Untitled - Nadleśnictwo Nowy Targ

Transkrypt

Egzemplarz bezpłatny
Referaty zebrała
Anna Matij
Projekt i skład
Marcin Ozorowski
Fotografie:
Krzysztof Przybyła, Magdalena Szymańska
oraz nieopisane, dostarczone przez prelegentów
Fotografie wykorzystane na okładce oraz na stronie 7
Janusz Leśniak ©
Wydawca
Nadleśnictwo Nowy Targ
Dofinansowano ze środków
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska w Krakowie
w ramach Programu Priorytetowego - Edukacja Ekologiczna
na zadania z zakresu edukacji ekologicznej
ISBN 978-83-941677-0-7
S E S JA NAU KO WA 1 2 . 0 6 . 2 0 1 5
90 NA CZERWONEM
W NOWYM TARGU
Centrum Dydaktyczno Biblioteczne
Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Nowym Targu
P r z e d m o wa
W bieżącym roku mija 90 lat od chwili utworzenia rezerwatu „Bór na
Czerwonem”. Fakt ten do niedawna był jeszcze nie potwierdzony, ale dzięki pasji leśniczego Krzysztofa Przybyły, który w archiwach odnalazł dokumenty potwierdzające jego powołanie wiemy, że powstał 13 października 1925 r. O jego utworzenie
zabiegali profesorowie Edward Lubicz-Niezabitowski i Władysław Szafer, a także Burmistrz Miasta Nowego Targu Józef Rajski. Dzięki tym dokumentom mamy pewność, że
jest to jeden ze starszych rezerwatów w kraju i prawdopodobnie najstarszy powstały
w celu ochrony torfowiska wysokiego.
Nadleśnictwo Nowy Targ wyszło z inicjatywą zorganizowania uroczystości jubileuszowej pod hasłem „90 na Czerwonem” z sesją naukową i imprezą plenerową
o charakterze edukacyjnym. Do realizacji tego przedsięwzięcia zaprosiliśmy Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie, Podhalańską Państwową Wyższą Szkołą Zawodową
w Nowym Targu oraz Urząd Miasta Nowy Targ.
Trud przygotowania i wygłoszenia referatów przyjęli na siebie znamienici naukowcy.
Rangę obchodów podniósł także, Przewodniczący Regionalnej Rady Ochrony Przyrody prof. dr
hab. Henryk Okarma, który postanowił zorganizować w terenie, kończące kadencję posiedzenie
rady, celem przybliżenia znamienitemu gronu wiedzy na temat obecnego stanu rezerwatu.
Szczególne podziękowania kieruję do Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska w Krakowie, który zaakceptował nasz projekt i wsparł go finansowo.
Wkład w przygotowanie imprezy plenerowej wnieśli również nasi przyjaciele
z Parków Narodowych (Babiogórskiego, Gorczańskiego, Pienińskiego i Tatrzańskiego), Podhalańskiej Grupy GOPR, Liceum Ogólnokształcącego im. S. Goszczyńskiego
w Nowym Targu, Starostwa Nowotarskiego oraz goszczący nas u siebie Kompleks Rekreacyjno-Wypoczynkowy „Rancho-Lot”.
Wszystkim z serca składam serdeczne podziękowanie.
Głęboko wierzę, że wspólna wymiana doświadczeń pomiędzy światem nauki
i praktyką leśną oraz społeczeństwem, będzie dobrze służyć dalszej ochronie tego wyjątkowego
miejsca.
Darz Bór
mgr inż. Roman Latoń
Nadleśniczy Nadleśnictwa Nowy Targ
9
SESJA NAUKOWA 12.06.2015
10
11
Spis treści
Przedmowa3
Krzysztof PRZYBYŁA
Bór na Czerwonem - Historia „nowsza” 1925-2015
15
Bożena KOTOŃSKA, Magdalena SZYMAŃSKA
Torfowiska Orawsko – Nowotarskie
w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 200027
Jerzy STASZKIEWICZ
Charakterystyka flory i zbiorowisk roślinnych torfowisk wysokich kotliny
Orawsko-Nowotarskiej ze szczególnym uwzględnieniem
rezerwatu „Bór na Czerwonem”31
Jerzy SKRZYSZEWSKI
Sosna podhalańska na tle zmienności gatunku w Karpatach i Sudetach
35
Włodzimierz CICHOCKI
Fauna rezerwatu Bór na Czerwonem41
Tomasz WILK, Rafał BOBREK, Aleksandra PĘPKOWSKA-KRÓL
Ptaki Torfowisk Orawsko-Nowotarskich
– marny koniec czy świetlana przyszłość?51
Małgorzata WESOŁOWSKA
Antropogeniczne zagrożenia Torfowisk Orawsko-Nowotarskich57
Magdalena FRĄCZEK
Dlaczego warto inwestować w edukację plenerową?63
Dział Promocji, Współpracy i Monitorowania Karier Zawodowych PPWSZ
Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu67
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Krzysztof PRZYBYŁA
Nadleśnictwo Nowy Targ
B ór na C zerwonem
- Historia „nowsz a” 1925-2015
Myślenie o torfowisku jako o najstarszym żywym pomniku przyrody Podhala
jest całkowicie zasadne, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę, że narastanie złoża
torfowego trwa nieprzerwanie już 7-8 tysięcy lat. Z tej perspektywy czasu świętowane
w 2015 roku, 90 „urodziny” rezerwatu „Bór na Czerwonem”, wydają się być nieporozumieniem. Przez ten czas wydarzyło się jednak na Czerwonem tyle, że warto
poświęcić temu kilka kartek tekstu.
Nowotarski rezerwat jest jednym z najstarszych w Polsce. Szperając po archiwach
i szukając dowodu na jego powołanie udało mi się dotrzeć nie tylko do dokumentu
potwierdzającego, że rok 2015 to rok 90-lecia istnienia rezerwatu”, ale także odkryć, że w momencie jego powołania miał powierzchnię 5 ha a nie - jak przeczytać
możemy w literaturze - 2ha. Ponad wszelką wątpliwość za pierwszą datę powołania
rezerwatu należy uznać 13 października 1925 roku. To właśnie wtedy, na posiedzeniu Rady Miejskiej Nowego Targu, „Gmina m. N.Targu udziela Państw. Komisji
Ochrony Przyrody prawa do bezpłatnego używania części torfowiska na Czerwonem około 5 ha obszaru, przez burmistrza J.Rajskiego przy udziale delegata
tejże Komisji i delegata Starostwa na miejscu palikami w dniu 15 września 1925
r. oznaczonej , na cele naukowo-doświadczalne na przeciąg lat 50” (Arch.Nar.
w Krakowie, 1925).
