2010
r. wyniós³ 7,1% PKB osi¹gaj¹c poziom ponad 136 mld euro. Rz¹d
podkreœla³, i¿ uzyskany ostatecznie wynik w odniesieniu do ujemnego salda bud¿etu by³ ni¿szy ni¿ wczeœniejsze prognozy
(w ustawie bud¿etowej na 2010 r. okreœlano jego poziom na 8,5%,
a w za³o¿eniach do ustawy na 2011 r. obni¿ono do 7,7% PKB).
W porównaniu z 2009 r. (7,5% PKB, 142 mld euro) deficyt
w 2010 r. uleg³ obni¿eniu, chocia¿ nadal pozostawa³ na wysokim
poziomie w porównaniu z latami poprzedzaj¹cymi kryzys (3,3%
PKB w 2008 r., 2,7% PKB w 2007 r.) i œredni¹ dla pañstw strefy
euro (5,8% PKB). Wed³ug rz¹dowych prognoz deficyt na koniec
2011 r. nie przekroczy³ progu 5,7% PKB. Rz¹d podkreœla³, i¿ postêpuj¹ca poprawa stanu finansów publicznych wynika³a ze
strategii przyjêtej w nastêpstwie kryzysu gospodarczego, która
opiera³a siê na po³¹czeniu reform s³u¿¹cych wzrostowi gospodarczemu i œcis³ej kontroli wydatków publicznych. Aby zrówno-
194
wa¿yæ finanse publiczne rz¹d za³o¿y³ osi¹gniêcie trzech
kluczowych celów:
a) redukcja deficytu publicznego do poziomu 4,5% PKB w 2012 r.,
3% PKB w 2013 r., 2% w 2014 r., 1% w 2015 r. oraz zlikwidowanie deficytu najpóŸniej w 2016 r.;
b) powstrzymanie, a nastêpnie szybkie obni¿anie poziomu
d³ugu publicznego, który stanowi³ g³ówny hamulec wzrostu
gospodarki francuskiej i czyni³ j¹ zale¿n¹ od rynków finansowych;
c) utrzymania poziomu zatrudnienia, konkurencyjnoœci i ochrony systemu zabezpieczenia spo³ecznego, przy jednoczesnym
wysi³ku s³u¿¹cym konsolidacji finansów publicznych.
Pod koniec 2011 r. rz¹d zaproponowa³ dwa dodatkowe programy w celu obni¿enia deficytu publicznego (sierpieñ i listopad). Pierwszy z nich zak³ada³ wdro¿enie oszczêdnoœciowych
dzia³añ w wysokoœci 11 mld euro (w okresie 2011-2012), drugi
natomiast przewidywa³ wygenerowanie do 2016 r. dodatkowych 17,4 mld euro oszczêdnoœci, w tym 7 mld euro do koñca
2012 r. Obok wprowadzenia zmian podatkowych (obejmuj¹cych
m.in. likwidacjê ulg podatkowych, zamro¿enie niektórych progów i podniesienia niektórych podatków oraz sk³adek spo³ecznych) ponad po³owa z planowanych dzia³añ polega na dalszym
ograniczeniu wydatków zwi¹zanych z funkcjonowaniem pañstwa (nie tylko administracji centralnej, ale i ubezpieczeñ
spo³ecznych oraz samorz¹du terytorialnego). Dodatkowo prowadzone by³y dzia³ania przewidziane w ustawie dot. programowania finansów publicznych na lata 2011-2014 (uchwalonej
w grudniu 2010 r.), w ramach których realizowany by³ m.in. program zastêpowania jedynie po³owy zwalnianych stanowisk
przez urzêdników odchodz¹cych na emerytury. Pozwoliæ ma³o
to w efekcie na obni¿enie liczby etatów o 100 tys. (w okresie
2009-2011), a w ca³ym piêcioletnim okresie (2007-2012) zatrudnienie w administracji zmniejszyæ siê mia³o o 150 tys. osób (7%
ogó³u zatrudnionych) powracaj¹c do poziomu z lat 90.
Globalny wysi³ek zwi¹zany z konsolidacj¹ finansów publicznych w perspektywie 2016 r. uwzglêdniaj¹c wygenerowane osz-
195
czêdnoœci (w tym te zwi¹zane z wprowadzon¹ w 2010 r. reform¹
emerytaln¹) i dodatkowe wp³ywy (m.in. dziêki wdro¿eniu ww.
dwóch programów oszczêdnoœciowych z 2011 r.) szacowany by³
na ok. 115 mld euro, w tym 51,5 mld euro w okresie 2011-2012.
Rz¹d podkreœla, i¿ powrót do stanu równowagi w obszarze finansów publicznych ma w 65% opieraæ siê na dzia³aniach
zwi¹zanymi z obni¿aniem wydatków maj¹c na uwadze, by
dzia³ania te nie zahamowa³y wzrostu i nie odbi³y siê negatywnie
na dochodach obywateli. Udzia³ wydatków publicznych w relacji do PKB ma w 2016 r. wynieœæ 52,8% zamiast obecnych 56,2%.
W przypadku dochodów pañstwa poziom obowi¹zkowych
obci¹¿eñ podatkowych w relacji do PKB na koniec 2012 r. zbli¿y³
siê do wielkoœci sprzed kryzysu (43,7%). W kolejnych latach
zak³ada siê wzrost tego wskaŸnika w taki sposób, aby w 2016 r.
osi¹gn¹³ poziom 46%. Wzrost dochodów pañstwa w kolejnych
latach uzale¿niany by³ jednak od stopnia o¿ywienia koniunktury
w gospodarce.
Poziom zad³u¿enia sektora finansów publicznych w 2010 r.
(administracja centralna, samorz¹dy, sektor ubezpieczeñ
spo³ecznych) liczony wed³ug kryteriów z Maastricht osi¹gn¹³ rekordow¹ wartoœæ 1591,2 mld euro, co oznacza wzrost o 98,5 mld
euro w porównaniu z 2009 r. W relacji do PKB na koniec 2010 r.
d³ug publiczny wyniós³ 82,3% (przy 79,0% w 2009 r. i 68,2%
w 2008 r.). Zad³u¿enie publiczne w ci¹gu I pó³rocza 2011 r.
wzros³o o 101,5 mld euro osi¹gaj¹c skumulowany poziom 1692,7
mld euro (86,2% PKB). Wed³ug prognoz rz¹du zad³u¿enie publiczne do koñca 2013 r. mia³o nieznacznie zmniejszyæ siê i nie przekroczyæ 84,1% PKB. W 2012 r. osi¹gn¹³ poziom 86,2% PKB,
a pocz¹wszy od 2013 r. rz¹d deklarowa³ stopniowe obni¿anie
zad³u¿enia tak, aby do 2016 r. osi¹gn¹æ poziom 79,8% PKB.
WYMIANA HANDLOWA I INWESTYCJE BEZPOŒREDNIE
W 2009 r. udzia³ francuskiego eksportu w œwiatowym eksporcie ogó³em wyniós³ 4,1%. W 2010 r. francuski eksport osi¹gn¹³
wartoœæ 392,9 mld euro (wzrost o 13,6% w stosunku do 2009 r.),
a import 445,2 mld euro (wzrost o 13,8% w stosunku do 2009 r.).
196
Obroty zwiêkszy³y siê o prawie 13%. Deficyt handlowy Francji
wzrós³ do ponad 52,2 mld euro (45,1 mld euro w 2009 r.). Wartoœæ
francuskiego eksportu za trzy kwarta³y 2011 r. wynios³a
317,1 mld euro, a importu 371,3 mld euro. Deficyt handlowy po
dziewiêciu miesi¹cach 2011 r. wyniós³ 54,1 mld euro. Eksport
w trzecim kwartale wzrós³ o +4,6% w stosunku do drugiego
kwarta³u, w którym nast¹pi³ spadek o 0,4%. Odnotowano ogólny
wzrost sprzeda¿y we wszystkich wa¿niejszych ga³êziach przemys³u, z wyj¹tkiem sektora farmaceutycznego (spadek o 1,3%).
Najwiêksz¹ dynamikê wzrostu eksportu odnotowano w ramach
UE (o 4,3%), przede wszystkim z uwagi na zwiêkszony popyt ze
strony W³och, Niemiec i Hiszpanii. Eksport na rynki nowych
pañstw cz³onkowskich, jak równie¿ Grecji, uleg³ natomiast obni¿eniu. Jednoczeœnie nast¹pi³ wzrost importu o 2,4% ogó³em
w porównaniu z drugim kwarta³em 2011 r. (spadek o 0,2%),
w tym o 4,3% w ramach samej UE g³ównie za spraw¹ zwiêkszonego importu z Niemiec (sektor samochodowy, lotniczy i maszyn przemys³owych), Belgii (gaz naturalny) oraz Polski
i Rumunii (przemys³ samochodowy).
Do krajów UE Francja eksportuje 61% swoich towarów, a importuje 59%. Kolejnymi partnerami w wymianie handlowej s¹
kraje Azji (11% w eksporcie i 16% w imporcie), obie Ameryki (odpowiednio 9% i 8%), Europa poza UE (7% i 9%), Afryka (7% i 5%),
Bliski Wschód (4% i 2%), pozosta³e kraje (mniej ni¿ 1% i 2%).
Do najwa¿niejszych partnerów handlowych Francji w eksporcie nale¿¹ w kolejnoœci: Niemcy, W³ochy, Belgia, Hiszpania,
Wielka Brytania, USA, Holandia, Chiny z Hongkongiem, Szwajcaria, Rosja; w imporcie: Niemcy, Chiny z Hongkongiem, Belgia,
W³ochy, Hiszpania, USA, Wielka Brytania, Holandia, Rosja,
Szwajcaria. W 2010 r. Polska dla Francji by³a 12 partnerem zarówno w eksporcie, jak równie¿ w imporcie, a wœród pañstw nale¿¹cych do UE siódmym partnerem.
W 2010 r. najwa¿niejsze pozycje we francuskim eksporcie stanowi³y:
a) œrodki transportu (przemys³ motoryzacyjny i lotniczy): 21,7%;
197
b) wyroby przemys³u mechanicznego, sprzêt elektryczny, elektroniczny i informatyczny: 19,5%;
c) artyku³y sektora rolno-spo¿ywczego: 13%;
d) produkty chemiczne, perfumy i kosmetyki: 12,6%;
e) wyroby przemys³u metalurgicznego i wyroby z metali: 7,6%;
f) farmaceutyki: 7%;
g) wyroby w³ókiennicze, skóry, obuwie: 4,3%.
W 2010 r. najwa¿niejsze pozycje we francuskim imporcie stanowi³y:
a) wyroby przemys³u mechanicznego, sprzêt elektryczny, elektroniczny i informatyczny: 21%;
b) œrodki transportu: 15,3%;
c) paliwa i surowce energetyczne, energia elektryczna, odpady:
10,3%;
d) artyku³y sektora rolno-spo¿ywczego: 9%;
e) produkty chemiczne, perfumy i kosmetyki: 8,6%;
f) wyroby przemys³u metalurgicznego i wyroby z metali: 7,6%;
g) wyroby w³ókiennicze, skóry, obuwie: 6,2 %;
h) farmaceutyki: 5%.
Francja jest jednym z czo³owych inwestorów œwiata i jednym
z g³ównych krajów pod wzglêdem nap³ywu inwestycji. Du¿a
atrakcyjnoœæ rynku francuskiego powoduje wysok¹ wartoœæ corocznie nap³ywaj¹cego na ten rynek kapita³u, jak równie¿ iloœæ
tworzonych miejsc pracy.
Wed³ug Banku Francji, w 2010 r. francuskie inwestycje za granic¹ (przep³ywy netto) wynios³y 50,7 mld euro (61,2 mld euro
w 2009 r.). Inwestycje zagraniczne we Francji (przep³ywy netto)
w 2010 r. wynios³y 12,8 mld euro (11, 6 mld w 2009 r.). Na koniec
2010 r. skumulowana wartoœæ francuskich BIZ za granic¹ (liczona wg wartoœci ksiêgowej inwestycji) wynios³a 858,2 mld euro
(774,8 mld euro w 2009 r.). Francuscy inwestorzy lokowali œrodki
finansowe g³ównie w krajach UE (60% ogó³u inwestycji: w tym w
Belgii 15,5%, Holandii 10,2%, Wielkiej Brytanii 9,8%, Niemczech
6,4%, W³oszech 4,8%, Luksemburgu 3,5%,), USA (17,5%) i Szwajcarii (3,4%). W przypadku skumulowanych BIZ we Francji ich
wartoœæ na koniec 2010 r. wynios³a 435,6 mld euro (liczona
198
wg wartoœci ksiêgowej), co oznacza³o 3% wzrost w stosunku do
2009 r. (423,6 mld euro). Najwa¿niejszymi inwestorami we Francji pozostawa³y pañstwa UE (61% ogó³u inwestycji: w tym Wielka Brytania 17,6%, Niemcy 14,2%, Holandia 6,4%, Luksemburg
6,3 %, Belgia 5,8%, W³ochy 4,2%), jak równie¿ USA (22,5%)
i Szwajcaria (7,7%).
3. G£ÓWNE SEKTORY GOSPODARKI
Przemys³ stanowi wa¿ny dzia³ gospodarki francuskiej. Dostarcza on oko³o 80% wartoœci eksportu. Ostatnia dekada przynios³a znacz¹ce przemiany w tym sektorze. Nastêpowa³y one
przede wszystkim w wyniku restrukturyzacji oraz ci¹gle postêpuj¹cej automatyzacji pracy. Przemiany te sprawi³y, ¿e sektor
przemys³owy straci³ miejsca pracy na rzecz sektora us³ug (m.in.
handlu, transportu, ³¹cznoœci i turystyki). Prowadzona jest polityka gospodarcza, której celem jest rozwijanie nowoczesnych
ga³êzi przemys³u. Francja to jeden z najbardziej uprzemys³owionych krajów œwiata. W przemyœle znajduje zatrudnienie ponad
3,7 mln osób (co stanowi ok. 15% ogó³u zatrudnionych). Istotniejszymi ga³êziami tej dziedziny gospodarki s¹: przemys³ elektromaszynowy, przemys³ przetwórstwa surowców, przemys³
chemiczny oraz farmaceutyczny Siln¹ pozycjê na rynku œwiatowym charakteryzuj¹ siê koncerny telekomunikacyjne i technologii informacyjnych (m.in.: France Télécom, SFR, Vivendi,
Alcatel-Lucent, Thomson) oraz przemys³u lotniczego i kosmicznego (EADS, Dassault, Arianespace). Francuskie marki motoryzacyjne maj¹ oko³o 20% udzia³ w rynku (PSA, Renault).
Przemys³ samochodowy powi¹zany jest z bliŸniaczymi bran¿ami, w tym z bran¿¹ oponiarsk¹ (Michelin) i wspó³prac¹ z licznymi podwykonawcami (Faurecia, Valeo). Francuska gospodarka
opiera siê na dominuj¹cym sektorze prywatnym (prawie 2,5 mln
zarejestrowanych przedsiêbiorstw) po³¹czonym ze znaczn¹
(choæ stale zmniejszaj¹c¹ siê) ingerencj¹ pañstwa w gospodarkê
oraz sektorem publicznym. Rz¹d nadal posiada znaczny wp³yw
199
na kluczowe segmenty gospodarki, szczególnie infrastrukturê.
Ponadto pañstwo posiada tak¿e udzia³y w przedsiêbiorstwach
kolejowych, lotniczych, energetycznych oraz telekomunikacyjnych7. W 2011 r. wartoœæ ca³kowitej produkcji przemys³owej
(wraz z przemys³em wydobywczym) wynios³a 865,2 mld euro
(809,7 mld euro w 2009 r., 942,4 mld euro w 2008 r.). Niezwykle
wa¿na pozostaje dla francuskiej gospodarki bran¿a motoryzacyjna. Szacuje siê, ¿e udzia³ marek francuskich w europejskim rynku samochodowym siêga ponad 20%. W sektorze motoryzacyjnym wytwarzane jest ponad 2% francuskiego PKB i zatrudnionych jest bezpoœrednio 230 tys. osób. Rz¹dowy plan pomocy
dla przemys³u samochodowego pozwoli³ na ograniczenie spadku krajowego popytu spowodowanego przez kryzys œwiatowy.
Rok 2009 r. pozwoli³ na znalezienie grupy nabywców samochodów osobowych o 10,7% wiêkszej ni¿ w roku poprzednim. Grupa PSA sprzeda³a 717 tys. pojazdów. Peugeot zanotowa³ wzrost
o 9,8%, a Citroën wzrost o 17,4%, natomiast grupa Renault
osi¹gnê³a wzrost o 14,9%8. Wa¿nymi ga³êziami s¹:
• Przemys³ elektromaszynowy (Schneider Electric) i przemys³
przetwórstwa surowców (Saint-Gobain, ArcelorMittal).
Francuski przemys³ farmaceutyczny (Sanofi-Aventis, Pierre
Fabre, Servier) jest najwiêkszy w UE (produkcja 26,2 mld
euro). Siln¹ pozycjê na œwiatowym rynku maj¹ koncerny telekomunikacyjne i technologii informacyjnych (France
Télécom, SFR, Vivendi, Alcatel-Lucent, Thomson), bran¿y
chemicznej, przemys³u lotniczego (EADS, Dassault), czy kosmicznego (Arianespace). Francja przoduje tak¿e w produkcji
artyku³ów luksusowych w postaci odzie¿y, wyrobów jubilerskich, bi¿uterii, galanterii skórzanej, kosmetyków (m.in.
LVMH, l’Oréal, Chanel, Hermès). Udzia³ francuskich marek
w europejskim rynku motoryzacyjnym wynosi ponad 20%
(PSA, Renault).
7
http://paris.trade.gov.pl/pl/france/article/detail,1356,Sytuacja_gospodarcza_Francji.html
8
http://ccifp.pl/baza-firm/informacje-o-rynku-francuskim/informacje-ekonomiczne-o-francji/
200
Sektor budowlany zatrudnia³ w 2010 r. ponad 1,8 mln osób.
W bran¿y budowlanej dzia³a ponad 400 tys. przedsiêbiorstw.
Pocz¹wszy od 2008 r. wartoœæ produkcji bran¿y budowlanej
stopniowo siê obni¿a, w 2010 r. wynios³a ona 256,9 mld euro,
przy 267,3 mld euro w 2009 r. i 284,2 mld euro w 2008 r. Na
Francjê przypada 15% ziem uprawnych UE, a udzia³ Francji
we wspólnotowej produkcji rolnej wynosi ponad 18%.
• Rolnictwo, leœnictwo i rybo³ówstwo obejmuje 2,9% osób
pracuj¹cych w gospodarce (750 tys. zatrudnionych). Po wyraŸnym spadku wartoœci produkcji ca³ego sektora w 2009 r. do
74,2 mld euro (przy 80,5 mld euro w 2008 r.) na koniec 2010 r.
odnotowano ponowny jej wzrost do poziomu 78,2 mld euro,
co czyni Francjê najwiêkszym producentem rolnym UE.
W przypadku tylko dzia³alnoœci rolniczej w 2010 r. wartoœæ
produkcji rolnej wzros³a o 7,5% (do 65,7 mld euro, przy 61,1 mld
euro w 2009 r.). Poprawa ta zawdziêczana jest jednak silnemu
wzrostowi cen produktów rolnych w 2010 r. (o 10,4%), gdy¿
wielkoœæ produkcji rolnej ogó³em uleg³a obni¿eniu (o 2,5%).
• Turystyka jest jednym z wa¿niejszych sektorów francuskiej
gospodarki. W 2010 r. liczba przyjazdów w celach turystycznych wynios³a 76,0 mln, przy 76,8 mln w 2009 r. i 79,2 mln
w 2008 r. W sektorze turystycznym dzia³a ponad 227 tys.
podmiotów (hotele, domy wczasowe, restauracje, agencje
podró¿y), w których zatrudnienie znajduje ponad 560 tys.
osób. W 2010 r. wp³ywy z tytu³u turystyki miêdzynarodowej
wynios³y 46,3 mld USD, a w 2009 r. 49,4 mld USD. Francja pozostaje najchêtniej odwiedzanym krajem na œwiecie, choæ
pod wzglêdem wp³ywów z tego tytu³u, zajmuje trzecie miejsce za USA i Hiszpani¹.
• Energetyka udzia³ jej w PKB Francji wynosi oko³o 2%. Francja jest drugim œwiatowym producentem energii j¹drowej
(75% energii elektrycznej kraju pochodzi z tego Ÿród³a) oraz
pierwszym w Europie eksporterem energii elektrycznej. Najwa¿niejszymi przedsiêbiorstwami dzia³aj¹cymi w sektorze
energetycznym s¹: EdF (Electricité de France), GdF Suez (dawny Gaz de France), Total (petrochemia) i Areva (energetyka
•
201
j¹drowa). WskaŸnik niezale¿noœci energetycznej dla Francji
wynosi oko³o 50%. Dywersyfikacja Ÿróde³ zaopatrzenia zapewnia wysoki poziom bezpieczeñstwa energetycznego kraju.
W 2010 r. produkcja energii elektrycznej we Francji wynios³a
550,2 TWh (energia j¹drowa – 407,9 TWh, energia wodna –
67,6 TWh, pozosta³e Ÿród³a odnawialne – 15,2 TWh).
• Sektor bankowy i finansowy zatrudnia ponad 800 tys. pracowników i tworzy oko³o 5% PKB. Najwiêksze francuskie instytucje sektora bankowego to BNP Paribas, Société Générale,
BPCE, Crédit Agricole, Crédit Mutuel i Dexia. Na prze³omie
2008 i 2009 r. zagro¿one niewyp³acalnoœci¹ banki otrzyma³y
wsparcie publiczne, które w 2010 r. zosta³o zwrócone. Zysk
netto za 2010 r. osi¹gniêty przez najwiêkszy BNP Paribas wyniós³ 7,8 mld euro (5,8 mld w 2009 r.), w przypadku Société
Générale osi¹gn¹³ poziom 3,9 mld euro (0,7 mld w 2009 r.),
a grupy BPCE 3,6 mld euro (0,5 mld w 2009 r.). Wyniki ostatnich testów odnoœnie spe³niania podwy¿szonych wymogów
kapita³owych przez 4 najwiêksze podmioty (BNP Paribas,
BCPE, Crédit Agricole i Société Générale) reprezentuj¹ce 80%
sektora bankowego we Francji wskazuj¹, i¿ wymagaj¹ one
dokapitalizowania kwot¹ 7,3 mld euro (do czerwca 2012 r.).
4. UCZESTNICTWO W WIELOSTRONNYCH
ORGANIZACJACH I POROZUMIENIACH
O CHARAKTERZE EKONOMICZNYM
Francja jest jednym z 20 pañstw-za³o¿ycieli OECD, wykazuj¹c znaczne zaanga¿owanie w prace tej organizacji. Od 1995 r.
Francja jest równie¿ cz³onkiem Œwiatowej Organizacji Handlu
(WTO). Francja nale¿y tak¿e do grona pañstw G8 i G20. W 2011 r.
Francja przewodniczy³a pracom grupy G20 (ich podsumowaniem by³ szczyt w Cannes, 3-4 listopada 2011 r.), równolegle kieruj¹c pracami G8. Francja rozgraniczy³a tematykê podejmowan¹
na forach obu grup, przy czym obszar prac G20 nakierowany by³
202
œciœle na sprawy gospodarcze, a agenda G8 obejmowa³a g³ównie
kwestie polityczne z rozszerzeniem o problematykê technologii
teleinformatycznych, czy bie¿¹ce wydarzenia, tj. miêdzynarodowa sytuacja gospodarcza oraz bezpieczeñstwo j¹drowe.
W przypadku G8 najwa¿niejszym wydarzeniem by³ szczyt
przywódców w Deauville (26-27 maja 2011 r.), na którym, oprócz
kwestii politycznych, omawiano szereg bie¿¹cych zagadnieñ
ekonomicznych (miêdzynarodowa sytuacja gospodarcza, bezpieczeñstwo j¹drowe, negocjacje klimatyczne, negocjacje handlowe w ramach Rundy WTO). Z inicjatywy Francji po raz
pierwszy G8 zajê³o siê problematyk¹ Internetu. W tym celu Francja zorganizowa³a m.in. specjaln¹ konferencjê w Pary¿u (24-25
maja br.), której tematem przewodnim by³ wp³yw Internetu i technologii teleinformatycznych na gospodarkê. Zdecydowano
m.in. o potrzebie organizowania corocznych spotkañ przywódców G8 z zarz¹dcami sieci internetowej. W Marsylii (9 wrzeœnia)
odby³o siê spotkanie ministrów finansów i prezesów banków
centralnych (w formule) G7 poœwiêcone problemowi s³abego
wzrostu gospodarczego na œwiecie i dalszym dzia³aniom
s³u¿¹cym zapewnieniu globalnej stabilnoœci finansowej. Przy
okazji narady w Marsylii Francja zorganizowa³a (10 wrzeœnia
br.) spotkanie ministrów finansów w formule G8 z pañstwami
tzw. Partnerstwa z Deauville, inicjatywy zapocz¹tkowanej na
szczytu przywódców w Deauville. Efektem obrad by³o przyjêcie
postanowieñ odnoœnie kwestii finansowania Partnerstwa, które
s³u¿y g³ównie podtrzymaniu demokratycznych przemian w pañstwach Afryki Pó³nocnej i na Bliskim Wschodzie.
Francja obejmuj¹c przewodnictwo w G20 wskaza³a na 6 kluczowych priorytetów swojej prezydencji, wœród których znalaz³a siê reforma miêdzynarodowego systemu walutowego,
wzmocnienie regulacji finansowych, walka z fluktuacj¹ cen surowców, wsparcie zatrudnienia i wzmocnienie spo³ecznego wymiaru globalizacji, walka z korupcj¹ oraz polityka rozwojowa.
Francuska prezydencja zorganizowa³a w 2011 r. szereg spotkañ eksperckich na szczeblu ministrów G20, m.in. ministrów
ds. finansów (luty, kwiecieñ, paŸdziernik), rolnictwa (czerwiec),
203
zatrudnienia (wrzesieñ) oraz rozwoju (wrzesieñ). Francja zapocz¹tkowa³a równie¿ m.in. dyskusjê nt. reformy miêdzynarodowego systemu monetarnego oraz koniecznoœci zwiêkszenia zasobów MFW. W wyniku ustaleñ podjêtych na szczycie przywódców G20 w Cannes opublikowano m.in. „Plan dzia³ania na rzecz
wzrostu i zatrudnienia” (Action Plan for Growth and Jobs) oraz
listê kluczowych 29 banków, które powinny byæ objête szczególnym nadzorem z uwagi na fakt, i¿ ich dzia³alnoœæ niesie ze sob¹
szczególnie wysokie ryzyko systemowe. Przyjêto tak¿e listê
11 pañstw, które uznaje siê za raje podatkowe oraz podpisano
porozumienie o œciœlejszej wspó³pracy, maj¹ce na celu ograniczenie zjawiska uchylania siê od p³acenia podatków. Jednym z ustaleñ szczytu by³o tak¿e powo³anie „task force” ds. zatrudnienia.
W obszarze polityki rozwojowej w Cannes przyjêto m.in. listê
pierwszych 11 projektów infrastrukturalnych, które maj¹ przyczyniæ siê do rozwoju i integracji najbiedniejszych regionów
œwiata. Zapowiedziano równoczeœnie dalsz¹ dyskusjê nad globalnym podatkiem od transakcji finansowych, którego wprowadzenie wspiera Francja. W Cannes podjêto równie¿ decyzjê
o powo³aniu trójki pañstw, która zapewni ci¹g³oœæ prac G20.
W 2012 r. bêdzie to Francja, Meksyk (pe³ni¹cy aktualnie przewodnictwo w G20) oraz Rosja (obejmie przewodnictwo w listopadzie 2012 r.). Podsumowanie wszystkich inicjatyw podejmowanych w trakcie francuskiej prezydencji G8/G20 znajduje siê
na stronie www.g20-g8.com/.
5. STOSUNKI GOSPODARCZE
POLSKO-FRANCUSKIE
Francja jest dla Polski czwartym partnerem handlowym
z udzia³em na poziomie 5,6% we wzajemnych obrotach, podczas
gdy Polska dla Francji pozostaje dwunastym partnerem handlowym z udzia³em na poziomie 1,6%.We wzajemnych obrotach
widoczna jest tendencja do ³agodzenia negatywnych skutków
gospodarczego kryzysu ogólnoœwiatowego. O ile w 2009 r. wza-
204
jemne obroty spad³y o ok. 15% w stosunku do roku poprzedniego, to na koniec 2010 r. odnotowano powrót do poziomu z 2008 r.
W 2010 r. polsko-francuska wymiana handlowa osi¹gnê³a
wartoœæ 13,7 mld euro, przy czym eksport Polski do Francji wyniós³ 8,0 mld, a import Polski z Francji wyniós³ 5,7 mld. Tym samym nadwy¿ka na korzyœæ Polski ukszta³towa³a siê na nienotowanym dotychczas poziomie 2,3 mld euro. W tym samych
okresie dynamika polskiego eksportu do Francji osi¹gnê³a poziom 117,6%, zaœ dynamika importu z Francji wynios³a 113,5%.
Francja pozostaje dla Polski drugim klientem (po Niemczech)
z udzia³em 6,8% oraz pi¹tym dostawc¹ (po Niemczech, Rosji,
Chinach i W³oszech) z udzia³em 4,4%.
Jeœli chodzi o polski eksport do Francji, to znacz¹co rozwinê³a
siê paleta wyrobów elektro-maszynowych (urz¹dzenia mechaniczne, samochody i sprzêt transportowy, przyrz¹dy pomiarowe
i narzêdzia, sprzêt elektroniczny i elektryczny, aparatura radiowo-telewizyjna, artyku³y gospodarstwa domowego, sprzêt obronny) – stanowi³y 55% wartoœci eksportu, a ponadto wyroby
chemiczne (nawozy, detergenty, farmaceutyki, tworzywa sztuczne, kauczuk, guma), artyku³y rolno-spo¿ywcze (¿ywiec, produkty roœlinne, zdrowa ¿ywnoœæ, napoje i alkohole, wyroby
tytoniowe), wyroby drzewno-papiernicze (meble, domy drewniane, stolarka budowlana, kartony i opakowania), wyroby
metalurgiczne (¿elazo i stal, miedŸ, aluminium), produkty mineralne i wyroby ceramiczne (koks, wêgiel, cement, szk³o), wyroby
ró¿ne (meble specjalistyczne, domy prefabrykowane, oœwietlenie, zabawki, artyku³y sportowe).
Z kolei francuski eksport do Polski zdominowany jest przez
bogat¹ grupê wyrobów elektro-mechanicznych (wyroby przemys³u samochodowego, maszyny i urz¹dzenia przemys³owe,
sprzêt elektryczny i elektroniczny) oraz chemiczne (produkty
farmaceutyczne, nawozy, kauczuk, tworzywa sztuczne, kosmetyki). Te dwie grupy towarowe stanowi¹ 70% wartoœci francuskiego eksportu na rynek polski. Pozosta³e bran¿e towarowe, jak
metalurgiczna, rolno-spo¿ywcza, paliwowo-energetyczna, w³ókiennicza, maj¹ mniejsze znaczenie.
205
INWESTYCJE FRANCUSKIE W POLSCE
Inwestycje francuskie w Polsce ulokowane s¹ przede wszystkim w czterech dziedzinach: w telekomunikacji – 25% w przemyœle – 28%, w energetyce – 13% oraz w wielkich sieciach dystrybucji
handlowej – 15%. Inne dziedziny francuskiego zaanga¿owania
w Polsce to: budownictwo, us³ugi finansowo-ubezpieczeniowe,
hotelarstwo, przetwórstwo rolno-spo¿ywcze, ciep³ownictwo
i us³ugi komunalne, nieruchomoœci, media. Uwzglêdniaj¹c równie¿ spor¹ iloœæ ma³ych i œrednich firm francuskich na rynku polskim, generalnie skumulowany kapita³ zaanga¿owany przez
spó³ki francuskie na koniec 2010 r. szacuje siê na 16,5 mld euro
(udzia³ Francji na poziomie 12%).
Tym samym Francja utrzymuje pozycjê trzeciego inwestora
zagranicznego w Polsce. Na rynku polskim ulokowanych jest ok.
900 francuskich podmiotów gospodarczych, z czego 10% to du¿e
firmy inwestycyjne. Firmy francuskie pozostaj¹ jednym z najwiêkszych zagranicznych pracodawców (ok. 170 tys. miejsc pracy). Inwestycje francuskie w Polsce znacz¹co przyczyniaj¹ siê do
wzrostu polskiego eksportu (ponad 50% towarów wytwarzanych przez firmy francuskie w Polsce kierowane jest na eksport).
POLSKIE US£UGI WE FRANCJI
Polska jest w czo³ówce krajów œwiadcz¹cych us³ugi na rynku
francuskim. Polskie firmy w miarê swobodnie realizuj¹ swoje
kontrakty we Francji. Dominuj¹ca wiêkszoœæ tych firm reprezentuje bran¿ê budowlano-monta¿ow¹ (67%), w mniejszym stopniu
us³ugi przemys³owe (16%), a nastêpnie us³ugi w sferze handlu,
hotelarstwa i gastronomii (10%). Polskie firmy wykazuj¹ rosn¹ce
zainteresowanie francuskim rynkiem us³ug, realizuj¹ coraz wiêksze kontrakty, uczestnicz¹ w bran¿owych targach zaœ w mniejszym stopniu uczestnicz¹ w przetargach publicznych, co wynika
z ograniczeñ wewnêtrznych. Generalnie polskie firmy ciesz¹ siê
dobr¹ opini¹ wœród partnerów francuskich.
Nale¿y równie¿ zauwa¿yæ, ¿e obok typowych zawodów
budowlano-monta¿owych i przemys³owych, istnieje nadal zapo-
206
trzebowanie na polski personel medyczny (lekarze niektórych
specjalnoœci, stomatolodzy, pielêgniarki, fizykoterapeuci), na
kierowców samochodów ciê¿arowych oraz sezonowo na
pracowników do robót pomocniczych w rolnictwie.
6. PRZYSZ£OŒÆ
Czêœciowym rozwi¹zaniem problemów finansowych zdaje
siê byæ tak¿e reforma systemu emerytalnego i podwy¿szenie
wieku, Prognozuje siê, ¿e w ten sposób system emerytalny zostanie zrównowa¿ony do 2020 r. Ponadto sytuacjê ma uspokajaæ
równie¿ projekt Programu Stabilnoœci na lata 2011-2014 prezentuj¹cy aktualn¹ sytuacjê gospodarcz¹, œredniookresow¹ projekcjê makroekonomiczn¹ wraz z prognoz¹ bud¿etow¹. Wed³ug
prezentowanego scenariusza, w 2013 r. Francja zamierza³a
spe³niæ kryterium deficytu bud¿etowego (wg tzw. wskaŸników
Maastricht) nie przekraczaj¹cego progu 3% PKB i obni¿yæ go do
poziomu 2% PKB w 2014 r. Rz¹d zapowiada dalsze wzmocnienie
nadzoru nad wszystkimi wydatkami publicznymi oraz kontynuacjê reform strukturalnych rozpoczêtych w 2007 r. Narodowy
Program Reformy Francji 2011-2014 to kolejny dokument opracowany przez francuski rz¹d. Zaprezentowane w nim zosta³y
problemy, w których potrzebne s¹ rozwi¹zania systemowe i postawiono cele niezbêdne do pobudzenia wzrostu gospodarczego. Zakres Programu odnosi siê do finansów publicznych,
innowacji, badañ i rozwoju oraz kszta³cenia, rozwoju przedsiêbiorstw, rynku konsumentów, rynku pracy, kwestii socjalnych
obywateli i walki z ubóstwem9.
Francuska gospodarka zmaga siê z niskim stopniem konkurencyjnoœci. Jest to konieczne do zrozumienia obecnych problemów francuskiej gospodarki. Ranking Œwiatowego Forum
Ekonomicznego nadal plasuje Francjê na 18 miejscu. Jednak
9
http://paris.trade.gov.pl/pl/france/article/detail,1356,Sytuacja_ gospodarcza_Francji.html
207
dzieje siê tak g³ównie ze wzglêdu na bardzo dobrze rozwiniêt¹
infrastrukturê, rozmiar rynku i zaawansowanie techniczne. We
Francji charakterystyczne jest to, i¿ stosunkowo wysoka jest
p³aca minimalna, krótki tydzieñ pracy, rynek pracy wykazuje
ma³¹ elastycznoœæ i doœæ wysoki pozostaje stopieñ obci¹¿eñ podatkowych i sk³adkowych przedsiêbiorstw. Wskazuje siê, ¿e
skala redystrybucji jest we Francji najwy¿sza w ca³ej Unii Europejskiej. Jak pokazuj¹ wyliczenia stanowi to ok. 55 procent produktu krajowego. Ponadto przedsiêbiorcy do ka¿dych 100 euro
przeznaczonych na wyp³aty dla pracowników dok³adaj¹ oko³o
50 euro w postaci sk³adek ubezpieczeniowych. Makroekonomiczne statystyki Francji prezentuj¹, ¿e deficyt handlowy wyniós³
w ubieg³ym roku 70 mld euro, co stanowi ok. 3,5 procent produktu krajowego. Zaœ w rachunku bie¿¹cym bilansu p³atniczego
deficyt pozostaje nawet mniejszy. Na poprawê sytuacji maj¹
wp³yw dochody m. in. z turystyki. Jednak pojawia siê problem finansów publicznych. D³ug stale powiêksza siê, poniewa¿ deficyt
maleje zbyt wolno. Gorzej z finansami publicznymi. D³ug roœnie,
gdy¿ deficyt zmniejsza siê zbyt wolno. Warto podkreœliæ fakt, ¿e
do tej pory w znacznej mierze rynek krajowy podtrzymywa³
wzrost gospodarczy, g³ównie konsumpcja indywidualna. Niestety przy blisko 10% bezrobociu czynnik ten zosta³ silnie ograniczony. W 2011 r. konsumpcja prywatna zanotowa³a wzrost
o zaledwie 0,4 proc. W takiej sytuacji albo funkcjê konsumpcji
indywidualnej przejmie eksport, albo pojawi siê problem stagnacji. Wedle aktualnej polityki pañstwa maj¹ byæ tworzone nowe
miejsca pracy (np. w edukacji, policji i wymiarze sprawiedliwoœci), nale¿y blokowaæ redukcje zatrudnienia (obowi¹zek znalezienia inwestora w przypadku zamykania fabryki) oraz preferowaæ sta³e umowy o pracê zamiast czasowych. Kolejnym problemem francuskiej gospodarki jest niesprzyjaj¹cy klimat i przepisy
dotycz¹ce podejmowanych inwestycji. Dlatego te¿ poziom inwestycji kszta³tuje siê na doœæ niskim poziomie. Raport Komisji
Europejskiej podaje jeszcze inne czynniki: konkurencja pozostaje
s³aba zarówno w handlu detalicznym i przemys³ach sieciowych
(energetyce, telekomunikacji oraz w przemyœle gazowym).
208
Ponadto p³ace nominalne rosn¹ szybciej ni¿ produktywnoœæ,
a niska zyskownoœæ firm francuskich ogranicza inwestycje10.
Sytuacji francuskiej gospodarki nie poprawia te¿ fakt i¿
w³adze chc¹ zmniejszaæ deficyt bud¿etowy podnosz¹c podatki.
Jednak s¹dzi siê, ¿e takie dzia³ania zamiast zmniejszenia
zad³u¿enia przynios¹ decyzje wielu firm o przeniesieniu produkcji, co bêdzie wi¹za³o siê ze znacznym wzrostem bezrobocia.
Deficyt bud¿etowy zatem zmniejszany ma byæ g³ównie przez
podwy¿szenie podatków, a nie poczynienie oszczêdnoœci w wydatkach pañstwa. Zapad³y równie¿ decyzje o likwidacji ulg fiskalnych dla przedsiêbiorstw. Ju¿ teraz aktualny sta³ siê problem
francuskich milionerów, którzy zdecydowali siê opuœciæ kraj, by
unikn¹æ wysokich podatków. Wymienia siê tu m.in.: Bernarda
Arnault (w³aœciciel marek Louis Vuitton, Christian Dior, Givenchy czy Kenzo), w³aœcicieli domu mody Chanel, sieci sklepów
Auchan, czy klan Peugeotów. Te same motywy mieli równie¿
Charles Aznavour, Johnny Hallyday czy Gérard Depardieu. Szacunki pokazuj¹, ¿e ju¿ niemal tysi¹ce francuskich rodzin z wielkimi fortunami przenios³o siê poza granice kraju11.
Polityka François’a Hollande’a ukierunkowana zosta³a na
walkê z bezrobociem. Rz¹d podj¹³ siê wprowadzenia dwóch nowych rodzajów umów o pracê z dop³atami z bud¿etu pañstwa,
zatwierdzono tak¿e program maj¹cy na celu redukcjê bezrobocia
wœród m³odzie¿y. Reforma rynku pracy wi¹¿e siê tak¿e ze
zmian¹ kodeksu pracy. Mówi siê o uproszczeniu procedur zwolnieñ, kwestii opodatkowania dochodów pochodz¹cych z krótkoterminowych umów o pracê. WyraŸne pozostaje d¹¿enie do
poszukiwania rozwi¹zañ, których celem jest zwiêkszenie ochrony pracownika w zamian za uelastycznienie przepisów odnoœnie
zatrudniania, zwalniania, ustalania wynagrodzeñ i d³ugoœci
czasu pracy.
10
Aleksandrowicz P., Francja podziwia Niemcy, ale gospodarki nie reformuje,
08.2012, [http://m.obserwatorfinansowy.pl].
11
Bielecki J., Plan Hollande’a zniszczy francusk¹ gospodarkê, Dziennik Gazeta
Prawna, 2012.10.01
209
Próby zmniejszania deficytu odnosz¹ siê zarówno do zwiêkszania podatków, ale tak¿e do realizacji planu redukcji wydatków bud¿etowych. Konieczne wydaje siê tak¿e klarowniejsze
zakrojenie reformy systemu emerytalnego i w³aœciwa ocena prawdopodobieñstwa utrzymania stabilnoœci finansów publicznych. Model proponowanych zmian odnosi siê do równowa¿enia finansów publicznych, d¹¿enia do zwiêkszenia konkurencyjnoœci Francji na rynkach zagranicznych i stopniowego
zmniejszania du¿ego bezrobocia strukturalnego.
Zapowiedziane reformy maj¹ pobudziæ mechanizmy napêdzaj¹ce rozwój kraju. Wymienia siê w³aœnie tutaj ustawê o zagospodarowaniu przestrzennym i budownictwie mieszkaniowym,
która ma stworzyæ lepsze warunki do budowy mieszkañ socjalnych. Maj¹ pojawiæ siê uregulowania kwestii dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, badañ naukowych, nauczania i szkoleñ oraz
rozbudowy infrastruktury transportowej zw³aszcza w rejonie
Pary¿a. Reformy maj¹ tak¿e dotyczyæ niezbêdnych zmian
w s³u¿bie zdrowia i opiece spo³ecznej, a tak¿e w ordynacji wyborczej i s¹downictwie12.
W strefie euro pog³êbiaj¹ siê nie tylko ró¿nice miêdzy Niemcami a peryferyjnymi gospodarkami. Francja, czyli druga najwiêksza gospodarka Europy, nabiera coraz wiêcej cech pañstw
uchodz¹cych za najs³absze ogniwo Starego Kontynentu. Jeszcze
mniej optymistyczne dane p³yn¹ z gie³dy. Na ocenê tej sytuacji
ma wp³yw stwierdzenie, ¿e rynek kapita³owy wyprzedza koniunkturê realnej gospodarki, a to zachowanie francuskiego indeksu nie obrazuje dobrej sytuacji. Jak wskazuj¹ dane z 2011 r.
i 2012 r. na francuskim rynku akcji bessa nadal trwa. Du¿ym problemem gospodarki francuskiej jest jej zamkniêtoœæ. Francja
z eksportem stanowi¹cym tylko niewiele ponad 25 % PKB znajduje siê na siê na szarym koñcu Europy. A w rankingu za ni¹ plasuje siê tylko Grecja. Kolejnym s³abym punktem gospodarki
francuskiej jest d³ug pañstwa. O ile relacja d³ugu pañstwa do
12
Analiza Economist Unit Francja bêdzie pobudzaæ wzrost gospodarki na
15 sposobów [http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/analizy/francjabedzie-pobudzac-wzrost-gospodarki-na-15-sposobow/].
210
PKB wahaj¹ca w siê w granicach 85% nie jest jeszcze niekorzystnym wskaŸnikiem, to sytuacja zmienia siê w przypadku po³¹czenia zad³u¿enie wykazywanego przez sektor prywatny i publiczny. Jest on ju¿ mniej korzystny, a nawet wykazuje wartoœci wy¿sze ni¿ ma to miejsce w przypadku W³och i stanowi ok. 250%
PKB13.
BIBLIOGRAFIA
Aleksandrowicz P., Francja podziwia Niemcy, ale gospodarki nie reformuje, 08.2012, [http://m.obserwatorfinansowy.pl].
Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej we Francji, Francja 2011
przewodnik gospodarczy, Pary¿ grudzieñ 2010 r.
Analiza Economist Unit Francja bêdzie pobudzaæ wzrost gospodarki na 15 sposobów.
Bielecki J., Plan Hollande’a zniszczy francusk¹ gospodarkê,
Dziennik Gazeta Prawna, 2012.10.01.
Dzia³ania wspieraj¹ce rozwój gospodarczy oraz przedsiêbiorców w wybranych pañstwach cz³onkowskich OECD, Ministerstwo Gospodarki, Sekretariat Ministra, Warszawa 2011.
Elman P., Terlikowski M., Ambicje na miarê kryzysu? Polityka bezpieczeñstwa Francji w najbli¿szych latach, Biuletyn PISM nr 8 (984), 25 stycznia 2013 r.
Francja 2011. Przewodnik gospodarczy, Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej we Francji, Wydzia³ Promocji Handlu i Inwestycji, Pary¿ 2010.
Francja. Informator gospodarczy, Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej we Francji, Wydzia³ Ekonomiczno-Handlowy, Pary¿
2003.
http://biznes.onet.pl/rzad-francuski-podtrzymuje-prognoze-1-proc-wzrostu,18512,4936718,1,news-detal
13
http://www.finanse.egospodarka.pl/80956,Strefa-euro-gospodarkafrancuska-daleka-od-idealu,1,48,1.html
211
http://biznes.pwn.pl/haslo/4574108/francja-gospodarka.html
http://ccifp.pl/baza-firm/informacje-o-rynku-francuskim/informacje-ekonomiczne-o-francji/
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4574108
http://globaleconomy.pl/content/view/2293/7/
http://paris.trade.gov.pl/pl/france/article/detail,1359,Stosunki_gospodarcze_polsko-francuskie.html
http://pl.wikipedia.org/wiki/Francja#Podzia.C5.82_administracyjny
http://pl.wikipedia.org/wiki/Francja#Transport
http://www.chambres-agriculture.fr/fileadmin/user_upload/Chiffres_cles/agriculture_france_polonais.pdf
http://www.finanse.egospodarka.pl/80956,Strefa-eurogospodarka-francuska-daleka-od-idealu,1,48,1.html
http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/sekcja-wydarzenia/silni-cudza-slaboscia,3356,1
http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/wydarzenia/francja—nie-bedzie-kolejnego-planu-oszczednosci,21682,1
http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/wydarzenia/insee—francja-wchodzi-w-krotka-recesje,22583,1
http://www.mg.gov.pl/Wspolpraca+z+zagranica/Wspolpraca+gospodarcza+Polski+z+krajami+UE+i+EFTA/francja.htm
212
http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/francuzi;nie;przygotuja;kolejnego;planu;oszczednosci,44,0,967724.html
http://www.msz.gov.pl/files/Informator%20ekonomiczny%20-%20pdf/Francja/Francja%2003.pdf
http://www.newstelegraf.pl/content/francja-wielkapo%C5%BCyczka-35-mld-euro
http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/analizy/francja-bedzie-pobudzac-wzrost-gospodarki-na-15-sposobow/]
http://www.parkiet.com/artykul/1114819.html
http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,10961853,S_P_obcina_ratingi_9_krajom_strefy_euro__Francja_i.html
http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8082081,Francja_coraz_bardziej_zadluzona__Dlug_publiczny_przekroczyl.html
Jarmulski T., Referat Analiza rynku turystycznego Francji,
AWF, Krakow 2009.
Kaca E., Problemy gospodarcze Francji – konsekwencje dla UE
i Polski, Biuletyn PISM nr 7 (983), 22 stycznia 2012.
Koniunktura gospodarcza w krajach Unii Europejskiej
– w kierunku odbudowy potencja³u, Ministerstwo Gospodarki,
Departament Strategii i Analiz, Warszawa 2012.
Notatka informacyjna o Francji i wspó³pracy gospodarczej
z Polsk¹, Ministerstwo Gospodarki, Departament Promocji
i Wspó³pracy Dwustronnej, Warszawa 2012.
Sytuacja Gospodarcza Francji [rig.katowice.pl/files/Francja.docx]
213
Piotr Ko³odziejczyk
SYSTEM P£ATNOŒCI
BEZPOŒREDNICH
I ICH REALIZACJA NA
PRZESTRZENI LAT 2004-2013
ORAZ PERSPEKTYWY ICH
ROZWOJU NA NAJBLI¯SZE LATA
DIRECT PAYMENT SYSTEM
AND IMPLEMENTED OVER
THE YEARS 2004-2013 AND THEIR
DEVELOPMENT PROSPECTS
COMING YEARS
STRESZCZENIE
Artyku³ porusza zagadnienie systemu p³atnoœci bezpoœrednich w Polsce w kontekœcie rozwi¹zañ zastosowanych w innych
krajach. W pracy przedstawiono ewolucjê p³atnoœci bezpoœrednich wprowadzonych w Unii Europejskiej ju¿ w 1992 roku oraz
scharakteryzowano ich poszczególne modele. Wskazano ponadto na mo¿liwe uwarunkowania maj¹ce wp³yw na liczbê sk³adanych wniosków na przestrzeni lat 2004-2013. Szczególny nacisk
zosta³ po³o¿ony na analizê zastosowanych uzupe³niaj¹cych p³at-
214
noœci bezpoœrednich oraz b³êdy we wprowadzaniu poszczególnych kierunków wsparcia.
SUMMARY
The article raises the question of direct payments system in
Poland in context of solutions applied in other countries. In the
work presented the evolution of direct payments introduced in
European Union already in 1992 and characterized their respective models. Indicated further on possible conditions that influence the number of applications over the years 2004-2013.
Particular emphasis was applied to the analysis complementing
of direct payments and errors in the introduction of subsequent
direction indicators supports.
S³owa klucze: p³atnoœci bezpoœrednie, wspólna polityka rolna.
Keywords: direct payments, Common Agricultural Policy.
WSTÊP
P³atnoœci bezpoœrednie s¹ jednym z najwa¿niejszych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej w wymiarze finansowym.
Wprowadzone na terenie Wspólnoty w latach 90. ubieg³ego wieku, mia³y za zadanie rekompensowaæ straty zwi¹zane z obni¿k¹
cen skupu na okreœlone produkty rolne oraz przyczyniaæ siê do
wzrostu konkurencyjnoœci ca³ego sektora rolnego, którego dochodowoœæ by³a znacznie ni¿sza od pozosta³ych sektorów gospodarki rynkowej. P³atnoœci bezpoœrednie mia³y tak¿e wp³yn¹æ
na zapewnienie odpowiedniego poziomu ¿ycia rolnikom,
stabilizacjê rynków rolnych oraz zapewnienie odpowiednich cen
dla konsumentów.
Celem niniejszego artyku³u jest zaprezentowanie systemu
p³atnoœci bezpoœrednich w Polsce oraz porównanie systemów
stosowanych w krajach w Unii Europejskiej. W artykule przed-
Piotr Ko³odziejczyk – SYSTEM P£ATNOŒCI BEZPOŒREDNICH ...
215
stawiono równie¿ analizê wp³ywu zastosowanych zmian w p³atnoœciach bezpoœrednich na liczbê wnioskodawców ubiegaj¹cych
siê o p³atnoœci oraz przedstawiono wady i zalety poszczególnych
kierunków wsparcia uzupe³niaj¹cych dop³at bezpoœrednich.
INTRODUCTION
Direct payments is one of the most important instruments of
Common Agricultural Policy in financial dimension. Introduced
in terrain of Community in the last decade of the XX century,
their aim was to recompense loses engaged with the decrease
prices of buying for some of the farm products and contribute to
increase the competitiveness of the entire farm sector, which
profitability was significant lower than other sectors of market
economy. Direct payments were to also affect for assurance right
prices for consumers. The purpose of the article is presenting
direct payments system in Poland and comparing systems used
in countries of European Union. The article presents also analyse
influence of used changes in direct payments for the number of
applicants for payments and presents pros and cons of particular
fields of complementary direct payments support.
EWOLUCJA INSTRUMENTÓW POMOCY W FORMIE
P£ATNOŒCI BEZPOŒREDNICH W RAMACH
WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ
Wspólna Polityka Rolna z uwagi na zmieniaj¹ce siê uwarunkowania zarówno wewnêtrzne jak i¿ zewnêtrzne, podlega³a na
przestrzeni ostatnich kilkudziesiêciu lat istotnym zmianom. Najwa¿niejsze to bez w¹tpienia reforma MacSharry’ego z 1992 r.,
Agenda 2000 uzgodniona w 1999 r. oraz reforma WPR maj¹ca
miejsce w Luksemburgu w czerwcu 2003 r. Reforma Mac
Sharree’ego polega³a m.in. na stopniowym obni¿aniu cen gwa-
216
rantowanych podstawowych produktów rolnych oraz równoczesnym wprowadzaniu p³atnoœci bezpoœrednich, rekompensuj¹cych rolnikom straty w dochodach powsta³e w wyniku obni¿ek
cen rolnych. Jednoczeœnie uzale¿niono mo¿liwoœci uzyskania
ww. p³atnoœci od zmniejszenia powierzchni upraw lub obni¿enia intensywnoœci produkcji zwierzêcej1. Podkreœliæ nale¿y, ¿e
dop³aty wyrównawcze – kompensacyjne zosta³y odnoszone bezpoœrednio do produkcji prowadzonej w gospodarstwach rolnych2. Propozycje dalszego pog³êbienia reform poprzez dalsze
odchodzenie od wysokich cen rynkowych na rzecz p³atnoœci
bezpoœrednich, zawiera³a Agenda 2000, która spowodowa³a dalsze obni¿enie cen gwarantowanych/interwencyjnych oraz zwiêkszanie wysokoœci p³atnoœci bezpoœrednich. Ustalenia nastêpnej
reformy WPR z Luksemburga z 2003 roku okreœli³y natomiast
kszta³t Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2007-2013 i wp³ynê³y
w istotny sposób równie¿ na p³atnoœci bezpoœrednie3.
Zasadniczym elementem reformy by³o pozostawienie zasady rozdzielnoœci. Wi¹¿e siê to z tym, i¿ wiêkszoœæ dotychczasowych p³atnoœci bezpoœrednich, które specyficzne by³y dla
poszczególnych rodzajów produkcji rolnej, zast¹piona zosta³a
systemem jednolitej p³atnoœci, która nie zale¿y od wielkoœci
produkcji.
P³atnoœci bezpoœrednie nie zosta³y zatem powi¹zane z koniecznoœci prowadzenia okreœlonej produkcji rolnej, a wyp³ata œrodków pieniê¿nych ustalona zosta³a na podstawie danych
historycznych z okresu referencyjnego. Do innych zasadniczych
celów tej reformy zaliczyæ miêdzy innymi nale¿y zmniejszenie
kwot p³atnoœci bezpoœrednich dla najwiêkszych gospodarstw na
rzecz wzmocnienia dzia³añ na rzecz wsi – zasada modulacji,
wprowadzenie dyscypliny finansowej, która nie pozwala na
wzrost wydatków bud¿etowych na WPR powy¿ej przyjêtych li1
P³atnoœci bezpoœrednie w UE jako instrument wsparcia sektora rolnego
– przesz³oœæ, teraŸniejszoœæ i przysz³oœæ, Warszawa 2004, FAPA Zespó³ SAEPR.
2
Dop³aty dla rolników w ramach WPR UE, Warszawa 2002, ARIMR.
3
Nowoczesna polityka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Fundacja
Programów Pomocy dla Rolnictwa.
217
mitów, czy zwiêkszenie zakresu i poziomu wsparcia dla
obszarów wiejskich. Ponadto reforma ta wprowadzi³a zasady
wzajemnej zgodnoœci (cross-compliance).
Kontynuacj¹ reformy z Luksemburga by³y reforma WPR
w 2004 roku, która objê³a sektor tytoniu, chmielu, bawe³ny i oliwy z oliwek, reforma w roku 2005 dotycz¹ca sektora cukru, a tak¿e reforma rynku owoców i warzyw w roku 2007. Reformy te
mia³y na celu ujednolicenie form wsparcia w kierunku niezwi¹zanym z wielkoœci¹ produkcji. Kolejn¹ reform¹ by³o porozumienie osi¹gniête w listopadzie 2008 roku. W jego ramach
przyjête zosta³y dzia³ania majce na celu oddzielenie wszystkich
form wsparcia bezpoœredniego od produkcji do 2012 roku4.
SYSTEMY DOP£AT BEZPOŒREDNICH
STOSOWANE W UE
Generalnie w UE funkcjonuj¹ dwa systemy p³atnoœci: system
p³atnoœci jednolitej (z ang. SPS – Single Payment Scheme) oraz system jednolitej p³atnoœci obszarowej (z ang. SAPS – Single Area
Payment Scheme).
System p³atnoœci jednolitej (SPS) stosowany jest w pañstwach
UE-15 oraz przez Chorwacjê, Maltê i S³oweniê. W systemie SPS
funkcjonuj¹ trzy modele p³atnoœci: historyczny, regionalny i mieszany (hybrydowy). P³atnoœci s¹ przyznawane rolnikowi na
podstawie posiadanych przez niego uprawnieñ, które musz¹
byæ aktywowane poprzez przypisanie ich do ziemi.
W modelu historycznym liczbê i wartoœæ uprawnieñ ustalano
na podstawie œredniego poziomu wsparcia i œredniej liczby hektarów objêtych wsparciem w okresie referencyjnym obejmuj¹cym lata 2000-2002. Z uwagi na fakt, ¿e w okresie tym
ró¿nicowano wsparcie w zale¿noœci od kierunku produkcji,
zró¿nicowane s¹ równie¿ wartoœci uprawnieñ przyznanych po4
Reforma Wspólnej Polityki Rolnej z 2008 r. z punktu widzenia interesów
wybranych pañstw cz³onkowskich. [2009]. Urz¹d Komitetu Integracji
Europejskiej, Departament Polityki Integracyjnej, Warszawa.
218
szczególnym rolnikom w ramach pierwszego przydzia³u. Ten
model p³atnoœci jest stosowany przez Austriê, Belgiê, Francjê,
Grecjê, Hiszpaniê, Holandiê, Irlandiê, Portugaliê, Szkocjê, Waliê
i W³ochy.
W modelu regionalnym wszystkie uprawnienia do p³atnoœci
przyznawane rolnikom z danego regionu maj¹ tê sam¹ wartoœæ
nominaln¹, obliczon¹ jako iloraz ca³kowitej kwoty pu³apu regionalnego i liczby kwalifikuj¹cych siê hektarów okreœlonych na poziomie regionalnym. Model ten stosowany jest przez Maltê
i S³oweniê.
Pañstwa cz³onkowskie mog³y siê równie¿ zdecydowaæ na
stosowanie modelu mieszanego (hybrydowego) stanowi¹cego
po³¹czenie dwóch powy¿szych modeli p³atnoœci. W modelu mieszanym (hybrydowym) wartoœæ uprawnienia to suma kwoty historycznej (kalkulowanej indywidualnie dla danego rolnika na
podstawie danych referencyjnych) oraz kwoty rycza³towej (jednolitej dla ca³ego regionu). Model mieszany (hybrydowy) mo¿e
byæ statyczny (niezmienny) b¹dŸ dynamiczny (zmierzaj¹cy do
stawki jednolitej). Model hybrydowy statyczny wybra³y Irlandia
Pó³nocna, Luksemburg i Szwecja, natomiast model hybrydowy
dynamiczny – Anglia, Dania, Finlandia i Niemcy. Poza realizacj¹
p³atnoœci jednolitej, pañstwa stosuj¹ce SPS mog¹ wspieraæ rolników równie¿ za pomoc¹ tzw. wsparcia specjalnego. Ponadto
maj¹ mo¿liwoœæ stosowania w niektórych sektorach tzw.
p³atnoœci oddzielnych.
System jednolitej p³atnoœci obszarowej (SAPS) to uproszczony system p³atnoœci bezpoœrednich stosowany przez wszystkie
pañstwa, które przyst¹pi³y do Unii Europejskiej w 2004 r. lub
póŸniej, z wyj¹tkiem Chorwacji, Malty i S³owenii. W systemie
tym brak jest uprawnieñ do p³atnoœci. Stawkê jednolitej p³atnoœci
obszarowej oblicza siê poprzez podzielenie rocznej krajowej koperty finansowej, okreœlonej dla ka¿dego pañstwa na podstawie
historycznych danych, takich jak: plony referencyjne zbó¿, powierzchnia upraw polowych (zbo¿a, roœliny oleiste, roœliny wysokobia³kowe, len i konopie w³ókniste), liczba zwierz¹t, przez
powierzchniê referencyjn¹, stanowi¹c¹ powierzchniê u¿ytków
219
rolnych danego pañstwa (w Polsce 14 mln ha). W systemie SAPS
równie¿ istnieje mo¿liwoœæ stosowania p³atnoœci oddzielnych
oraz wsparcia specjalnego. Ponadto p³atnoœci w nowych pañstwach cz³onkowskich mog¹ byæ uzupe³niane z bud¿etu krajowego (tzw. krajowe p³atnoœci uzupe³niaj¹ce/przejœciowe
wsparcie krajowe). Otrzymywanie p³atnoœci bezpoœrednich
przez rolników w pe³nej wysokoœci, zarówno w ramach systemu
SPS jak i SAPS, zosta³o uzale¿nione od utrzymywania gruntów
wchodz¹cych w sk³ad gospodarstwa w dobrej kulturze rolnej
zgodnej z ochron¹ œrodowiska oraz spe³nianie wymogów z zakresu œrodowiska, identyfikacji i rejestracji zwierz¹t (obszar A),
zdrowia publicznego, zdrowia zwierz¹t i roœlin (obszar B) oraz
dobrostanu zwierz¹t (obszar C). Powy¿sze normy i wymogi
sk³adaj¹ siê na jeden mechanizm zwany zasad¹ wzajemnej zgodnoœci5.
Porównuj¹c obydwa modele nale¿y jednoznacznie stwierdziæ i¿ system zastosowany m.in. w Polsce jest systemem bardziej zrozumia³ym. Do zalet zaliczyæ mo¿na ni¿sze koszty
funkcjonowania systemu dop³at, przejrzystoœæ uzyskanych p³atnoœci przez poszczególnych beneficjentów oraz uzyskanie wsparcia finansowego bez koniecznoœci dokumentowania kierunków
wydatkowania. System nie jest tak¿e uwarunkowany wysokoœci¹ uzyskiwanych wyników w produkcji roœlinnej i zwierzêcej,
jest wiêc korzystny dla zachowania zrównowa¿onego rozwoju
obszarów wiejskich. Do negatywnych zjawisk nale¿y zapewne
zaliczyæ nierównoœæ poziomu dop³at w ramach Unii Europejskiej. Powodów takiego stanu rzeczy nale¿y upatrywaæ kwocie
unijnego wsparcia, która jest ustalana na podstawie powierzchni
u¿ytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej i wysokoœci tzw. plonu referencyjnego. Stawkê jednolitej p³atnoœci
obszarowej (SAPS), wyp³acanej na hektar oblicza siê poprzez podzielenie rocznej koperty finansowej, obliczonej na podstawie
historycznej wielkoœci produkcji z lat 1989-1991 lub – w przypad5
Ewolucja p³atnoœci bezpoœrednich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej
Warszawa 2013 MRiRW.
220
ku plonu referencyjnego – obliczanej dla zbó¿ z lat 1986-1991.
W ten sposób dla ka¿dego pañstwa ustalono powierzchniê referencyjn¹, która okreœla³a poziom wsparcia. Nasz plon
referencyjny, przyjêty dla lat o niekorzystnych wynikach jest
powodem, miêdzy innymi, ni¿szych dop³at, w stosunku do
rolników UE-15.
MODEL SYSTEMU P£ATNOŒCI BEZPOŒREDNICH
W POLSCE
Zastosowanie uproszczonego systemu p³atnoœci bezpoœrednich w Polsce SAPS wprowadzi³o zasady zwi¹zane z podzia³em
p³atnoœci na jednolit¹ p³atnoœæ obszarowej (JPO) oraz z uzupe³niaj¹cej p³atnoœci obszarowej (UPO). Jednolita p³atnoœæ obszarowa jest p³atnoœci¹ bezpoœredni¹, przyznawan¹ rolnikom
w ramach przejœciowego uproszczonego systemu wsparcia dochodów. P³atnoœæ ta jest w stu procentach finansowana z bud¿etu Unii Europejskiej. Charakterystyczn¹ cech¹ tego systemu by³o
przyjêcie niskiego pu³apu dop³at, na poziomie 25%, który by³
wspomagany ze œrodków krajowych na poziome 30%. Przyjêto,
ze w latach 2004-2006 poziom ten bêdzie wzrasta³ po 5% rocznie,
a w kolejnych latach po 10%. Tak wiêc startowano z poziomu
55%, by w 2010 r. osi¹gn¹æ poziom 100% dop³at otrzymywanych
przez rolników UE-15.
Do jednolitej p³atnoœci obszarowej kwalifikuj¹ siê:
• grunty orne, w tym roœliny uprawiane w szklarniach i tunelach foliowych,
• trwa³e u¿ytki zielone,
• plantacje trwa³e (sady, winnice, szkó³ki drzew i krzewów
itp.)
• ogródki przydomowe,
• ugory, oczka wodne, rowy nieutwardzone itp.
Z kolei uzupe³niaj¹ce p³atnoœci obszarowe s¹ ca³kowicie finansowane z bud¿etu krajowego.
221
UPO dostali rolnicy, którzy spe³niali warunki do otrzymania
JPO. Do uzupe³niaj¹cych p³atnoœci obszarowych kwalifikuj¹ siê:
• powierzchnie upraw w plonie g³ównym, obejmuj¹ce zbo¿a
i mieszanki zbó¿,
• roœliny oleiste,
• len w³óknisty i oleisty, konopie na w³ókno,
• roœliny wysokobia³kowe, jak: bób, bobik, ³ubin s³odki, groch
siewny,
• roœliny str¹czkowe,
• powierzchnie upraw traw itp.
Krajowe p³atnoœci uzupe³niaj¹ce by³y realizowane w takich
sektorach, jak uprawy podstawowe (zbo¿a, roœliny oleiste, wysokobia³kowe), chmielu, skrobi ziemniaczanej, tytoniu, roœlin przeznaczonych na paszê, uprawianych na trwa³ych u¿ytkach
zielonych (tzw. p³atnoœæ zwierzêca wyp³acana od 2007 roku).
Natomiast z bud¿etu unijnego, a nie krajowego, by³a wyp³acana
p³atnoœæ cukrowa (od 2006 roku), która by³a wynikiem przeprowadzonej reformy rynku cukru, zmniejszenia plantacji upraw
buraka cukrowego i likwidacji niektórych cukrowni. Do kolejnych p³atnoœci dosz³o w 2008 roku poprzez przyjêcie oddzielnej
p³atnoœci do pomidorów oraz p³atnoœci do uprawy owoców
miêkkich, przeznaczonych do przetwórstwa, które zosta³y
wprowadzone w 2007 roku w wyniku reformy WPR na rynku
owoców i warzyw. Od 2010 roku w zwi¹zku z wejœciem w ¿ycie
postanowieñ koñcz¹cych przegl¹d Wspólnej Polityki Rolnej
(Health Check), w Polsce jest realizowane nowe wsparcie tzw.
wsparcie specjalne w formie: 1) specjalnej p³atnoœci obszarowej
do uprawy roœlin str¹czkowych i motylkowych drobnoziarnistych, 2) p³atnoœci do krów utrzymywanych na obszarach wra¿liwych, 3) p³atnoœci do owiec po³o¿onych na obszarach
wra¿liwych6.
6
Problematyka dop³at bezpoœrednich w rolnictwie polskim w latach
2004-2010, 2011 Szczecin RN Bartosz Mickiewicz Antoni Mickiewicz.
222
MODYFIKACJE W P£ATNOŒCIACH, WADY
I ZALETY POSZCZEGÓLNYCH KIERUNKÓW
WSPARCIA I ICH ODDZIA£YWANIE
NA ILOŒÆ WNIOSKÓW
W pierwszych latach otrzymywania dop³at bezpoœrednich
w Polsce rolnicy niew¹tpliwie otrzymali produkt najbardziej
zrozumia³y i s³uszny w porównaniu z kolejnymi naborami wniosków. Przede wszystkim jasne zasady wype³niania wniosków
przyczynia³y siê do przejrzystoœci w uzyskiwaniu dofinansowania. Ponadto pocz¹tkowy okres uzyskiwania dop³at charakteryzowa³ siê du¿¹ sprawiedliwoœci¹ w ich przyznawaniu,
mianowicie nak³ad pracy w³o¿ony w uprawê poszczególnych
gatunków roœlin by³ rekompensowany odpowiednio wysok¹
p³atnoœci¹ uzupe³niaj¹c¹.
Stawki p³atnoœci bezpoœrednich w poszczególnych latach
przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co:
2004
JPO
210,53 z³
UPO
292,78 z³
2005
JPO
225,00 z³
UPO
282,35 z³
2006
JPO
276,28 z³
UPO
313,45 z³
2007
JPO
301,54 z³
UPO
294,91 z³
PZ
438,76 z³
2008
JPO
339,31 z³
UPO
269,32 z³
PZ
379,55 z³
2009
JPO
506,98 z³
UPO
356,47 z³
PZ
502,62 z³
RE
190,33 z³
P³atnoœæ cukrowa
53,47 z³/tonê
OM
1691,80 z³
2010
JPO
562,09 z³
UPO
327,28 z³
PZ
439,03 z³
PKO - krowy
346,43 z³/szt.
PKO - owce
105,91 z³/szt.
ST
207,28 z³
OM
1593,88 z³
2011
JPO
710,57 z³
UPO
274,23 z³
PZ
396,14 z³
PKO - krowy
410,89 z³/szt.
PKO - owce
103,05 z³/szt.
ST
219,53 z³
JPO
732,06 z³
223
224
2012
JPO
732,06 z³
UPO
211,80 z³
PZ
306,99 z³
PKO - krowy
584,79 z³/szt.
PKO - owce
123,11 z³/szt.
ST
672,56 z³
2013
JPO
830,30 z³
UPO
139,39 z³
PZ
238,93 z³
PKO - krowy
602,60 z³/szt.
PKO - owce
126,86 z³/szt.
ST
719,43 z³
Jak wynika z przedstawionych powy¿ej stawek wysokoœci
dop³at jednolita p³atnoœæ obszarowa stale zwiêksza³a siê kosztem p³atnoœci uzupe³niaj¹cych. Taki stan rzeczy spowodowa³
w wielu przypadkach zaniechanie produkcji rolniczej, a zabiegi
agrotechniczne zaczê³y ograniczaæ siê do koszenia lub przeorania, co równoczeœnie ma niekorzystny wp³yw na mo¿liwoœci
zwi¹zane z popraw¹ struktury agrarnej w kraju. Posiadacze
gruntów niezainteresowani produkcj¹ sk³adaj¹ wnioski o p³atnoœci bezpoœrednie ograniczaj¹c zabiegi uprawowe do minimum, pobieraj¹c obecnie te same dop³aty co producenci rolni.
Blokuje to mo¿liwoœæ dzier¿aw i konsolidacjê dzia³ek rolnych.
S³usznym posuniêciem jest natomiast zwiêkszanie corocznie
dop³at do roœlin motylkowych oraz str¹czkowych bêd¹cych bogatym Ÿród³em bia³ka. Paradoksem by³o zaœ ustanowienie p³atnoœci zwierzêcych dla rolników posiadaj¹cych byd³o, owce, kozy, lub konie w okresie referencyjnym tj. od 1 kwietnia 2005 r. do
31 marca 2006 r. Niejednokrotnie producent, który utrzymywa³
zwierzêta w siedzibie stada w okresie wykraczaj¹cym poza okres
126 042
30 348
122 592
29 191
2006
125 085
30 013
185 253
21 379
133 175
140 344
221 580
29 860
130 110
84 299
40 271
55 485
95 980
44 129
62 160
69 491
2007
124 171
29 644
184 377
21 164
131 673
137 964
219 791
29 321
128 172
83 572
39 957
54 455
94 923
43 869
60 992
68 620
2008
122 894
28 643
181 563
20 607
129 098
132 840
214 463
28 723
124 444
82 644
39 152
52 231
92 397
43 101
59 141
67 524
2009
121 803
28 227
179 540
20 235
127 077
128 400
210 803
28 210
121 616
81 997
38 530
50 451
90 211
42 799
58 040
66 625
2010
121 191
27 996
178 602
19 980
125 168
123 769
208 165
27 893
118 144
81 329
38 275
48 910
87 551
42 807
57 214
66 268
2011
120 779
28 019
177 174
19 819
123 343
121 624
206 377
27 648
116 270
80 806
38 136
47 778
85 655
42 783
56 479
65 804
2012
121 110
28 368
177 290
19 856
122 915
121 235
206 621
27 735
116 585
81 000
38 395
47 484
85 267
43 121
56 444
65 685
2013
120 955
28 547
176 520
19 900
122 286
121 078
206 354
27 596
116 571
80 889
38 396
47 343
84 961
43 119
56 378
65 227
îród³o: Sprawozdania z dzia³alnoœci ARiMR w 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009 oraz za 2010/2011/2012 raport
z CBD ZSZIK oraz za 2013 aplikacja
1 400 370 1 483 628 1 468 614 1 452 665 1 419 465 1 394 564 1 373 262 1 358 494 1 359 111 1 356 120
186 035
21 516
134 567
142 869
223 438
30 551
131 511
84 691
40 668
56 702
97 212
44 093
173 373
20 342
127 818
131 907
207 851
30 539
119 279
80 675
39 091
52 978
92 108
41 864
2005
63 195
70 190
2004
61 459
69 303
Województwo
Dolnoœl¹skie
Kujawskopomorskie
Lubelskie
Lubuskie
£ódzkie
Ma³opolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Œl¹skie
Œwiêtokrzyskie
Warmiñskomazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Razem
Tabela 1. Liczba z³o¿onych wniosków o przyznanie p³atnoœci obszarowych w ramach kampanii 2004–2013
225
226
referencyjny nie otrzymywa³ p³atnoœci, a rolnik który pozby³ siê
zwierz¹t jeszcze przez kilka lat pobiera³ dop³aty z tego tytu³u.