Godnym uwagi jest, że jego utworzenie nastąpiło po decyzji rajców miejskich
i na gruntach miejskich. Za ich przychylnością stoi inicjatywa i wieloletnia praca
wybitnych przyrodników. Największe zasługi w podjęciu tej uchwały należy przypisać prof. Władysławowi Szaferowi, twórcy i organizatorowi ruchu ochrony przyrody w Polsce. Jako delegat i przewodniczący Państwowej Rady Ochrony Przyrody wielokrotnie przyjeżdżał do Nowego Targu i przekonywał o konieczności
„utworzenia rezerwatu ochrony dla celów naukowych” (Arch.Nar. w Krakowie, 1925).
Pomysł utworzenia rezerwatu „na Czerwonem” po raz pierwszy wysunął jednak Edward Lubicz-Niezabitowski, późniejszy profesor i rektor Uniwersytetu Poznańskiego.
Początki swojej wielkiej międzynarodowej kariery naukowej zawdzięczał udziałowi
w opracowaniu wykopaliska szczątków nosorożca włochatego ze Starunii, będącego
15
1925-2015
jedynym zachowanym w całości okazem tego gatunku na Świecie. Już w 1922 roku
w artykule umieszczonych w czasopiśmie „Chrońmy Przyrodę Ojczystą postulował,
utworzenie na Podhalu czterech rezerwatów torfowych. Jeden z nich miał obejmować
środkową część torfowiska na Czerwonem (Niezabitowski, 1922).
Pisząc o Edwardzie Niezabitowskim, nie sposób pominąć jego zasług dla Nowego
Targu, z którym był związany. W latach 1905-1914 pracował tu jako nauczyciel przyrody i lekarz w nowotarskim gimnazjum. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości
został jego dyrektorem, pełniąc tę funkcję do 1921 roku. W trakcie I Wojny Światowej
zorganizował w mieście Szpital Czerwonego Krzyża dla żołnierzy polskich. Jego
zasługi na rzecz miasta były tak wielkie, że w 1921 roku w dowód uznania za nie
został wybrany honorowym obywatelem Nowego Targu.
Studiowanie zachowanych dokumentów dotyczących powołania rezerwatu przyniosło jeszcze kilka innych zaskakujących odkryć i okazało się być nader pasjonującą
lekturą. Doliczyłem się aż pięciu historycznych dokumentów będących aktami powołania bądź powiększenia powierzchni rezerwatu, w tym aż trzech go powołujących.
Początki ochrony na tym obszarze były bardzo trudne. Przekazanie w 1925
roku przez Radę Miejską Nowego Targu niewielkiego fragmentu torfowiska na Czerwonem, w celu utworzenia na nim rezerwatu, było wielkim osiągnięciem Państwowej
Rady Ochrony Przyrody, w praktyce oznaczało jednak niewiele. Konsekwencją braku
jakiegokolwiek nadzoru nad tym obszarem był trwający w dalszym ciągu zwyczaj „zbierania nawierzchni ,niszczenia roślinności i całej runi, przez uprawnionych gospodarzy z całego miasta”, zniszczenie i kradzież palików, którymi wytyczono rezerwat
a w konsekwencji tego, także niemożność geodezyjnego naniesienia go na mapy
(Arch. Nauki PAN i PAU Z. P., 1923-1939). Ten proceder trwał pomimo „polecenia
w 1933 roku, roztoczenia fachowej opieki nad miejskim rezerwatem torfowiskowym”,
kierownikowi Parku Narodowego w Pieninach, inż. Owczarzakowi a następnie inż.
Smólskiemu (przyszłemu pierwszemu Małopolskiemu Konserwatorowi Przyrody).
Z powodu położenia rezerwatu w znacznej odległości od siedziby nadzorującego go parku, nadzór nad nim był niewystarczający. Z tego powodu czyniono starania by go ogrodzić. W tym celu niezbędne było ponowne jego wytyczenie, uznanie
torfowiska jako las ochronny przez Wojewodę Krakowskiego, oraz ponowna Uchwała
Zarządu Miejskiego Królewskiego Wolnego Miasta Nowego Targu, podjęta w dniu
13.09.1935 roku. Dotyczyła ona przekazania na ten cel obszaru o powierzchni 2 ha
(Arch. Nauki PAN i PAU Z. P., 1923-1939). Krakowski Oddział Ligi Ochrony Przyrody przeznaczył na grodzenie kwotę 498,30 gr, którą zdeponowano w Zarządzie
Państwowych Lasów Podhalańskich w Zakopanem. W archiwach zachowała się
liczna korespondencja na ten temat pomiędzy Naczelnym Zarządem Lasów Państwowych w Warszawie, Zarządem Państwowych Lasów Podhalańskich w Zakopanem, Dyrekcją Lasów Państwowych we Lwowie oraz Parkiem Narodowym w Pieninach. Korespondowano w tej sprawie również po II Wojnie Światowej, jeszcze
w 1948 roku. Mimo wysiłków, nie udało się zgromadzić całej kwoty na solidne
16
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
grodzenie. Wydaje się, że dopiero decyzja o rezygnacji z grodzenia i przeznaczenie
zdeponowanej kwoty na bezpośredni nadzór gajowego miejskiego, kontrolowanie
jego czynności przez Kierownictwo Pienińskiego Parku Narodowego, rozpoczęło
w 1938 roku okres skutecznej ochrony torfowiska. Trwał on jednak bardzo krótko.
W trakcie II Wojny Światowej począwszy od 30 czerwca 1942 roku, rozpoczęła
się planowa eksploatacja złóż torfowych, do której okupant wykorzystywał
nowotarskich Żydów. Do momentu likwidacji obozu i rozstrzelania wszystkich więźniów, wydobywano dziennie 150 mp. surowca, który transportowano
wózkami po specjalnie do tego celu zbudowanych szynach. Zajmowało się tym
w pewnym momencie aż 300 mężczyzn i kobiet (Gaz. Żyd. nr 96, 1942)
Eksploatacji torfu nie zaprzestano również po zakończeniu wojny. Aby nie
dopuścić do całkowitego zniszczenia terenu profesor Szafer, już jako delegat Ministra Oświaty do spraw ochrony przyrody, składa ponowny wniosek do Miejskiej
Rady Narodowej w Nowym Targu o powiększenie rezerwatu do powierzchni 8 ha.
Równocześnie czyni starania o objęcie ochroną całego torfowiska. Miejska Rada
Narodowa przychyla się do postulatów profesora i podejmuje stosowną uchwałę
w dniu 22.VIII.1947 roku (Arch. Nauki PAN i PAU Z. P., 1947-1949). Odkryta
w Archiwum PAN i PAU w Krakowie uchwała organu komunistycznych władz jest
o tyle interesująca, że do jej sygnowania użyto przedwojennej pieczęci, na której
widnieje figura Świętej Katarzyny i napis „Zarząd Królewskiego Wolnego Miasta
Nowego Targu”.