Wielkim b³êdem by³o równie¿ wprowadzenie p³atnoœci do krów
i owiec w rejonach wra¿liwych, ograniczaj¹c limit dop³aty do
10 sztuk krów. Powoduje to do tej pory sztuczne przemieszczanie miêdzy siedzibami stad krów w celu uzyskania dop³aty.
Dofinansowanie otrzymuje bowiem ten rolnik, który na 31 maja
posiada do 10 sztuk krów posiadaj¹cych co najmniej 36 miesiêcy.
Od chwili wdro¿enia p³atnoœci bezpoœrednich przeprowadzono 11 naborów wniosków (tab. 1).
Analiza danych w poszczególnych naborach wniosków wskazuje na wyraŸn¹ spadkow¹ tendencjê w ubieganiu siê o dofinansowanie. Czynnikiem ograniczaj¹cym iloœæ wniosków by³o wprowadzenie m.in. zasad wzajemnej zgodnoœci (cross-compliance), obliguj¹cych rolnika do postêpowania zgodnego z tymi wymogami
oraz do niedawna powiêkszanie area³u du¿ych gospodarstw kosztem ma³ych. W tabeli zaprezentowano równie¿ podzia³ iloœci
wniosków z³o¿onych w poszczególnych województwach. Czynnikiem determinuj¹cym liczbê wniosków by³a powierzchnia danego województwa i poziom zaawansowania rolnictwa (woj.
mazowieckie, wielkopolskie) oraz stopieñ rozdrobienia dzia³ek
ewidencyjnych i ma³a powierzchnia gospodarstw (woj. podkarpackie, ma³opolskie).
PODSUMOWANIE
P³atnoœci bezpoœrednie jako metoda wsparcia dochodu rolniczego s¹ i pozostan¹ najwa¿niejszym instrumentem WPR w wymiarze finansowym, a wzrost ich znaczenia mo¿na wyjaœniæ
stosunkowo niskimi kosztami transakcyjnymi oraz ³atwoœci¹ ich
wprowadzenia i utrzymania7. Podstaw¹ cech¹ dop³at bezpo7
J. Wilkin, Ekonomia polityczna systemu wsparcia bezpoœredniego w ramach
Wspólnej Polityki Rolnej, ze szczególnym uwzglêdnieniem sytuacji w nowych
pañstwach cz³onkowskich UE, Ekspertyza dla UKIE w ramach konsultacji nad
przegl¹dem bud¿etu UE, Warszawa, 2008.
227
œrednich jest, niew¹tpliwie, ich powszechnoœæ, równoœæ dla
wszystkich rolników, niezale¿nie od cech bonitacyjnych u¿ytków rolnych i jawnoœæ uzyskiwana poprzez system informatyczny. System nie jest tak¿e uwarunkowany wysokoœci¹ uzyskiwanych wyników w produkcji roœlinnej i zwierzêcej, jest wiêc korzystny dla zachowania zrównowa¿onego rozwoju obszarów
wiejskich. Do wad nale¿y niew¹tpliwie zaliczyæ zró¿nicowanie
poziomu dop³at wystêpuj¹cych w Unii Europejskiej jak równie¿
niesprawiedliwe okreœlanie zasad przyznawania p³atnoœci
bezpoœrednich.
Wszystko wskazuje na to, ¿e nowe rozdanie wniosków
o przyznanie p³atnoœci bezpoœrednich bêdzie mia³o zró¿nicowany stopieñ skomplikowania. Mniejsze gospodarstwa bêd¹ mog³y
uczestniczyæ w systemie dop³at dla ma³ych gospodarstw, w ramach którego bêd¹ mog³y otrzymaæ p³atnoœæ roczn¹ ustalan¹
przez dane pañstwo cz³onkowskie w kwocie do 1250 EUR, bez
wzglêdu na wielkoœæ gospodarstwa. Znacznie uproœci to procedurê zarówno dla rolników, jak i organów administracji krajowej. Uczestnicy systemu bêd¹ poddani tak¿e mniej rygorystycznym wymogom w zakresie wzajemnej zgodnoœci. Wymagania i stopieñ skomplikowania dop³at wzroœnie natomiast dla pozosta³ych gospodarstw, gdzie zostanie wprowadzony model
zwi¹zany z dywersyfikacj¹ upraw, zazielenianiem i wyznaczaniem obszarów proekologicznych.
LITERATURA
P³atnoœci bezpoœrednie w UE jako instrument wsparcia sektora rolnego – przesz³oœæ, teraŸniejszoœæ i przysz³oœæ, Warszawa
2004, FAPA Zespó³ SAEPR.
Dop³aty dla rolników w ramach WPR UE, Warszawa 2002,
ARIMR.
Nowoczesna polityka rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa 2007
228
Bajek i in., Reforma Wspólnej Polityki Rolnej z 2008 r. z punktu
widzenia interesów wybranych pañstw cz³onkowskich. [2009]. Urz¹d
Komitetu Integracji Europejskiej, Departament Polityki Integracyjnej, Warszawa.
Ewolucja p³atnoœci bezpoœrednich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej Warszawa 2013 MRiRW.
Problematyka dop³at bezpoœrednich w rolnictwie polskim
w latach 2004-2010, 2011 Szczecin RN Bartosz Mickiewicz, Antoni Mickiewicz.
Wilkin J., Ekonomia polityczna systemu wsparcia bezpoœredniego
w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, ze szczególnym uwzglêdnieniem
sytuacji w nowych pañstwach cz³onkowskich UE, Ekspertyza dla
UKIE w ramach konsultacji nad przegl¹dem bud¿etu UE, Warszawa, 2008.
229
Andrzej Muczyñski
KREOWANIE CZYNSZU NAJMU
W ZARZ¥DZANIU GMINNYMI
ZASOBAMI MIESZKANIOWYMI
RENT CREATING
IN MUNICIPAL HOUSING
STOCK MANAGEMENT
STRESZCZENIE
W pracy przedstawiono zasady i metody kszta³towania czynszu najmu w gminnych zasobach mieszkaniowych z uwzglêdnieniem kategorii czynszu ekonomicznego. Badania szczegó³owe dotyczy³y oceny skutków finansowych reformy polityki
czynszowej (podwy¿ek czynszu) na przyk³adzie gminnego zasobu mieszkaniowego miasta Olsztyna. Ocena tê oparto na porównaniu przychodów i kosztów zwi¹zanych z utrzymaniem
badanego zasobu mieszkaniowego uzyskanych przed i po podwy¿ce czynszów. Badania empiryczne zrealizowano metod¹
reprezentacyjn¹ na podstawie ustalonej próby badawczej (modelu) sk³adaj¹cej siê z obiektów komunalnych i wspólnych odwzorowuj¹cych strukturê i zmiennoœæ ca³ego zasobu jako populacji
generalnej. Potwierdzono ekonomiczn¹ i spo³eczn¹ efektywnoœæ
reformy czynszowej dziêki powi¹zaniu podwy¿ek czynszów
z dzia³aniami os³onowymi dla najubo¿szych najemców polegaj¹ce na wprowadzeniu okresowych obni¿ek czynszu.
230
SUMMARY
The following paper presents the principles and methods
creating of rent in municipal housing stock management
including the categories of economic rent. The research involved
a detailed assessment of the financial implications of rent policy
reforms (rent increases) on the example of municipal housing
stock of the city of Olsztyn. Assessment was based on a
comparison of revenues and costs associated with the
maintenance of the housing stock of the test obtained before and
after the rise in rents. Empirical research was carried out by a
representative method on the basis of established research model
consisting of objects of municipal mapping the structure of the
entire housing stock as the general population. Confirmed the
effectiveness of economic and social reform of the rent due to rent
increases combined with protective measures for the poorest
tenants by incorporating rent reductions.
S³owa klucze: zasoby mieszkaniowe gmin, zarz¹dzanie, lokalna polityka czynszowa, skutki podwy¿ek czynszu najmu.
Keywords: municipal housing stock, management, local rent
policy, effects of the rent increases.
1. WSTÊP
Polityka czynszowa w gminnych zasobach mieszkaniowych
stanowi kluczowy instrument lokalnej polityki mieszkaniowej,
a kreowanie w³aœciwego poziomu czynszu najmu zalicza siê do
g³ównych problemów o charakterze prawnym, spo³eczno-ekonomicznym i technicznym w zarz¹dzaniu tymi zasobami. Odejœcie
od systemu czynszów urzêdowych i regulowanych w wyniku
wdra¿ania zasad gospodarki rynkowej do sfery mieszkalnictwa
komunalnego powoduje, ¿e problem ten staje siê szczególnie
z³o¿ony. Czynsz najmu w gminnych zasobach mieszkaniowych
stanowi bowiem – z jednej strony – stanowi Ÿród³o finansowania
Andrzej Muczyñski – KREOWANIE CZYNSZU NAJMU ...
231
kosztów utrzymania i remontów obiektów komunalnych,
a z drugiej strony rzutuje na wysokoœæ obci¹¿eñ gospodarstw domowych u¿ytkuj¹cych lokale mieszkalne na zasadach najmu.
Kszta³towanie poziomu czynszu mieszkaniowego w skali lokalnej wynika ponadto z za³o¿eñ polityki mieszkaniowej pañstwa
i uwarunkowane jest sytuacj¹ finansow¹ i demograficzn¹ gminy
oraz rozmiarem i stopniem zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych ludnoœci, w tym szczególnie gospodarstw domowych o niskich dochodach.
Formalna konstrukcja systemu oczynszowania gminnego zasobu mieszkaniowego oparta jest na charakterystyce walorów
u¿ytkowych i lokalizacyjnych mieszkañ. W ostatnim okresie
gminy uzyska³y znacznie wiêksz¹ swobodê kreowania czynszu
najmu posiadanych lokali mieszkalnych. Swoboda ta dotyczy
ustalania zarówno poziomu bazowego czynszu w zasobie, jak
równie¿ i skali jego zró¿nicowania dla poszczególnych mieszkañ
komunalnych poprzez zastosowanie odpowiednich podwy¿ek
lub obni¿ek. Wobec braku dostatecznych wp³ywów czynszowych na pokrycie kosztów bie¿¹cego utrzymania i koniecznych
prac remontowych w nieruchomoœciach komunalnych i wspólnych wiêkszoœæ samorz¹dów lokalnych realizuje procesy urealniania czynszów najmu w posiadanych zasobach mieszkaniowych. Procesy te, prowadz¹c zwykle do podniesienia œredniego
poziomu czynszu w zasobach, choæ legalne od strony prawnej
i uzasadnione ekonomicznie budz¹ jednak wiele kontrowersji
spo³ecznych ze strony aktualnych lokatorów mieszkañ komunalnych. St¹d te¿ procesom urealniania stawek czynszowych towarzysz¹ zwykle dzia³ania os³onowe stosowane w stosunku do
najubo¿szych najemców polegaj¹ce na wprowadzeniu mechanizmu okresowego obni¿ania czynszu najmu.
W pracy przedstawiono zasady i metody kreowania czynszu
najmu w gminnych zasobach mieszkaniowych z uwzglêdnieniem kategorii czynszu ekonomicznego. Celem szczegó³owym,
zrealizowanym w ramach badañ w³asnych, by³o dokonanie oceny skutków finansowych reformy polityki czynszowej (podwy¿ek stawek czynszu) na przyk³adzie gminnego zasobu
232
mieszkaniowego miasta Olsztyna. Ocena tê oparto na porównaniu rzeczywistych przychodów i kosztów zwi¹zanych z utrzymaniem badanego zasobu mieszkaniowego uzyskanych przed
i po podwy¿ce czynszów. Badania empiryczne przeprowadzono
metod¹ reprezentatywn¹ na podstawie ustalonej próby badawczej (modelu) sk³adaj¹cej siê z obiektów komunalnych i wspólnych odwzorowuj¹cych strukturê i zmiennoœæ ca³ego zasobu
jako populacji generalnej.
2. CZYNSZ NAJMU W ZASOBACH
MIESZKANIOWYCH GMIN
I ZASADY JEGO USTALANIA
Czynsz najmu stanowi op³atê uiszczan¹ periodycznie przez
najemcê wynajmuj¹cemu za u¿ytkowanie mieszkania w okreœlonym czasie, zazwyczaj w ci¹gu miesi¹ca. Wysokoœæ czynszu wynika z umowy zawartej pomiêdzy najemc¹ a w³aœcicielem lokalu
i nie zawiera w sobie ¿adnych sk³adników1. Dodaæ nale¿y, ¿e pojêcie czynszu obejmuje okresow¹ nale¿noœæ za najem ca³ego lokalu – w przeciwieñstwie do stawki czynszu, która odnosi siê
zwykle do powierzchni 1 m2 p.u. miesiêcznie. W praktyce gospodarczej ogólnie wyró¿nia siê czynsze reglamentowane (regulowane) i czynsze rynkowe (wolne). W zarz¹dzaniu gminnymi
zasobami mieszkaniowymi nie stosuje siê obecnie czynszów regulowanych, a ustalane op³aty czynszowe z tytu³u najmu mieszkañ komunalnych – posiadaj¹c cechy czynszu wolnego – podlegaj¹ unormowaniom ograniczaj¹cym (limituj¹cym) ich wysokoœæ zawartym w ustawie o ochronie praw lokatorów (uopl)2.
Okreœlane w praktyce przez gminy stawki czynszu najmu lokali
1
Boñczak-Kucharczyk E., Zarz¹dzanie nieruchomoœciami mieszkalnymi.
Aspekty prawne i organizacyjne. Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.,
Warszawa, 2008, s. 88.
2
Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2005 r., Nr 31,
poz. 266, ze zmianami).
233
mieszkalnych powinny odzwierciedlaæ przede wszystkim wartoœæ u¿ytkow¹ mieszkañ i walory ich lokalizacji. Oznacza to, ¿e
mieszkania po³o¿one w najbardziej atrakcyjnych punktach miasta oraz o najwy¿szym standardzie wyposa¿enia i wykoñczenia
powinny byæ oddawane w najem za stawki czynszu znacznie
(nawet czterokrotnie i wiêcej3) wy¿sze ni¿ za lokale najgorzej zlokalizowane i/lub usytuowane w budynku o z³ym stanie technicznym oraz niskim standardzie wyposa¿enia i wykoñczenia.
W œwietle aktualnych regulacji prawnych4 w lokalach wchodz¹cych w sk³ad gminnych zasobów mieszkaniowych stawki
czynszu za 1 m2 powierzchni u¿ytkowej lokali ustalane s¹
z uwzglêdnieniem czynników podwy¿szaj¹cych lub obni¿aj¹cych ich wartoœæ u¿ytkow¹. Czynniki te obejmuj¹ w szczególnoœci takie cechy, jak: po³o¿enie budynku, po³o¿enie lokalu w budynku, wyposa¿enie budynku i lokalu w urz¹dzenia techniczne
i instalacje oraz ich stan, a tak¿e ogólny stan techniczny budynku. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e ustawodawca ograniczy³ siê jedynie do
okreœlenia kryteriów ró¿nicowania stawek czynszowych w zasobach gmin nie podaj¹c zasad (metod) kalkulacji czynszu
pocz¹tkowego (bazowego). Ró¿nicuj¹c stawki w zasobach mo¿na przyj¹æ za podstawê tak¿e inne czynniki, byleby mia³y one
wp³yw na wartoœæ u¿ytkow¹ mieszkañ. Nie mo¿na natomiast
czynników wymienionych w ustawie pomin¹æ. W warunkach
gospodarki rynkowej bazowa stawka czynszu w poszczególnych zasobach mieszkaniowych gmin winna wynikaæ przede
wszystkim z racjonalnego rachunku ekonomicznego przychodów z najmu oraz kosztów zwi¹zanych z utrzymaniem tych zasobów w stanie niepogorszonym. Przyjmuje siê, ¿e podczas
ustalania stawek wyjœciowych czynszu w tego typu zasobach nie
nale¿y braæ pod uwagê poziomu dochodów uzyskiwanych
przez najemców, gdy¿ dzia³anie takie spowodowa³oby zmniejszenie przejrzystoœci i efektywnoœci systemu czynszowego.
3
¯elawski T., 2005, Mechanizmy rynkowe w polityce czynszowej – szanse
i zagro¿enia. Kwartalnik Naukowy: Problemy rozwoju miast. Z. 1-2, Kraków,
s. 50.
4
Ustawa z 21 czerca 2001 r. o ochronie praw lokatorów..., op. cit., art. 7, ust. 1.
234
W odniesieniu do najubo¿szych najemców nale¿y zastosowaæ
dotacje podmiotowe w formie dodatków mieszkaniowych5.
W praktyce zarz¹dzania zasobami mieszkaniowymi gmin
wykszta³ci³y siê dwie metody kszta³towania stawek czynszowych: metoda stawki bazowej i metoda systemu punktowego6.
Metoda stawki bazowej polega na przyjêciu stawki wyjœciowej
odnosz¹cej siê do 1m2 p.u. miesiêcznie, a nastêpnie jej ró¿nicowaniu (procentowo lub kwotowo) dla poszczególnych kategorii
lokali zgodnie z przyjêtymi kryteriami. Mo¿liwe s¹ do
zastosowania dwa warianty:
• stawka bazowa maksymalna (dla lokali o najwy¿szym standardzie), charakteryzuj¹ca siê wy³¹czanie korekt¹ w dó³
w zale¿noœci od stopnia zmniejszania siê wartoœci u¿ytkowej
lokali, oraz stawka bazowa œrednia – przypisywana dla lokali
o przeciêtnej wartoœci u¿ytkowej, umo¿liwiaj¹ca dokonywanie korekt w górê i w dó³ w zale¿noœci od przyjêtych kryteriów. Zalety tej metody sprowadzaj¹ siê do relatywnie du¿ej
elastycznoœci i mo¿liwoœci stosunkowo prostej modyfikacji
(po jej wprowadzeniu) oraz ³atwoœci wyliczania przypisu
czynszowego dla ca³oœci zarz¹dzanych zasobów mieszkaniowych. Natomiast do g³ównych wad metody stawki bazowej
zalicza siê zbyt du¿e wzorowanie siê na zasadach ustalania
stawek czynszu najmu z poprzednich lat i mniejsz¹ mo¿liwoœæ zró¿nicowania wysokoœci czynszu. Prostota tej metody
powoduje niestety jej znaczn¹ powierzchownoœæ, co w praktyce uniemo¿liwia uzyskanie pe³nego obrazu rzeczywistych
zró¿nicowañ wartoœci u¿ytkowej poszczególnych lokali
w zasobie mieszkaniowym.
Z kolei metoda systemu punktowego polega na przyznawaniu okreœlonej liczby punktów za ka¿d¹ cechê wartoœci u¿ytko5
Cyran R., 2005, Wp³yw stosowanej polityki czynszowej na wielkoœæ poda¿y
oraz wartoœæ mieszkañ czynszowych. Kwartalnik Naukowy: Problemy rozwoju
miast. Z. 4, Kraków, s. 67.
6
Muczyñski A., 2006, Ocena rynkowej adekwatnoœci czynszu najmu
w gminnych zasobach mieszkaniowych. [w:] Studia i Materia³y Towarzystwa
Naukowego Nieruchomoœci. Vol. 14, Nr 1, 159-175.
235
wej mieszkania bran¹ pod uwagê przy ustalaniu wysokoœci
czynszu dla danego lokalu. Poszczególne cechy mog¹ byæ wyra¿one za pomoc¹ okreœlonej liczby punktów. Wysokoœæ op³aty
czynszowej dla pojedynczego lokalu okreœla siê z iloczynu ustalonej wartoœci punktu i liczby punktów przypadaj¹cych na ten
lokal. Wartoœæ jednego punktu otrzymuje siê z ilorazu ca³kowitej
wartoœci niezbêdnego od uzyskania przypisu czynszowego
w zasobie i ³¹cznej iloœci punktów przypisanych wszystkim lokalom. Do zalet tej metody zalicza siê du¿¹ przejrzystoœæ kryteriów
oceny jakoœci mieszkania oraz wiêksz¹ mo¿liwoœæ ró¿nicowania
stawek czynszu, a tak¿e ³atwoœæ aktualizacji przyjêtych za³o¿eñ.
Zastosowanie metody punktowej daje mo¿liwoœæ kszta³towania
stawek czynszowych lokali mieszkalnych zgodnie z sygna³ami
pochodz¹cymi z rynku. Istotnych informacji do tego celu dostarcza analiza rynku obrotu mieszkaniami i rynku czynszowego,
a w szczególnoœci wp³ywu, jaki na ró¿nicowanie cen transakcyjnych i stawek czynszowych maj¹ cechy lokali, ich usytuowania
i otoczenia. Na podstawie obserwacji dokonuje siê analizy statystycznej, w wyniku której nastêpuje ustalenie zestawu ocenianych
zmiennych i przypisanie im odpowiednich wag wartoœciuj¹cych. Wadami metody punktowej s¹ natomiast du¿e trudnoœci
zwi¹zane z w³aœciwym doborem elementów (cech) ró¿nicuj¹cych wartoœæ u¿ytkow¹ mieszkañ, a tak¿e z ustaleniem wag punktowych ka¿dego z nich. Niektóre cechy okazuj¹ siê w praktyce
ma³o u¿yteczne, gdy¿ ich wp³yw albo objêty jest inn¹ zmienn¹
albo nie przyczynia siê do ró¿nicowania stawek czynszowych
w badanym zasobie.
Pierwotnie ustalony zestaw stawek czynszowych w zasobie
mo¿e byæ modyfikowany poprzez okreœlone obni¿ki czynszu
w stosunku do najemców o niskich dochodach. Obni¿ki takie s¹
udzielane na okres 12 miesiêcy tym najemcom, których œredni
dochód w przeliczeniu na cz³onka gospodarstwa domowego nie
przekracza poziomu okreœlonego w uchwale. Kwota obni¿ki jest
ró¿nicowana w zale¿noœci od wysokoœci dochodu gospodarstwa
domowego najemcy. Z obni¿kami czynszów koresponduj¹ dodatki mieszkaniowe, jako uzupe³niaj¹ce instrumenty pomocy
236
podmiotowej dla najemców o niskich dochodach. Poza obni¿kami, gminy mog¹ ponadto podwy¿szaæ pierwotnie ustalone stawki czynszu lokali komunalnych. Podwy¿ka, w wyniku której
wysokoœæ czynszu w skali roku przekroczy albo nastêpuje z poziomu wy¿szego ni¿ 3% wartoœci odtworzeniowej lokalu mo¿e
nast¹piæ tylko w dwóch uzasadnionych przypadkach. Jeden
z nich wystêpuje w sytuacji, gdy podwy¿ka czynszu nie przekracza œredniorocznego wskaŸnika wzrostu cen towarów i us³ug
konsumpcyjnych w poprzednim roku kalendarzowym. Drugi
przypadek, w którym podwy¿ki czynszu uznaje siê za uzasadnione, stanowi przyczynek do analizy i charakterystyki czynszu
ekonomicznego w gminnych zasobach mieszkaniowych.
3. CZYNSZ EKONOMICZNY W GMINNYCH
ZASOBACH MIESZKANIOWYCH
W ogólnym ujêciu czynsz ekonomiczny stanowi cenê us³ug
mieszkaniowych. W zwi¹zku z tym winien on pokrywaæ koszty
tych us³ug, w szczególnoœci koszty eksploatacji, koszty technicznego utrzymania: konserwacji i remontów, a tak¿e odpisy na odtworzenie lub sp³atê kredytów. Powinien on ponadto przynosiæ
w³aœcicielowi odpowiedni dochód, a jego poziom winien byæ
zró¿nicowany w zale¿noœci od wartoœci u¿ytkowej mieszkania7.
Czynsz taki – pokrywaj¹c koszty utrzymania zasobów, w tym
nak³ady na niezbêdne remonty, a tak¿e zwrot kapita³u i zwrot na
kapitale – zapewnia bilansowanie siê kosztów gospodarowania
zasobami czynszowymi z przychodami pochodz¹cymi z czynszów p³aconych przez najemców. Pozwala on tym samym na
prowadzenie racjonalnej i efektywnej gospodarki zasobami
czynszowymi przez ich w³aœciciela. Podobne podejœcie do kalkulacji czynszu ekonomicznego stosowane jest w krajach Europy
7
Kulesza H., 1986, Zmiany w wydatkach na mieszkanie w bud¿etach domowych. Sprawy Mieszkaniowe, Z. 1, s. 16.
237
Zachodniej8, gdzie zwykle uwzglêdnia siê zarówno nak³ady na
bie¿¹ce utrzymanie zasobów (pomniejszane niekiedy o subsydia), jak i poniesione nak³ady kapita³owe w³aœciciela. Przyjmuje
siê, ¿e czynsz w zasobach publicznych (komunalnych i socjalnych) winien pokrywaæ co najmniej pe³ne koszty utrzymania
nieruchomoœci, natomiast w zasobach prywatnych (sektorze
rynkowym) tak¿e koszty ich odtworzenia (amortyzacji) i godziwe zyski w³aœciciela. St¹d te¿ jego poziom mo¿e siê wahaæ
w przedziale od 3 do 8% (choæ najczêœciej 5-6%) wartoœci kosztów odtworzenia lokalu w skali rocznej9. W literaturze podkreœla siê, ¿e wprowadzenie systemu czynszów ekonomicznych
pozwala nie tylko na racjonalizacjê gospodarki mieszkaniowej,
ale sprzyja ponadto podejmowaniu przedsiêwziêæ budowlanych
i remontowo-modernizacyjnych, a tak¿e racjonalnej prywatyzacji us³ug zarz¹dzania gminnymi (spo³ecznymi) zasobami mieszkaniowymi.
Analizuj¹c koncepcjê czynszu ekonomicznego w obszarze
gospodarowania gminnymi zasobami mieszkaniowymi nale¿y
uwzglêdniæ tezê10, wed³ug której istot¹ obowi¹zku lokatora jest
p³acenie czynszu niewygórowanego, podyktowanego usprawiedliwionym interesem ekonomicznym w³aœciciela. Z drugiej
strony gmina – nawet jako w³aœciciel publiczny – ma prawo pobieraæ od lokatora (z wyj¹tkiem najemcy lokalu socjalnego),
op³aty czynszowe w takiej wysokoœci, aby wystarczy³y jej one
przynajmniej na pokrycie kosztów utrzymania nieruchomoœci
w stanie niepogorszonym (³¹cznie z kosztami niezbêdnych remontów). Jest to minimalny poziom równowagi ekonomicznej,
8
Muczyñski A., 2011, Gospodarowanie gminnymi zasobami lokalowymi
z perspektywy polityki mieszkaniowej. [w:] Studia i Materia³y Towarzystwa
Naukowego Nieruchomoœci. Vol. 19, Nr 2: 7-25.
9
Majchrzak M., Gospodarka i polityka mieszkaniowa w gminach. [w:] Nowe
zarz¹dzanie publiczne w polskim samorz¹dzie terytorialnym. Praca zbiorowa pod
red. A. Zalewskiego. SGH, Warszawa, 2005, s. 246.
10
Postanowienie Trybuna³u Konstytucyjnego z 29 czerwca 2005 r. – uwagi
o stwierdzonych uchybieniach i lukach w przepisach reguluj¹cych op³aty za u¿ywanie
lokali mieszkalnych (Sygn. akt S1/05), s. 3.
238
którego naruszenie szkodzi tak lokatorom, jak i gminie jako
w³aœcicielowi11.
W obecnym stanie prawnym kategoria czynszu ekonomicznego we wszystkich zasobach mieszkañ czynszowych – niezale¿nie od w³aœciciela – uregulowana zosta³a w sposób poœredni
poprzez okreœlenie warunków, przy spe³nieniu których – jak
wspomniano – podwy¿ki czynszu najmu uznaje siê za uzasadnione. Wprowadzono ogóln¹ zasadê, ¿e uzasadniony przypadek
dokonywania podwy¿ek czynszu wystêpuje wtedy, gdy w³aœciciel nie uzyskuje przychodów z czynszu na poziomie zapewniaj¹cym mu pokrycie wydatków zwi¹zanych z utrzymaniem
lokalu, a tak¿e na uzyskanie zwrotu kapita³u i osi¹gniêcie zysku12. Zgodnie ze wskazaniami teorii zarz¹dzania zasobami mieszkaniowymi czynsz ekonomiczny naliczany w zasobach gminnych musi zatem pokrywaæ wydatki zwi¹zane z utrzymaniem
lokalu, które zawieraj¹: op³atê za u¿ytkowanie wieczyste gruntu,
podatek od nieruchomoœci oraz koszty konserwacji, utrzymania
nale¿ytego stanu technicznego nieruchomoœci i przeprowadzonych remontów, jak równie¿ koszty zarz¹dzania nieruchomoœci¹
oraz koszty utrzymania pomieszczeñ wspólnego u¿ytkowania,
windy, anteny zbiorczej, domofonu, zieleni, ubezpieczenia nieruchomoœci i inne koszty, o ile wynikaj¹ z umowy13. Katalog tych
wydatków zosta³ okreœlony w sposób bardzo szeroki, jednak¿e
nie do koñca jasny i precyzyjny. W¹tpliwoœci budzi m.in. zaliczenie do wydatków na utrzymanie lokalu pe³nych kosztów remontów (tak¿e kapitalnych). Mo¿e to prowadziæ – zw³aszcza
w zasobach prywatnych – do nadmiernie wysokich podwy¿ek
czynszu wskutek nieuzasadnionego przerzucania na obecnego
najemcê pe³nych kosztów remontów odraczanych niekiedy
przez wiele lat. Pomimo tych mankamentów, koncepcja wed³ug
11
Boñczak-Kucharczyk E., Zarz¹dzanie nieruchomoœciami mieszkalnymi...,
op. cit., s. 87.
12
Ustawa z 15 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2006, Nr 249,
poz. 1833), art. 1 pkt. 2 lit. b).
13
Ibidem, art. 1 pkt. 1.
239
której bazowa stawka czynszu ekonomicznego dla danego lokalu powinna pokrywaæ co najmniej wysokoœæ przypadaj¹cych na
ten lokal kosztów utrzymania budynku jest w pe³ni uzasadniona
i zosta³a potwierdzona w projekcie zmian przepisów14. Wdro¿enie tej koncepcji do praktyki jest niezwykle istotne, gdy¿ rzeczywiste stawki czynszów komunalnych w wiêkszoœci gmin maj¹
charakter deficytowy, co niesie ze sob¹ negatywne konsekwencje
w zakresie bie¿¹cego utrzymania zasobów i ich przyœpieszonej
dekapitalizacji. Potwierdzaj¹ to badania Instytutu Rozwoju
Miast15, wed³ug których œrednia stawka czynszu najmu w zasobach mieszkaniowych gmin w 2009 roku wynosi³a 1,2–1,3% kosztu odtworzenia, a wp³ywy z op³at za lokale mieszkalne pokrywa³y zaledwie 60-70% kosztów utrzymania zasobów. Z przeprowadzonej analizy stawek czynszu wynika, ¿e coraz czêœciej
gminy decyduj¹ siê na urealnienie kosztów utrzymania swoich
zasobów, choæ nadal stawki nie zapewniaj¹ kosztu odtworzenia
zasobów. W grudniu 2012 roku16 op³aty czynszowe dla komunalnych lokali mieszkalnych o najni¿szym standardzie kszta³towa³y œrednio na poziomie 2,28 z³ za 1 m2 p.u. miesiêcznie, przy
œredniej stawce dla tej kategorii lokali wynosz¹cej 2,16 z³ w roku
poprzednim (ok. 0,6% œredniego kosztu odtworzenia w wysokoœci ok. 4,5 tys. z³). Dla lokali o wspó³czesnym standardzie stawki
czynszu kszta³towa³y siê na œrednim poziomie 5,64 z³ 1 m2 p.u.
miesiêcznie (1,5% œredniego kosztu odtworzenia).
Ostatnim czynnikiem determinuj¹cym kategoriê czynszu
ekonomicznego w gminnych zasobach mieszkaniowych jest
zwrot kapita³u. Ustawa dopuszcza, ¿e podwy¿szaj¹c czynsz
w³aœciciel mo¿e ustaliæ zwrot kapita³u w skali roku na poziomie
nie wy¿szym ni¿ 1,5% nak³adów na budowê albo zakup lokalu
lub 10% nak³adów poniesionych przez w³aœciciela na trwa³e ulep14
Projekt za³o¿eñ projektu ustawy o zmianie ustawy o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego z 22 marca 2011 r.,
www.cml.kpp.org.pl, 02.04.2013 roku.
15
Informacje o mieszkalnictwie – wyniki monitoringu za 2009 rok, Instytut
Rozwoju Miast, Kraków, 2010, www.mi.gov.pl, 08.04.2011roku, s. 56.
16
Informacje o mieszkalnictwie – wyniki monitoringu za 2012 rok, Instytut
Rozwoju Miast, Kraków, 2013, www.mi.gov.pl, 18.06.2014 roku, s. 50.
240
szenie istniej¹cego lokalu zwiêkszaj¹ce jego wartoœæ u¿ytkow¹
(a¿ do ich pe³nego zwrotu). Przyjête normy graniczne nawi¹zuj¹
do przepisów ustalaj¹cych odpowiednie stawki amortyzacyjne
dla lokali mieszkalnych. Normy te pomijaj¹ jednak w sposób niezrozumia³y mo¿liwoœci zwrotu nak³adów poniesionych przez
w³aœciciela na ulepszenie budynku. Ponadto problematyczny do
stosowania wydaje siê zapis przewiduj¹cy mo¿liwoœæ uwzglêdniania w czynszu zwrotu wymienionych nak³adów tylko do
chwili ich pe³nego zwrotu. Ostatni czynnik uwzglêdniany formalnie w koncepcji czynszu ekonomicznego stanowi godziwy
zysk. Zak³adaj¹c, ¿e gospodarowanie gminnymi zasobami mieszkaniowymi stanowi dzia³alnoœæ publiczn¹ o charakterze nonprofit, mo¿na postawiæ tezê, ¿e poziom czynszu ekonomicznego
w tych zasobach nie powinien uwzglêdniaæ zwrotu na kapitale
(czyli zysku). Teza ta odnosi siê do wszystkich mieszkañ komunalnych – zarówno powszechnych, jak i socjalnych.
4. MATERIA£, METODY I PRZEBIEG BADAÑ
Przedmiot badañ stanowi gminny zasób mieszkaniowy
miasta Olsztyna. Na podstawie informacji wyjœciowych –
uzyskanych od jednostki zarz¹dzaj¹cej – stwierdzono, ¿e zasób
ten sk³ada³ siê – wed³ug stanu koniec 2011 roku – z 5566 lokali
mieszkalnych o powierzchni u¿ytkowej siêgaj¹cej ³¹cznie
253 114 m2. W strukturze badanego zasobu by³o 840 obiektów
budynkowych, w tym 164 budynki (1594 lokale) stanowi³y
wy³¹czn¹ w³asnoœæ komunaln¹ i 686 budynków (3972 lokale)
nale¿a³o do wspólnot mieszkaniowych z udzia³em gminy.
Relatywnie wysoki udzia³ liczby lokali komunalnych we
wspólnotach mieszkaniowych jest efektem wieloletniej
prywatyzacji zasobu realizowanej metod¹ rozproszon¹. Badane
obiekty charakteryzowa³y znacznym zró¿nicowaniem takich
atrybutów, jak: liczba lokali w budynku, wielkoœæ udzia³u
w³asnoœci komunalnej, funkcje i sposób wykorzystania lokali
gminnych, jak równie¿ walory lokalizacyjne poszczególnych
241
obiektów i stan techniczny zabudowy, a tak¿e poziom czynszu
najmu i kosztów ich utrzymania. Budynki z lokalami komunalnymi prezentuj¹ w znacznej czêœci przeciêtny stan techniczny
oraz niski standard wyposa¿enia wynikaj¹cy z wieloletnich
zaniedbañ w zakresie remontów i modernizacji.
Polityka czynszowa miasta Olsztyna zmierza w kierunku
uzyskania stawki czynszu na poziomie zapewniaj¹cym pe³ne
pokrycie kosztów utrzymania lokali wchodz¹cych w sk³ad
gminnego zasobu mieszkaniowego. Proces zak³adaj¹cy docelowe pokrycie tych kosztów z wp³ywów czynszowych jest
powi¹zany z takimi dzia³aniami, jak:
• ochrona najubo¿szych gospodarstw domowych poprzez system obni¿ek czynszu i pomocy w formie dodatków mieszkaniowych,
• d¹¿enie do sta³ej poprawy stanu technicznego gminnego zasobu mieszkaniowego, w tym do podejmowania dzia³añ
w zakresie obni¿enia kosztów jego utrzymania,
• systemow¹ zamian¹ lokali mieszkalnych gminy, w celu racjonalnego zasiedlania zasobu mieszkaniowego, uwzglêdniaj¹cego potrzeby rodzin i ich mo¿liwoœci finansowe, oraz
• realizacj¹ gminnych programów os³onowych, dotycz¹cych
pomocy rodzinom w niedostatku, w uregulowaniu zaleg³oœci
czynszowych oraz bie¿¹cego wnoszenia op³at czynszowych.
Od momentu zakoñczenia publicznej gospodarki mieszkaniowej opartej o czynsz urzêdowy (od pocz¹tku 1995 roku) stawki czynszu najmu 1 m2 p. u. lokali mieszkalnych gminy ustala
Prezydent Olsztyna w drodze zarz¹dzenia, uwzglêdniaj¹c wytyczne wynikaj¹ce z wieloletnich programów gospodarowania
mieszkaniowym zasobem gminy uchwalanych sukcesywnie przez
Radê Miasta. Do czasu osi¹gniêcia czynszów na poziomie niezbêdnym do utrzymania mieszkaniowego zasobu Gminy, ró¿nica wynikaj¹ca z potrzeb finansowych i faktycznych wp³ywów
czynszowych dotowana jest z bud¿etu miasta. W rozpatrywanym okresie stawka bazowa czynszu najmu lokali mieszkalnych
gminy stale wzrasta³a – od poziomu 0,40 z³/m2 p.u. miesiêcznie
w roku 1995, do poziomu 2,89 z³/m2 p.u. miesiêcznie, który obo-
242
wi¹zywa³ od 2007 roku do koñca lipca 2012 roku. Wobec
rosn¹cych potrzeb finansowych zwi¹zanych z bie¿¹cym utrzymaniem i gospodark¹ remontow¹ w zasobie w³adze miasta zdecydowa³y siê na reformê polityki czynszowej z dniem 1 sierpnia
2012 roku. Na bazie aktualnego programu gospodarowania17
d¹¿¹c do zrównowa¿enia kosztów utrzymania zasobów mieszkaniowych wp³ywami z czynszów najmu podniesiono bazow¹
stawkê czynszu w zasobach do poziomu 6,24 z³/m2 p.u. miesiêcznie, tj. a¿ o 116% w stosunku do stawki obowi¹zuj¹cej w okresie poprzedzaj¹cym reformê. Podniesiona stawka bazowa
czynszu najmu podlega procentowemu zró¿nicowaniu o ustalone formalnie czynniki podwy¿szaj¹ce lub obni¿aj¹ce. Wprowadzenie znacznie wy¿szych stawek czynszu na mieszkania
komunalne powi¹zano z mo¿liwoœciami zastosowania obni¿ek
czynszu na wniosek lokatorów legitymuj¹cych siê niskim poziomem dochodów. Obni¿ki udzielane s¹ na okres 12 miesiêcy od
dnia z³o¿enia wniosku i deklaracji o wysokoœci dochodów cz³onków gospodarstwa domowego. Innym sposobem unikniêcia
skutków podwy¿ek czynszu mo¿e byæ dostosowanie powierzchni najmowanego mieszkania do mo¿liwoœci finansowych i potrzeb lokatorów w drodze dobrowolnej zamiany lokali.
W przypadku najubo¿szych najemców obni¿ki siêgaj¹ poziomu
50% nale¿nego czynszu. Wed³ug danych na koniec 2013 roku
z obni¿ek skorzysta³o faktycznie oko³o 20% aktualnych najemców mieszkañ komunalnych w Olsztynie.
Ocena skutków finansowych reformy polityki czynszowej
w zasobie mieszkaniowym miasta Olsztyna zosta³a dokonana
w drodze porównania przychodów i kosztów zwi¹zanych
z utrzymaniem badanego zasobu przed podwy¿k¹ czynszów
(w roku 2011) i po podwy¿ce (w roku 2013). Szczegó³owe badania empiryczne zrealizowano metod¹ reprezentacyjn¹, w oparciu modelow¹ próbê badawcz¹ sk³adaj¹c¹ siê z okreœlonej liczby
obiektów (budynków) dobrze odwzorowuj¹cych strukturê
17
Uchwa³a Nr XIX/314/12 Rady Miasta Olsztyna z 25 stycznia 2012 roku
w sprawie Wieloletniego Programu Gospodarowania Mieszkaniowym Zasobem Gminy
Olsztyn na lata 2012-2016.
243
i zmiennoœæ ca³ego zasobu jako populacji generalnej. Próba ta
stanowi swoisty model badanego zasobu mieszkaniowego, który powinien spe³niaæ okreœlone za³o¿enia i byæ u¿yteczny do prowadzenia wiarygodnych obliczeñ. Proces tworzenia próby
badawczej (modelu) przebiega³ wieloetapowo i wykorzystywa³
wyniki wczeœniejszych badañ.
W pierwszym etapie badañ dokonano podzia³u (klasyfikacji)
obiektów w zasobie – tak stricte komunalnych, jak i wspólnot
mieszkaniowych z udzia³em gminy – na jednorodne i wewnêtrzne spójne klasy (podzbiory, grupy) z wykorzystaniem metodyki
tworzenia drzew klasyfikacyjnych. W trakcie hierarchicznego
podzia³u badanej populacji budynków – traktowanych jako wielocechowe obiekty symboliczne – uwzglêdniono kryteria (cechy)
istotne z punktu widzenia racjonalnej gospodarki nieruchomoœciami. Na tym etapie badañ wykorzystano metodykê i wyniki
(Muczyñski, 2010) uzupe³nione analizami (Odowska-Nalewaj,
2011). W efekcie rozwarstwiono zasób mieszkaniowy miasta
Olsztyna na dziesiêæ typów funkcjonalnych obiektów (budynków), w których znajduj¹ siê:
1) lokale mieszkalne gminy – typ m
2) lokale u¿ytkowe gminy o funkcjach komercyjnych – typ k
3) lokale u¿ytkowe gminy o funkcjach u¿ytecznoœci publicznej
– typ p
4) lokale mieszkalne z lokalami socjalnymi – typ ms
5) lokale mieszkalne z lokalami u¿ytkowymi o funkcjach komercyjnych – typ mk
6) lokale mieszkalne z lokalami u¿ytkowymi o funkcjach u¿ytecznoœci publicznej – typ mp
7) lokale u¿ytkowe o funkcjach komercyjnych i u¿ytecznoœci
publicznej – typ kp
8) lokale mieszkalne, socjalne i u¿ytkowe o funkcjach komercyjnych – typ msk
9) lokale mieszkalne, socjalne i u¿ytkowe o funkcjach u¿ytecznoœci publicznej – typ msp
10) lokale mieszkalne, u¿ytkowe komercyjne i u¿ytecznoœci publicznej – typ mkp.
244
Wydzielone typy funkcjonalne obiektów z lokalami komunalnymi s¹ œciœle powi¹zane ze zró¿nicowaniem dochodów z gospodarki nieruchomoœciami komunalnymi, gdy¿ w zale¿noœci
od funkcji lokali gmina prowadzi odrêbn¹ politykê czynszow¹.
W efekcie dokonanego podzia³u najliczniejszy typ tworzy³y budynki z lokalami mieszkalnymi (62% zasobu), drug¹ co do wielkoœci grupê stanowi³y gara¿e (11% zasobu), a nastêpnie budynki
u¿ytkowe z lokalami komercyjnymi (9% zasobu).
W drugim etapie tworzenia modelu zasobu problemem do
rozstrzygniêcia by³o okreœlenie minimalnej liczebnoœci próby
reprezentatywnej badanej populacji generalnej uprzednio sklasyfikowanych obiektów w zasobie. Dokonano tego z wykorzystaniem dwustopniowej metody Steina (Sobczyk, 2006). Ze wzglêdu
na cel prowadzonych badañ symulacyjnych za g³ówn¹ cechê odwzorowuj¹c¹ zmiennoœæ w zasobie przyjêto œredni¹ stawkê
czynszu najmu 1 m2 powierzchni u¿ytkowej lokali w budynku
miesiêcznie. Stawka czynszu najmu stanowi cechê o zagregowanej treœci, gdy¿ odzwierciedla walory lokalizacji budynku i lokalu,
a tak¿e jego stan techniczny, wyposa¿enie i wartoœæ u¿ytkow¹.
Argumenty te uzasadniaj¹ przyjêcie wskazanej cechy jako podstawy do ustalania minimalnej liczebnoœci próby. Do analizy przyjêto populacjê 807 budynków mieszkalnych, pozosta³e obiekty
wyeliminowano z badañ ze wzglêdu na ma³¹ wiarygodnoœæ lub
braki w danych wyjœciowych. W badaniach uwzglêdniono stare
C1i i nowe C2i stawki czynszu najmu, które wesz³y w ¿ycie w sierpniu 2012 roku. Analiza wykaza³a, ¿e stawki czynszu C2i w budynkach z zasobu kszta³towa³y siê w przedziale od 1,08 do 14,23
z³/m2 p.u. miesiêcznie, ze œredni¹ na poziomie 7,02 z³/m2 i odchyleniem standardowym 1,43 z³/m2. Po przeanalizowaniu histogramu œredniej stawki czynszu w budynkach, przyjêto, ¿e parametr
ten posiada rozk³ad zbli¿ony do rozk³adu normalnego, co umo¿liwia wykorzystanie w badaniach rozk³adu t-Studenta. Ustalaj¹c
minimaln¹ liczebnoœæ próby przyjêto umownie warunek, aby
b³¹d oszacowania œredniej stawki czynszu C2i w budynku nie
przekracza³ 7%, czyli 0,50 z³/m2 p.u. miesiêcznie. Okreœlaj¹c minimaln¹ wielkoœæ próby pos³u¿ono siê wzorem (Sobczyk, 2006):
n³
245
t a2 × n 0 - 1 s 12
d x2
gdzie:
t a , n 0 - 1 – odczytana wartoœæ statystyki z tablicy rozk³adu
t-Studenta, na poziomie istotnoœci = 0,05, o danej
liczbie stopni swobody n0–1,
n0
– pocz¹tkowa liczebnoœæ obiektów w próbie wstêpnej,
s1
– odchylenie standardowe z próby wstêpnej,
– b³¹d okreœlania œredniej stawki czynszu najmu.
dx
Obliczenia za pomoc¹ arkusza kalkulacyjnego Excel 2007
wykaza³y [Lempkowski, 2012], ¿e przyjête warunki spe³nia próba reprezentatywna sk³adaj¹ca siê z n=31 budynków i tak¹ liczebnoœæ próby uwzglêdniono w kolejnych etapach procedury
badawczej.
W trzecim etapie budowy modelu zasobu mieszkaniowego
dokonano doboru obiektów reprezentatywnych do uprzednio
ustalonej iloœciowo próby. Dobór ten przeprowadzono metod¹
losowania warstwowego we wczeœniej okreœlonych grupach jednorodnych obiektów (warstwach) stanowi¹cych typy funkcjonalne (liœcie) uzyskane w wyniku podzia³u zasobu metod¹ drzew
klasyfikacyjnych. Takie podejœcie pozwala lepiej odzwierciedliæ
w próbie zarówno strukturê w³asnoœciow¹, jak i funkcjonaln¹
obiektów w populacji (zasobie). Liczby obiektów losowanych
– bez zwracania – do próby w ka¿dej warstwie (typie funkcjonalnym) ustalono proporcjonalnie do udzia³u liczby obiektów
zakwalifikowanych do poszczególnych warstw w liczebnoœci
populacji generalnej. Zastosowana metoda losowania warstwowego (zale¿nego) jest czêsto wykorzystywana w badaniach
reprezentacyjnych, gdy¿ posiada korzystne w³asnoœci statystyczne [Mielczarek, 2009].
Uzyskany model zasobu mieszkaniowego miasta Olsztyna
w postaci reprezentatywnej próby badawczej sk³adaj¹cej siê ze
zbioru celowo dobranych obiektów gminnych i wspólnot mieszkaniowych wed³ug przedstawionej metodyki postêpowania zaprezentowano w tabeli 1. Model ten pos³u¿y³ do empirycznej
246
oceny skutków finansowych podwy¿ek czynszów w gminnym
zasobie mieszkaniowym miasta Olsztyna poprzez porównanie
rzeczywistych przychodów i kosztów zwi¹zanych z utrzymaniem tego zasobu w latach 2011 i 2013.
5. WYNIKI BADAÑ I DYSKUSJA
Przyjêty model reprezentatywny zasobu mieszkaniowego
miasta Olsztyna (tab. 1) obejmuje 31 obiektów (budynków) z lokalami mieszkalnymi gminy, w tym 6 obiektów stanowi¹cych
wy³¹czn¹ w³asnoœæ gminy – stricte komunalnych (zestawionych
w wierszach o numerach od 1 do 6) i 25 obiektów wspólnot mieszkaniowych z udzia³em gminy (wiersze 7-31). Wyniki badañ
przedstawione w tabeli 1 mo¿na ogólnie podzieliæ na trzy czêœci.
W pierwszej czêœci tabeli (kolumny 1-3) przedstawiono dane
identyfikacyjne, takie jak: liczba porz¹dkowa obiektu, nazwa
zarz¹dcy obiektu oraz typ funkcjonalny (budynek wy³¹cznie
z lokalami mieszkalnymi gminy – typ m, budynek z lokalami
mieszkalnymi i socjalnymi – typ ms, budynek z lokalami mieszkalnymi i u¿ytkowymi o funkcjach komercyjnych – typ mk).
Zestawienie pokazuje, ¿e w modelu, jak i ca³ym zasobie gminy
dominuj¹ obiekty wy³¹cznie z lokalami mieszkalnymi, zatem
wp³yw czynszów z lokali socjalnych (in minus) i z lokali u¿ytkowych (in plus) na przychody z gospodarki zasobem mieszkaniowym jest raczej niewielki. W drugiej czêœci tabeli (kolumny 4-9)
zawarto dane niezbêdne do wyznaczenia wyniku finansowego
(nadwy¿ki lub niedoboru) osi¹ganego faktycznie przez gminê
z najmu lokali mieszkalnych po³o¿onych w poszczególnych
obiektach przed podwy¿k¹ czynszów (tzn. w roku 2011). Z kolei
w trzeciej czêœci tabeli (kolumny 10-15) umieszczono analogiczne dane jak w czêœci drugiej, ale odniesione do okresu po podwy¿ce czynszu (dla roku 2013). Dane w kolumnach 4 i 10 maj¹
charakter informacyjny i dotycz¹ wielkoœci udzia³ów gminy
w poszczególnych obiektach – odpowiednio przed reform¹
247
czynszów – UG1i i po reformie – UG2i. Dane te pokazuj¹, ¿e podwy¿ka czynszów spowodowa³a znaczne przyspieszenie procesu
prywatyzacji lokali komunalnych, gdy¿ w 16 (64%) badanych
wspólnotach mieszkaniowych udzia³ lokali komunalnych uleg³
obni¿eniu. Oddzia³uje to raczej negatywnie na sytuacjê finansow¹ zasobu, gdy¿ sprzeda¿ dokonywana by³a zwykle na rzecz
najemców w lepszej kondycji finansowej i dotyczy³a mieszkañ
o wy¿szych walorach u¿ytkowych. W dalszej czêœci tabeli (kolumny 5 i 11) wykazano wielkoœci powierzchni u¿ytkowej lokali
gminnych w poszczególnych obiektach – odpowiednio z wyró¿nieniem powierzchni przed – PuG1i i po reformie – PuG2i. Porównanie tych powierzchni potwierdza wzrost tempa prywatyzacji
lokali komunalnych w 2013 roku.
Przed reform¹ czynszów (w 2011 roku) stawki czynszu lokali
komunalnych w badanych obiektach C1i kszta³towa³y siê w przedziale od 2,82 do 5,76 z³/m2 miesiêcznie, ze œredni¹ na poziomie
3,89 z³/m2, co stanowi³o 1,1 % wartoœci odtworzeniowej 1 m2 p.u.
lokalu rocznie. Natomiast po reformie analogiczne stawki czynszu C2i w badanej grupie obiektów ustali³y siê w przedziale od
3,94 do 10,10 z³/m2, ze œredni¹ 7,47 z³/m2 miesiêcznie (ok. 2,1 %
wartoœci odtworzeniowej). Œrednia stawka czynszu po zmianach
C2i w obiektach z wytypowanej próby mieœci siê w granicach
za³o¿onego b³êdu , co œwiadczy o poprawnym doborze próby
zgodnie z przyjêtymi warunkami wstêpnymi. Mo¿na ogólnie
stwierdziæ, ¿e w wyniku reformy polityki czynszowej nast¹pi³
przyrost œredniej stawki czynszu najmu w badanych obiektach
na poziomie 92%. Ze wzglêdu na znaczne zaleg³oœci p³atnicze ze
strony najemców mieszkañ, do okreœlenia rzeczywistych przychodów z najmu lokali komunalnych niezbêdne by³o oszacowanie wspó³czynników p³atnoœci (œci¹galnoœci) czynszów
– zarówno przed podwy¿k¹ czynszów (Wp1i – kolumna 7), jak
i po jej dokonaniu (Wp2i – kolumna 13). Wspó³czynniki te ustalono w drodze szczegó³owej analizy danych zawartych w sprawozdawczoœci finansowej zarz¹dcy zasobu gminnego. Przy
ni¿szych czynszach wielkoœci Wp1i w badanych obiektach
kszta³towa³y siê w przedziale od 0,68 do 0,94, ze œredni¹ na po-
mk
m
m
m
ms
mk
ms
m
m
m
8 ZBK I
9 ZBK II
10 ZBK I
11 ZBK IV
12 ZBK II
13 ZBK II
14 ZBK IV
15 Szeklicki
16 ZBK I
ms
5 ZLiBK
m
m
4 ZLiBK
7 Szeklicki
m
3 ZLiBK
6 ZLiBK
m
2 ZLiBK
3
m
2
1
222,52
153,50
415,60
5
PuG1i
[m2]
0,46
0,45
0,27
0,50
0,37
0,57
0,27
0,54
0,64
0,47
1,00
1,00
770,60
465,40
544,29
342,20
563,10
514,10
900,06
764,11
325,50
466,84
291,48
225,41
1,00 1791,40
1,00
1,00
1,00
4
T yp
obiek- UG1i
tu
1 ZLiBK
N a z wa
zarz¹dcy
Lp.
7
3,95 0,84
3,61 0,93
4,38 0,91
2,82 0,69
5,75 0,76
2,87 0,92
3,93 0,82
3,87 0,87
3,87 0,68
3,83 0,82
5,76 0,85
3,03 0,78
4,24 0,84
3,90 0,91
3,59 0,94
3,52 0,75
6
3,34
3,44
4,22
3,78
4,14
3,89
5,09
3,88
3,54
4,16
4,30
4,53
4,53
4,53
4,53
4,53
8
C1i
KuG1i
Wp1i
[z³/m2]
[z³/m2]
10
UG2i
222,52
153,50
415,60
11
PuG2i
[m2]
-203,44 0,42
-461,86 0,45
-1529,67 0,17
-7531,96 0,26
1554,16 0,31
-7709,03 0,57
-20169,26 0,24
-4704,78 0,42
-3548,21 0,64
-5710,76 0,47
2084,66 1,00
-5860,48 1,00
703,59
465,40
342,70
177,94
463,60
514,10
812,41
589,86
325,50
466,84
291,48
225,41
-20817,50 1,00 1791,40
-2619,51 1,00
-2128,25 1,00
-9425,81 1,00
9
N F1 i
[z³]
13
8,11 0,68
6,24 0,82
9,98 0,72
4,76 0,55
10,1 0,61
5,34 0,86
8,11 0,74
8,11 0,77
6,86 0,49
8,11 0,59
8,65 0,81
3,94 0,63
9,98 0,72
6,86 0,84
6,68 0,87
6,86 0,54
12
5,31
4,17
4,41
4,12
4,97
4,20
6,11
4,22
3,91
4,54
5,1
5,41
5,41
5,41
5,41
5,41
14
C2i
KuG2i
Wp2i
[z³/m2]
[z³/m2]
1729,14
5287,69
11414,38
-3207,19
6625,77
2420,79
-1058,73
14331,47
-2142,83
1371,95
6668,48
-7919,46
38169,72
940,99
739,75
-8506,17
15
N F2 i
[z³]
Tabela 1. Ocena skutków finansowych podwy¿ek czynszów w gminnym zasobie mieszkaniowym miasta
Olsztyna (ujêcie modelowe)
248
0,40
m
m
m
m
m
m
m
m
19 ZBK II
20 ZBK I
21 ZBK II
22 ZBK I
23 OTBS
24 OTBS
25 OTBS
26 OTBS
0,14
0,28
0,56
0,63
m
m
28 ZBK II
29 ZBK II
30 Bielawska m
31 ZBK I
293,80
104,10
134,27
230,09
206,51
180,80
784,46
292,17
529,05
617,50
403,80
350,38
955,27
357,50
504,60
3,83 0,78
3,61 0,73
3,66 0,91
3,95 0,75
3,20 0,76
3,90 0,84
3,91 0,93
3,52 0,78
4,18 0,83
3,94 0,87
3,95 0,85
3,54 0,94
4,70 0,68
3,95 0,90
3,91 0,87
îród³o: Opracowanie w³asne.
m
0,29
27 Bielawska m
0,53
0,48
0,34
0,33
0,16
0,28
0,22
0,44
m
18 ZBK II
0,38
m
17 ZBK I
-2970,67 0,56
556,27 0,56
-1384,70 0,14
-6012,25 0,08
-2745,76 0,21
-3458,34 0,40
-12 837,22 0,47
-4257,73 0,42
-10 605,97 0,22
-6611,20 0,27
-3113,30 0,16
-1103,28 0,17
-45,85 0,22
-7357,35 0,37
-4167,79 0,38
Œrednia
-4996,67
Suma -154 896,85
3,83
2,19
4,19
5,14
3,54
4,87
5,00
3,96
5,14
4,32
4,00
3,59
3,20
5,27
4,09
260,22
104,10
68,54
138,73
146,60
180,80
694,35
258,69
348,51
491,78
403,80
212,73
955,27
302,94
504,60
6,86 0,68
6,24 0,53
6,24 0,85
6,86 0,45
6,86 0,48
6,86 0,64
8,11 0,84
6,59 0,62
8,74 0,68
8,11 0,78
8,11 0,63
8,27 0,81
9,98 0,58
6,86 0,74
8,11 0,82
1644,11
3927,93
20730,12
-1685,32
13867,62
-168,25
826,88
-190,88
2273,33
-4033,71
-821,90
-1409,37
Œrednia
4512,03
Suma 139 872,87
4,40
3,46
2,54
5,51
3,76
5,04
5,37 12 018,37
4,14
2,31 15 194,48
4,49 10 833,72
4,77
5,16
3,98
5,54
4,36
249
250
ziomie 0,83. Natomiast po podwy¿ce czynszów wspó³czynniki
p³atnoœci Wp2i znacznie siê obni¿y³y osi¹gaj¹c przedzia³ od 0,48
do 0,87 (œrednio 0,69). Nale¿y dodaæ, ¿e oszacowane wielkoœci
wspó³czynników Wp2i zawieraj¹ w sobie dodatkowo proporcjonalne kwoty obni¿ek czynszów udzielone przez gminê najubo¿szym najemcom. Analizowany wskaŸnik Wp2i w sposób
syntetyczny wyra¿a zatem utratê czynszów z obu tytu³ów – zaleg³oœci p³atniczych i udzielonych obni¿ek. Dane zestawione
w tabeli pokazuj¹, ¿e podwy¿ka czynszów w obiektach modelu
spowodowa³a spadek nale¿nych gminie przychodów prawie
o 17% w efekcie wzrostu zaleg³oœci p³atniczych i kwot udzielonych obni¿ek czynszów. W dalszej czêœci tabeli (kolumny 8 i 14)
zestawiono miesiêczne stawki kosztów utrzymania zasobów
– odpowiednio KuG1i w roku 2011 i KuG2i w roku 2013. W wariancie podstawowym koszty te w obiektach stricte komunalnych
obejmuj¹ koszty konserwacji, eksploatacji i administrowania zasobem realizowanego przez Zak³ad Lokali i Budynków Komunalnych w Olsztynie. Natomiast w nieruchomoœciach wspólnot
mieszkaniowych do kosztów utrzymania zaliczono obci¹¿aj¹ce
gminê bie¿¹ce koszty utrzymania czêœci wspólnych (konserwacji, eksploatacji i administrowania) oraz zrealizowane wp³aty
gminy na fundusze remontowe uchwalone we wspólnotach.
Ze wzglêdu na przyjêty sposób rozliczeñ w obiektach stricte komunalnych stawka kosztów utrzymania zosta³a okreœlona na
jednolitym poziomie: odpowiednio 4,53 z³/m2 miesiêcznie
w 2011 roku i 5,41 z³/m2 w 2013 roku (wzrost o 19,4%). Nieco ni¿szy poziom stawek zanotowano w obiekcie nr 6 (z lokalami u¿ytkowymi). Z kolei w obiektach wspólnot mieszkaniowych
œrednia stawka tak okreœlonych kosztów utrzymania (pomimo
uwzglêdniania remontów) by³a nieco ni¿sza i wynios³a
odpowiednio 4,07 z³/ m2 miesiêcznie w 2011 roku i 4,43 z³/m2
w 2013 roku (wzrost o 8,8%). Poziom i dynamika wzrostu
kosztów utrzymania obiektów stricte komunalnych by³y zatem
znacznie wy¿sze w porównaniu do wspólnot.
Na podstawie ustalonych danych wyjœciowych i oszacowanych parametrów wyznaczono wielkoœci rzeczywistych wyni-
251
ków finansowych osi¹gniêtych przez gminê z czynszu najmu
lokali mieszkalnych po³o¿onych w poszczególnych obiektach
komunalnych i wspólnotowych. Wyniki te przedstawiono odpowiednio w kolumnie 9 (NF1i za 2011 rok) i w kolumnie 15 (NF2i za
2013 rok). Badania wskazuj¹, ¿e przed podwy¿k¹ czynszów sytuacja finansowa gminy w zarz¹dzaniu zasobem mieszkaniowym by³a bardzo trudna, gdy¿ prawie we wszystkich obiektach
– zarówno stricte komunalnych, jak i wspólnotowych uzyskano
straty finansowe z tytu³u najmu lokali komunalnych. Wyj¹tek
stanowi³y w zasadzie tylko obiekty, w których gmina posiada³a
lokale u¿ytkowe. Ogólna strata w modelowej grupie obiektów
zamknê³a siê kwot¹ 154 897 z³, a do ka¿dego obiektu gmina musia³a œrednio dop³acaæ 4997 z³. Sytuacja ta, z jednej strony,
obci¹¿a³a mocno bud¿et gminy dotacjami na utrzymanie zasobu,
a z drugiej powodowa³a narastanie zaleg³oœci p³atniczych gminy
w stosunku do kontrahentów, w tym do wspólnot mieszkaniowych, w których gmina zobowi¹zana by³a do terminowego
wp³acania zaliczek na koszty zarz¹du nieruchomoœci¹ wspóln¹
i na fundusze remontowe. Wprowadzenie znacz¹cych podwy¿ek czynszów najmu (w powi¹zaniu z ochron¹ najubo¿szych najemców) by³o w zwi¹zku z tym dzia³aniem koniecznym dla
wyjœcia ze swoistej zapaœci finansowej w zarz¹dzaniu zasobami
mieszkaniowymi badanej gminy. Wyniki uzyskane w 2013 roku
(po podwy¿ce czynszów) œwiadcz¹ o tym, ¿e w nastêpstwie reformy polityki czynszowej sytuacja finansowa gminy Olsztyn
– jako wynajmuj¹cego – uleg³a wyraŸnej poprawie. W przewa¿aj¹cej liczbie obiektów w³asnych i wspólnych gmina uzyska³a
bowiem nadwy¿ki finansowe z tytu³u najmu lokali komunalnych, a sumaryczna nadwy¿ka w modelowej grupie obiektów
osi¹gnê³a pu³ap 139 873 z³, ¿e œredni¹ na obiekt wynosz¹c¹
4512 z³. Z tego punktu widzenia reformê polityki czynszowej
w Olsztynie nale¿y ogólnie oceniæ pozytywnie. Szczegó³owa
ocena zale¿y od tego, jak rozdysponowano te dodatkowe œrodkami finansowe, tzn. czy uzyskane nadwy¿ki pos³u¿y³y do
sp³aty zaleg³ych zobowi¹zañ i sfinansowanie od³o¿onych remontów w zasobie, czy te¿ zosta³y „wyjête” z gospodarki miesz-
252
kaniowej gminy i rozchodowane na inne cele. Dodaæ nale¿y, ¿e
w nastêpstwie podwy¿ki czynszów – z jednej strony – pojawi³y
siê wiêksze œrodki finansowe w zarz¹dzaniu zasobem, a z drugiej nast¹pi³ wzrost kwoty obni¿ek czynszów i dalszy spadek
œci¹galnoœci czynszów – o czym œwiadcz¹ wspó³czynniki
p³atnoœci (por. kolumny 7 i 13). Wzrostowi aktywów finansowych towarzyszy³ zatem dodatkowy przyrost niesp³aconych
d³ugów ze strony najemców.
Nawi¹zuj¹c do kategorii czynszu ekonomicznego w koñcowej fazie badañ dokonano oceny faktycznego stopnia pokrycia
kosztów utrzymania modelowej grupy obiektów z zasobu mieszkaniowego miasta Olsztyna przychodami z czynszów, jakie
obowi¹zywa³y przed i po reformie polityki czynszowej. W analizach koszty utrzymania modelowego zasobu zosta³y ujête
w trzech, nastêpuj¹cych wariantach:
• wariant I (najtañszy): koszty utrzymania obejmowa³y bie¿¹ce
koszty konserwacji, eksploatacji i administrowania (bez remontów budynków komunalnych i wspólnych),
• wariant II (podstawowy): koszty utrzymania z wariantu I zosta³y powiêkszone o koszty remontów budynków we wspólnotach (tzn. wp³aty gminy na fundusze remontowe),
• wariant III (najdro¿szy): koszty utrzymania wariantu II zosta³y powiêkszone o koszty remontów budynków stricte komunalnych.
Rzeczywiste przychody z czynszów najmu lokali komunalnych w poszczególnych wariantach oszacowano na podstawie
danych z tabeli 1. Wyniki badañ przedstawiono na wykresie 1.
Dane na wykresie pokazuj¹, ¿e w wariancie I (najtañszym)
bie¿¹ce koszty utrzymania zasobów (bez kosztów remontów)
by³y w pe³ni pokryte przychodami z czynszów. Stopieñ pokrycia
wynosi³ wed³ug starych stawek 122,9%, a wed³ug nowych a¿
179,5%. Oznacza to, ¿e gdyby w zarz¹dzaniu zasobami komunalnymi nie uwzglêdniaæ potrzeb remontowych przeprowadzona podwy¿ka czynszów by³aby zbêdna. Z kolei w wariancie
podstawowym (z kosztami remontów przypadaj¹cymi na gminê
we wspólnotach) przychody z czynszów przed podwy¿k¹ nie
253
pokrywa³y kosztów utrzymania (79,1%), natomiast po podniesieniu stawek czynszowych w 2013 roku pokrycie to nast¹pi³o
(wzrost do 118,7%). Z tego wynika, ¿e reforma czynszów umo¿liwi³a gminie nale¿yte wywi¹zywanie siê zobowi¹zañ bie¿¹cych
(tzn. wp³at zaliczek na koszty zarz¹du nieruchomoœci¹ wspóln¹
i na fundusze remontowe) w stosunku do wspólnot mieszkaniowych, w których posiada udzia³y. W tym ujêciu reforma czynszów by³a zatem w pe³ni uzasadniona. Z wykresu wynika, ¿e
w wariancie III (z kosztami remontów obiektów gminnych
i wspólnych) przychody uzyskiwane przez gminê z czynszów
w 2011 roku by³y zdecydowanie za niskie do sfinansowania kosztów utrzymania zasobów, gdy¿ stopieñ pokrycia wynosi³ zaledwie 69,7%. W tej sytuacji nak³ady na remonty musia³y byæ
finansowane przez gminê z dotacji bud¿etowych. Podwy¿ka
czynszów spowodowa³a, ¿e koszty te mog³y byæ sfinansowane
bezpoœrednio z przychodów z czynszów, gdy¿ stopieñ pokrycia
w 2013 roku siêgn¹³ poziomu 102,3%.
Wykres 1. Stopieñ pokrycia kosztów utrzymania gminnych zasobów
mieszkaniowych miasta Olsztyna przychodami z czynszów najmu
(ujêcie wariantowe)
254
W efekcie reformy polityki czynszowej mo¿liwe sta³o siê zatem ograniczenie dotacji na remonty zasobów gminnych. Potwierdza to zasadnoœæ przeprowadzonych podwy¿ek czynszów
najmu lokali komunalnych powi¹zanych z dba³oœci¹ o stan techniczny zasobów i ochron¹ najubo¿szych lokatorów.
5. PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Problematyka kreowania w³aœciwego poziomu czynszu najmu w gminnych zasobach mieszkaniowych jest zagadnieniem
wielow¹tkowym i o z³o¿onym charakterze – zarówno od strony
praktycznej, jak i teoretycznej. Wynika to z wielu funkcji, jakie
ma do wype³nienia efektywny system czynszowy w kontekœcie
specyfiki zarz¹dzania publicznymi zasobami mieszkaniowymi.
Poza aspektem ekonomicznym ustalania stawek czynszów
w mieszkaniach komunalnych, na którym skoncentrowano siê
w pracy, wa¿n¹ rolê w polityce czynszowej odgrywaj¹ ponadto
aspekty techniczne, spo³eczne i polityczne. Badania i analizy dowodz¹, ¿e efektywny czynsz najmu powinien pokrywaæ co najmniej koszty utrzymania nieruchomoœci i byæ mocno
zró¿nicowany w zale¿noœci od stanu walorów u¿ytkowych
i lokalizacyjnych mieszkañ, a nie od mo¿liwoœci p³atniczych najemców. Nale¿y podkreœliæ, ¿e istot¹ obowi¹zku lokatora jest
p³acenie czynszu niewygórowanego, podyktowanego usprawiedliwionym interesem ekonomicznym w³aœciciela. W tym
kontekœcie kluczowe znaczenie przypisywane jest kategorii
czynszu ekonomicznego, którego wprowadzenie do praktyki
stanowi podstawê racjonalnego zarz¹dzania zasobami gminnymi, sprzyja podejmowaniu w nich przedsiêwziêæ inwestycyjnych i remontowych oraz u³atwia proces prywatyzacji us³ug
zarz¹dczych. Praktyka pokaza³a, ¿e polityka niskich czynszów
w d³u¿szym okresie wywo³uje negatywne skutki ekonomiczne
i spo³eczne, gdy¿ staje siê powodem nawarstwiania siê potrzeb
remontowych, co skutkuje przyrostem luki remontowej prowadz¹cym do ca³kowitej degradacji zasobów. Zaznaczyæ nale¿y,
255
¿e utrzymywanie czynszów deficytowych w zasobach
gminnych nie znajduje uzasadnienia, gdy¿ od 2005 roku istnieje
mo¿liwoœæ stosowania obni¿ek czynszu najmu dla gospodarstw
domowych o niskich dochodach, a ponadto takie osoby mog¹
skorzystaæ z systemu dodatków mieszkaniowych.
Ocenê skutków finansowych reformy polityki czynszowej
w zasobie mieszkaniowym miasta Olsztyna przeprowadzono na
podstawie analizy porównawczej przychodów i kosztów zwi¹zanych z utrzymaniem badanego zasobu przed i po podwy¿ce
czynszów. W badaniach pos³u¿ono siê metod¹ reprezentacyjn¹,
która doprowadzi³a do okreœlenia modelowej próby badawczej
sk³adaj¹cej siê z 31 obiektów gminnych i wspólnych. Badania pokaza³y, ¿e podwy¿ka czynszów komunalnych w Olsztynie by³a
wymuszona trudn¹ sytuacj¹ finansow¹ gminy jako w³aœciciela,
która nadmiernie obci¹¿a³a bud¿et gminy dotacjami na utrzymanie zasobu oraz prowadzi³a do wzrostu d³ugów i pogarszania siê
stanu technicznego zasobu. Wskutek reformy polityki czynszowej sytuacja finansowa w zarz¹dzaniu zasobem uleg³a wyraŸnej
poprawie zatem zamierzony cel zosta³ osi¹gniêty. W powi¹zaniu
z mechanizmem ochrony najubo¿szych najemców potwierdza to
ogólnie ekonomiczn¹ i spo³eczn¹ efektywnoœæ przeprowadzonej
reformy. Szczegó³owa ocena tej reformy wymaga up³ywu czasu
i dalszych obserwacji sposobów rozdysponowania uzyskanych
nadwy¿ek finansowych.
Wyniki badañ umo¿liwiaj¹ sformu³owanie nastêpuj¹cych
wniosków szczegó³owych:
1. W nastêpstwie podwy¿ki czynszów pojawi³y siê wiêksze œrodki finansowe w zarz¹dzaniu zasobem, ale jednoczeœnie
nast¹pi³ znacz¹cy wzrost kwoty obni¿ek czynszów i dalszy
spadek ich œci¹galnoœci. Wzrostowi przychodów z czynszów
towarzyszy³ zatem dodatkowy przyrost niesp³aconych
d³ugów ze strony mniej zamo¿nych najemców.