Od listopada 1948 roku, po wejściu w życie „Ustawy o przejściu na własność
Państwa niektórych lasów i innych gruntów samorządowych”, pieczę nad rezerwatem
przejęło nowotarskie nadleśnictwo i pełni je nadal podlegając merytorycznej kontroli
Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie.
Całość torfowiska objęto ochroną dopiero 21 grudnia 1956 roku. Wtedy to, na mocy
Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, objęto ochroną obszar 49.70
ha obejmujący całą kopułę torfowiska z okrajkiem i nadając jego nazwie dzisiejsze
brzmienie „Bór na Czerwonem”.
Z inicjatywy Nadleśnictwa Nowy Targ, począwszy od 2003 roku, powierzchnia rezerwatu została powiększona o sąsiadujące z torfowiskiem drzewostany. Jego obszar
w chwili obecnej wynosi 114,64 ha. Wraz z powiększeniem powierzchni Boru na
Czerwonem o przylegające drzewostany (Rozp.Woj. Mał. Nr 3/03, 2003), pierwotnie czysto torfowiskowy rezerwat przeobraził się w rezerwat leśno-torfowiskowy.
Głównym celem zwiększenia powierzchni rezerwatu była możliwość wykonania
w drzewostanie gospodarczym zabiegów ochrony czynnej, mających na celu poprawę
stosunków wodnych wokół kopuły torfowiska, zakłóconych działaniami człowieka w przeszłości oraz chęć wyrównania pewnych niezgodności powierzchniowych
wynikających z błędów pomiarowych w przeszłości. Równie ważnym argumentem
do zwiększenia obszaru rezerwatu była ochrona cennych, leśnych zbiorowisk roślinnych. Jednym z nich jest opisany w tym miejscu po raz pierwszy (tzw. Locus classicus)
17
1925-2015
zespół roślinny Wilgotnego Boru Trzcinnikowego (Calamagrostio villosae-pinetum).
Autorem tego opisu był w 1958 roku prof. Jerzy Staszkiewicz.
„Dobro utracone”.
W chwili obecnej nikt już nie podważa zasadności wprowadzania na cennych
obszarach różnych form ochrony. Nie oznacza to jednak, że w każdym miejscu Polski
środowisko chronione jest w sposób wystarczający, że chroniąc nie popełniono błędów
lub też nie podjęto działań ochronnych zbyt późno. Nowotarskie torfowisko to tylko
jedno z ponad dwudziestu torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Powierzchnia
jego kopuły wynosi około 40 ha i stanowi zaledwie niewielki procent powierzchni
ogólnej kopuł torfowisk wysokich na Podhalu, których obszar wg stanu na 2000 rok,
wynosi 1977 ha. Zmniejszanie się obszaru torfowisk i terenów podmokłych to proces
trwający nieprzerwanie od końca XVIII wieku. W odniesieniu do rezerwatu Bór na
Czerwonem, tylko od roku 1894, powierzchnia kopuły zmniejszyła się o około 40
ha; tj. 56% (Łajczak, 2006).
Konsekwencje tego stanu rzeczy są ogromne, bo pociągają za sobą zmniejszenie
zdolności retencyjnej całego obszaru a tym samym drastyczne zwiększenie zagrożenia powodziowego , deficyt wody w środowisku oraz obniżanie się poziomu wód
gruntowych. Obliczono, że w przeszłości zatorfiony obszar Podhala, był w stanie
zmagazynować o ponad 47 mln m3 wody więcej niż obecnie. Jest to wielkość odpowiadająca 20% całkowitej pojemności zbiornika Czorsztyńskiego (Łajczak, 2006).
Zmniejszenie wilgotności terenu zwiększa także zagrożenie pożarami.
Spadek zdolności retencyjnej torfowisk na skutek zmniejszenia się ich
powierzchni, osuszenia i degradacji, to najbardziej odczuwalna konsekwencja tego procesu niosąca za sobą nie zawsze uświadamiane, negatywne skutki społeczne i gospodarcze. Zauważalne są także zmiany związane
z zanikaniem niektórych zbiorowisk roślinnych oraz powolnym wyginięciem niektórych gatunków roślin i zwierząt. Przykładem może być chociażby, obserwowana
jeszcze na początku XX wieku w Borze na Czerwonem, bagnica zwyczajna (Scheuzeria
palustris L.) lub zniknięcie z podhalańskich torfowisk kiedyś na nich obserwowanej
brzozy karłowatej (Betula nana L.). (Niezabitowski, 1922). Można jedynie domniewywać, że bezpośrednią przyczyną wyginięcia tych gatunków był praktykowany przez całe wieki aż do lat czterdziestych XX wieku, zwyczaj „zbierania nawierzchni” - wykaszania runa i używania go na wyściółkę pod zwierzęta gospodarskie.
Na skutek spadku wilgotności pokładów torfu dochodzi do jego murszenia, w konsekwencji do dalszego zmniejszenia zdolności gromadzenia wody, a następnie postępująca sukcesja leśna. Pozbawione niemal
całkowicie roślinności drzewiastej torfowiska zaczynają porastać sosnami
i brzozami. Przeobrażone w ten sposób środowisko staje się także jedną z przyczyn
18
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
spadku liczebności cietrzewi na torfowiskach. W przeszłości występowały one licznie
także na Czerwonem. W chwili obecnej nie jest już tu obserwowany.
Nie ma niestety możliwości by przywrócić naturę do pierwotnego stanu rzeczy, ale
ciągle mamy szansę by polepszyć jej stan. Podejmujemy wciąż próby odwrócenia
(zapoczątkowanego ingerencją człowieka) niekorzystnego procesu zmian w naturalnym środowisku oraz stwarzania warunków do powrotu w swoje dotychczasowe
ostoje gatunków, kiedyś tu występujących.
Ochrona czynna.
W wielu miejscach toczą się spory w jaki sposób chronić cenne obszary.
Wśród licznych wypowiedzi na ten temat, można spotkać i takie, że jedyną formą ochrony jest zaprzestanie jakiejkolwiek działalności w środowisku i pozostawienie przyrody samej sobie. Takie podejście wydaje się nie mieć
uzasadnienia tam gdzie ingerencja człowieka w przyrodę stała się faktem,
a zapoczątkowane przez nią zmiany są nieodwracalne. Z tej przyczyny
całość obszaru Boru na Czerwonem objęto ochroną czynną. Daje to możliwość wykonywania zabiegów aktywnej ochrony, służących zachowaniu cennych zbiorowisk roślinnych i powstrzymaniu niekorzystnych zmian
w środowisku. Począwszy od roku 2007 Nadleśnictwo Nowy Targ, jako instytucja
odpowiadająca za stan rezerwatu, podejmuje liczne działania w celu pozyskania
środków na ten cel. Poza przeznaczaniem na realizację zadań ochronnych przychodów własnych, aktywnie pozyskuje także środki z innych źródeł w ramach realizacji
różnego rodzaju projektów.
Najważniejsze z nich to:
Projekt PL0108 „Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach” realizowany w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru
Gospodarczego (Islandia, Lichtenstein, Norwegia) w latach 2007-2011.
Projekt „Mała retencja górska” finansowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska oraz Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach programu
„Infrastruktura i Środowisko. Narodowa Strategia Spójności” realizowany na terenie
Boru na Czerwonem w roku 2013. Projekt „Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód
opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz
związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie”
W chwili obecnej Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków złożyło
w Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska projekt pod nazwą „Ochrona cietrzewia jako gatunku parasolowego cennych siedlisk przyrodniczych Torfowisk
19
1925-2015
Orawsko – Nowotarskich”. Beneficjentem projektu będzie także nowotarskie Nadleśnictwo. Jeżeli dojdzie do realizacji tego projektu, część zabiegów wykonywanych
w jego ramach będzie realizowana na terenie rezerwatu począwszy od 2016 roku. To
bardzo duże przedsięwzięcie obejmujące swoim zasięgiem wiele torfowisk w Kotlinie
Orawsko-Nowotarskiej.
Lokalizację i zakres wykonanych zabiegów ilustruje mapka (ryc.1).
20
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
ZREALIZOWANO NASTĘPUJĄCE DZIAŁANIA AKTYWNEJ OCHRONY:
1.
Budowa zastawek
Podstawowym celem ich budowy jest spowolnienie spływu powierzchniowego wody
oraz częściowe jej zatrzymanie w bezpośrednim sąsiedztwie kopuły torfowiska. Wynikająca z tego poprawa warunków wodnych torfowiska ma wpłynąć ograniczająco na
proces sukcesji leśnej i przywrócić bezodpływowy charakter terenu. Pozwala również
oczekiwać, iż z czasem nastąpi podniesienie poziomu wód gruntowych i zwiększy
się retencyjność terenu.
2. Usunięcie sosny zwyczajnej Pinus sylvestris z kopuły torfowiska.
Celem tego działania było przywrócenie typowej dla torfowisk nieleśnej formy oraz
ograniczenie transpiracji roślin przyczyniającej się do przesuszania wierzchnich
warstw kopuły. Za pozytywne następstwa tego zabiegu należy uznać także zahamowanie kiełkowania i wzrostu siewek sosny zwyczajnej oraz ograniczenie procesu
murszenia na skutek poprawy uwodnienia kopuły. Bardzo dostrzegalnym efektem tego
zabiegu jest także poprawa walorów krajobrazowych obszaru. Usunięte drzewka zostały wykorzystane jako podbudowa pod drogę stanowiącą część ścieżki edukacyjnej.
3. Obrączkowanie największych osobników sosny zwyczajnej, polegające na zdarciu kory i łyka na całym obwodzie drzewka.
Zabieg był stosowany jako działanie alternatywne do usuwania sosny zwyczajnej
z torfowiska i ma wywołać podobny efekt ekologiczny. Realizowano go w sytuacjach
gdy usuwanie drzew o dużych rozmiarach było ryzykowne, bo mogło powodować
zniszczenia runa torfowiska. Ekologiczny efekt działania obrączkowania ma być
21
1925-2015
analogiczny.
4. Usuwanie pojawiających się odnowień sosny zwyczajnej.
Zabieg mający charakter profilaktyczny bowiem wykonywany regularnie w kilkuletnich nawrotach zapobiega ponownej sukcesji.
5. Budowa grobli (wału) o konstrukcji drewniano-ziemnej o długości około
80 metrów od strony lotniska.
Jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku prowadzono w tamtej części rezerwatu
pozyskanie torfu w wyniku czego doszło do obniżenia terenu. Umiejscowienie wału
wzdłuż rowu oddzielającego lotnisko od rezerwatu przyczynia się do ograniczenia
odpływu wody z torfowiska, zwiększa retencję i daje szansę na odtworzenie torfowiska
w jego poeksploatacyjnej części.
UDOSTĘPNIENIE TURYSTYCZNE. EDUKACJA
Ścieżka edukacyjna.
Pomysł udostępnienia rezerwatu poprzez zbudowanie na nim ścieżki edukacyjnej
powstał w 2006 roku. W momencie przygotowywania dokumentacji projektowej
zakładano frekwencję odwiedzających na poziomie 3 do 5 tysięcy osób rocznie.
Według szacunkowej oceny pracowników służby leśnej, w chwili obecnej rezerwat
Bór na Czerwonem odwiedza 70 do 90 tysięcy turystów rocznie. Nie jest łatwo w ta-
22
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
kich warunkach znaleźć kompromis pomiędzy potrzebami turystyki, wypoczynku
i rekreacji, a potrzebami ochrony przyrody, czy tak jak w przypadku boru nowotarskiego prowadzenia prac leśnych. Stworzona w Borze na Czerwonem infrastruktura
turystyczno-edukacyjna wydaje się potwierdzać, że taki kompromis jest możliwy.
Mimo olbrzymiej antropopresji nie obserwuje się niekorzystnych zmian i większych
szkód na obszarze rezerwatu.
Z uwagi jednak na istnienie takiego zagrożenia, dla celów rekreacyjnych został udostępniony jedynie obszar na zachód od kopuły torfowiska, na którym wyznaczono ścieżkę
edukacyjną oraz trasę nordic-walking. Wzdłuż istniejących ścieżek dopuszcza się zbiór
owoców runa oraz zezwala na wprowadzanie psów, jednak na smyczy i w kagańcu.
Pozostały obszar rezerwatu objęty jest stałym zakazem wstępu. Obejmuje on kopułę
torfowiska oraz teren leśny położony na wschód od niej.
Ścieżka edukacyjna wybudowana została przez Nadleśnictwo Nowy Targ w latach
2009-2010. Realizacja tego przedsięwzięcia była możliwa po zwycięstwie w konkursie,
w wyniku którego uzyskano dofinansowanie w ramach Małopolskiego Regionalnego
Programu Operacyjnego zarządzanego przez Marszałka Województwa Małopolskiego przy udziale Urzędu Miasta Nowy Targ. Oficjalnie oddano ją do użytku
29 września 2010 roku. Początkowo ścieżka edukacyjna przebiega 440 metrową
drogą żwirową, na której dopuszcza się ruch pojazdów osób niepełnosprawnych
a następnie 170 metrowym drewnianym podestem zakończonym platformą widokową
zlokalizowaną ponad torfowiskiem, z której roztacza się widok na Tatry i Gorce.