2. Przychody z czynszów przed ich podwy¿k¹ w pe³ni pokrywa³y bie¿¹ce koszty utrzymania zasobu (bez kosztów remontów). Oznacza to, ¿e reforma polityki czynszowej wywo³ana
zosta³a przede wszystkim pogarszaj¹cym siê stanem tech-
256
nicznym zasobu i koniecznoœci¹ finansowania prac remontowych dodatkowymi przychodami z czynszów. W szczególnoœci gmina uzyska³a mo¿liwoœæ wywi¹zywanie siê zobowi¹zañ zwi¹zanych z wp³at¹ zaliczek na fundusze remontowe we wspólnotach mieszkaniowych, w których posiada
udzia³y.
3. Wskutek reformy polityki czynszowej mo¿liwe sta³o siê
znacz¹ce ograniczenie dotacji z bud¿etu gminy na remonty
zasobów budynków i lokali komunalnych. W 2013 roku koszty remontów mog³y byæ bowiem sfinansowane bezpoœrednio z przychodów czynszowych.
4. Efektem ubocznym reformy polityki czynszowej przyspieszenie tempa prywatyzacji lokali komunalnych realizowanej
metod¹ rozproszon¹. Wydaje siê, ¿e z punktu widzenia funkcji zasobu gminnego – zaspokajania potrzeb mieszkaniowych
gospodarstw domowych o niskich dochodach, efekt ten
w d³u¿szym okresie czasu oddzia³uje negatywnie na sytuacjê
finansow¹. Prowadzi on bowiem do „kurczenia siê” zasobu
gminnego i pogorszenia jego struktury, gdy¿ sprzeda¿ dotyczy³a g³ównie mieszkañ o wy¿szych walorach u¿ytkowych
i dokonywana by³a zwykle na rzecz najemców w lepszej kondycji finansowej.
Metodyka postêpowania i wyniki stanowi¹ przyczynek do
prowadzenia dalszych badañ nad efektywnoœci¹ zarz¹dzania
gminnymi zasobami mieszkaniowymi w zakresie kszta³towania
aktywnej polityki czynszowej. Przedstawion¹ ocenê skutków
finansowych reformy polityki czynszowej w zasobach miasta
Olsztyna – z racji bliskiego horyzontu czasowego od jej wprowadzenia i zawê¿onego zakresu badañ – nale¿y uznaæ za ocenê
wstêpn¹, gdy¿ nie odnosi siê ona do wszystkich efektów ekonomicznych wywo³anych podwy¿k¹ czynszów najmu. W dalszych
analizach nale¿y dodatkowo uwzglêdniæ takie elementy
wywo³ane podwy¿kami czynszów, jak np.: zwiêkszone wp³ywy
uzyskane ze sprzeda¿y mieszkañ komunalnych, czy te¿ wzrost
kwot dodatków mieszkaniowych wyp³acanych przez gminê lokatorom mieszkañ komunalnych.
257
BIBLIOGRAFIA
Wydawnictwa zwarte
Boñczak-Kucharczyk E., Zarz¹dzanie nieruchomoœciami mieszkalnymi. Aspekty prawne i organizacyjne. Wydawnictwo Wolters
Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa, 2008.
Cyran R., 2005, Wp³yw stosowanej polityki czynszowej na wielkoœæ poda¿y oraz wartoœæ mieszkañ czynszowych. [w:] Problemy rozwoju miast. Z. 4, Kraków.
Kulesza H., 1986, Zmiany w wydatkach na mieszkanie w bud¿etach domowych. [w:] Sprawy Mieszkaniowe, Zeszyt 1.
Majchrzak M., Gospodarka i polityka mieszkaniowa w gminach.
[w:] Nowe zarz¹dzanie publiczne w polskim samorz¹dzie terytorialnym. Praca zbiorowa pod redakcj¹ naukow¹ A. Zalewskiego.
SGH, Warszawa, 2005.
Mielczarek B., Modelowanie symulacyjne w zarz¹dzaniu. Symulacja dyskretna. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wroc³awskiej,
Wroc³aw, 2009.
Muczyñski A., 2006, Ocena rynkowej adekwatnoœci czynszu najmu w gminnych zasobach mieszkaniowych. Studia i Materia³y Towarzystwa Naukowego Nieruchomoœci. Vol. 14, Nr 1: 159-175.
Muczyñski A., 2010, Podzia³ zasobu nieruchomoœci wspólnot mieszkaniowych z wykorzystaniem drzewa klasyfikacyjnego. [w:] Acta
Scientiarum Polonorum, Adminis-tratio Locorum 9 (4), s. 73-84.
Muczyñski A., 2011, Gospodarowanie gminnymi zasobami lokalowymi z perspektywy polityki mieszkaniowej. Studia i Materia³y Towarzystwa Naukowego Nieruchomoœci. Vol. 19, Nr 2: 7-25.
Sobczyk M., 2006, Statystyka. Aspekty praktyczne i teoretyczne.
Wyd. UMCS. Lublin.
¯elawski T., 2005, Mechanizmy rynkowe w polityce czynszowej
– szanse i zagro¿enia. Kwartalnik Naukowy: Problemy rozwoju
miast. Zeszyt 1-2, Kraków.
Dokumenty prawne
Postanowienie Trybuna³u Konstytucyjnego z 29 czerwca
2005 roku – uwagi o stwierdzonych uchybieniach i lukach w przepisach
258
reguluj¹cych op³aty za u¿ywanie lokali mieszkalnych (Sygn. akt
S1/05), s. 3.
Ustawa z 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz.U.
z 2005 r., Nr 31, poz. 266, ze zm.).
Ustawa z 15 grudnia 2006 roku o zmianie ustawy o ochronie
praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 249, poz. 1833).
Inne Ÿród³a
Informacje o mieszkalnictwie – wyniki monitoringu za 2009 rok,
Instytut Rozwoju Miast, Kraków, 2010, www.mi.gov.pl,
08.04.2011 roku.
Informacje o mieszkalnictwie – wyniki monitoringu za 2012 rok,
Instytut Rozwoju Miast, Kraków, 2013, www.mi.gov.pl,
18.06.2014 roku.
Lempkowski, T., 2012, Zastosowanie metod symulacyjnych w gospodarowaniu zasobami mieszkaniowymi gminy miejskiej. Praca magisterska UW-M w Olsztynie (maszynopis).
Odowska-Nalewaj M., 2011, Gospodarowanie komunalnymi zasobami mieszkaniowymi na przyk³adzie miasta Olsztyna. Praca magisterska UW-M w Olsztynie (maszynopis).
Projekt za³o¿eñ projektu ustawy o zmianie ustawy o ochronie
praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego z 22 marca 2011 r., www.cml.kpp.org.pl, 02.04.2013 roku.
Uchwa³a Nr XIX/314/12 Rady Miasta Olsztyna z 25 stycznia
2012 roku w sprawie Wieloletniego Programu Gospodarowania Mieszkaniowym Zasobem Gminy Olsztyn na lata 2012-2016.
Z A R Z ¥ D Z A N I E
G O S P O D A R K ¥
Tomasz Kochañski
KSZTA£TOWANIE STRATEGII
BIZNESU FIRMY W ASPEKCIE
CYKLU ¯YCIA ALIANSU
STRATEGICZNEGO
THE SHAPING OF BUSINESS
STRATEGY IN ASPECT OF
STRATEGIC ALLIANCE
LIFECYCLE
STRESZCZENIE
Ka¿da firma na wspó³czesnym, dynamicznie rozwijaj¹cym
siê i konkurencyjnym rynku, przyk³ada du¿¹ wagê do realizacji
i dostosowania swojej strategii do jego uwarunkowañ. Zdaniem
autora jednym ze znacz¹cych sposobów na sprostanie jego wymogom jest zawieranie aliansów strategicznych. S¹ one skutecznym sposobem na sprostanie konkurencji na rynku. Rozwa¿ne
dostosowanie strategii biznesu firmy do aliansu strategicznego
w aspekcie jego cyklu ¿ycia korzystnie wp³ynie na jej skutecznoœæ dzia³ania na rynku.
260
SUMMARY
Every business company in the contemporary, dynamically
developing and competitive market is engaged in
implementation and adjustment own strategy to its
circumstances. The author of this article points out, that one of
the most important ways to meet their requirements is
concluding strategic alliances. They are an efficient method to
cope with competition in the market. Reasonable adjustment
business strategy to a strategic alliance in terms of its life cycle
has positive impact on its effectiveness in the market.
S³owa kluczowe: strategia, strategia biznesu, alians strategiczny, cykl ¿ycia aliansu strategicznego.
Keywords: strategy, business strategy, strategic alliance, strategic alliance lifecycle.
1. ISTOTA STRATEGII BIZNESU
(THE ESSENCE OF BUSINESS STRATEGY)
Postêpuj¹cy proces internacjonalizacji i globalizacji ¿ycia,
szczególnie w wymiarze spo³eczno-gospodarczym nadaje ton
dynamice wspó³czesnego rynku. Rzeczywistoœæ ta wp³ywa na
dynamikê zachodz¹cych na nim zdarzeñ gospodarczych, a tak¿e
wzrost konkurencyjnoœci podmiotów realizuj¹cych swój biznes.
Firmy zdaj¹ sobie sprawê z tego, ¿e tylko szybkie dzia³anie, wyczucie kierunku oraz rozwa¿ne i elastyczne gospodarowanie
swoimi zasobami daj¹ im szanse bycia konkurencyjnymi. Dlatego te¿ du¿¹ wagê przyk³adaj¹ do procesu formu³owania i wdra¿ania strategii swojego biznesu w obecnych uwarunkowaniach
rynku. Strategi¹ t¹ winna byæ koncepcj¹ systemowego dzia³ania
polegaj¹cego na formu³owaniu zbioru d³ugookresowych celów
firmy i ich modyfikacji w zale¿noœci od zmian zachodz¹cych
w jej turbulentnym otoczeniu. Tak¿e okreœlaniu zasobów i œrodków niezbêdnych do realizacji tych celów oraz sposobów postê-
Tomasz Kochañski – KSZTA£TOWANIE STRATEGII BIZNESU ...
261
powania zapewniaj¹cych optymalne ich rozmieszczenie
i wykorzystanie. Winno to zapewniæ elastyczne reagowanie na
wyzwania rynku i zapewnieniu firmie korzystnych warunków
egzystencji i rozwoju w chwili obecnej i dalszej przysz³oœci przy
postrzeganiu konkurencji.
Szybkoœæ dzia³ania w aspekcie przyjêtego okreœlonego kierunku w biznesie wymaga od firmy rozwa¿nie okreœlonego podejœcia strategicznego zwracaj¹c uwagê na jego cztery elementy:
koncentracje (Focus), przyspieszenie (Accelerate), umacnianie
(Strengthen), powi¹zanie wszystkich elementów (Tie it all together). Koncentrowaæ siê winno na dwóch horyzontach czasowych:
krótkookresowych (stanowi¹cych pierwszy plan, gdzie przeprowadzane s¹ inicjatywy operacyjne i organizacyjne) i d³ugookresowych (tworz¹cych t³o do podejmowania decyzji
wykonawczych).
Konkuruj¹ce ze sob¹ na rynku firmy maj¹ do wyboru nastêpuj¹ce strategie walki:
• zbudowania swojej pozycji,
• korzystania ze swoich zasobów (szczególnie unikalnych),
• pod¹¿ania za sposobnoœciami (w sposób elastyczny i w oparciu o okreœlone regu³y).
Powy¿sze strategie przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Charakterystyka strategii walki na rynku
Lp.
Rodzaj
strategii
Logika
strategii
1. Strategiczne
posuniêcia
Budowania swojej
pozycji
Korzystania
z zasobów
Pod¹¿ania za
sposobnoœciami
• Zidentyfikowaæ
atrakcyjny rynek
• Zlokalizowaæ
pozycjê obronn¹
• Umacniaæ siê
i broniæ
• Wypracowaæ
wizjê
• Tworzyæ zasoby
• U¿ywaj¹c zasobów zdobywaæ
nowe wyniki
• Wkroczyæ w obszar dezorientacji
• Nieustannie siê
przemieszczaæ
• Chwytaæ
sposobnoœci
• Nie daæ siê
os³abiæ
262
Lp.
Rodzaj
strategii
Logika
strategii
Budowania swojej
pozycji
Korzystania
z zasobów
Pod¹¿ania za
sposobnoœciami
2. Pytanie
strategiczne
Gdzie jest nasze
miejsce?
Kim powinniœmy Jak mamy postêbyæ?
powaæ?
3. îród³o
przewagi
Unikalna i cenna
pozycja oraz œciœle
zintegrowany
system dzia³añ
Niepowtarzalne
i cenne zasoby,
niemo¿liwe do
podrobienia
4. Rynki, na
których
najlepiej siê
sprawdza
Wolno zmieniaj¹ce Umiarkowanie
Szybko zmiesiê, dobrze
zmieniaj¹ce siê,
niaj¹ce siê, niejedzorganizowane
dobrze zorganizo- noznaczne
wane
Kluczowe procesy
i niepowtarzalne
proste regu³y
5. Czas trwania Trwa³y
przewagi
Trwa³y
Nieprzewidywalne
6. Ryzyko
Trudnoœci w przemieszczaniu siê
w przypadku
zmiany warunków
W przypadku
zmiany warunków
firma bêdzie zbyt
powolna, aby
stworzyæ nowe
zasoby
Mened¿erowie
bêd¹ zbyt niepewni w wykorzystywaniu
obiecuj¹cych
sposobnoœci
7. Zak³adane
wyniki
Rentownoœæ
D³ugoterminowa
dominacja
Rozwój
îród³o: opracowano na podstawie: M.E. Porter, Przewaga konkurencyjna.
Osi¹ganie i utrzymywanie lepszych wyników, Wyd. Helion, Gliwice 2006.
Ka¿da strategia biznesu firmy winna byæ rozwa¿nie wdra¿ana na rynku, który swoj¹ dynamik¹ i poziomem konkurencyjnoœci stawia w tym wzglêdzie trudne wyzwania. Pomocnym
narzêdziem dla skutecznego wdra¿ania strategii mo¿e byæ jej
forma graficzna. Pozwala ona na obrazowe przedstawienie
w postaci ³añcucha przyczynowo-skutkowego najwa¿niejszych
celów firmy i tych kluczowych powi¹zañ pomiêdzy nimi, które
podnosz¹ jej efektywnoœæ, na przyk³ad w odniesieniu do: oczekiwanego wzrostu przychodów, docelowej grupy klientów, strategii kreowania wartoœci dostarczanej klientowi, innowacyjnoœci
i jakoœci (produktów, us³ug, procesów), zasobów ludzkich
263
w aspekcie inwestowania i wydajnoœci. Formê graficzn¹ strategii
biznesu firmy mo¿na przedstawiæ w nastêpuj¹cych ujêciach1:
Perspektywy finansowej, któr¹ realizuje:
• strategia wzrostu dochodów (rozszerzanie dzia³alnoœci,
zwiêkszanie wartoœci dla klientów),
• strategia podnoszenia efektywnoœci (poprawa struktury kosztów i wykorzystania sk³adników maj¹tku).
Perspektywy kreowania wartoœci dostarczanej klientowi, któr¹
realizuje:
• strategia doskona³oœci operacyjnej,
• strategia zacieœniania kontaktów z klientami (pozyskiwanie,
utrzymywanie i zadowolenie klienta),
• strategia przywództwa produktowego.
Perspektywy poprawy procesów wewnêtrznych, które realizuje:
• strategia innowacyjnoœci BR (badania i rozwój, opracowywanie i wdra¿anie nowych rozwi¹zañ),
• strategia CRM (Customer Relationship Managament) (zwiêkszanie wartoœci dla klienta, w tym tak¿e wewnêtrznego),
• strategia logistyczna (poprawa dzia³alnoœci operacyjnej
przez wykorzystywanie np.: MRP (Material Requirement Planning), MRP II (Manufacturing Resources Planning) i ERP (Enterprise Resource Planning),
• strategia marketingowa (budowanie zadowolenia klienta
wewnêtrznego firmy),
• strategia zrównowa¿onego rozwoju (dostosowanie procesów do wymogów œrodowiska naturalnego i odpowiedzialnoœci spo³ecznej),
• strategia kontrollingu (poprawa skutecznoœci kontroli),
• strategia reengineeringu (reorganizacja, przebudowa procesów).
Perspektywy poprawy wartoœci intelektualnej poprzez:
• proces organizacyjnego uczenia siê,
• zarz¹dzanie kultur¹ organizacyjn¹,
1
Patrz szerzej: R.S. Kaplan, D.P. Horton: Strategiczna karta wyników, PWN,
Warszawa 2001.
264
inwestowanie w kszta³towanie i rozwój kapita³u intelektualnego,
• technologie informatyczne.
Zdaniem autora przedstawiony powy¿ej szablon strategii biznesu mo¿e byæ pomocnym w rozwa¿nym dysponowaniu swoimi zasobami i relacjami, a tym samym przyczyniæ siê do
wysokiego poziomu prawdopodobieñstwa osi¹gniêcia zak³adanych celów i wyników finansowych.
Nale¿y tak¿e podkreœliæ, ¿e du¿e znaczenie w realizacji strategii biznesu firmy ma koncentrowanie siê na kluczowych czynnikach sukcesu, kluczowych procesach i prostych regu³ach.
Zdaniem autora do kluczowych regu³ realizacji strategii nale¿y
zaliczyæ2:
• regu³y wykonawcze (okreœlaj¹ parametry realizacji procesu),
• regu³y graniczne (skupianie siê na tych sposobnoœciach, za
którymi nale¿y pod¹¿aæ, wskazuj¹c tak¿e te, wykraczaj¹ce
poza wyznaczony zakres),
• regu³y priorytetu (pomagaj¹ mened¿erom w klasyfikowaniu
zaakceptowanych kluczowych sposobnoœci dzia³ania),
• regu³y synchronizacji (synchronizuj¹ pracê mened¿erom
z tempem pojawiania siê nowych sposobnoœci w firmie i na
rynku),
• regu³y rezygnacji (pomagaj¹ mened¿erom w podjêciu decyzji, kiedy wycofaæ siê z wczeœniej zaakceptowanego przedsiêwziêcia).
Wspó³czesna firma z myœl¹ o dzia³alnoœci na rynku globalnym winna tak¿e okreœliæ kierunki i sposoby dostosowañ swojej
strategii dla sprostania jego wyzwaniom. Do podstawowych kierunków budowania strategii globalnej biznesu firmy zdaniem
autora nale¿y zaliczyæ:
• kompleksowe wprowadzenie e-biznesu (nowoczesne technologie informatyczne, gotowoœæ do pracy w sieci),
•
2
Patrz szerzej J. Hagel III, J.S. Brown: Organizacja jutra. Zarz¹dzanie
talentem, Wspó³praca i specjalizacja, Helion, Gliwice 2006.
265
wirtualizacja dzia³alnoœci (tworzenie sieci, kontraktowanie,
alianse, offshoring3 – przeniesienie dzia³alnoœci biznesowej
do innych krajów w celu wykorzystania ró¿nic w kosztach
i umiejêtnoœciach),
• elastyczne systemy pracy (telepraca, kontrakty, pakietowe
wynagradzanie, p³aca za wyniki),
• elastyczne struktury organizacyjne (organizacja inteligentna, wirtualna, fraktalna),
• kreowanie wiedzy i kultury organizacyjnej (proces organizacyjnego uczenia siê, zarz¹dzanie kultura organizacyjna),
• kszta³towanie spo³ecznej odpowiedzialnoœci (etyka ludzi,
etyka biznesu, zarz¹dzanie œrodowiskowe).
Powy¿sze odniesienia zdaniem autora bêd¹ pomocne w procesie formu³owania i wprowadzania strategii biznesu firm. Pomocnym uzupe³nieniem jest tak¿e wiedza uzyskana w analizie
po³o¿enia firmy w relacji z jej otoczeniem wed³ug przedstawionego poni¿ej schematu. Bêdzie to baz¹ wiedzy dla firm, które dla
zapewnienia skutecznoœci swojej strategii bêd¹ wykorzystywa³y
alianse strategiczne.
•
2. UWARUNKOWANIA I CELE ALIANSÓW
STRATEGICZNYCH
(CONDITIONS AND OBJECTIVES OF STRATEGIC
ALLIANCES)
Uwarunkowania i dynamika wspó³czesnego rynku wymaga
od firm podejmowania szerokiego spektrum dzia³añ i decyzji
strategicznych, które zapewni¹ im realizacjê w³asnego biznesu.
Zasadniczym ich celem jest osi¹gniêcie konkurencyjnej pozycji
na rynku. Staraj¹ siê w realizacji strategii biznesu w sposób rozwa¿ny i elastyczny gospodarowaæ i zarz¹dzaæ swoimi; zasobami
(Resources), zdolnoœciami (Skills), kompetencjami (Competencies),
3
Patrz szerzej J. Hagel III, J.S. Brown: Organizacja jutra. Zarz¹dzanie
talentem, Wspó³praca i specjalizacja, Helion, Gliwice 2006
266
Schemat 1. Relacje firmy XXI wieku z otoczeniem
îród³o: A. Bednarski, Pu³apy i pu³apki globalizacji, TONiK, Toruñ 1998,
s. 91.
267
kluczowymi kompetencjami (Core competencies), w relacji z rynkiem i jego uczestnikami. Zachodz¹ce na rynku zdarzenia
spo³eczno-gospodarcze inspiruj¹ wiêc firmy do ró¿nych form
wspó³pracy na okreœlonym rynku czy te¿ w danej bran¿y.
Jednym z instrumentów umo¿liwiaj¹cych tê wspó³pracê s¹
alianse strategiczne.
Zasadniczym celem aliansów dla firm jest: u³atwienie dostêpu
do rynku, dzielenie siê w³asnymi zasobami i kapita³em inwestycyjnym oraz ryzykiem, uzyskanie mo¿liwoœci osi¹gania satysfakcjonuj¹cej korzyœci skali, mo¿liwoœæ tworzenia nowych standardów,
a tak¿e opracowywania i proponowania nowych ofert.
Do podstawowych celów strategicznych aliansów nale¿y zaliczyæ: elastycznoœæ, ochronê umiejêtnoœci, uczenie siê, dodawanie wartoœci. S¹ one odpowiednio rangowane w zale¿noœci
formy organizacyjnej aliansu. Wiêkszoœæ aliansów s³u¿y jednemu lub kilku celom strategicznym z uwagi na wyzwania szerokiego rynku, jakim jest rynek globalny np. zbudowanie pozycji
konkurencyjnej na rynku œwiatowym lub na konkurencyjnym
rynku; szybkie pozyskanie nowych rynków i zadomowienia siê
na nich; dostêp do umiejêtnoœci kojarzonych z inn¹ lokalizacj¹
geograficzn¹. Na bazie tych celów ka¿da firma bêdzie poprzez
tworzenie aliansów d¹¿y³a do kreowania skali w³asnych celów,
korzyœci np.: budowanie celowych pozycji w koalicjach w celu
tworzenia nowych rynków; tworzenie nowych mo¿liwoœci
po³¹czenia umiejêtnoœci i zasobów; szybsze budowanie nowych
kompetencji we wspó³pracy z innym aliantem. Mened¿erowie
kieruj¹c siê powy¿szymi celami dla tworzenia w³asnych korzyœci
winni wyznaczaæ przes³anki tworzenia w³asnych aliansów np.:
zdobycie zdolnoœci konkurowania na œwiatowym rynku w wyniku po³¹czenia si³ aliansów; zdobycie nowych rynków w wyniku zgromadzenia uzupe³niaj¹cych siê zasobów lub technologii;
zdobycie szerszej kluczowej kompetencji w wyniku zinternalizowanego uczenia siê w relacji z aliantami. Dziêki rozwa¿nie
zawi¹zywanym aliansom i komplementarnej wspó³pracy pomiêdzy aliantami firmy zwiêkszaj¹ swoj¹ wartoœæ, potrzebn¹ do
skutecznego konkurowania na rynku.
268
Analizuj¹c rynek w aspekcie powi¹zañ gospodarczych miêdzynarodowych przedsiêbiorstw, alianse strategiczne nale¿y
umiejscowiæ w grupie transakcji rynkowych takich jak: Montequity Alliances, franchisingu, Joint Venture4. S¹ one realizowane w zale¿noœci od charakteru kapita³owego i si³y powi¹zañ pomiêdzy
aliantami.
Podstawowe formy wspó³pracy pomiêdzy aliantami obejmuj¹ zazwyczaj dzia³ania w zakresie5: procesu projektowania
wyrobu (us³ugi), procesu zaopatrzenia i dystrybucji, przygotowania i prowadzenia procesu produkcji, a tak¿e dzia³alnoœci
marketingowej.
Okreœlaj¹c alians jako zwi¹zek miêdzy przedsiêbiorstwami,
którego zamierzeniem jest zrealizowanie przez partnerów wspólnego celu nale¿y zwróciæ uwagê na jego atrybuty. W myœl tej definicji alians odró¿niaj¹ od innych form kooperacji pomiêdzy
przedsiêbiorstwami takie atrybuty jak:
• podzia³ odpowiedzialnoœci za zarz¹dzanie aliansem,
• utrzymanie to¿samoœci organizacyjnej ka¿dego z partnerów,
• sta³y transfer zasobów pomiêdzy partnerami,
• niepodzielnoœæ, integralnoœæ projektu lub instytucji aliansu.
Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e alians winien spe³niaæ takie warunki jak6:
• cel gospodarczy dzia³alnoœci,
• d³ugoterminowy charakter przedsiêwziêcia,
• ró¿norodne zasoby wnoszone prze uczestników aliansu,
• aktywny udzia³ aliantów w tworzeniu i zarz¹dzaniu aliansem.
4
J. Cygler, Alianse strategiczne, Difin, Warszawa 2002, s. 71.
C.L. Hung, Strategic Business Alliances between Canada and the Newly
Industrialized Countries of Pacific Aisa, ,,Management International Review”,
1992, nr 4, s. 33.
6
S. Urban, S. Vendemini, European Strategic Alliances, Co-operative
Corporate Strategies in the New Europe, Blackwell, 1992, s. 33-34.
5
269
3. CYKL ¯YCIA ALIANSU STRATEGICZNEGO
W ASPEKCIE STRATEGII FIRMY
(THE LIFECYCLE OF STRATEGIC ALLIANCE
IN ASPECT OF BUSINESS STRATEGY)
Przedmiotem szczególnego zainteresowania menad¿erów
w realizacji strategii firm jest cykl ¿ycia aliansu strategicznego.
Nale¿y mieæ na wzglêdzie, ¿e specyfika jego powstawania i funkcjonowania na wspó³czesnym rynku winna byæ skorelowana
z takimi jego czynnikami jak:
• uwarunkowania kulturowe i strategiczne,
• klimat wspó³pracy i wzajemnego respektowania oraz ochrony swoich wartoœci i interesów,
• strategia biznesu uczestników rynku oraz ich stosunki i relacje z otoczeniem.
Cykl ¿ycia aliansu na rynku w formie graficznej przedstawiono na rys. 1.
Rys. 1. Cykl ¿ycia aliansu strategicznego
Faza I
Faza II
Faza III
l
rozwi¹zanie aliansu
rekonstrukcja aliansu
l przekszta³cenie w inn¹ jednostkê
organizacyjn¹
Rekonstrukcja
/rozwi¹zanie/ aliansu
l
l
l
podstawy strategiczne
proces projektowania
l proces startu
l proces tworzenia i zdobywania
korzyœci w czasie
Ocena aliansu
Obszary oceny:
l
rozpoczêcie wspó³pracy
proces uczenia siê i dostosowywania
w czasie
l proces tworzenia wartoœci i korzyœci
Realizacja aliansu
l
analiza strategiczna firmy
analiza potencjalnych kandydatów
do aliansu
l opracowanie strategii aliansu
l wynegocjowanie umowy
l
l
Nak³ady
Przygotowanie aliansu
Faza IV
czas
270
Aliansowi strategicznemu mo¿na przypisaæ cykl ¿ycia, który
obejmuje nastêpuj¹ce fazy:
• faza przygotowania aliansu,
• faza realizacji aliansu,
• faza oceny aliansu,
• faza rekonstrukcji lub rozwi¹zania aliansu.
FAZA PRZYGOTOWANIA ALIANSU
W tej fazie cyklu ¿ycia aliansu wymagana jest od uczestników rynku w realizacji strategii biznesu umiejêtnoœæ jego analizy
i oceny z myœl¹ o przysz³ych aliansach.
Mo¿na w niej wyodrêbniæ takie etapy jak7:
• analiza strategiczna firmy,
• analiza potencjalnych kandydatów do aliansu,
• opracowanie strategii aliansu,
• wynegocjonowanie umowy.
Przeprowadzona dok³adna analiza strategiczna firmy winna
mieæ na celu okreœlenie jaki sposób rozwoju jest dla niej najkorzystniejszy. Alians nale¿y postrzegaæ jako optymalny sposób
rozwoju firmy. Na podstawie powy¿szej analizy firma powinna
okreœliæ oczekiwania pod adresem przysz³ego partnera strategicznego aliansu.
Analiza potencjalnych kandydatów do aliansu w aspekcie ich
oceny i selekcji winna byæ prowadzona na podstawie dwóch kryteriów: ekonomicznych i organizacyjnych.
Analiza ekonomicznych walorów potencjalnych partnerów
polega na badaniu i przygotowaniu ich:
• potencja³u i zachowañ konkurencyjnych,
• stref wspólnych i konfliktowych interesów,
• sytuacji finansowej i dynamiki rozwoju,
• aliansów, w które s¹ ju¿ zaanga¿owani.
7
P. Lorange, J. Ross, „Strategic Alliances. Formation, Implementation and
Evolution”, Blackwell, 1992, s. 53.
271
Analiza organizacyjna potencjalnych partnerów polega na
badaniu ich kultury organizacji i metod zarz¹dzania. Rozwa¿a
siê w tym wzglêdzie mo¿liwoœæ wspó³istnienia lub wspó³pracy
kulturowej oraz transferu umiejêtnoœci z zakresu zarz¹dzania.
Menad¿er opracowuj¹c strategie przysz³ego aliansu winien
dope³niæ wszelkich starañ dla przekonania o zbie¿noœci strategicznych celów uczestników aliansu i wspólnej determinacji w ponoszeniu kosztów i ryzyka. Wybór najlepszego partnera aliansu
umo¿liwia podjêcie prac planistycznych, w których, okreœla siê:
przysz³y kszta³t i cele strategiczne aliansu, udzia³y wnoszone
przez partnerów, harmonogram prac oraz koszty realizacji. Efektem prac planistycznych jest projekt umowy o wspó³pracy oraz
biznesplan, które staj¹ siê przedmiotem negocjacji.
Proces negocjowania aliansu jest niezwykle wa¿ny dla
przysz³ego sukcesu i winien doprowadziæ do ustalenia wspólnej
strategii partnerów, co rozpoczyna przyjazn¹ wspó³pracê.
W etapie negocjowania aliansu mo¿na wyró¿niæ nastêpuj¹ce
etapy8:
• ustalenie wspólnej strategii,
• ustalenie wspó³dzia³ania,
• negocjowanie planu realizacyjnego aliansu.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e celem negocjacji jest nie tylko sfinalizowanie kontraktu, ale przede wszystkim okreœlenie ró¿nic pomiêdzy przysz³ymi aliantami i znalezienie konsensusu dzia³ania
pomimo ró¿nic. Podpisanie umowy koñczy fazê przygotowania
aliansu i rozpoczyna etap jego funkcjonowania.
FAZA REALIZACJI ALIANSU
W³aœciwe zaplanowanie i dobry kontrakt to dopiero wstêpne
warunki powodzenia aliansu. O sukcesie lub pora¿ce zadecyduje faza realizacji aliansu. Ka¿dy alians realizowany na wspó³czes8
R.P. Lynch, Business Alians Guide. The Hidden Competitive Weapon, John
Wiley and Sons, 1993, s. 110-120.
272
nym rynku charakteryzuje siê swoj¹ specyfik¹ i uwarunkowaniami tak w odniesieniu do aliantów, ich strategii biznesu
oraz wzajemnych oddzia³ywañ. Zasadnym jest w tym miejscu
odnieœæ siê do obszarów ich funkcjonowania maj¹cych wp³yw na
fazê realizacji aliansu. Winna siê ona odznaczaæ harmoni¹, równowag¹ i uczciwoœci¹ partnerów aliansu. W tym wzglêdzie nale¿y podkreœliæ znaczenie silnego kierownictwa aliansu,
prawid³owoœæ wykorzystania zasobów ludzkich oraz precyzyjne planowanie, koordynacjê i kontrolê. Silne kierownictwo winno mieæ w³asn¹ wizjê aliansu, a równoczeœnie pozostawaæ
w dobrych stosunkach z kierownictwem wszystkich firm w nim
uczestnicz¹cych. Mo¿e to zapewniæ aliansowi niezbêdn¹ dynamikê i sukces. System planowania w aliansie winien byæ dostosowany do jego specyfiki. Umo¿liwiaæ zarazem precyzyjne
prze³o¿enie jego strategii na konkretne dzia³ania oraz system informacji i mechanizmu kontroli umo¿liwiaj¹cych sta³¹ kontrolê
zarówno realizacji planu, jak i zmian w otoczeniu. Wa¿ny jest tak¿e w aliansie dobór pracowników zarówno na stanowiska kierownicze, jak i wykonawcze. Pracownicy aliansów powinni
odznaczaæ siê takimi cechami jak9: umiejêtnoœci negocjacyjne
i przystosowania siê, akceptowanie ryzyka, wra¿liwoœæ, cierpliwoœæ, pokora, ciekawoœæ i umiejêtnoœæ ³agodzenia nastrojów. Zaleca siê tak¿e stosowanie stylu nastawionego na komunikowanie
siê pracowników, który winien zarazem inspirowaæ proces generowania wiedzy i cykl uczenia siê. Natomiast system kontroli
i koordynacji aliansu winien: w rêku mened¿era aliansu spe³niaæ
rolê sprawnego i skutecznego instrumentu zapewniaj¹cego realizacjê przyjêtej dla niego strategii.
Fazê realizacji aliansu w aspekcie strategii biznesu firmy zdaniem autora nale¿y podzieliæ na nastêpuj¹ce etapy:
• rozpoczêcia wspó³pracy,
• procesu uczenia siê i dostosowywania w czasie,
• procesu tworzenia wartoœci i korzyœci.
9
J.D. Levis, Partnerships for Profit. Structuring and Managing Strategic
Alliances, New York, 1990, s. 290-295.
273
Podstawow¹ trudnoœci¹ na etapie rozpoczêcia wspó³pracy
jest samo przejœcie od negocjacji aliantów do etapu wspó³pracy.
Na ogó³ negocjatorzy s¹ ostro¿ni i powœci¹gliwi w tym, co
mówi¹ i w tym czym siê dziel¹. Ostro¿nie prowadz¹ rozgrywkê
i jak ka¿dy skuteczny negocjator, maj¹ nadziejê, ¿e uda im siê zobaczyæ wiêcej „kart” partnera ni¿ ujawniæ w³asnych. Mimo tego,
kiedy w koñcu przechodz¹ do etapu wspólnej pracy, ka¿da ze
stron i tak posiada pewne „luki” w informacjach – „luki” pomiêdzy tym co wie o partnerze, a tym co powinna o nim wiedzieæ,
¿eby wspólna praca by³a rzeteln¹ wspó³prac¹. Tworz¹ siê tak¿e
luki w oczekiwaniach, które zwiêkszaj¹ siê, jeœli przewidywane
koszty i korzyœci stron wynikaj¹ce z aliansu, z czasem coraz bardziej siê ró¿ni¹.
Uczestnicy rynku zdaj¹ sobie sprawê, ¿e posiadane informacje o biznesie partnera maj¹ tak¿e wartoœæ transakcyjn¹.
W pocz¹tkowej fazie realizacji aliansu, w celu ograniczenia luki
w informacjach partnerzy winni: dzieliæ siê wzajemnie informacjami, z w³asnej woli jednostronnie udzielaæ informacji. Nale¿y
podkreœliæ, ¿e im wiêkszy jest potencja³ kreowania wartoœci oraz
im silniejsze po³¹czenie kompetencji pomiêdzy partnerami, tym
³atwiej przekonaæ sojuszników do jednostronnego udzielania
informacji. Pomocne w tym wzglêdzie jest równie¿ zaufanie
okazywane partnerowi.
Luki w czasie natomiast powoduj¹ ró¿nice w odczuwaniu
kosztów i korzyœci wspó³pracy. Im wiêksza jest ta luka na
pocz¹tku pomiêdzy aliantami, tym trudniejsza i bardziej problematyczna bêdzie ich wspó³praca. Nadaj¹c aliansowi ju¿ na
pocz¹tku wspó³pracy wymiar czasowy oraz ustalaj¹c harmonogram zarówno realizacji zobowi¹zañ, jak i oczekiwanych korzyœci, mo¿na zapewniæ dba³oœæ o interesy obu partnerów w obliczu
luki w czasie. Sama œwiadomoœæ czasowego wymiaru ju¿ na tym
etapie cyklu ¿ycia aliansu to po³owa sukcesu w rozwi¹zywaniu
problemów, jakie z niego wynikaj¹.
Na tym etapie realizacji aliansu partnerzy winni wypracowaæ
wystarczaj¹co elastyczny proces jego renegocjacji oraz taki podzia³ wynikaj¹cych niego korzyœci, który odpowiada lepszym in-
274
formacjom i ocenom. Pozwoli to tak¿e w eliminowaniu
i minimalizowaniu luki w informacjach i czasie, a tym samym
przyczyniaæ siê do powodzenia aliansu10.