Wzdłuż trasy ustawione są tablice informacyjne pozwalające na zapoznanie się z najstarszym żywym pomnikiem przyrody jakim jest torfowisko wysokie. Na przedłużeniu ścieżki w kierunku południowym wybudowano staraniem Polskiej Akademii
Nauk wiatę turystyczną, w której umieszczono tablice zawierające informacje
o zabiegach aktywnej ochrony przyrody, stosowanych w rezerwacie oraz obszarach
NATURA 2000.
Wielką popularnością cieszy się oferta edukacyjna nadleśnictwa kierowana głównie
do szkół. Po telefonicznym uzgodnieniu terminu w nadleśnictwie, mają one możliwość „spotkania” się w terenie z leśniczym. Tylko w 2014 roku przeprowadzono
w rezerwacie 35 takich zajęć, z których skorzystało prawie 1200 osób. Ich uczestnikami
była młodzież szkolna, akademicka jak również zorganizowane grupy z całej Polski,
Niemiec i Francji.
Projekt ścieżki edukacyjnej został doceniony także przez internautów. To dzięki
ich głosom 31 października 2014 roku Nadleśniczy Nadleśnictwa Nowy Targ
Roman Latoń, odebrał z rąk Marszałka Województwa Małopolskiego Marka Sowy statuetkę za zwycięstwo w Plebiscycie „Małopolska. Widać zmiany”,
w kategorii „Człowiek-potencjał”. Do udziału w plebiscycie wytypowano najlepsze
małopolskie projekty, realizowane przy współudziale Funduszy Europejskich w latach
2007-2013.
Wielkim wyróżnieniem dla Nadleśnictwa jako organu zarządzającego rezerwatem
23
1925-2015
była propozycja wzięcia udziału w ubiegłorocznej edycji Europejskich Dni Dziedzictwa (EDD). Zainicjowany przez Radę Europy i Komisję Europejską największy
ogólnoeuropejski projekt społeczno-edukacyjny, koordynowany przez Narodowy
Instytut Dziedzictwa od 1993 roku realizowany jest także w Polsce. W 2014 roku
odbył się pod hasłem „Dziedzictwo- źródło tożsamości”, w jego ramach 21 września
2014 roku nowotarscy leśnicy zaprosili wszystkich chętnych na spacer edukacyjny
po rezerwacie.
Ścieżka Nordic-walking
Początek i koniec trasy marszu ma miejsce na parkingu przy wejściu do rezerwatu. W obrębie rezerwatu wyznaczono w 2012 roku 3 km pętlę dla osób
preferujących tę formę aktywności ruchowej. Bardziej zaawansowani piechurzy mają do dyspozycji dwukrotnie większa trasę, przebiegającą przez
rezerwat i wykraczającą poza niego w kierunku południowym aż do granicy
z Szaflarami.
24
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Bibliografia:
Arch. Nauki PAN i PAU, Z. P. (1923-1939). Pismo Komisarza Rządowego
mgr A. Stachonia do Szefa Wojskowego Instytutu Geograficznego.
Arch. Nauki PAN i PAU, Z. P. (1947-1949). Wyciąg z księgi Uchwał Miejskiej Rady
Narodowej w Nowym Targu z protokołu nr 6/47 posiedzenia odbytego w dniu 22
sierpnia 1947 roku.
Arch.Nar. w Krakowie, U. R. (1925). Protokół z posiedzenia. Protokół posiedzenia
Rady Miejskiej Nowego Targu z dnia 13 października 1925 roku dotyczącego pisma
Państwowej Komisji Ochrony Przyrody o odstąpienie torfowisk na Czerwonem jako
rezerwatu dla celów naukowych”. Nowy Targ: Archiwum Narodowe.
Cichocki, W. (2005). Bór na Czerwonem. Przewodnik przyrodniczo-edukacyjny. Nowy
Targ: Burmistrz Miasta Nowego Targu.
Gaz. Żyd. nr 96, A. Ż. (1942, VIII 14). Żydzi przy eksploatacji torfu w Nowym Targu.
Gazeta Żydowska nr 96, str. 5.
Łajczak, A. (2006). Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej.
Niezabitowski, E. L. (1922). Wysokie torfowiska Podhala i konieczność ich ochrony.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą nr 3, strony 26-34.
Rozp.Woj. Mał. Nr 3/03. (2003, 03 07). Rozporządzenie Nr 3/03 Wojewody Małopolskiego z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie rezerwatu „Bór na Czerwonem”. Kraków:
Dziennik Urzędowy Województwa Małopolskiego Nr 45.
25
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Bożena KOTOŃSKA, Magdalena SZYMAŃSKA
Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Krakowie
To r f o w i s k a
O r aw s k o – N o w o t a r s k i e
w Europejskiej Sieci E kol o gicznej
Nat u r a 2 0 0 0
Kompleks torfowisk wysokich Kotliny Orawsko – Nowotarskiej choć przez
wielu przyrodników uważany za miejsce szczególnie cenne i unikatowe na skalę światową, aż do 2007 roku nie był objęty adekwatną do ich wartości przyrodniczej ochroną.
Dopiero w latach 2007 - 2008 utworzone zostały tam dwa obszary Natura 2000
o nazwie „Torfowiska Orawsko-Nowotarskie”, które zapewniają ochronę siedlisk
przyrodniczych, gatunków roślin i zwierząt na tym terenie.
Wśród szczególnych walorów przyrodniczych tego regionu z pewnością należy wymienić:
największy w południowej Polsce kompleks torfowisk wysokich, który stanowi aż 5% powierzchni wszystkich torfowisk wysokich w Polsce. To tu znajduje się
drugie pod względem wielkości w kraju torfowisko wysokie kopułowe – Puścizna
Wielka. Rozwój torfowisk w tym regionie jest związany z wieloma czynnikami, m.in.
sprzyjającymi warunkami klimatycznymi, nieprzepuszczalnym podłożem (materiał
o wysokiej zawartości frakcji ilastej), niskim nachyleniem terenu, wklęsłymi formami
rzeźby, zasilaniem przez topniejące śniegi i dużym uwilgotnieniem gruntu. Torfowiska wysokie pełnią szereg bardzo istotnych funkcji, poczynając od roli retencyjnej
i ochrony przeciwpowodziowej, poprzez tworzenie siedlisk dogodnych dla życia
i funkcjonowania wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Są one również „żywą
księgą historii”, w pokładach której zapisana jest historia regionu. Dzięki właściwościom torfu, w którym doskonale zachowują się pyłki roślin, możemy dziś dzięki
badaniom paleopalinologicznym odkryć tajemnice historii danego obszaru: zmiany
klimatu i roślinności, sposoby użytkowania gruntu i okresy osiedlania się człowieka,
z torfowiskami związana jest bardzo charakterystyczna roślinność, której nie znajdziemy w innych zbiorowiskach. Wśród najciekawszych i rzadkich roślin można tam
spotkać: rosiczkę okrągłolistną, wełniankę pochwowatą, bagno zwyczajne, przygiełkę
białą czy widłaka torfowego (Cichocki W., 2002), faunę Torfowisk Orawsko – Nowotarskich wyróżnia obecność cietrzewia – istotnej populacji tego kuraka w Karpatach,
gdzie notuje się kilkanaście tokowisk tego gatunku, teren kotliny jest nadal obszarem
27
1925-2015
Fot. Bagno zwyczajne, rosiczka okrągłolistna, mech torfowiec (fot. M. Szymańska)
o bardzo niskim stopniu zabudowy, dzięki czemu pełni bardzo ważną rolę korytarza
ekologicznego oraz obszaru węzłowego o dużym znaczeniu przyrodniczym w sieci
ECONET. Umożliwia on migrację zwierząt i połączenie obszaru Torfowisk Orawsko
Nowotarskich z innymi obszarami Natura 2000: Tatry PLC120001, Babia Góra
PLH120001 oraz Ostoja Gorczańska PLH120018, zapewniając spójność sieci Natura 2000 w regionie, przez wieś Piekielnik przebiega Europejski Dział Wodny, który
oddziela zlewisko Morza Czarnego od Bałtyku.
Wspomniane walory przyrodnicze dały podstawy do utworzenia w obniżeniu Kotliny
Orawsko – Nowotarskiej dwóch obszarów Natura 2000: specjalnego obszaru ochrony siedlisk - Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH120016 oraz obszaru specjalnej
ochrony ptaków Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLB120007. Oba te obszary
prawie całkowicie się pokrywają, a ich powierzchnia wynosi około 8 200 ha.
Fot. Torfowiska Orawsko – Nowotarskie (fot. M. Szymańska)
28
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Siedliskowy obszar Natura 2000 chroni zarówno siedliska przyrodnicze, jak
i zagrożone gatunki roślin i zwierząt. W szczególności cenny jest kompleks torfowisk
wysokich, złożony z 13 kopuł wraz z ich okrajkami, torfowiska przejściowe, bory bagienne, łąki mieczykowo-mietlicowe oraz siedliska nadrzeczne. W obszarze chronione
są siedliska wymienione w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej:
- 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków,
- 3230 Zarośla wrześni na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków,
- 3240 Zarośla wierzby siwej na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków,
- 6230* Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe,
- 6430 Ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne,
- 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie,
- 7110* Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą,
- 7120 Torfowiska wysokie zdegradowane lecz zdolne do regeneracji,
- 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska,
- 7150 Obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion,
- 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk
i mechowisk,
- 91D0* Bory i lasy bagienne,
- 91E0* łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe.
Ponadto w obszarze tym chronione są gatunki zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, takie jak: małż - skójka gruboskorupowa, ślimaki - poczwarówka
zwężona i poczwarówka Geyera oraz kumak górski i traszka karpacka.
Ptasi obszar Natura 2000 powołano dla ochrony 4 gatunków ptaków i ich
siedlisk: cietrzewia, głuszca, orlika krzykliwego oraz derkacza.
Obszar Torfowisk Orawsko-Nowotarskich jest chroniony również w obrębie Południowomałopolskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, a jedną z jego enklaw
stanowi rezerwat przyrody „Bór na Czerwonem”. Natomiast po stronie słowackiej,
w pasie przygranicznym znajduje się park krajobrazowy Horna Orava oraz dwa
obszary Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków „Horná Orava” oraz specjalny
obszar ochrony siedlisk „Rašeliniská Oravskej kotliny”. Ponadto na terenie Słowacji,
w obszarze graniczącym z Polską, w 1998 roku wyznaczono obszar wchodzący w skład
sieci Ramsar (obszary wodno-błotne mające znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza
jako środowisko życiowe ptactwa wodnego). Obszar „Mokrade Oravskej kotliny”
stanowi mozaikę siedlisk torfowiskowych, łąk, rzek i lasów.
W celu skutecznej ochrony siedlisk i gatunków naturowych na obszarze
Torfowisk Orawsko-Nowotarskich, w roku 2007 opracowany został „Plan lokalnej
współpracy na rzecz ochrony obszaru Natura 2000 - PLH120016 Torfowiska
Orawsko-Nowotarskie”, który powstał w ramach brytyjsko-holendersko-polskiego
projektu (Perzanowska, 2007). Aktualnie są tworzone dwa plany zadań ochronnych,
które wskażą zagrożenia, cele i niezbędne działania ochronne dla zachowania walorów
przyrodniczych obszarów Natura 2000 na najbliższe 10 lat. Głównym warunkiem
29
1925-2015
utrzymania siedlisk torfowiskowych jest ich właściwe nawodnienie, które powinno być
zapewnione poprzez zasypywanie rowów odwadniających, wykonywanie zastawek,
utrzymanie kopuły torfowiska w stanie niezalesionym, usuwanie z ich powierzchni
części roślinności krzewiastej i drzew. Siedliska łąkowe wymagają utrzymania odpowiedniego składu gatunkowego poprzez ekstensywne użytkowanie kośne i pastwiskowe
(Perzanowska, Grzegorczyk, 2009). Jedną z możliwości finansowania utrzymania
wartości przyrodniczych łąk w obszarze jest korzystanie z płatności rolno-środowiskowo-klimatycznych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2014-2020. Program ten zakłada dopłaty dla rolników gospodarujących w sposób
tradycyjny i przyjazny dla środowiska. W szczególny sposób potraktowano w nim
takie elementy środowiska jak: łąki, pastwiska, torfowiska, murawy i siedliska lęgowe
ptaków. Dzięki podjęciu określonych działań (m.in. opóźnieniu terminu koszenia,
pozostawieniu części działki nieskoszonej, obniżeniu obsady wypasanych zwierząt)
w ramach pakietów przyrodniczych i dostosowaniu ich do wymogów danego siedliska, możliwa będzie ochrona obszarów cennych pod względem przyrodniczym
w krajobrazie wiejskim oraz rolnicze wykorzystanie terenu.
Jednakże należy pamiętać, że zachowanie tych unikatowych obszarów
zależy nie tylko od działań administracji odpowiedzialnej za ochronę przyrody, ale
przede wszystkim od ludzi zamieszkujących i gospodarujących na tych terenach.
Bibliografia:
Cichocki W., 2002, Bory Orawsko-Nowotarskie. Przewodnik edukacyjny, Kraków.