Kolejnym nie mniej wa¿nym etapem w fazie realizacji aliansu
jest proces uczenia siê i dostosowywania w czasie. W celu zapewnienia wystarczaj¹co d³ugiego cyklu ¿ycia aliansu niezbêdna
jest zdolnoœæ uczenia siê i dostosowywania w czasie. Partnerzy
musz¹ nauczyæ siê pracowaæ razem, ufaæ sobie nawzajem i na
nowo weryfikowaæ wczeœniejsze za³o¿enia i oczekiwania i dostosowywaæ je w czasie. Tak wiêc uczenie siê i dostosowywanie
w czasie stanowi istotê udanego aliansu. Kluczem do d³ugotrwa³oœci i unikania pora¿ek jest uczenie siê i dostosowywanie,
najpierw do siebie nawzajem, a nastêpnie do zmieniaj¹cych siê
okolicznoœci. Alianse, które odnosz¹ sukces, wraz z up³ywem
czasu przechodz¹ przez cykl: uczenia siê, ponown¹ ocenê oraz
ponowne dostosowywanie siê. Poprzez dostosowywanie siê roœnie zaanga¿owanie stron, zarówno pod wzglêdem jego wielkoœci, jak i zakresu, co pozwala aliansowi na kreowanie celów
o wiêkszej wartoœci. Natomiast odczuwanie wiêkszej wartoœci
motywuje jeszcze g³êbsze zaanga¿owanie siê partnerów aliansu.
Powy¿sze odniesienia w sposób graficzny przedstawia schemat 2.
Nale¿y nadmieniæ, ¿e rozwa¿ny cykl uczenia siê w aliansach
winien byæ realizowany w horyzoncie czasowym przy szczególnym postrzeganiu wiêkszych oczekiwañ po stronie kreowanych
wartoœci ka¿dego partnera. Winien on byæ realizowany w miarê
postêpu procesu poprzez kolejne cykle uczenia siê a¿ do
osi¹gniêcia oczekiwanej granicy efektywnoœci.
Du¿e znaczenie dla fazy realizacji aliansu ma tak¿e proces
tworzenia wartoœci i korzyœci w relacjach miêdzy partnerami.
W miarê jak partnerzy ucz¹ siê, jak wspó³pracowaæ w bardziej
efektywny sposób, oraz w miarê jak ich oczekiwania zwi¹zane
z kreowaniem wartoœci rosn¹, coraz wa¿niejsz¹ staje siê kwestia
10
Ranjay Gulati, T. Khana, N. Nahira, „Unilateral Commitments and the
Importance of Process in Alliances”, “Sloan Management Review”, 35 nr 3
(wiosna) 1994, s. 61-70.
275
Schemat 2. Cykl uczenia siê aliansu strategicznego
prowadz¹c¹
do ponownego
!
!
!
!
Ponown¹
Zweryfikowanych
ocenê aliansu
dostosowywania
warunków aliansu
siê do
! potencja³u kreowania
oczekiwañ dotycz¹cych
wartoœci
kreowania
! oczekiwanego bilansu
wartoœci i zakresu
w przechwyceniu
zobowi¹zañ
wartoœci
zadañ oraz metod
! umiejêtnoœci
realizacji zadañ
dostosowania siê oraz
procesu wspó³pracy
zaanga¿owania
partnerów
które bardziej
sprzyjaj¹
Warunki
pocz¹tkowe aliansu
które
pozwala na
wspieraj¹ lub
! kontekst strategiczny
Uczenie siê aliansu
i organizacyjny partnerów utrudniaj¹
!
œrodowisko
biznesu
(zakres, zamiary,
! umiejêtnoœci
oczekiwania, praktyki oraz
realizowania celów,
sposoby robienia ró¿nych
zadañ, procesów
rzeczy)
! umiejêtnoœci
! treœæ aliansu (zadania
wykorzystywania
i umiejêtnoœci)
wartoœci i zasobów
! proces aliansu (wiedza,
projekty, czas)
îród³o: na podstawie Yves Doz, The Evolution of Cooperation in Strategic
Alliances: Initial Conditions or Learning Processes?, ,,Strategic Management
Journal”, wydanie specjalne, 17, (lato 1996), s. 64.
równowagi w podziale korzyœci. Znajduj¹ one szczególne miejsce w polu widzenia partnerów, gdy¿ ka¿dy myœli o tym, by
otrzymaæ w nich sprawiedliwy udzia³. To, co stanowi wysoko ceniony i wyj¹tkowy wk³ad, okreœla koncepcja tworzenia wartoœci
w aliansie. Coœ, co jest cenione w aliansie opartym na ³¹czeniu si³,
mo¿e nie byæ szczególnie wartoœciowe w aliansie opartym na
³¹czeniu kompetencji. Nale¿y mieæ na uwadze, ¿e pozycja firmy
276
mo¿e byæ du¿o wiêcej warta ni¿ jej mo¿liwoœci. Dlatego wyj¹tkowoœæ nak³adów partnerów oraz ich wartoœæ w odniesieniu do
si³y przetargowej zasadnym jest rozpatrywaæ w kategoriach
trzech koncepcji tworzenia wartoœci partnerów:
• ³¹czenia si³,
• ³¹czenia kompetencji,
• uczenia siê (internalizacji).
O atrakcyjnoœci partnerów w aliansach opartych na ³¹czeniu
si³, poza ich rozmiarami i skal¹ udzia³u w rynku, stanowi równie¿ zró¿nicowanie mo¿liwoœci oraz unikalne zasoby strategiczne. W tego typu aliansach partnerzy maksymalizuj¹ swoj¹ si³ê
ró¿nicowania w taki sposób, by korzystali z tego inni. Wa¿ny jest
tak¿e poziom zró¿nicowania cenionego wk³adu poszczególnych
aliantów. Nale¿y mieæ na uwadze, ¿e nie wszystkie strategiczne
zasoby zachowuj¹ swoj¹ wartoœæ wraz z up³ywem czasu.
Si³a przetargowa w aliansach opartych na ³¹czeniu kompetencji wynika z asymetrii wyj¹tkowoœci nak³adów. Asymetria
tworzy niewyrównan¹ zale¿noœæ miêdzy partnerami. Rzecz polega na tym, by traktowaæ sam¹ asymetriê w ³¹czeniu kompetencji jako stawkê w procesie wspó³pracy, która z czasem mo¿e
zmieniaæ siê na nasz¹ korzyœæ. W miarê rozwoju ³¹czenia kompetencji rozwi¹zanie lub opuszczenie aliansu staje siê dla zale¿nych
partnerów coraz trudniejsze i bardziej kosztowne. Pozostaje im
wybór pomiêdzy nieefektywn¹ samodzielnoœci¹ lub brakiem
równowagi pozycji w aliansie. Wnoszenie jako wk³ad kompetencji o w¹skim zakresie, lecz szerokim zastosowaniu, zapewnia
w aliansach najwiêcej korzyœci najmniejszym kosztem. £¹czenie
kompetencji niemal z definicji zak³ada pewne zró¿nicowanie
umiejêtnoœci miêdzy partnerami. Jednak kluczow¹ kwesti¹ jest
stopieñ niezbêdnoœci wk³adu ka¿dego z partnerów dla aliansu.
Niezbêdne jest dla dobra aliansu ³¹czenie kompetencji zmierzaj¹ce do tworzenia wzajemnej zale¿noœci, to jest mniej wiêcej
równych zale¿noœci i korzyœci dla wszystkich stron. W celu
utrzymania funkcjonalnego aliansu niezbêdna jest równowaga
w rozk³adzie czasowym oraz przyjêtym w nim modelu ³¹czenia
kompetencji, a tak¿e gotowoœæ partnerów do kompromisu.
277
Internalizacja nowych umiejêtnoœci to racja bytu aliansu opartego na uczeniu siê. Po¿¹danymi partnerami w przypadku internalizacji umiejêtnoœci s¹ partnerzy, którzy sk³onni s¹ wymieniaæ
umiejêtnoœci na inne korzyœci, jak dostêp do rynku, lub którzy
nie bêd¹ pilnie chroniæ swoich umiejêtnoœci. Partnerzy w aliansach opartych na uczeniu siê dla tworzenia wartoœci i korzyœci
musz¹ podj¹æ wa¿ne decyzje w aspekcie: co nale¿y zinternalizowaæ z aliansu, co rozwijaæ niezale¿nie i wnosiæ do aliansu, w jakim zakresie nale¿y polegaæ na partnerze, w jakim zakresie
zaakceptowaæ tworz¹cy zale¿noœæ model ³¹czenia kompetencji
wartoœci dla wybranych korzyœci dla partnerów.
FAZA OCENY ALIANSU
Partnerzy aliansu w poprzednich fazach cyklu ¿ycia czêsto
prowadzili wszelkiego rodzaju oceny w aspekcie podejmowania
decyzji w reakcji na zmieniaj¹ce siê sposobnoœci dzia³ania w otoczeniu rynkowym. Niemniej jednak w ¿yciu ka¿dego aliansu
przychodzi taki czas, ¿e nale¿y oceniæ wspó³pracê i podj¹æ decyzjê w odniesieniu co do jego kontynuowania lub rozwi¹zania.
Alianci stosuj¹ ró¿ne metody oceny w zale¿noœci od formy organizacyjnej aliansu, czy te¿ czasu funkcjonowania na rynku maj¹c
na wzglêdzie uzyskiwanie wartoœci lub korzyœci. Pomocna
w ocenie aliansu mo¿e byæ nastêpuj¹ca procedura11:
• ocena podstaw strategicznych aliansu, na któr¹ sk³ada siê
ocena potencja³u tworzenia i pozyskiwania korzyœci oraz
zgodnoœci pomiêdzy partnerami
• ocena projektowania aliansu, na któr¹ sk³ada siê wycena poszczególnych wk³adów i wyznaczenia zakresu aliansu, zrozumienie wymogów wspólnych zadañ oraz definiowania
postêpu (w tym ….)
11
Yves L. Doz, Gary Hamel, Alianse strategiczne, Helion, Gliwice 2006.
278
ocena rozpoczêcia wspó³pracy (straty) aliansu, na któr¹
sk³ada siê jakoœæ zrozumienia i ograniczenia luk miêdzy partnerami, jakoœæ procesu wzajemnego uczenia siê aliantów
• ocena wspó³pracy aliantów w aspekcie tworzenia wartoœci
i zdobywania korzyœci w horyzoncie czasowym
• ocena wspó³zale¿noœci aliansu od innych uk³adów aliansów
(wspó³zale¿noœci pomiêdzy wieloma aliansami, wychodz¹cych poza ocenê pojedynczego aliansu)
Wyniki oceny aliansu staj¹ siê podstaw¹ rozwa¿añ w aspekcie dalszego kreowania lub zaniechania wspó³pracy partnerów.
•
FAZA REKONSTRUKCJI
Ka¿dy b³¹d pope³niony szczególnie w fazie tworzenia aliansu lub jego realizacji, nie skorygowany w porê, odbije siê negatywnie na jego kondycji. Wiele aliansów nie wytrzymuje ciê¿aru
b³êdów i usprawnieñ w czasie ich trwania. W rezultacie obni¿a
siê efektywnoœæ ich dzia³ania i alianci staj¹ przed problemem,
czy rozwi¹zaæ alians nie spe³niaj¹cy ich oczekiwañ, czy próbowaæ go rekonstruowaæ. Alians powinien byæ rozwi¹zany, je¿eli
spe³ni³ swoje zadanie lub je¿eli jego rekonstrukcja jest niemo¿liwa lub nieop³acalna. Procedura przebudowy aliansu mo¿e przebiegaæ w nastêpuj¹cy sposób12:
• rozwi¹zanie aliansu,
• rekonstrukcja aliansu,
• przekszta³canie aliansu w inn¹ jednostkê organizacyjn¹
poprzez jego: podzia³, fuzje, sprzeda¿.
Zakres przebudowy aliansu mo¿e byæ zró¿nicowany w zale¿noœci od korekty celów i zaanga¿owania aliantów poprzez zmiany formy organizacyjno prawnej aliansu, a¿ do ca³kowitej zmiany
zakresu i struktury aliansu. Koszt przebudowy i ryzyko wzrastaj¹
w przypadku rozszerzenia zakresu jego restrukturyzacji.
12
V. Bery, T.A. Bowers, Rebuilding an Alliance [w:] Bleeke, D. Ernst, Collaborating to Compete, Mc Graw Hill Book Company, London 1995, s. 67-71.
279
Cykl ¿ycia aliansu strategicznego zdaniem autora stwarza
menad¿erom szerokie spektrum sposobnoœci dla rozwa¿nego
procesu formu³owania i swojej strategii biznesu. Stwarza tak¿e
mo¿liwoœci dla efektywnego i skutecznego gospodarowania
swoimi zasobami. Uzyskana wiedza z analizy ¿ycia aliansu strategicznego stanowi dla firmy du¿¹ wartoœæ w aspekcie dynamiki
rynku i jego turbulentnego otoczenia.
4. SIEÆ ALIANSÓW STRATEGICZNYCH,
ALTERNATYW¥ W REALIZACJI STRATEGII FIRMY
NA DYNAMICZNYM RYNKU (THE STRATEGIC
ALLIANCES NETWORK AS A ALTENRATIVE
IN IMPLEMENTATION OF BUSINESS TARTEGO
IN THE DYNAMIC MARKET)
Dynamika rynku implikuje firmy do ci¹g³ego poszukiwania
partnerów w realizacji swojego biznesu. Wysoki poziom specjalizacji i konkurencyjnoœci w wymiarze czasu inspiruje firmy do
anga¿owania siê w wiele aliansów, które czêsto licz¹ znaczn¹
iloœæ partnerów. Niektóre alianse obejmuj¹ bardzo du¿¹ liczbê
firm w ramach homogenicznej sieci. Szczególn¹ kategori¹ tych
powi¹zañ miêdzy partnerami jest sieæ aliansów (spider’s web of
ventures13) czyli zjawisko obudowania jednego silnego partnera
du¿¹ liczb¹ aliansów z innymi partnerami. Wi¹zanie firmy sieci¹
aliansów, zw³aszcza nieudzia³owych, jest bardzo efektywne, kiedy firma dzia³a w sektorze szybko rosn¹cym, ale o bardzo niepewnym popycie. Istnieje szereg przyczyn powstania sieci
aliansów, które maj¹ znacz¹cy wp³yw na ich rodzaj i proces powstawania. S¹ to14: redukcja niepewnoœci, zwiêkszenie elastycznoœci i szybkoœci dzia³ania, mo¿liwoœci pozyskania nowych
13
K.R. Harrigan, Ch.Park, Innovation and Venturing: Rusing Vettical Strategic
Alliances to Cope with Demand Uncertainty, Montreal 1999, s. 133-138.
14
J. Child, D. Faulkner, Strategie sof Co-operation. Managing Alliancer
Networks, and Joint Ventuers, Oxford University Press, Oxford 1998, s. 114.
280
zdolnoœci rozwojowych oraz u³atwienie dostêpu do deficytowych zasobów i umiejêtnoœci pozyskiwania informacji. Sieæ
powi¹zañ aliansowych pozwala firmie szybko dostosowywaæ
siê do wymagañ rynku i powiêkszaæ ofertê bez du¿ych inwestycji. Sieci aliansów mog¹ s³u¿yæ wielu celom. Na przyk³ad s¹ to:
sieci gromadzenia i wymiany informacji, a tak¿e specjalistyczna
interpretacja informacji, sieci kana³ów do dzielenia siê objêtych
tajemnic¹ informacji, sieci zapewniaj¹cych spe³nianie okreœlonych norm i standardów, sieci zapewniaj¹cych zaufanie co jest kluczowym sk³adnikiem tworzenia samych aliansów, sieci umo¿liwiaj¹cych wspólnie prowadziæ koordynowane dzia³ania. Zbiór
powi¹zañ pomiêdzy tak wieloma partnerami mo¿e tworzyæ sieci
aliansów15: jednorodn¹, niejednorodn¹, zdominowan¹, równorzêdnych partnerów oraz dynamiczn¹ i stabiln¹16.
Jednorodna sieæ aliansów jest to zbiór powi¹zañ miêdzy wieloma porównywalnymi firmami.
Niejednorodna sieæ aliansów – jest to zbiór aliansów, które s¹
bardziej wspó³zale¿ne ni¿ w przypadku portfela aliansów i jednoczeœnie bardziej zró¿nicowane ni¿ w przypadku jednorodnej
sieci aliansów.
Sieæ zdominowana wystêpuje w przypadku, kiedy firma posiada bilateralne zwi¹zki z wieloma (zwykle mniejszymi) partnerami. Powi¹zania miêdzy partnerami w tej sieci oparte s¹ na
metodyce i filozofii outsourcingu.
Sieæ dynamiczn¹ tworzy firma w wyniku dziurawienia swojej struktury (zachowanie dla siebie zasadniczych czêœci struktury strategicznych i kluczowy sfer dzia³ania) i zawi¹zywaniu
zwi¹zków kooperacyjnych z partnerami o komplementarnych
zasobach strategicznych.
Sieæ stabilna powstaje dziêki czêœciowemu wydzieleniu
dzia³añ w celu poprawy elastycznoœci i efektywnoœci dzia³ania
w praktyce biznesu w odniesieniu do sieci aliansów czêsto stosu15
Y.L. Doz, G. Hamd, Alliance Advantage. The Art of Creating Value through,
Harvard Business School Press, Boston 1998, s.200-230.
16
J.B. Quinn, Inteligent Eteprise. A Knowledge and Service Based Paradigm for
Industry, The Free Press, New York 1999, s. 60-61.
281
je siê okreœlenia: portfele aliansów17, pajêczyny aliansów18, grona
aliansów19.
Portfel aliansów to zestaw odrêbnych dwustronnych aliansów, jakie zawiera dana firma. Pajêczyny aliansów to zestaw
aliansów, które s¹ bardziej niezale¿ne ni¿ w portfelu, lecz mniej
jednolite ni¿ w sieci. W tym uk³adzie rozmaite alianse s¹ funkcjonalnie niezale¿ne od siebie, lecz dla ka¿dego zaanga¿owanego
partnera pozostaj¹ wspó³zale¿ne. Grona aliansów s¹ specyficzn¹
form¹ powi¹zañ sieciowych okreœlonych jako geograficzne skupiska, wzajemnie powi¹zanych firm-partnerów tj. wyspecjalizowanych
dostawców,
jednostek
œwiadcz¹cych
us³ugi,
dzia³aj¹cych w pewnych sektorach i zwi¹zanych a nimi instytucji
konkuruj¹cych i wspó³pracuj¹cych ze sob¹ w poszczególnych
dziedzinach.
Nale¿y szczególnie podkreœliæ ¿e zarz¹dzanie sieciami aliansów przynosi znacz¹ce korzyœci dla firm, które okreœlaj¹ ¿e20:
• s¹ one nie mniej silniejsze ni¿ firmy, które je tworz¹,
• w swym skutecznym dzia³aniu tworz¹ efekt synergii,
• efektywnoœæ ich wzrasta w miarê wzrostu wsparcia partnerów,
• dynamika rynku i konkurencja wywieraj¹ siln¹ presjê na
tworzenie nowych sieci.
£¹czenie si³ i kompetencji oraz uczenie siê stanowi si³ê napêdow¹ partnerów sieci aliansów. Niemniej jednak w tych aliansach trzeba mieæ szczególnie na uwadze to, ¿e kreowanie
i przechwytywanie wartoœci musi byæ dostêpne dla pojedynczego partnera. Tak¿e trudniej jest osi¹gn¹æ i utrzymaæ kompatybilnoœæ strategiczn¹ sieci. Nadmieniæ nale¿y, ¿e sieci aliansów
przynosz¹ oczywiste korzyœci swoim partnerom np. nowe mo¿liwoœci realizowania siê w biznesie, wiêksz¹ przewagê konku17
Y.L. Doz, G. Hamel , Alliance Advantage. The Art of Creating Value through,
Harvard Business School Press, Boston 1998, s.65
18
Y.L. Doz, G. Hamel, Alianse strategiczne, Helion, Gliwice 2006, s. 299.
19
M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, 2001, s. 230-250
20
B. Gomes-Cassetes, Group Versus Group: How Alliance Networks Compete,
“Harward Business Review”, July-August 1999, s. 33-35.
282
rencyjn¹, zwiêkszone mo¿liwoœci przyspieszonego uczenia siê.
Firmy bêd¹ce wêz³owymi w sieci aliansów poszerzaj¹ swój zasiêg oraz wykorzystywanie swoich mo¿liwoœci. Partnerzy zaœ
zyskuj¹ na sile, a zarazem korzystaj¹ z wiod¹cej pozycji partnera
wêz³owego sieci.
Wspó³czesny menad¿er zdaniem autora, winien postrzegaæ
sieci aliansów strategicznych jako znacz¹c¹ alternatywê w realizacji strategii firmy. Szczególnie jest to wa¿ne z uwagi na wysoki
poziom konkurencyjnoœci na rynku.
LITERATURA
Bednarski A., Pu³apy i pu³apki globalizacji, TONiK, Toruñ 1998.
Bery V., Bowers T.A., Rebuilding an Alliance [w:] Bleeke, D.
Ernst, Collaborating to Compete, Mc Graw Hill Book Company,
London 1995.
Child J., Faulkner D., Strategie soft Co-operation .Managing Alliancer Networks and Joint Ventuers, Oxford University Press,
Oxford 1998.
Cygler J., Alianse strategiczne, Difin, Warszawa 2002.
Doz Y.L., Hamd G., Alliance Advantage. The Art of Creating Value through, Harvard Business School Press, Boston 1998.
Doz Y.L., Hamel G., Alianse strategiczne, Helion, Gliwice 2006.
Doz Y.L., The Evolution of Cooperation in Strategic Alliances: Initial Conditions or Learning Processes?, “Strategic Management Journal”, wydanie specjalne, 17, (lato 1996).
Gomes-Cassetes B., Group Versus Group: How Alliance Networks Compete, “Harward Business Review”, July-August 1999.
Gulati R., Khana T., Nahira N., Unilateral Commitments and the
Importance of Process in Alliances, “Sloan Management Review”,
35 nr 3 (wiosna) 1994.
Hagel J. III, Brown J. S., Organizacja jutra. Zarz¹dzanie talentem,
Wspó³praca i specjalizacja, Helion, Gliwice 2006.
283
Harrigan K.R., Park Ch., Innovation and Venturing: Rusing Vettical Strategic Alliances to Cope with Demand Uncertainty, Montreal
1999.
Hung C.L., Strategic Business Alliances between Canada and the
Newly Industrialized Countries of Pacific Aisa, „Management International Review”, 1992, nr 4.
Kaplan R. S., Horton D.P., Strategiczna karta wyników, PWN,
Warszawa 2001
Levis J.D., Partnerships for Profit. Structuring and Managing
Strategic Alliances, New York, 1990.
Lorange P., Ross J., Strategic Alliances. Formation, Implementation and Evolution, Blackwell, 1992.
Lynch R.P., Business Alians Guide. The Hidden Competitive Weapon, John Wiley and Sons, 1993.
Porter M.E., Przewaga konkurencyjna. Osi¹ganie i utrzymywanie
lepszych wyników, Wyd. Helion, Gliwice 2006.
Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, 2001.
Quinn J.B., Inteligent Eteprise. A Knowledge and Service Based
Paradigm for Industry, The Free Press, New York 1999.
Urban S., Vendemini S., European Strategic Alliances, Co-operative Corporate Strategies in the New Europe, Blackwell, 1992.
284
285
Marcin £uszczyk
KONTROWERSJE WOKÓ£
PRZYCZYN KRYZYSU
WSPÓ£CZESNEJ GOSPODARKI
CONTROVERSIES OVER CAUSES
OF THE CRISIS OF THE
CONTEMPORARY ECONOMY
STRESZCZENIE
Trwaj¹cy kryzys gospodarczy od kilku ju¿ lat jest przedmiotem o¿ywionych dyskusji. O ile wœród ekonomistów istnieje konsensus co do pierwszych widocznych przyczyn kryzysu – by³o to
za³amanie na rynku nieruchomoœci w Stanach Zjednoczonych,
o tyle zbyt ma³o mówi siê o jego etycznym wymiarze, a niekiedy
zupe³nie pomija siê ten temat. Kryzys ujawni³ wiele nieetycznych mechanizmów stosowanych przez podmioty sektora finansowego prowadz¹cych do maksymalizacji zysków.
Zdaniem autora trwa³e za¿egnanie kryzysu gospodarczego
wymaga, aby ka¿da aktywnoœæ gospodarcza uwzglêdnia³a równie¿ cele spo³eczne. Cz³owiek bowiem jest wartoœci¹ najwy¿sz¹,
podmiotem i adresatem rozwoju. Praktycznych rozwi¹zañ uwzglêdniaj¹cych przedstawione pogl¹dy dostarcza spo³eczna nauka Koœcio³a Katolickiego w postaci koncepcji ekonomii
obywatelskiej oraz spo³eczna gospodarka rynkowa zgodna z zasadami ordoliberalizmu. Po ich odpowiedniej adaptacji do
286
wspó³czesnych uwarunkowañ mog³yby one stanowiæ nowy
paradygmat rozwoju.
SUMMARY
Lasting economic crisis already for a few years is a subject of
a lively discussions. Although there is an agreement amongst
economists as for the first visible causes of the crisis – breakdown
on the market of the real estate in the United States, still too little
is said about it, or even sometimes its ethical dimension is
completely omitted. The crisis revealed a lot of unethical
mechanisms applied by entities of the financial sector reading to
the maximization of profits.
According to the author long-lasting overcoming the
economic crisis requires every economic activity to consider
social objectives. Because the human being is the highest value,
the subject and the addressee of the development. Practical
solutions including described views are provided by the teaching
of the Roman Catholic Church in the form of the concept of civil
economics and social market economy in accordance with
ordoliberalism doctrine. After their suitable adaptation to
contemporary conditioning they could constitute the new
paradigm of the development.
S³owa kluczowe: kryzys wartoœci, kryzys finansowy, kryzys
gospodarczy.
Keywords: value crisis, economic crisis, financial crisis.
1. WSTÊP
Od kilku lat w mediach pojawiaj¹ siê analizy dotycz¹ce kryzysu gospodarczego, którego w dalszym ci¹gu jesteœmy œwiadkami. W zasadzie wœród ekonomistów i w powszechnej opinii
istnieje konsensus co do pierwszych widocznych przyczyn kry-
Marcin £uszczyk – KONTROWERSJE WOKÓ£ PRZYCZYN KRYZYSU ...
287
zysu. Pierwotnie by³o to za³amanie na rynku nieruchomoœci
w Stanach Zjednoczonych. W 2006 roku zarówno ceny mieszkañ,
jak i efektywna stopa procentowa FED1 (Federal funds effective
rate) osi¹gnê³y œredniookresowe maksimum (rys. 1). Odpowiedzi¹ na dokonuj¹ce siê zmiany by³y opóŸnienia lub w ogóle zaniechanie sp³at zaci¹gniêtych zobowi¹zañ hipotecznych, co
spowodowa³o obni¿enie p³ynnoœci banków i spadek popytu na
nieruchomoœci.
Rys. 1. Zmiany podstawowej stopy procentowej FED
w latach 2000-2014
îród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych FED.
Symbolicznym pocz¹tkiem kryzysu finansowego by³ upadek
Lehman Brothers 15 wrzeœnia 2008 roku. Wydarzenia te spowodowa³y dalsze konsekwencje na amerykañskim rynku finansowym, a na skutek œcis³ych powi¹zañ miêdzynarodowych
1
Stopa efektywna definiowana jest jako hipotetyczna stopa Federal funds
skorygowana o efekty dodatkowych dzia³añ podejmowanych przez FED, np.
quantitative easing, operation twist, forward guidance.
288
instytucji kryzys szybko przeniós³ siê ze Stanów Zjednoczonych
do Europy i wielu krajów wysoko rozwiniêtych na ca³ym œwiecie. Z powodu obni¿enia p³ynnoœci banki znacz¹co ograniczy³y
udzielanie kredytów, co spowodowa³o perturbacje w ca³ej gospodarce, a nie tylko w sektorze finansowym. Naturaln¹ i oczekiwan¹ przez wielu reakcj¹ miêdzynarodowych instytucji finansowych i pañstw by³a pomoc publiczna zaoferowana w pierwszej kolejnoœci komercyjnym bankom. Kryzys wykaza³ s³aboœæ
prowadzonej dotychczas w wysoko rozwiniêtych pañstwach polityki fiskalnej i monetarnej. Ponadto, zakrojona na szerok¹ skalê
pomoc pañstw dla podmiotów prywatnych spowodowa³a powa¿ne os³abienie finansów publicznych.
O ile ekonomiczne przyczyny i nastêpstwa kryzysu 2007+
s¹ przedmiotem wielu dyskusji i analiz, o tyle rzadziej mówi siê
o etycznych aspektach kryzysu. Celem artyku³u jest analiza
powi¹zañ etyki z gospodark¹ i poszukiwanie mo¿liwoœci powrotu na œcie¿kê rozwoju. Kryzys gospodarczy, którego koñca
jeszcze nie widaæ, ujawni³ wiele nieetycznych mechanizmów
stosowanych przez podmioty sektora finansowego prowadz¹cych do maksymalizacji zysków. Mo¿na zatem postawiæ
tezê, ¿e jego przyczyn¹ by³ jednak kryzys wartoœci, po którym
nast¹pi³ spadek zaufania w ¿yciu spo³eczno-gospodarczym.
Istniej¹ ponadto uzasadnione obawy, ¿e dalsze przed³u¿anie
siê dekoniunktury rynkowej mo¿e prowadziæ do os³abienia demokracji2 (rys. 2).
2
Przed erozj¹ demokracji bêd¹c¹ nastêpstwem ³amania obietnic w ¿yciu
spo³eczno-gospodarczym i utraty zaufania do osób oraz instytucji przestrzega
El¿bieta M¹czyñska (por. E. M¹czyñska, Ordoliberalizm – u¿ytecznoœæ w warunkach nie³adu instytucjonalnego, [w:] £ad gospodarczy a wspó³czesna ekonomia, red.
P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyñski, PWN, Warszawa 2014, s. 103-119).
Zwiêkszanie siê nierównoœci spo³ecznych prowadzi, zdaniem Benedykta XVI,
do os³abienia demokracji (Benedykt XVI, Enc. Caritas in veritate, 32).
Rys. 2. Ekonomiczne nastêpstwa kryzysu wartoœci
289
290
2. W POSZUKIWANIU îRÓDE£ KRYZYSU
Ocena przyczyn oraz nastêpstw wielu niespodziewanych
wydarzeñ czêsto bywa niejednoznaczna – najwiêksze trudnoœci
zwykle sprawia identyfikacja faktycznych Ÿróde³. Post factum
okazuje siê czêsto, ¿e móg³ byæ to zbieg wielu niesprzyjaj¹cych
okolicznoœci, których równoczesne wyst¹pienie spowodowa³o
nieoczekiwane zjawiska. Czêsto niekorzystne czynniki sprawcze
pojawia³y siê znacznie wczeœniej, lecz pozostawa³y niezauwa¿one, b¹dŸ te¿ celowo, w imiê realizacji krótkookresowych celów,
ignorowane. Podobne trudnoœci wystêpuj¹ w ocenie trwaj¹cego
nadal kryzysu gospodarczego. Analizuj¹c skalê zjawiska, nale¿y
stwierdziæ, ¿e jest to niew¹tpliwie najwiêksza recesja gospodarcza od czasu wielkiego kryzysu lat 30. XX wieku. Tylko w latach
2007-2010 straty instytucji finansowych wynios³y 2200 mld
USD3. Zad³u¿enie finansów publicznych w UE27 w okresie
2008-2013 wzros³o z 58,9% do 89,9% PKB, co w ujêciu nominalnym wynios³o a¿ 4387 mld EUR4. Trudne do oszacowania straty
ponios³y przedsiêbiorstwa oraz gospodarstwa domowe. O ile
optymiœci dostrzegaj¹ ju¿ pierwsze symptomy o¿ywienia gospodarczego, o tyle odbudowa utraconego zaufania bêdzie czasoch³onna.
Sprawc¹ obecnych trudnoœci gospodarczych jest rozpowszechnione przekonanie o s³usznoœci neoliberalnych zasad
ekonomii i nieuwzglêdnianie wartoœci etycznych w prowadzonej dzia³alnoœci gospodarczej. Myœl neoliberalna wyraŸnie uto¿samia bogactwo i dobrobyt spo³eczny ze zgromadzonym
kapita³em. Nie maj¹ przy tym znaczenia ani sposób jego redystrybucji, ani finalny jego podzia³. îród³em myœli neoliberalnej,
podobnie jak i ordoliberalnej jest liberalizm wywodz¹cy siê od
Adama Smitha. Autor Badañ nad natur¹ i przyczynami bogactwa na3
W. Szyd³o, Globalny kryzys 2007-2009 w œwietle podejœcia ortodoksyjnego
– wybrane problemy, „Optimum. Studia ekonomiczne” 2013, nr 3, s. 4.
4
Tak powa¿ny wzrost d³ugu publicznego jest wynikiem spadku
dochodów bud¿etowych i udzielanej pomocy publicznej (Statistical Annex of
European Economy. Spring 2014, European Commission, s. 39 i 185.
291
rodów jako jeden z pierwszych dostrzeg³ zalety funkcjonowania
wolnego rynku, tzw. niewidzialnej rêki rynku5. Dokonania Adama Smitha stanowi¹ teoretyczn¹ podstawê dla neoliberalizmu,
jednak jego zwolennicy bezpodstawnie zmarginalizowali znaczenie aspektów etyczno-moralnych. Dominacja rynkowych
rozwi¹zañ doprowadzi³a do powa¿nych dysfunkcji wspó³czesnej gospodarki maj¹cych odzwierciedlenie w trwaj¹cym nadal
os³abieniu gospodarczym. Cech¹ charakterystyczn¹ dla neoliberalizmu jest nieuwzglêdnianie doœwiadczeñ historycznych,
w tym wiedzy ekonomistów nabytej podczas wczeœniejszych
kryzysów gospodarczych6. A przecie¿ w okresie dominacji doktryny neoliberalnej œwiatowa gospodarka kilkakrotnie zmaga³a
siê z os³abieniem gospodarczym – warto chocia¿by przypomnieæ: pierwszy kryzys energetyczny z pocz¹tku lat 70. XX wieku
wywo³any spadkiem poda¿y i gwa³townym wzrostem cen ropy
naftowej, drugi kryzys energetyczny maj¹cy miejsce w latach
1979-19817, kryzys Europejskiego Mechanizmu Kursowego z lat
1992-1993 wywo³any spekulacjami na walutach krajów cz³onkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a tak¿e os³abienie
kursów akcji spó³ek technologicznych, tzw. dot-comów na amerykañskiej gie³dzie w latach 2000-2002, które spowodowa³o krótkotrwa³¹ recesjê w Stanach Zjednoczonych, nie maj¹c¹ jednak
wiêkszego wp³ywu na sytuacjê gie³d w Europie8.
W¹ska interpretacja klasycznej myœli liberalnej zdaje siê byæ
nieuzasadniona, poniewa¿ sam Adam Smith – ojciec liberalizmu,
uzale¿nia³ prawid³owe funkcjonowanie rynku od przestrzegania
zasad etyki gospodarczej. Takie podejœcie zosta³o przedstawione
przecie¿ we wczeœniej wydanej i mniej znanej pracy Smitha pt.
Teoria uczuæ moralnych9. Niestety, wspó³czeœnie najwiêksi uczest5
A. Smith, Badania nad natur¹ i przyczynami bogactwa narodów,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
6
E. M¹czyñska, Ordoliberalizm..., op. cit., s. 104.
7
D. Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money & Power, Simon&
Schuster, New York 1991, s. 784.
8
J.E. Stiglitz, Globalizacja, PWN, Warszawa 2010, s. 4.
9
A. Smith, Teoria uczuæ moralnych, PWN, Warszawa 1989.
292
nicy rynku niestety niemal zupe³nie ignoruj¹ etyczny wymiar
dzia³alnoœci gospodarczej. Dotychczasowy model biznesowy
ukierunkowany jest na zaspokajanie potrzeb spo³eczeñstwa
wy³¹cznie w sferze materialnej. Jednoczeœnie widoczne s¹ d¹¿enia do maksymalizacji prywatnych korzyœci czêsto kosztem sytuacji ca³ego spo³eczeñstwa. Na przyk³ad w czasach dobrej
koniunktury rynkowej instytucje finansowe, zamiast wspieraæ
rozwój ca³ej gospodarki, zarabia³y, prowadz¹c czêsto spekulacyjn¹ dzia³alnoœæ. Wraz z nastaniem kryzysu to banki, bêd¹c jego
wspó³sprawcami, jako jedne z pierwszych podmiotów gospodarczych zg³osi³y potrzebê doraŸnej pomocy finansowej. W myœl zasady too big to fail otrzyma³y one stosowne wsparcie publiczne
i w zasadzie nie ponios³y powa¿niejszych konsekwencji kryzysu10. Wsparcie sektora prywatnego œrodkami publicznymi przynios³o natomiast istotne os³abienie finansów wiêkszoœci pañstw.