Perzanowska J., 2007, Plan lokalnej współpracy na rzecz ochrony obszaru Natura 2000
- PLH120016 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Kraków.
Perzanowska J., Grzegorczyk M., 2009, Obszary Natura 2000 w Małopolsce, IOP PAN,
Kraków.
30
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Jerzy STASZKIEWICZ
Instytut Botaniki im.W. Szafera PAN
Charakterystyka flory
i zbiorowisk roślinnych torfowisk wysokich kotliny Orawsko-Nowotarskiej ze
szczególnym uwzględnieniem
rezerwatu „Bór na Czerwonem”
Torfowiska wysokie, zwane pustaciami, występujące w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej rozciągają się na osi z zachodu na wschód na długości około 50 km. Zaczęły
powstawać około 10.000 lat temu, jednakże torfowisko „Bór na Czerwonem” powstało 7.500 lat temu (Obidowicz 2003). Eksploatacja torfowisk zaczęła się już w 13
wieku. W wyniku rabunkowej eksploatacji szczególnie w XIX i XX wieku prawie
całkowicie zostały one zniszczone. Do tej pory w postaci klasycznej i w stosunkowo
dobrym stanie zachowało się jedynie torfowisko „Bór na Czerwonem”. W roku 1925
utworzono na nim rezerwat o powierzchni 2 ha, co miało jednak jedynie znaczenie
symboliczne, ponieważ w dalszym ciągu odbywała się eksploatacja. Według Łajczaka
(2003) pierwotne torfowisko miało prawie 3 km długości (w kierunku N-S) i około
1 km szerokości (w kierunku W-E). W środkowej części torfowiska występowała
rozległa kopuła o grubości złoża być może przekraczającej nawet 6 m. Powierzchnia
kopuły była prawie trzykrotnie większa od zachowanego dotąd jej fragmentu, natomiast całe torfowisko było przypuszczalnie niecałe dwa razy większe od jego aktualnej
powierzchni. Obecnie torfowisko zajmuje powierzchnię około 50 ha.
Zdjęcie lotnicze torfowiska z końca lat 60-tych ubiegłego wieku.
31
1925-2015
Za największą osobliwość torfowiska (jak i pozostałych torfowisk) uważano
występowanie na nim kosodrzewiny (Pinus mugo), której centrum rozmieszczenia
znajduje się w górach na wysokości od 1550 do 1800 m n.p.m. Jeszcze w latach
60 ubiegłego wieku uważano, że kosodrzewina występowała tu nieprzerwanie od
początku holocenu. Jednakże nigdy, mimo wieloletnich poszukiwań nie udało mi się
znaleźć szyszek tego gatunku w głębszych warstwach torfu, w wyniku czego w roku
1989 postawiłem tezę, iż gatunek ten zasiedlił torfowiska zaledwie 400 lat wcześniej.
Według Obidowicza (2003) nastąpiło to około 200-250 lat temu, co jest w zgodzie
z późniejszymi moimi obliczeniami. Pojawienie się kosodrzewiny zakończyło wzrost
torfowisk.
Kosodrzewina która pojawiła się na torfowiskach - po osiągnięciu dojrzałości
płciowej - została zapylona pyłkiem sosny zwyczajnej rosnącej w otoczeniu, w wyniku
czego pojawiły się mieszańce o pokroju kosym, zwane sosną drzewokosą (Pinus x
rheatica). Obecnie populacja „czystej kosodrzewiny” w stosunku do populacji sosny
drzewokosej na torfowisku stanowi około 3%. W wyniku dalszych krzyżówek „kosej”
sosny drzewokosej z sosną zwyczajną powstawały mieszańce coraz bardziej podobne
pokrojem do tego ostatniego gatunku. W latach 2001-2003 w części północnej zaczęły
one wkraczać na centralną część kopuły, co spowodowało konieczność ich wycięcia.
Obecnie „monopodialne” osobniki sosny drzewokosej masowo występują na obrzeżu
torfowiska.
Na torfowisku ”Bór na Czerwonem” podstawową warstwę roślinną tworzą
różne gatunki mchów oraz torfowców [(torfowiec odgięty (Sphagnum recurvum),
torfowiec brodawkowany (S. papillosum), brunatny (S. fuscum), czerwonawy (S. rubellum), delikatny (S. tenellum), gajowy (S. nemoreum), nastroszony (S. squarossum),
skupiony (S. compactum), spiczastolistny (S. cuspidatum) i średni (S. medium)], które
w tzw. komórkach retortowych magazynują wodę z opadów, oraz kilku gatunków
krzewinek, wśród których częste są: żurawina błotna (Oxycoccus palustris), modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia), borówka bagienna (Vaccinium uliginosum)
i bagno zwyczajne (Ledum palustre).
Na kopule torfowiska występują mozaikowo cztery zespoły roślinne: 1. bezleśny
mszar wełniankowy (Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi); 2. zespół niskiego
boru drzewokosego (Pino rheaticae-Sphagnetum) z sosną drzewokosą i kosodrzewiną. Matuszkiewicz w 1981 roku zaliczał zespoły wysokotorfowiskowe z udziałem
„sosny górskiej” (?) występujące w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej do zespołu Pino
mugo-Sphagnetum, jednakże nie znał badań Staszkiewicza i Tyszkiewicza (1969) wykazujących iż gatunkiem charakterystycznym i panującym na torfowiskach Kotliny
Orawsko-Nowotarskiej jest mieszaniec Pinus mugo x P. sylvestris. Także prawidłową
nazwę tego mieszańca - Pinus x rhaetica, ustalono później (Staszkiewicz 1993);
3. torfowiskowy bór sosnowy (Ledo-Sphagnetum magellanici) z rzadkim udziałem
niskiej sosny zwyczajnej; 4. zbiorowisko przygiełki białej (Rhynchosporetum albae)
rozwijające się w brzeżnej strefie kopuły na odsłoniętym torfie. Przygiełce białej to-
32
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
warzyszy zawsze rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), wełnianka pochwowata
(Eriophorum vaginatum) i żurawina błotna (Oxycoccus palustris).
Na stokach kopuły, w miejscach, które wcześniej w wyniku eksploatacji torfu były
pionowo podcięte, wkracza w ostatnich latach sosna drzewokosa i sosna zwyczajna,
w runie zaś masowo pojawia się bagno zwyczajne (Ledum palustre) i borówka bagienna (Vaccinium uliginosum). Niewątpliwie są to różne fazy rozwojowe boru bagiennego,
które w innych częściach kraju, gdzie nie występuje sosna drzewokosa określane są
jako zespół boru bagiennego (Vaccinio uliginosi-Pinetum).