W ci¹gu trzech lat zmagania siê z kryzysem deficyt sektora finansów publicznych w krajach cz³onkowskich UE wyniós³ w 2010
roku œrednio 6,5% PKB, chocia¿ w 2007 roku by³o to jedynie 0,9%
PKB. Najwiêkszy niedobór œrodków zanotowano w Irlandii,
gdzie deficyt osi¹gn¹³ w 2010 roku 30,6% PKB, a rok wczeœniej
zanotowano 13,7% PKB. W tym samym okresie zad³u¿enie sektora finansów publicznych wzros³o œrednio z 58,9% do 80,2%
PKB (89,0% PKB), przy czym najtrudniejsza sytuacja mia³a miejsce w Grecji, gdzie d³ug publiczny wyniós³ na koniec 2010 roku
148,3% PKB (w 2013 roku 175,1% PKB), a stopy procentowe
w okresie 2007-2010 wzros³y ponad dwukrotnie do 9,1% w skali
roku (w 2012 roku by³o to a¿ 22,5% rocznie!), co powoduje dalsze
nakrêcanie spirali zad³u¿enia11.
10
S. Flejterski, Ekonomia, Finanse i zarz¹dzanie w perspektywie metodologicznej i interdyscyplinarnej, Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt.
Ekonomia dla przysz³oœci. Odkrywaæ naturê i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013 roku, s. 2, http://www.kongres.pte.pl/
kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
11
Statistical Annex..., op. cit., s. 126, 180-186.
293
3. DLACZEGO PKB NIE WYSTARCZA
– KRÓTKA SYNTEZA
Wœród przyczyn os³abienia œwiatowej gospodarki wymienia
siê równie¿ rozpowszechnienie Systemu Rachunków Narodowych (SNA) i produktu krajowego brutto (PKB) jako miernika
rozwoju spo³eczno-gospodarczego. Ich charakter ukszta³towa³
siê dziêki pracom wielu wybitnych ekonomistów w okresie miêdzywojennym, miêdzy innymi Wasilija Leontiefa, który opracowa³ tablice przep³ywów miêdzyga³êziowych12. Po II wojnie
œwiatowej w 1947 roku pod auspicjami ONZ opracowano System Rachunków Narodowych (SNA)13. PKB jest punktem odniesienia zarówno w statystykach miêdzynarodowych, jak
i krajowych. S³u¿y on nie tylko celom porównawczym stanu i dynamiki zmian w gospodarkach poszczególnych pañstw, ale jest
równie¿ wskazówk¹ dla inwestorów, którzy na jego podstawie
podejmuj¹ decyzje w zakresie zakupu obligacji, wp³ywaj¹c na
rentownoœæ emitowanych obligacji i koszt obs³ugi d³ugu publicznego. Miêdzynarodowe instytucje finansowe okreœlaj¹ na
podstawie PKB warunki wspó³pracy i pomocy finansowej dla
krajów prze¿ywaj¹cych trudnoœci gospodarcze.
Popularnoœæ PKB wynika równie¿ z faktu, ¿e jeszcze
w XX wieku rozwój spo³eczny uto¿samiano ze wzrostem gospodarczym. W œwiadomoœci wspó³czesnych spo³eczeñstw dobrobyt by³ i jest nadal postrzegany poprzez pryzmat iloœciowych
oraz materialnych wskaŸników wzrostu gospodarczego14. Obraz
gospodarki kszta³towany wy³¹cznie poziomem wskaŸnika PKB
oraz jego fluktuacj¹ tworzy czêsto odbiegaj¹cy od rzeczywistoœci
wizerunek codziennoœci, z jak¹ styka siê spo³eczeñstwo. Prowa12
W. Leontief, Quantitative input-output relations in the economic systems of the
United States. “Review of Economics and Statistics” 1936, nr 18, s. 105-125.
13
Measurement of National Income and the Construction of Social Accounts,
Studies and Reports on Statistical Methods, United Nations, Geneva 1947.
14
D. Kie³czewski, Jakoœæ ¿ycia i dobrobyt jako kategorie zrównowa¿onego
rozwoju, [w:] Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównowa¿onego rozwoju, red. D.
Kie³czewski. WSE w Bia³ymstoku, Bia³ystok 2009, s. 108.
294
dzi to do narastania poczucia alienacji, ulegania populistycznym
has³om i zniechêca do aktywnego uczestnictwa w ¿yciu spo³ecznym szczególnie u s³abiej wykszta³conej i ubo¿szej czêœci spo³eczeñstwa. Kryzys gospodarczy na œwiecie jest wyraŸnym przyk³adem skutków uzale¿nienia decyzji gospodarczych i politycznych od poziomu i bie¿¹cych zmian PKB. A przecie¿ jeszcze przed
wiekami Arystoteles dowodzi³, ¿e to nie dobrobyt materialny,
ale szczêœcie jest ze wszystkiego najbardziej po¿¹dania godne15. Podobnie i wspó³czeœnie szczêœcie oraz jakoœæ ¿ycia s¹ wa¿nymi wyznacznikami ludzkiego zachowania: jak zdobyæ, jak utrzymaæ lub
jak odzyskaæ szczêœcie jest w rzeczywistoœci dla wiêkszoœci ludzi motywem wszelkiego dzia³ania16. Okazuje siê jednak, ¿e zadowolenie
z ¿ycia nie roœnie proporcjonalnie do wzrostu dochodu rozporz¹dzalnego, a wartoœæ produktu krajowego brutto nie odzwierciedla w pe³ni jakoœci ¿ycia jego mieszkañców (rys. 3).
Rys. 3. WskaŸnik subiektywnego dobrobytu
îród³o: opracowanie w³asne na podstawie R. Costanza, M. Hart,
S. Posner, J. Talberth, Beyond GDP: The Need for New Measures of Progress,
Boston University, Boston 2009, s. 17, za: R. Inglehart, Modernization
and Postmodernization: Cultural, Economic, and Political Change
in 43 Societies. Princeton University Press, New Jersey 1997.
15
Arystoteles, Etyka nikomachejska, PWN, Warszawa 1956, s. 19.
B.S. Frey, A. Stutzer, Happiness research: State and prospect, „Review of
Social Economy” 2005, nr 2(63), s. 207, za: W. James, Varieties of Religious
Experience, Mentor, New York 1902, s. 76.
16
295
Dysonans pomiêdzy dobrobytem materialnym a jakoœci¹ ¿ycia spo³eczeñstwa dostrzeg³ i trafnie opisa³ papie¿ Pawe³ VI,
wed³ug którego ani narody zatem, ani poszczególni ludzie nie mog¹
uwa¿aæ wzrastaj¹cego ci¹gle dobrobytu za cel najwy¿szy. Ka¿dy bowiem postêp niesie podwójn¹ mo¿liwoœæ: z jednej strony jest on konieczny cz³owiekowi dla coraz to pe³niejszego rozwoju cz³owieczeñstwa;
a z drugiej jednak zamyka go jakby w wiêzieniu, jeœli d¹¿y siê do niego
jako do najwy¿szego dobra, poza którym nie nale¿y dbaæ o nic innego.
W tym ostatnim wypadku serca staj¹ siê twarde, dusze zamykaj¹ siê dla
drugich, ludzie wi¹¿¹ siê z sob¹ nie dla przyjaŸni, ale dla korzyœci, a ta
z ³atwoœci¹ przeciwstawia ich sobie i rozdziela. Dlatego samo tylko zdobywanie dóbr gospodarczych nie tylko staje na przeszkodzie rozwojowi
cz³owieczeñstwa, ale równie¿ sprzeciwia siê wrodzonej wielkoœci
cz³owieka17. Wysokie tempo wzrostu PKB mo¿e oznaczaæ jedynie
dobrobyt dla nielicznych cz³onków spo³eczeñstwa18. Istniej¹ jednak inne, czêsto podlegaj¹ce subiektywnej ocenie i przez to trudno mierzalne determinanty dobrobytu spo³ecznego i jakoœci
¿ycia. Sam produkt krajowy brutto, jako miernik rozwoju
spo³eczno-gospodarczego, doczeka³ siê krytyki i poszukiwane s¹
mo¿liwoœci jego zast¹pienia. Wœród najczêœciej wymienianych
zastrze¿eñ w odniesieniu do PKB s¹ miêdzy innymi: wliczanie
do PKB wydatków niewp³ywaj¹cych na wzrost dobrobytu,
nieuwzglêdnianie us³ug œwiadczonych w gospodarstwach domowych, prac wolontariuszy, us³ug œwiadczonych przez œrodowisko naturalne i jego ekosystemy, szar¹ strefê gospodarki,
ignorowanie nierównoœci spo³ecznych19.
Nieadekwatnoœæ PKB do pomiaru dobrobytu spo³ecznego
nie zawsze jest jednak dostrzegana. Jeszcze do tej pory doœæ po17
Pawe³ VI, Enc. Populorum progressio, 19.
J. Famielec, Równowaga a zasady polityki gospodarczej Waltera Euckena,
Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekonomia dla przysz³oœci.
Odkrywaæ naturê i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013
r., s. 11, http://www.kongres.pte.pl/kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
19
M. £uszczyk, Pomiar jakoœci ¿ycia w skali miêdzynarodowej, Wydawnictwo
Fundacji Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2013, s. 73-74, za:
J.E. Stiglitz, A. Sen, J.-P. Fitoussi, B³¹d pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza, PTE,
Warszawa 2013, s. 23-58.
18
296
wszechnie poziom zaspokojenia potrzeb materialnych uznawany jest za równoznaczny z jakoœci¹ ¿ycia. Zw³aszcza w ciê¿kich
chwilach ¿ycia okazuje siê ca³a nicoœæ bogactwa wie to ka¿dy, kto zosta³ doœwiadczony ¿yciowymi trudnoœciami, chorob¹, wypadkiem lub œmierci¹ najbli¿szych. Równie¿ w zwyczajnych
sytuacjach nadmiar dóbr materialnych mo¿e byæ niekorzystne
dla cz³owieka. Ten, kto je posiada, przyzwyczaja siê doñ i jeœli je utraci, bêdzie cierpieæ z tego powodu. Nie ka¿dy traci to, co posiada, ale ka¿demu grozi utrata; z groŸb¹ zaœ utraty ³¹czy siê niepokój, wiêc
cierpienie. Tym bardziej przyczyn¹ cierpienia jest bogactwo, którego siê
nie posiada – jeœli pragnie siê je posiadaæ. Niebezpiecznym jest nawet
nie tyle posiadanie dóbr materialnych, ile pragnienie ich i przywi¹zanie
do nich20.
4. ROZDîWIÊK POMIÊDZY CELAMI
DZIA£ALNOŒCI GOSPODARCZEJ
A POTRZEBAMI SPO£ECZEÑSTWA
Œwiat, za przyczyn¹ neoliberalnej myœli ekonomicznej, która
niemal bezkrytycznie zosta³a uznana za jedynie s³uszn¹ drogê
rozwoju œwiatowej gospodarki, pojmuje szczêœcie wy³¹cznie
w w¹skim ujêciu – bogactwa materialnego. Szczêœcie natomiast,
jak dowodzi³ polski lekarz i filozof epoki renesansu Sebastian Petrycy z Pilzna, zamyka w sobie wszystkie dobra. Nie mo¿na zatem
szczêœcia ograniczaæ wy³¹cznie do kwestii dobrobytu materialnego. Szczêœcie jest pojêciem wymagaj¹cym holistycznego podejœcia. Zagadnienie to wyjaœni³ jednoznacznie W³adys³aw
Tatarkiewicz: szczêœcie jest w¹tpliwym celem wychowania, jeœli ma
polegaæ na zaspokojeniu tylko materialnych potrzeb, ale zupe³nie inaczej jest, jeœli polega równie¿ na zaspokojeniu potrzeb umys³owych, artystycznych, moralnych, religijnych, spo³ecznych21.
20
21
W. Tatarkiewicz, O szczêœciu, PWN, Warszawa 1990, s. 347.
Ibidem, s. 21 i 55.
297
Brak bezpoœredniego odwo³ania ekonomii do cz³owieka i jego dzia³alnoœci powoduje, ¿e coraz czêœciej dochodzi do rozdŸwiêku pomiêdzy celami ekonomicznymi a spo³ecznymi.
Tworzone przed pojawieniem siê kryzysu modele ekonomiczne
bardzo czêsto nie uwzglêdnia³y uwarunkowañ, w których funkcjonuj¹ podmioty gospodarcze. Sprawdza³y siê tylko wówczas,
jeœli zastosowane by³y w œrodowisku spe³niaj¹cym przyjête
za³o¿enia. Problem pojawia³ siê wtedy, kiedy próbowano dopasowywaæ rzeczywistoœæ do zaproponowanej teorii, narzucano
ramy prawne sk³aniaj¹ce do postêpowania zgodnie z przyjêtym
wyobra¿eniem. Takie oddzia³ywanie ekonomistów nale¿y uznaæ za manipulacjê. Z jednej strony bowiem przyjmowano, ¿e
konsument samodzielnie dokonuje najlepszych wyborów, z drugiej zaœ narzucano okreœlony sposób dzia³ania i krytykowano decyzje odmienne ni¿ te, przyjête w za³o¿eniach teorii. G³oszono
równie¿, ¿e teorie ekonomiczne powinny s³u¿yæ d¹¿eniom do
najwy¿szej racjonalnoœci, bez uwzglêdniania jakichkolwiek argumentów etycznych – uznawanych za niestosowne dla nauki
œcis³ej. Nasuwa siê wniosek, ¿e obok wymienionych ju¿ wahañ
popytu na rynku nieruchomoœci w Stanach Zjednoczonych,
Ÿród³ami kryzysu by³ równie¿ w¹tpliwe etycznie i obci¹¿one du¿ym ryzykiem operacje finansowe z wykorzystaniem instrumentów pochodnych tzw. derywatów, z³o¿onoœæ wspó³czesnego rynku finansowego, jego œcis³e powi¹zania wynikaj¹ce
z funkcjonowania dŸwigni finansowej i ignorowanie zagro¿eñ
bêd¹cych konsekwencj¹ szybkiego rozwoju innowacyjnych produktów finansowych22.
22
W. Gasparski, Czy ekonomiœci powinni mieæ kodeks etyczny? Postulaty,
w¹tpliwoœci, argumenty, Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt.
Ekonomia dla przysz³oœci. Odkrywaæ naturê i przyczyny zjawisk
gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013 r., s. 2, za R.M. Bookstaber, Jak
stworzyliœmy demona: Rynki, fundusze hedgingowe i ryzyko innowacji finansowych,
Kurhaus, Warszawa 2012, s. 13-14, http://www.kongres. pte.pl/kongres/
upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
298
Opisany dysonans celów sprawia, ¿e nasila siê krytyka liberalizmu gospodarczego23, a nawet ca³ej ekonomii jako nauki.
Niepochlebne opinie pojawiaj¹ siê zarówno ze strony przedstawicieli innych nauk, jak i spo³eczeñstwa. Proponowane przez
ekonomistów rozwi¹zania uznawane s¹ jako bezu¿yteczne w zakresie prawid³owej i obiektywnej diagnozy procesów gospodarczych,
a dostarczane przez ni¹ opisy oraz interpretacje sfery realnej s¹ b³êdne
lub mijaj¹ siê z faktycznym lub spodziewanym stanem gospodarki. Dostrzega siê równie¿ malej¹c¹ u¿ytecznoœæ makroekonomii dla
podmiotów rynkowych, a prezentowane opinie staj¹ siê coraz
bardziej tendencyjne i s³u¿¹ manipulowaniu spo³eczeñstwem
i nak³onieniu uczestników rynku do okreœlonych zachowañ24.
5. CZEGO POTRZEBUJE WSPÓ£CZESNA
EKONOMIA?
Charakter powszechnie stosowanych praktyk biznesowych
wskazuje na zupe³ny brak ich osadzenia na gruncie wartoœci etycznych. W teorii ekonomii i prowadzonej polityce gospodarczej
w dalszym ci¹gu preferowanym celem dzia³añ stabilizacyjnych
jest utrzymanie sta³ych cen i wzrost PKB. Ponadto, zgodnie z zasadami neoliberalizmu marginalizacji ulega rola pañstwa w ¿yciu spo³eczno-gospodarczym. Niestety, dzia³alnoœæ ekonomiczna
23
Wystêpuj¹cy w literaturze nie³ad terminologiczny powoduje, ¿e pojêcia
liberalizmu, neoliberalizmu i ordoliberalizmu traktowane s¹ czêsto, bez
nale¿ytego wyjaœnienia ich treœci i zró¿nicowania, jako synonimy. W efekcie
uzasadniona, z powodu trwaj¹cego nadal os³abienia gospodarczego, krytyka
neoliberalizmu obejmuje nierzadko ca³y nurt liberalny w ekonomii. Zapomina
siê przy tym, ¿e zasady wolnorynkowe s¹ bezalternatywnym rozwi¹zaniem
instytucjonalnym dla wolnych i demokratycznych spo³eczeñstw. Alternatywy wobec
rynku nie ma i w wyobra¿alnej przysz³oœci nie bêdzie (Por. E. M¹czyñska, P. Pysz,
Liberalizm - Neoliberalizm - Ordoliberalizm, „Ekonomista“ 2014, nr 2,
s. 221-222.
24
S. Lis, Kontrowersje wokó³ wspó³czesnej teorii ekonomii – zarys problemu, Referat
na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekonomia dla przysz³oœci. Odkrywaæ
naturê i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013 roku, s. 2,
http://www.kongres.pte.pl/kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
299
nie mo¿e rozwi¹zaæ wszystkich problemów spo³ecznych przez zwyk³e
rozszerzenie logiki rynkowej. Jej celem jest osi¹ganie dobra wspólnego,
o które powinna siê tak¿e i przede wszystkim troszczyæ wspólnota polityczna. Dlatego trzeba mieæ na uwadze, ¿e przyczyn¹ powa¿nego braku
równowagi jest oddzielenie dzia³alnoœci ekonomicznej, do której nale¿a³oby tylko wytwarzanie bogactw, od dzia³alnoœci politycznej, do której
nale¿a³oby osi¹ganie sprawiedliwoœci przez redystrybucjê dóbr25. Prowadzone na gruncie doktryny ekonomicznej dzia³ania naprawcze i stabilizuj¹ce nale¿y zatem uznaæ za b³êdne ko³o, poniewa¿
ich nieuniknionym kosztem s¹ deficyt finansów publicznych, inflacja i wahania kursów walut26. Jak wynika z doœwiadczeñ
trwaj¹cego nadal kryzysu, ekonomia potrzebuje etyki dla swego
poprawnego funkcjonowania; nie jakiejkolwiek etyki, lecz etyki
przyjaznej osobie27, poniewa¿ aktywnoœæ gospodarcza przede
wszystkim powinna zaspokajaæ potrzeby ludzkie i prowadziæ do
poprawy jakoœci ¿ycia spo³eczeñstwa.
Warto pamiêtaæ, ¿e tradycyjnie gospodarka by³a œciœle podporz¹dkowana wartoœciom wyznawanym przez spo³eczeñstwo,
a nie tylko podmiotom gospodarczym. Niestety, XX wiek przyniós³ odwrócenie tej relacji. To gospodarka coraz czêœciej narzuca
spo³eczeñstwu wartoœci i sposób postêpowania28. Relacje w ludzkiej aktywnoœci powinny siê opieraæ na wiod¹cej roli norm i ocen moralnych nad bie¿¹cymi korzyœciami gospodarczymi i politycznymi,
bowiem te ostatnie maj¹ zwykle charakter doraŸny, a wiêc krótkookresowy. Ho³dowanie zasadom i normom uznanym za moralne w danej zbiorowoœci zapewnia efekt d³ugofalowy i przynosi korzyœci w d³u¿szej
perspektywie29. W stwierdzeniu tym mo¿na odnaleŸæ g³êboki sens
25
Benedykt XVI, Enc. Caritas in veritate, 36.
J. Famielec, Równowaga..., op. cit., s. 4.
27
Benedykt XVI, Enc. Caritas..., op. cit., 45.
28
J. Wilkin, Ekonomia wolnoœci i ekonomia zniewolenia. Kiedy ekonomia
sprzyja poszerzaniu ludzkiej wolnoœci a kiedy j¹ ogranicza? Referat na IX
Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekonomia dla przysz³oœci. Odkrywaæ
naturê i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013 roku, s. 3,
http://www.kongres.pte.pl/kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
29
A.F. Bocian, Globalizacja a etyka, „Optimum. Studia ekonomiczne” 2011,
nr 3 (51), s. 6.
26
300
wymiaru etycznego ekonomii. Nie jest to postulat piêknoduchów,
jak myœl¹ niektórzy przeœmiewcy sprowadzaj¹cy etykê do taniego moralizatorstwa. Jest to warunek autentycznej odpowiedzialnoœci za podejmowane i wykonywane dzia³ania oraz ich skutki (...) Jest to zagadnienie
¿ywe, bo dotycz¹ce nas wszystkich, niezale¿nie od stopnia, w jakim to
sobie uœwiadamiamy30.
Wspó³czesna ekonomia zapomina zbyt czêsto, ¿e to cz³owiek
i jego godnoœæ jest najwy¿sz¹ wartoœci¹ w œwiecie przyrody. Jeœli prawda ta ulegnie zanegowaniu i zostanie przyjête odmienne
za³o¿enie, ¿e to kapita³ antropogeniczny (trwa³y i finansowy) jest
wartoœci¹ nadrzêdn¹ – to teoria ekonomiczna na oparta takim
kryterium z definicji nie bêdzie teori¹ rozwoju – mo¿e to byæ wizja pozornego rozwoju lub koncepcja, która w rzeczywistoœci
utrudnia rozwój. Z kolei brak teorii rozwoju powoduje, ¿e ekonomia urzeczywistnia kolejne tzw. koncepcje rozwoju, które s¹ sprzeczne z poprawnie zdefiniowanym sensem i celem istnienia i dzia³ania
cz³owieka, i s³u¿¹ marnowaniu œrodków, a w wymiarze perspektywicznym nie zapewniaj¹ rozwoju i z regu³y marnuj¹ istniej¹ce w tym zakresie mo¿liwoœci31. Zatem aby uznaæ rozwój za prawdziwy, powinien on byæ zupe³ny, to znaczy winien przyczyniaæ siê do rozwoju ka¿dego cz³owieka we wszystkich jego wymiarach32.
Kryzys wartoœci bêd¹cy praprzyczyn¹ os³abienia gospodarczego i piêtrz¹cych siê trudnoœci powrotu na œcie¿kê rozwoju
cywilizacyjnego stawia nowe wyzwania. Niezbêdny jest powrót
do tradycyjnych zasad etyki spo³ecznej. Tak w ¿yciu samego
cz³owieka, jak i w dzia³alnoœci gospodarczej istotn¹ rolê powinny odgrywaæ: przejrzystoœæ, uczciwoœæ, braterstwo, sprawiedliwoœæ, odpowiedzialnoœæ, szacunek do ¿ycia i bezinteresownoœæ.
Na brak wymiaru etycznego w relacjach miêdzyludzkich zwróci³
uwagê papie¿ Benedykt XVI, stwierdzaj¹c: ryzyko naszych czasów
30
W. Gasparski, A. Lewicka-Strza³ecka, I. Kuraszko, D. B¹k, B. Rok,
Wolnoœæ czy swawola? „Master of Business Administration” 2011, nr 5, s. 131.
31
F. Piontek, Teoria rozwoju a personologiczna koncepcja teorii ekonomicznej,
[w:] Zarz¹dzanie rozwojem. Aspekty spo³eczne, ekonomiczne i ekologiczne,
red. B. Piontek, F. Piontek, PWE, Warszawa 2007, s. 59.
32
Pawe³ VI, Enc. Populorum..., op. cit., 14.
301
polega na tym, ¿e faktycznej wzajemnej zale¿noœci miêdzy ludŸmi i narodami nie odpowiada etyczne wspó³dzia³anie sumieñ i umys³ów, którego wynikiem móg³by byæ rozwój naprawdê ludzki. Jedynie dziêki
mi³oœci, oœwieconej œwiat³em rozumu i wiary, mo¿liwe jest osi¹gniêcie
celów rozwoju bardziej ludzkich i humanizuj¹cych. Autentycznego
rozwoju nie zapewni¹ wy³¹cznie postêp techniczny i czysto interesowne relacje33. Podobne pogl¹dy wyrazi³ czterdzieœci lat
wczeœniej papie¿ Pawe³ VI, zdaniem którego g³ówn¹ przyczyn¹
zacofania w rozwoju wcale nie jest brak dóbr materialnych34, ale
niedostatek najszlachetniejszych wartoœci, jak: mi³oœæ, przyjaŸñ,
modlitwa, braterstwo i kontemplacja35. Wspó³czesn¹ gospodark¹ natomiast w coraz wiêkszym stopniu rz¹dz¹ emocje, wra¿enia,
„owcze pêdy”.... Ludzie z regu³y s¹ chciwi, impulsywni, nieufni, zazdroœni36. Trudno siê dziwiæ skoro podobny pogl¹d prezentowa³
sam Milton Friedman – monetarysta, laureat nagrody Banku
Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1976 roku
i ojciec neoliberalizmu. Uwa¿a³ on chciwoœæ, nienawiœæ oraz
mi³oœæ za podstawowe determinanty ludzkiego dzia³ania. Gordon Gekko – „wzór” do naœladowania dla zwolenników neoliberalizmu, inwestor gie³dowy z filmu Wall Street równie¿
propagowa³ chciwoœæ jako wartoœæ konieczn¹ w biznesie,
g³osz¹c has³o chciwoœæ jest dobra37. Ho³dowanie tym wartoœciom
doprowadzi³o œwiatow¹ gospodarkê do powa¿nego zachwiania
równowagi, a niektóre z krajów na skraj bankructwa.
33
Nie oznacza to jednak, ¿e nale¿y zupe³nie zrezygnowaæ z troski
o dobrobyt materialny. Pawe³ VI wyjaœnia: z tego, ¿e d¹¿enie cz³owieka do
uzyskania dla siebie niezbêdnych dóbr jest ca³kowicie uprawnione, wynika, i¿ praca,
dziêki której dobra te bywaj¹ osi¹gane, staje siê obowi¹zkiem: „jeœli kto nie chce
pracowaæ, niech te¿ i nie je” (2 Tes 3,10). Lecz zdobywanie dóbr ziemskich mo¿e
prowadziæ ludzi do chciwoœci, do po¿¹dania coraz wiêkszych bogactw, do chêci
zwiêkszenia w³asnej potêgi (Pawe³ VI, Enc. Populorum..., op. cit., 18).
35
Ibidem, 20 i 66.
36
S. Lis, Kontrowersje..., op. cit., s. 9.
37
E. M¹czyñska, P. Pysz, Liberalizm..., op. cit., s. 226.
34
302
6. UWAGI KOÑCOWE
Przedstawione rozwa¿ania pozwalaj¹ uznaæ za s³uszne coraz
powszechniejsze opinie ekonomistów i specjalistów innych dziedzin, ¿e trwa³e za¿egnanie kryzysu gospodarczego wymaga, aby
ka¿da aktywnoœæ gospodarcza uwzglêdnia³a równie¿ cele
spo³eczne. Cz³owiek bowiem jest wartoœci¹ najwy¿sz¹, podmiotem i adresatem rozwoju. Dlatego te¿ w ¿yciu spo³eczno-gospodarczym niezbêdny bêdzie powrót do tradycyjnie
wyznawanych wartoœci: sprawiedliwoœci, odpowiedzialnoœci,
solidarnoœci spo³ecznej i zwrócenia szczególnej uwagi na relacje
miêdzyludzkie oparte na empatii i wzajemnej ¿yczliwoœci. Praktycznych rozwi¹zañ, uwzglêdniaj¹cych przedstawione
pogl¹dy, dostarcza spo³eczna nauka Koœcio³a Katolickiego w postaci koncepcji ekonomii obywatelskiej oraz spo³eczna gospodarka rynkowa zgodna z zasadami ordoliberalizmu. Po ich
odpowiedniej adaptacji do wspó³czesnych uwarunkowañ
mog³yby one stanowiæ nowy paradygmat rozwoju.
îróde³ ekonomii obywatelskiej nale¿y poszukiwaæ a¿ w teologii augustiañskiej. Teologia ta k³adzie szczególny nacisk na to, ¿e ludzie s¹ istotami ontologicznie relacyjnymi, co prowadzi do prymatu
mi³oœci w relacjach miêdzy nimi. Ekonomia obywatelska opiera siê wiêc
na zastosowaniu mi³oœci trynitarnej do rzeczywistoœci spo³ecznej38. Na
takim gruncie papie¿ Jan Pawe³ II przedstawi³ koncepcjê trójdzielnej struktury spo³ecznej: rynek, pañstwo oraz spo³eczeñstwo obywatelskie39, któr¹ póŸniej rozwin¹³ jego nastêpca. Otó¿,
zdaniem Benedykta XVI w epoce globalizacji dzia³alnoœæ ekonomiczna nie mo¿e abstrahowaæ od bezinteresownoœci, która szerzy i o¿ywia solidarnoœæ oraz odpowiedzialnoœæ za sprawiedliwoœæ i dobro wspólne
w swoich ró¿nych podmiotach i aktywnych uczestnikach. Ostatecznie
chodzi o pewn¹ konkretn¹ i g³êbok¹ formê demokracji ekonomicznej40.
W ekonomii obywatelskiej producenci i konsumenci nawi¹zuj¹
38
W. Grassl, Ekonomia obywatelska. Trynitarny klucz do odczytania ekonomii
papieskiej, „Pressje” 2012, nr 29, s. 58.
39
Jan Pawe³ II, Enc. Centesimus Annus, 35.
40
303
ze sob¹ wspó³pracê, d¹¿¹c do transferu wartoœci w formie wzajemnoœci, a celem jest zacieœnienie bezpoœrednich relacji. W sytuacji gdy wzajemnie wymieniane dobra nie s¹ równowa¿ne tworz¹
siê zobowi¹zania – te jednak nie wymagaj¹ natychmiastowego
uregulowania – powstaje dodatkowy kapita³ spo³eczny stanowi¹cy czynnik tworzenia bogactwa41. Strukturê ekonomii obywatelskiej mo¿na zaprezentowaæ w postaci trzech trójk¹tów
obrazuj¹cych podmioty spo³eczne, ich cele i charakter funkcjonowania (rys. 4).
Rys. 4. Struktura ekonomii obywatelskiej
îród³o: W. Grassl, Ekonomia obywatelska. Trynitarny klucz do odczytania
ekonomii papieskiej, „Pressje” 2012, nr 29, s. 62.
Z kolei spo³eczna gospodarka rynkowa stanowi praktyczn¹
realizacjê ordoliberalnej myœli ekonomicznej i zak³ada istnienie
wolnego rynku oraz prywatnej w³asnoœci czynników produkcji.
Jednak w odró¿nieniu od neoliberalizmu, sprowadzaj¹cego pañstwo do roli „nocnego stró¿a”, doktryna ordoliberalna postuluje
istnienie silnego pañstwa ustanawiaj¹cego ramy ustroju gospodarczego i dbaj¹cego o jego przestrzeganie. W spo³ecznej gospodarce rynkowej wolnoœæ i odpowiedzialnoœæ jednostki, swoboda
wyboru dzia³alnoœci zawodowej oraz konsumpcji stwarzaj¹ ka¿demu równe szanse w prowadzeniu dzia³alnoœci gospodarczej,
zapewniaj¹ sprawiedliwy podzia³ dochodów i s¹ czynnikami
zwiêkszaj¹cymi dobrobyt ca³ego spo³eczeñstwa. Gospodarka rynkowa to tym samym taki ³ad gospodarczy, który ³¹czy maksimum pro41
J. Famielec, Równowaga..., op. cit., s. 6.
304
duktywnoœci i wzrost
z wolnoœci¹ osobist¹42.
materialnego
dobrobytu
spo³eczeñstwa
LITERATURA
Arystoteles, Etyka nikomachejska, PWN, Warszawa 1956.
Behrends S., Znaczenie zasad ordoliberalnych Waltera Euckena
dla spo³ecznej gospodarki rynkowej, „Optimum. Studia ekonomiczne” 2011, nr 4.
Benedykt XVI, Enc. Caritas in veritate.
Bocian A.F., Globalizacja a etyka, „Optimum. Studia ekonomiczne” 2011, nr 3 (51).
Costanza R., M. Hart, S. Posner, J. Talberth, Beyond GDP: The
Need for New Measures of Progress, Boston University, Boston 2009.
Famielec J., Równowaga a zasady polityki gospodarczej Waltera Euckena, Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekonomia
dla przysz³oœci. Odkrywaæ naturê i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013 roku, s. 11, http://www.kongres.pte.pl/kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
Flejterski S., Ekonomia, finanse i zarz¹dzanie w perspektywie
metodologicznej i interdyscyplinarnej, Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekonomia dla przysz³oœci. Odkrywaæ naturê
i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013
roku, http://www.kongres.pte.pl/kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
Frey B.S., A. Stutzer, Happiness research: State and prospect,
„Review of Social Economy” 2005, nr 2(63).
Kie³czewski D., Jakoœæ ¿ycia i dobrobyt jako kategorie zrównowa¿onego rozwoju, [w:] Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównowa¿onego rozwoju, red. D. Kie³czewski. WSE w Bia³ymstoku,
Bia³ystok 2009.
42
S. Behrends, Znaczenie zasad ordoliberalnych Waltera Euckena dla spo³ecznej
gospodarki rynkowej, „Optimum. Studia ekonomiczne” 2011, nr 4, s. 6.
305
Gasparski W., Czy ekonomiœci powinni mieæ kodeks etyczny? Postulaty, w¹tpliwoœci, argumenty, Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekonomia dla przysz³oœci. Odkrywaæ naturê
i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013
roku, http://www.kongres.pte.pl/kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
Gasparski W., A. Lewicka-Strza³ecka, I. Kuraszko, D. B¹k,
B. Rok, Wolnoœæ czy swawola? „Master of Business Administration” 2011, nr 5.
Grassl W., Ekonomia obywatelska. Trynitarny klucz do odczytania
ekonomii papieskiej, „Pressje” 2012, nr 29.
Leontief W., Quantitative input-output relations in the economic
systems of the United States. “Review of Economics and Statistics”
1936, nr 18.
Lis S., Kontrowersje wokó³ wspó³czesnej teorii ekonomii – zarys
problemu, Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekonomia dla przysz³oœci. Odkrywaæ naturê i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013 roku, s. 2, http://www.
kongres.pte.pl/kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
£uszczyk M., Pomiar jakoœci ¿ycia w skali miêdzynarodowej, Wydawnictwo Fundacji Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,
Kraków 2013.
M¹czyñska E., Ordoliberalizm – u¿ytecznoœæ w warunkach
nie³adu instytucjonalnego, [w:] £ad gospodarczy a wspó³czesna
ekonomia, red. P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyñski, PWN, Warszawa 2014.
M¹czyñska E., P. Pysz, Liberalizm – Neoliberalizm – Ordoliberalizm, „Ekonomista“ 2014, nr 2.
Measurement of National Income and the Construction of Social Accounts, Studies and Reports on Statistical Methods, United Nations, Geneva 1947.
Pawe³ VI, Enc. Populorum progressio.
Piontek F., Teoria rozwoju a personologiczna koncepcja teorii ekonomicznej, [w:] Zarz¹dzanie rozwojem. Aspekty spo³eczne, ekonomiczne i ekologiczne, red. B. Piontek, F. Piontek, PWE, Warszawa 2007.
306
Smith A., Badania nad natur¹ i przyczynami bogactwa narodów,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Smith A., Teoria uczuæ moralnych, PWN, Warszawa 1989.
Statistical Annex of European Economy. Autumn 2013, European Commission.
Stiglitz J.E., Globalizacja, PWN, Warszawa 2010.
Szyd³o W., Globalny kryzys 2007-2009 w œwietle podejœcia ortodoksyjnego – wybrane problemy, „Optimum. Studia ekonomiczne”
2013, nr 3.
Tatarkiewicz W., O szczêœciu, PWN, Warszawa 1990.
Wilkin J., Ekonomia wolnoœci i ekonomia zniewolenia. Kiedy ekonomia sprzyja poszerzaniu ludzkiej wolnoœci a kiedy j¹ ogranicza? Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekonomia dla
przysz³oœci. Odkrywaæ naturê i przyczyny zjawisk gospodarczych, Warszawa 28-29.11.2013 roku, http://www.kongres.pte.
pl/kongres/upload/files/, dostêp: 20.08.2014.
Yergin D., The Prize: The Epic Quest for Oil, Money & Power,
Simon&Schuster, New York 1991.
307
Krzysztof Jerzy Gruszczyñski
Cezary Tomasz Szyjko
PODSTAWY PRAWNE
WYDOBYCIA I PRODUKCJI
GAZU £UPKOWEGO
W UNII EUROPEJSKIEJ
EU REGULATORY FRAMEWORK
FOR SHALE GAS EXPLOITATION
AND PRODUCTION
STRESZCZENIE
Krajowe zasoby gazu ³upkowego otwieraj¹ przed polsk¹
gospodark¹ znacz¹ce mo¿liwoœci. Gaz ³upkowy mo¿e byæ dla
Polski szans¹, ale równie¿ powa¿nym wyzwaniem. Dziêki
przeprowadzonej analizie mo¿liwoœci pozyskania gazu
³upkowego w Polsce poprzedzonej jego charakterystyk¹, ocen¹
wielkoœci jego zasobów w kraju, wp³ywu wydobycia gazu
³upkowego na rozwój polskiej gospodarki, roli gazu ³upkowego
w kszta³towaniu bezpieczeñstwa energetycznego kraju,
w artykule wykazano, ¿e zarówno surowiec energetyczny, jak
i technologia jego wydobycia w sposób istotny s¹ zwi¹zane
z innowacyjnymi sposobami pozyskiwania energii. Publikacja
analizuje podstawy prawne funkcjonowania perspektywicznej
ga³êzi przemys³u ³upkowego w Polsce w œwietle
ustawodawstwa Unii Europejskiej.
308
SUMMARY
This publication provides an analysis of the legal, policy, and
environmental challenges associated with the development
of shale gas in Poland. The economic significance of shale gas in
Poland cannot be underestimated. In 2014 Poland is considered
among the most promising of European countries for replicating
the American shale gas boom. A study undertaken by the United
States Energy Information Administration placed Poland first
among European countries in terms of technically recoverable
reserves. Later reports downgraded the estimate of recoverable
gas. In the EU member states were increasing reliance on imports
from outside the EU, especially from Federation of Russia.
In addition, geopolitical factors, in the light of Ukrainian
developments, may make shale gas in the EU more expensive to
produce, and there are also infrastructure challenges. Other
challenges include fracking litigation both in the United States
and UK with the potential aftermath for European courts.
S³owa klucze: bezpieczeñstwo energetyczne, przemys³
wydobywczy gazu ³upkowego, geopolityka, prawo UE
Keywords: energy security, shale gas industry, geopolitics,
EU law
INTRODUCTION
The most important from current EU regulatory framework
concerning hydraulic fracturing is European Council’s
Conclusions from 4 February 2011: which assessed in order to
further enhance its security of supply, Europe’s potential for
sustainable extraction and use of conventional and
unconventional (shale gas and oil shale) fossil fuel resources1.
In November 2011 a report commissioned by the European
1
European Council, 4 February 2011, Conclusions, point 7.
http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/11/st00/st00002-re01.en11.pdf.
K.J. Gruszczyñski, C.T. Szyjko – PODSTAWY PRAWNE WYDOBYCIA...
309
Commission’s Directorate- General for Energy concluded that
existing EU legislation already covers shale gas exploration and
extraction. This study looked at the situation in Sweden, Poland,
France and Germany and did not find any significant gaps in the
current legislative framework either at EU or national level2.
On 15 December 2011, the European Commission adopted
the Communication “Energy Roadmap 2050” in which it
identified shale gas and other unconventional gas sources as
potential important new sources of supply in or around Europe3.
In September 2012, three new studies were carried out for the
European Commission. The studies investigate: (1) the potential
effects of unconventional fossil fuels on energy markets, (2) the
potential climate impact of shale gas production, and (3) the
potential risks shale gas developments and associated hydraulic
fracturing may present to human health and the environment4.
The European Commission stated that at a time when
European reserves are being depleted and consumers’ appetite
continues to increase, natural gas is becoming critically
important to the EU to recognize that shale gas could be part of
the solution to meet European consumers’ ever increasing
demand for energy. The risks associated with the high volume
hydraulic fracturing technique, also commonly referred to as
“fracking”, have triggered concerns about public health and
environmental effects, therefore in 2006 Regulation
2006/1907/EC concerning the Registration, Evaluation,
Authorization and Restriction of Chemicals, establishing
a European Chemicals Agency (“REACH”) was passed which is
2
Philippe and Partners, Final Report on Unconventional Gas in Europe,
8 November 2011, http://ec.europa.eu/energy/studies/doc/2012_unconventional_gas_in_europe.pdf.
3
Communication from the Commission to the European parliament, The
Council, The European Economic and Social Committee and the Committee oft
he Regions „Energy Roadmap 2050”, COM/2011/0885 final.
4
European Commission, Joint Research Centre, Institute for Energy and
Transport, Unconventional Gas: Potential Energy Market Impacts in the EU,
http://ec.europa.eu/dgs/jrc/downloads/jrc_report_2012_09_unconventiona
l _gas.pdf.
310
applicable to the use of chemicals in the hydraulic fracturing
process, which requires the use of fracturing fluid which consists
of a mixture of chemical substances, provided that the thresholds
for registration are fulfilled. Through registration, evaluation,
authorization and restriction the regulation is to provide that no
undesired substances will enter circulation. The burden of
obligation lays on manufacturers, importers and downstream
users. Given the fact that shale gas operators use mixtures of
chemical substances in the course of hydraulic fracturing, they
are part of the category of downstream users under REACH5.
REACH defines a downstream user as any natural or legal
person established within the Community/EU, other than
a manufacturer, importer, distributor or customer, who uses
a substance, either on its own or in a mixture, in the course of his
industrial or professional activities (Article 3(13) of REACH)6.
The Commission wants to ensure the environmental integrity of
extraction of unconventional hydrocarbons, such as shale gas,
and ensure that risks that may arise from individual projects and
cumulative developments are managed adequately in Member
States that wish to explore or exploit such resources.
The European Commission issued in 2011a Guidance Note7
confirming that the exploration and exploitation of
unconventional hydrocarbons has to comply with the
requirements of EU legislation. A comprehensive EU legislative
framework on environmental protection and non-discriminatory
5
REACH needs to be complied with, since operators using chemical
substances for hydraulic fracturing will considered being downstream users in
the meaning of REACH. However, up to now, we do not have certainty yet
whether the chemicals used for hydraulic fracturing will meet the relevant
thresholds. As downstream users, they need to apply risk management
measures for dangerous substances identified by the supplier and
communicated through Safety Data Sheets. They also have the obligation to
make their use of a substance known to the manufacturer so it can be registered
as an identified use and covered in the supplier’s chemical safety assessment.
6
C.T. Szyjko, Local energy market in a run-up to a “soft revolution”,
„Polish Market Economic Magazine” 2012, nr 8(192), p. 2-3, ISSN 1427-0978.
7
See more at http://ec.europa.eu/environment/integration/energy/
uff_news_en.htm.
311
access to hydrocarbon resources is already in place and applies to
all hydrocarbons, conventional and unconventional, from
planning to the aftercare of sites following exploitation8.
The Commission Guidance Note states that exploration and
exploitation of unconventional hydrocarbons fall within the
scope of the Environmental Impact Assessment (EIA) Directive
(2011/92/EU), which plays a central role in the assessment of the
environmental effects of proposed UGEE projects/operations
before development consent can be granted. The Directive
ensures that the environmental implications of projects are taken
into account in the permitting process, before the final decisions
are made. Any application for an exploration license that
includes hydraulic fracturing would be subject to environmental
assessment in accordance with the requirements of the EIA
Directive.
EUROPEAN UNION’S POLICY GUIDLINES
Since 2012 the Commission has released a series of studies on
unconventional fossil fuels, in particular shale gas9, addressing
especially potential energy market and climate impacts, potential
risks for environment and human health, regulatory provisions
applicable in selected Member States and the registration under
REACH of certain substances potentially used in hydraulic
fracturing. It has also used reports from academia, international
organisations and studies conducted by Member States to
underpin its analysis10.
8
C.T. Szyjko, The challenges of the Polish market in the post-carbon era,
„Polish Market Economic Magazine” 2012, nr 1(185), p. 64-66, ISSN 1427-0978.
9
For instance see (2014), “Gas Regulatory Forum”, official website of the
European Commission (http://ec.europa.eu/energy/gas_electricity/forum
_gas_madrid_en.htm). See more - European Parliament (2013), “Report on
making the internal energy market.
10
Related studies: 2013: Overview of hydraulic fracturing and other
formation stimulation technologies for shale gas production; December 2013:
Stu dy on the As ses s ment of Land and Wa ter Use Sce na rios for Sha le Gas
312
The European Commission aims to ensure a level playing
field across the EU and that the development of unconventional
fossil fuels is carried out with proper health, climate and
environmental safeguards in place and under maximum legal
clarity and predictability for competent authorities, citizens and
operators, for the potential economic and energy security
benefits to be reaped. The European Commission conducted
a public consultation “Unconventional fossil fuels (e.g. shale gas)
in Europe” between 20 December 2012 and 23 March 2013, in all
official EU languages11.
It was launched as part of the European Commission’s wider
efforts to listen to relevant stakeholders and the general public on
this topic, to better understand their views and possible
concerns, and to obtain evidence on issues relevant to
unconventional fossil fuels (e.g. shale gas)12. The public
consultation “Unconventional fossil fuels (e.g. shale gas) in
Europe” took place between 20 December 2012 and 23 March
2013, to feed into the development of the Assessment Framework
and the related analysis of impacts. This online consultation was
part of the European Commission’s wider efforts to listen to
relevant stakeholders and the general public on this topic, to
better understand their views and possible concerns, and to
obtain evidence on issues relevant to unconventional fossil fuels
(e.g. shale gas).
Contributions were sought in particular from the oil and gas
sector, environmental non-governmental organisations, geological
Development: Poland and Germany; September 2013: Assessment of the use of
certain substances in hydraulic fracturing of shale gas reservoirs under
REACH; September 2013: Study on the regulatory provisions governing key
aspects of unconventional gas development in eight Member States.
11
C.T. Szyjko, Raport: ca³a prawda o gazie ³upkowym, „REALIA – dwumiesiêcznik spo³eczno-polityczny”, nr 1(27), Warszawa 2012, s. 15-33. ISSN
1898-2042.
12
Public consultation on unconventional fossil fuels generated 22 875
responses, with citizen contributions accounting more than 95% of the total.
More than 90% of citizen responses came from five EU countries: Poland,
France, Romania, Spain and Germany. There were 696 responses from
organisations, including 33% from companies and 32% from NGOs.
313
surveys, scientists, experts in the management of industrial risks,
national and local authorities and citizens at large. The consultation referred notably to shale gas, because it is currently
expected to be the unconventional fossil fuel with the largest
potential in the EU and for which most public concern is raised.
The Commission published, in September 2013, an assessment of
the use of certain substances in hydraulic fracturing of shale gas
reservoirs under REACH, as well as a study on the regulatory
provisions governing key aspects of unconventional gas
development in eight Member States (study conducted on the
basis of information collected between October 2012 and April
2013)13.
DEVELOPMENT OF REGULATORY FRAMEWORK
On 21 November 2012 European Parliament adopted two
non-legislative resolutions regarding shale gas and oil:
Resolution on the environmental impacts of shale gas and shale
oil extraction activities (2011/2308(INI)) and Resolution on
industrial, energy and other aspects of shale gas and oil
(2011/2309(INI))14. Parliament stressed that any development of
exploitation energy resources should ensure a fair and level
playing field across the Union, in full compliance with relevant
EU safety and environmental protection laws. The legislative
body recommend identification of risks, lifecycle GHG
emissions, chemicals, water, land-use and effects of shale gas on
EU energy markets and urged Member States to be cautious in
going further with UFF until the completion of the ongoing
13
See more at http://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/
111111111/29386/1/req_jrc83512_assessment_use_substances_hydraulic_
fracturing_shale_gas_reach.pdf
14
See more at
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+
TA+P7-TA-2012-0443+0+DOC+XML+V0//EN&language= EN.
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do ?pubRef=-//EP//TEXT+
TA+P7-TA-2012-0444+0+DOC+XML+ V0//EN&language=EN.
314
regulatory analysis and to implement all existing regulations
effectively as a crucial way of reducing risk in all gas extraction
operations. Parliament advised the Commission, following the
completion of its studies, to conduct a thorough assessment on
the basis of the European regulatory framework for the
protection of health and the environment and to propose, as soon
as possible and in line with Treaty principles, appropriate
measures, including legislative measures, if necessary; The
Commission was called on to: consider including operations
related to hydraulic fracturing in Annex III of the Environmental
Liability Directive:
a) bring forward proposals to ensure that the provisions of the
Environmental Impact Assessment Directive 2011/92/EU
adequately cover the specificities of shale gas, shale oil, and
coal bed methane exploration and extraction,
b) issue guidance on the establishment of both the baseline
water monitoring data necessary for an environmental
impact assessment of shale gas exploration and extraction
and the criteria to be used for assessing the impacts of
hydraulic fracturing on groundwater reservoirs in different
geological formations, including potential leakage and
cumulative impacts,
c) bring forward legislative proposals: i) to make the use of
completion combustion devices (“green completions”)
mandatory for all shale gas wells in the EU, ii) to limit flaring
to cases where there are concerns about safety, and iii) to
completely forbid venting of all shale gas wells, in an effort to
reduce the fugitive methane emissions and volatile organic
compounds linked to shale gas.
In Parliament’s opinion extraction of shale gas like
conventional fossil fuel extraction, has risks and such risks
should be contained through pre-emptive measures including
proper planning, testing, use of new and best available
technologies, best industry practices and continuous data
collection, monitoring and reporting conducted within a robust
regulatory framework; considers it crucial, before the start of
315
UFF operations, to require measuring for baseline levels of
naturally occurring methane and chemicals in groundwater in
aquifers and current air quality levels at potential drilling sites;
considers, furthermore, that regular involvement of the Original
Equipment Manufacturers (OEM) or equivalent equipment
manufacturers could ensure that the critical safety and
environmental equipment continues to perform effectively and
meet safety standards15. The Parliament made also many
recommendations regarding the enhancement of the regulatory
frame.
In July 2013 the European Parliament’s Environment
Committee voted in favor of an amendment to the Directive
2011/92/EU of the assessment of the effects of certain public and
private projects on the environment that would require
a mandatory environmental impact assessment to apply to all
unconventional fossil fuels projects. In accordance with the
precautionary principle, it is proposed that non-conventional
hydrocarbons be included in Annex I, so that the relevant
projects are systematically made subject to EIA, regardless of the
amount extracted.
On 10 September 2013, the European Parliament adopted
a report on the internal energy market16. Calling for a review of
the existing gas contracts, the report stated that oil indexation
“imposes high prices on consumers”. In this context, the report
emphasised “the need to develop and support all products and
mechanisms aimed at strengthening short-term gas trading
capacities” and called for the abolishment of oil-indexation and
conversion to “more flexible alternatives”. In October 2013 the
European Parliament adopted proposed amendments to the
Environmental Impact Directive 2011/92/EU by a narrow
15
European Parliament resolution of 21 November 2012 on the
environmental impacts of shale gas and shale oil extraction activities
(2011/2308(INI)) P7_TA(2012)0443.
16
European Parliament (2013), “Report on making the internal energy
market work”, 2013/2005(INI), Strasbourg.
316
majority17. These amendments included an automatic
requirement for an Environmental Impact Assessment (EIA) for
the exploration or extraction of shale gas involving hydraulic
fracturing. (Currently an EIA is only required when the
extraction of natural gas exceeds 500,000 m3/day). The proposed
amendments now require the agreement of the European
Council. On 21 November 2012, the European Parliament
recommended:
• the development of suitable legislative proposals to enable
a more harmonised and safe development of unconventional
energy projects;
• a thorough analysis of the EU regulatory framework
regarding unconventional exploration and exploitation;
• an EU-wide risk management framework for unconventional
fossil fuels exploration or extraction (harmonised provisions
for protection of human health and the environment);
• the development of a comprehensive European Best
Available Techniques Reference for fracking;
• a blanket ban on hydraulic fracturing in certain sensitive and
particularly endangered areas (beneath drinking water
protection areas and in coal mining areas);
• standardised emergency response plans; and
• that a minimum safety distance should be maintained
between drilling pads and water wells.
The European Parliament also noted that mutual
non-disclosure agreements regarding damage to environmental,
human and animal health are not in line with EU and Member
State obligations under the Aarhus Convention, the Access to
Information Directive (2003/04/EC) and the Environmental
Liability Directive18.
17
C.T. Szyjko, Raport: ca³a prawda o gazie ³upkowym, „REALIA –
dwumiesiêcznik spo³eczno-polityczny”, nr 1(27), Warszawa 2012, s. 15-33.
ISSN 1898-2042.
18
C.T. Szyjko, Polityczny gaz ³upkowy, „Przedsiêbiorstwo Przysz³oœci”
– kwartalnik Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej
w Warszawie, nr 1(10)/2012, s. 119-121, ISSN 2080-8461.
317
THE ENVIRONMENTAL IMPACT
Efforts to add an amendment to the resolution banning
hydraulic fracturing failed, but the Parliament should not forget
that the use of shale gas and other fossil fuels must be consistent
with Article 2 of the United Nations Framework Convention on
Climate Change 1992 (UNFCCC)19, which calls for the
‘stabilisation of greenhouse gas concentrations in the
atmosphere at a level that would prevent dangerous
anthropogenic interference with the climate system’ and
underlines that substantial lock-in to fossil fuel infrastructures
such as shale gas could put this international objective out of
reach.
In fact the EP realized that increased shale gas exploration
and production worldwide will lead to a considerable increase in
fugitive methane emissions and that the overall greenhouse
warming potential (GWP) of shale gas has not been evaluated;
stresses, therefore, that the exploitation of unconventional oil
and gas resources could hamper the achievement of UN
Millennium Development Goal (MDG) 7 – ensuring
environmental sustainability – and undermine the latest
international climate change commitments enshrined in the
Copenhagen Accord; The parliaments members know that
climate change already affects poor countries the most; stresses,
furthermore, that in addition to the direct effects on health and
the environment, the impact of unconventional gas or oil
extraction on people’s livelihoods poses a particular threat,
particularly in African countries where local communities
largely depend on natural resources for agriculture and fisheries;
Parliament several times Insisted that lessons must be drawn
from the USA on the exploitation of shale gas; notes with
19
This convention, which was adopted at the United Nations Conference
on Environment and Development (UNCED), sets forth a structure for the
control and reduction of greenhouse gases At the UN Climate Change
Conference in Bali in December 2007, delegates agreed on a “roadmap” for 2008
and 2009 designed to bring about an agreement by December 2009.
318
particular concern that shale gas extraction necessitates very
large volumes of water, which may make it difficult to achieve
the MDG 7 targets concerning access to clean water and food
security, especially in poor countries that already face a severe
scarcity of water.
Finally even commission members recognized that land
acquisitions for oil and gas mining are a major driver of
land-grabbing in developing countries, which can pose
a significant threat to the world’s indigenous communities,
farmers and poor people in terms of access to water, fertile soil
and food; notes that, following the 2008 collapse of financial
markets, there has been a marked acceleration of global
investments in extractive industries from hedge and pension
funds, with the effect of encouraging more extraction;
underlines, therefore, that all European economic entities should
always act in a transparent manner and in close consultation
with all appropriate government bodies and local communities
on issues of land leases and/or acquisitions20.
Member States remain divided, however, the Council was
expected to adopt a decision in January 2014. Intense lobbying by
countries like the UK and Poland and opposition from the side of
DG Energy resulted in the Commission’s decision not to propose
EU-wide legally binding rules regulating the safety of
unconventional shale gas activities in the EU Member States.
Instead, a mere recommendation was issued. In the past years,
DG Environment, European Parliament and more cautious
Member States have pushed the Commission to propose binding
legislation on the exploration and exploitation of shale gas in
order to ensure minimum standards of protection of human
health and the environment. A Directive proposal had been
already drafted last year, but strong opposition of member states
like the UK, Poland, Hungary, Slovakia and the Czech Republic
brought the Commission to reconsider the form of its proposal.
20
European Parliament resolution of 21 November 2012 on the
environmental impacts of shale gas and shale oil extraction activities
(2011/2308(INI)) P7_TA(2012)0443.
319
SHALE GAS EXTRACTION RISKS
In the latest development on 22 January 2014, the European
Commission has issued a Communication on the exploration
and production of hydrocarbons using high-volume hydraulic
fracturing in the EU and Recommendations on minimum
principles for the exploration and production of such
hydrocarbons (the Recommendations). Both documents are part
of an integrated climate and energy policy framework proposal
of the Commission for the period up to 203021 Commission
advocates the implementation of voluntary guidelines on a
number of topics, including the monitoring of hydraulic
fracturing fluids and well integrity. This recommendation differs
from the EU Commission’ previous stance, which favoured
legally binding regulations for shale gas extraction. The
Recommendation is intended to complement EU existing
legislation, covering issues such as strategic environmental
assessments and planning, underground risk assessment, well
integrity, baseline reporting and operational monitoring, capture
of methane emissions, and disclosure of chemicals used in each
well. The Recommendation lays down minimum principles
which should be taken into account by the Member States when
applying or adapting their regulation related to activities
involving high volume hydraulic fracturing. However, the
Recommendation provides for also a monitoring of application
of EU law related to exploitation of unconventional
hydrocarbons and provisions of Recommendation.
This might be the most important part of the
Recommendation since it is clearly said that either updating of
the Recommendation or development of legally binding
provisions is possible. The Recommendation imposes a great
burden on Member States. Although announced only as the
non-binding guidelines, the Recommendation prescribes a very
21
2014/70/EU: Commission Recommendation of 22 January 2014 on
minimum principles for the exploration and production of hydrocarbons (such
as shale gas) using high-volume hydraulic fracturing (2014/70/EU).
320
short period of time for implementation and provides for
a monitoring, which within 1,5 year might end up with
a conclusion of a necessity to introduce a binding law on shale
gas. New EU Shale Gas constitutes therefore a concession to the
countries such as Poland or UK but with a clear threat of possible
further-reaching actions in case of failure to comply with new
guidelines. Commission thus left the door to further regulation of
shale gas exploration and production open22.
The principles are expected to be made effective by the EU
Member States within 6 months of their publication. Member
States are also invited to inform the Commission annually about
measures taken. The Recommendation includes a review clause
to assess the effectiveness of this approach. The Commission will
also consider the need to propose further legal clarification
where necessary. The Communication recognized that moving
ahead towards a low carbon economy in the current context of
rising energy prices, increasing global competition for natural
resources, and instability of security of supply requires
addressing these challenges, especially since the import
dependency of Europe is forecasted to continue growing beyond
the 67% mark reached in 2011. As some regions of Europe are
considered to have substantial reserves of unconventional gas
(especially shale gas), some member states have already been
actively pursuing shale gas exploration.
As a result of a public consultation organized by the
Commission last year, the majority of the respondents
considered that the Commission should take additional actions
related to the development of shale gas in Europe. In addition,
the European Council of May 2013 called for the development of
indigenous energy resources to reduce Europe’s external
dependency and stimulate economic growth. According to the
Communication, although the EU will not become self-sufficient
in natural gas (as has been the case with the US) in a best-case
scenario, shale gas could contribute almost half of EU’s total gas
22
See more at http://jacekczarnecki.pl/eu-shale-gas-law-policy/.
321
production and meet 10% of its gas demand by 2035. In the same
scenario, shale gas would hold approximately 3% of the energy
mix in Europe by 2030, but the direct effect on the European
regional gas market is likely to remain moderate.
SHALE GAS NEW FRAMEWORK
AND RECOMMENDATIONS
The Commission package replaced its current Program
which lays down a target for a 20 percent reduction compared
with 1990 levels in carbon dioxide emissions by 202023. The
Commission Work Program for 2013 included the initiative
“Environmental, Climate and Energy Assessment Framework to
Enable Safe and Secure Unconventional Hydrocarbon
Extraction”. This initiative aims to deliver a framework on
unconventional fossil fuels (through legislative and/or
non-legislative measures) to manage risks, address regulatory
shortcomings and provide maximum legal clarity and
predictability to both market operators and citizens across the
EU. The initiative is subject to an impact assessment. The impact
assessment will look at options to prevent, reduce and manage
surface and subsurface risks, to adapt monitoring, reporting and
transparency requirements, and to clarify the EU regulatory
framework with regard to both exploration and extraction
23
See also: Commission Recommendation on minimum principles for the
exploration and production of hydrocarbons (such as shale gas) using high
volume hydraulic fracturing, C(2014) 267/3, 22 January 2014 Commission
Communication to the Council and the European Parliament on the exploration
and production of hydrocarbons (such as shale gas) using high volume
hydraulic fracturing, Draft – 22 January 2014 Commission Staff Working
Document – Impact Assessment accompanying the Communication on the
exploration and production of hydrocarbons using high volume hydraulic
fracturing, Draft – 22 January 2014 Joint Research Centre, Assessment of the use
of substances in hydraulic fracturing of shale gas reservoirs under REACH,
September 2013 European Voice, Commission prepares shale-gas guidelines,
16 January 2014 RTCC, UK and Poland announce plans to push fracking across
Europe, 10 January 2014.
322
activities The Commission’s Program is in line with the
European Council’s call of February 2011 to assess Europe’s
potential for sustainable extraction and use of conventional and
unconventional fossil fuels in order to enhance Europe’s security
of supply.
The Program equally addresses the European Parliament’s
call of November 2012 to introduce an EU-wide risk
management framework for unconventional fossil fuels
exploration and extraction, with a view to ensuring harmonised
provisions for the protection of human health and the
environment across all Member States. Commission studies and
assessments, a public consultation and European Parliament
reports setting out its position are all informing the
Commission’s work. The Commission is expected to adopt
a binding legal framework which will produce a base level of
European regulation. Whilst the Framework’s legislative form is
still to be officially confirmed, it is increasingly expected to take
the form of a specific Directive similar to those covering waste
water and environmental impact assessments. In Brussels this
framework is being referred to as the “Shale Gas Enabling
Framework”24.
The Commission has been developed for the Framework four
general principles and measures. These principles created a level
playing field in Europe, tackling public acceptance through
increased transparency and a focus on health and environmental
risks, being clear and simple to understand and a degree of
flexibility regarding specific local features. the new framework is
compatible with the EU’s long term strategy of a low carbon,
resource-efficient economy. DG Environment has confirmed that
rules will cover all potential environmental impacts of hydraulic
fracturing. The new recommendations include the careful
assessments of the environmental impact and risks of shale gas
projects, informing the public about which chemicals are used,
24
C.T. Szyjko, Polska na gazie ³upkowym, Wiadomoœci Naftowe
i Gazownicze – czasopismo naukowo-techniczne, nr 3(167), Kraków 2012, s. 38.
ISSN 1505-523X.
323
insuring industry best practices are used, and the close
monitoring of water, soil and air quality. While non-binding, the
Commission urged the 28 member states to implement them
within six months. The Commission added it would require they
report annually about what shale gas measures have been put in
place and prepare a scoreboard on the situation in each country.
The recommendations are part of a wider initiative by the
Commission to create an integrated climate and energy policy
framework for the period up to 2030. A document prepared for
the Commission’s 2030 Energy and Climate Package recognizes
the importance of the shale gas revolution, which has driven US
gas prices down sharply, but also recommends strong
regulation25.
Mentioned above document points out that most experts
agreed that shale gas extraction leads to higher cumulative
environmental risks and impacts compared to conventional gas
extraction. The recommendations are at this stage non-binding
but the Commission said it would “closely monitor” their
implementation and encouraged member states to adopt them as
best practice. EC explained that it will report again in 2015 and at
that point could “decide to put forward legislative proposals”26.
25
The Commission has released a number of studies as part of its
consideration of whether new policy proposals for unconventional shale gas
should be brought forward, included the January 2012 report produced by
Brussels law firm Philippe&Partners which looked at experiences in four
Member States (Poland, France, Sweden and Germany). In addition, three
studies were released in September 2012 on the environmental and human
health issues associated with hydraulic fracturing in Europe, the potential
climate impact of shale gas production and unconventional gas’s potential
energy market impacts. The latest study, released in September 2013,
considered the regulatory provisions applicable to unconventional gas in
8 Member States (Bulgaria, Denmark, Germany, Lithuania, Poland, Romania,
Spain and United Kingdom).
26
In addition, EU member states are supposed to source 20 percent of their
energy from renewable sources and achieve a 20 percent energy efficiency gain
by the same date. The European Parliament’s environmental committee wants
a 40-30-40 package but this looks ambitious, with member states focused on
getting a economy back on track rather than add to business costs.
324
that this strategy could be released at the same time as the Shale
Gas Enabling Framework in early 2014.
The Commission is also looked closely at the application of
the stringent REACH Regulation to ensure that shale gas
activities are dealt with appropriately. This is in the context of
a wider concern by ECHA (the European Chemicals Agency),
regarding the completeness of registration dossiers, in particular
the adequacy of the use descriptors for particular substances
which are submitted as part of the registration process.
REACH requires manufacturers or importers of substances in
the EU to register those substances with ECHA within timescales
which depend upon the toxicity of the substance and the volume
manufactured or imported by each registrant per year. The final
registration deadline is 31 May 2018 for substances
manufactured or imported in quantities of 1 tonne or more. In
addition, a chemical safety assessment (with exposure scenarios)
is required where a substance is manufactured or imported in
quantities of 10 tonnes or more per year. The aim of REACH is to
ensure that the risks of substances are properly understood and
managed appropriately. In 2011, DG Environment expressed
concern that chemicals used in hydraulic fracturing were not
registered for that use under REACH. However, based on
current levels of shale gas activity in the EU, it is likely that the
tonnages necessary to trigger registration under REACH will not
have been reached. In addition, the use descriptors which have to
be submitted as part of the registration process do not require
details of the precise use of the substance, simply that it is
sufficient to allow adequate risk management measures. This
means that use descriptors do not have to be specific to shale
gas27.
27
C.T. Szyjko, Ewolucja wyobra¿eñ o jakoœci z³o¿a i udostêpniania ska³
³upkowych, Wiadomoœci Naftowe i Gazownicze – czasopismo naukowo-techniczne, nr 5(169), Kraków 2012, s. 46-476. ISSN 1505-523X.
325
CONCLUSIONS
Presented data may suggests that by 2030-2035, the EU could
meet between three to 10 percent of its projected energy demands
from shale. Shale gas cannot be ignored without potentially
damaging consequences to European energy security and
prosperity, unless the EU is able to provide a favourable
environment (including regulatory stability) for that exploration,
The environmental impact of hydro-fracturing processes used in
shale gas exploitation will as it happened in the US draw political
and public attention to shale gas and increase the costs of
extraction. The use of shale gas will have a significant impact on
CO2 emissions and on the imperative to implement clean coal
technologies and Carbon Capture Storage. The more shale gas
available, the less need for clean coal and CCS and vice-versa.
The challenges to the industry in Europe are more serious
because of population density, strong environmental regulation,
water shortages in some regions and public resistance. Shale gas
not only poses unforeseeable risks to the environment, the
climate and human health, it could also undermine the
development of renewable energies and lock Europe into even
deeper fossil fuel dependency. Although this contradicts the
EU’s commitment to reducing greenhouse gas emissions, gas in
combination with carbon capture and storage is now being
promoted as a green alternative by the industry. Additionally the
demographic, political, regulatory, environmental and social
differences between the US and the EU will create barriers on the
development of shale gas in Europe. It is unlikely that the EU will
repeat the US experience in terms of the scale of unconventional
oil and gas production.
326
SELECTED EUROPEAN LEGAL DOCUMENTS
Regulations
Regulation (EC) No 1907/2006 of the European Parliament
and of the Council of 18 December 2006 concerning the
Registration, Evaluation, Authorization and Restriction of
Chemicals (REACH), establishing a European Chemicals
Agency, amending Directive 1999/45/EC and repealing Council
Regulation (EEC) No 793/93 and Commission.
Regulation (EC) No 1488/94 as well as Council Directive
76/769/EEC and Commission Directives 91/155/EEC,
93/67/EEC, 93/105/EC and 2000/21/EC (REACH Regulation).
Regulation (EC) No 1272/2008 of the European Parliament
and of the Council of 16 December 2008 on classification,
labelling and packaging of substances and mixtures (aligning
existing EU legislation with the United Nations Globally
Harmonised System (GHS).
Directives
Environmental Impact Assessment Directive EIA Directive
1985/337/EEC.
Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the
conservation of natural habitats and of wild fauna and flora
(Habitats Directive).
Council Directive 92/91/EEC of 3 November 1992
concerning the minimum requirements for improving the safety
and health protection of workers in the mineral-extracting
industries through drilling.
Directive 94/22/EC of the European Parliament and of the
Council of 30 May 1994 on the conditions for granting and using
authorizations for the prospection, exploration and production
of hydrocarbons.
Council Directive 96/82/EC of 9 December 1996 on the
control of major accident hazards involving dangerous
substances (Seveso II Directive).
327
Council of 16 February 1998 concerning the placing of biocidal
products on the market (Biocidal Products Directive).
Council of 13 October 2003 establishing a scheme for greenhouse
gas emission allowance trading (as amended).
Council of 21 April 2004 on environmental liability with regard
to the prevention and remedying of environmental damage
(Environmental Liability Directive, or ELD).
Council of 15 March 2006 on the management of waste from
extractive industries (Mining Waste Directive) and amending
Directive 2004/35/EC.
Directive concerning integrated pollution prevention and
control (codified version) 2008/1/EC.
Council of 19 November 2008 on waste and repealing certain
Directives.
Directive 2010/75/EU of the European Parliament and of the
Council of 24 November 2010 on industrial emissions (integrated
pollution prevention and control) IPPC-Directive 2010/75/EU.
Directive 2011/92/EU of the European Parliament and of the
Council of 13 December 2011 on the assessment of the effects of
certain public and private projects on the environment.
Decision
Decision 406/2009/EC of the European Parliament and of the
Council of 23 April 2009 on the effort of Member States to reduce
their greenhouse gas emissions to meet the Community’s
greenhouse gas emission reduction commitments up to 2020.
Relevant EU-Directives on Water Directive Title
Council Directive 98/83/EC of 3 November 1998 on the
quality of water intended for human consumption (Drinking
Water Directive).
328
Council of 23 October 2000 establishing a framework for
Community action in the field of water policy (Water Framework
Directive) 2000/60/EC.
Directive 2006/118/EC of the European Parliament and of
the Council of 12 December 2006 on the protection of
groundwater against pollution and deterioration (Groundwater
Directive).
Directive on pollution caused by certain dangerous
substances discharged into the aquatic environment of the
Community (Codified version) 2006/11/EC.
BIBLIOGRAPHY
Begos K., “Natural Gas boom in US. Is Russia the big Loser?”
The Christian Science Monitor, 1 October 2012.
Carey Julie M., “Surprise side of shale gas boom: A plunge in
US Greenhouse Gas Emissions, Forbes, 12 December 2012.
Casselman B., R. Gold, “Cheap natural gas gives hope to Rust
Belt, The Wall Street Journal, 24 October 2012.
Fowler T., “U.S. Oil Notches Historic Gusher,” The Wall Street
Journal, 21 January 2013.
Haluszczak Lara A.R. (2013), Geochemical evaluation of flowback
brine from Marcellus gas wells in Pennsylvania, USA. University
Park, PA: Pennsylvania State University.
Herdon A., B. Swint, “Shale glut becomes $2 diesel using gas
to liquid methods,” Bloomberg, 25 October 2012.
Jusiñska D., Kotowicz M., Swoczyna B., Gas ³upkowy, Wydzia³
Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa, Politechnika Warszawska,
Warszawa 2013.
Kenarov D., “Poland stumbles as the Shale Gas Industry fails
to take off,” Herald Standard, 29 January 2013.
Krauss C., “Exports of American natural gas may fall short of
high hopes”, The New York Times, 4 January, 2013.
329
Levi M., “The case for natural gas exports,” The New York
Times, 15 August 2012.
Polish Geological Institute, 2012. “Assessment of Shale Gas
and Shale Oil Resources of the Lower Paleozoic Baltic-PodlosieLublin Basin in Poland.” March, Warsaw, Poland, 29 p.
Pearson Ivan et.al., “Unconventional Gas Potential Market
Impacts in the European Union,” European Commission Joint
Research Center, 2012.
U.S. Energy Information Administration, World Shale Gas
Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the
United States, April 2011, Washington, DC.
Witter Roxana J.A. (2012), Health Impacts of Natural Gas
Development. Denver: University of Colorado School of Public
Health.
330
NOTY O AUTORACH
331
NOTY O AUTORACH
Abramska Beata – mgr; Polska Akademia Nauk w Olsztynie.
Chodyñski Andrzej – dr hab., prof. nadzw.; Szko³a Wy¿sza
im. Bogdana Jañskiego w Warszawie.
Domaga³a Alicja – dr; Uniwersytet Jagielloñski.
Gruszczyñski Krzysztof Jerzy – dr; Wy¿sza Szko³a Mened¿erska.
Guzik Grzegorz – dr; Akademia Górniczo Hutnicza w Krakowie.
Holecki Tomasz – dr; Œl¹ski Uniwersytet Medyczny.
Karolak-Michalska Magdalena – dr; Szko³a Wy¿sza im.
B. Jañskiego w Warszawie.
Katarzyna Dubas-Jakóbczyk – dr; Uniwersytet Jagielloñski.
Klimiuk Zbigniew – dr hab.; Szko³a Wy¿sza im. Bogdana
Jañskiego w Warszawie.
Kochañski Tomasz – dr in¿.; Szko³a Wy¿sza im. B. Jañskiego
w Warszawie.
Ko³odziejczyk Piotr – dr; Szko³a Wy¿sza im. B. Jañskiego
w Warszawie.
£uszczyk Marcin – dr; Politechnika Opolska.
Makowski Krzysztof – mgr; Fundacja Instytut Spo³ecznej
Odpowiedzialnoœci Organizacji.
Mendel Izabela – dr; Szko³a Wy¿sza im. B. Jañskiego w Warszawie, Wydzia³ Zamiejscowy w Zabrzu.
Mietlewski Zygmunt – dr in¿.; Akademia Morska w Gdyni.
Muczyñski Andrzej – dr in¿.; Szko³a Wy¿sza im. Bogdana
Jañskiego w Warszawie.
Suchta Grzegorz – mgr; Szko³a Wy¿sza im. B. Jañskiego
w Warszawie.
Szyjko Cezary Tomasz – dr; Akademia Obrony Narodowej.
Œciubisz Ma³gorzata – mgr; Uniwersytet Jagielloñski.
332

Czasopismo jest dostępne w całości w wersji

Transkrypt

Podobne dokumenty

MóL£aski