Wokół kopuły torfowiska na terenie poeksploatacyjnym, który odznacza się bardzo
wysokim poziomem wody gruntowej, sięgającym często powierzchni, głównym
zbiorowiskiem jest mszar wełniankowy, tworzący prawie naturalny okrajek.
Bibliografia:
ŁAJCZAK A. 2001. Warunki rozwoju, pierwotny zasięg i ukształtowanie torfowiska. W:
Plan ochrony rezerwatu przyrody „Bór na Czerwonem” na okres 2004-2023 r. Fundacja Botaniki Polskiej im. Władysława Szafera. Kraków 2001-2003.
MATUSZKIEWICZ W. 1981. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych
Polski. PWN Warszawa.
OBIDOWICZ A. 2003. Historia złoża torfowego. W: Plan ochrony rezerwatu przyrody „Bór
na Czerwonem” na okres 2004-2023 r. Fundacja Botaniki Polskiej im. Władysława
Szafera. Kraków 2001-2003.
STASZKIEWICZ J. 1993. Pinus x rhaetica Brügger - sosna drzewokosa.
W:ZARZYCKI K.,
KAŹMIERCZAKOWWA R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. PAN, Kraków.
ss. 38-39.
STASZKIEWICZ J., TYSZKIEWICZ M. 1969. Naturalne mieszańce Pinus mugo
Turra x z
Pinus silvestris L. w Kotlinie Nowotarskiej. Fragm. Flor, Geobot.15(2): 187-212.
33
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Jerzy SKRZYSZEWSKI
Zakład Szczegółowej Hodowli Lasu,
Wydział Leśny Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie
Sosna podhalańska
na tle zmienności gatunku
w Karpatach i Sudetach
Wstęp
Po ostatnim zlodowaceniu na terenie Polski wykształcił się zwarty zasięg sosny
na nizinach oraz rozproszony w górach [Boratyński 1993]. W górach, w większym
stopniu niż na nizinach, ukształtowanie terenu ogranicza rozprzestrzenianie się pyłku
i nasion drzew. Występuje tam także znaczne zróżnicowanie warunków klimatycznych
w niewielkiej skali przestrzennej. Izolacja geograficzna w połączeniu ze specyficznym
mikroklimatem sprzyjała tworzeniu się charakterystycznych klimatypów (ekotypów)
drzew. Według Sannikova [1997] położenie nad poziomem morza, orografia terenu
i uwilgotnienie decydują na przykład o zróżnicowaniu czasu kwitnienia i pylenia, co
prowadzi do powstania znacznego dystansu genetycznego pomiędzy populacjami.
Zajączkowski [1949] uznawał sosnę tatrzańską i pienińską za relikt z wcześniejszych
okresów, odrębny od sosny z innych regionów Polski. Novák [1953], Svoboda [1953]
i inni wyróżniali na terenie Karpat klimatypy (ekotypy, rasy) sosny: karpacki (Pinus
sylvestris carpatica), i polski (P. polonica) a w Sudetach hercyński (P. hercynica). Za
osobliwość florystyczną Podhala została uznana sosna z Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (podhalańska) [Madejski 1956], a sośniny z niższych położeń Bieszczadów
zostały opisane jako tzw. wdziary [Schramm 1913]. Na podstawie morfologicznego
zróżnicowania szyszek Staszkiewicz [1961] wyróżnił w Karpatach morfotypy: polonica,
subcarpatica i meridionalis.
Niewiele jest natomiast doniesień o istotnych z gospodarczego punktu widzenia, cechach jakościowych i przyrostowych wymienionych klimatypów (ekotypów,
ras) i typów morfologicznych sosny. Deficyt badań wynika z przekonania o braku
znaczenia tych „jednostek systematycznych” dla praktyki leśnej [Boratyński 1993].
Opinię taką ma uzasadniać fakt klinalnej zmienności cech sosny zwyczajnej, niewielka
liczba izolowanych populacji oraz ogromna plastyczność gatunku [Staszkiewicz 1993,
Boratyński 1993, Goncarenko i in. 1994]. Poszczególne „jednostki” zazwyczaj różnią
się ilościowym udziałem takich samych cech a nie są jakościowo odrębne [Boratyński
1993].
35
1925-2015
Pierwsze wzmianki dotyczące występowania w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej interesujących drzewostanów sosnowych pojawiły się w pracy Niezabitowskiego
z 1909 r. (cyt. za: Staszkiewicz [1961]), który pisał o specyficznym kształcie silnie
wydłużonych szyszek z grubymi hakowatymi tarczkami. Autor ten zwraca również
uwagę na związek tych stanowisk sosnowych z glebami o podłożu torfiastym i podmokłym. Zajączkowski [1936] w pracy dotyczącej zasięgu sosny zwyczajnej w Polsce
zaliczył rosnącą w Borach Nowotarskich sosnę do specyficznych wysp występujących na torfowiskach i odmienną od tej ze stanowisk suchych i nasłonecznionych
w Pieninach. Staszkiewicz [1958] w pracy charakteryzującej zespoły sosnowe Borów
Nowotarskich określił sosnę podhalańską jako rasę. Ten sam autor [Staszkiewicz
1961] na podstawie analizy porównawczej cech morfologicznych szyszek z całego
europejskiego zasięgu sosny wyróżnił na terenie Kotliny Nowotarskiej morfotyp
regionalny subcarpatica. Jego szyszki są wyjątkowo długie i wąskie, z małą liczbą
wybitnie grubych tarczek, reprezentujących prawie wyłącznie formę reflexa. Dalsze
badania tego autora [Staszkiewicz 1968, str. 283] wykazały, że morfotyp subcarpatica „ ... będąc szeroko rozmieszczony nie wykazuje przy tym jakiejś ciągłości w zasięgu,
występując jak gdyby w postaci soczewek wśród populacji o innym charakterze, z których
jednocześnie wyodrębnia się bardzo wyraźnie”. Sabor [1993], przeprowadził analizę
porównawczą różnych pochodzeń sosny zwyczajnej (na powierzchni proweniencyjnej w Polanach) wykazując, że pod względem struktury monoterpenów sosna
podhalańska jest wyraźnie odmienna od innych pochodzeń.
Metodyka
W pracy Skrzyszewskiego [2004] wykorzystano, wzorem Staszkiewicza [1961,
1968], wymiary i inne cechy szyszek jako tzw. markery morfologiczne. Umożliwiły
one połączenie zbadanych w Karpatach i Sudetach drzewostanów sosnowych w jednorodne grupy (nazywane w tej pracy grupami populacji). Utworzone na podstawie
cech morfologicznych szyszek grupy populacji różniły się również innymi, ważnymi
z gospodarczego punktu widzenia cechami.
Wnioski
Wyróżniono 3 grupy populacji, dla których przyjęto nazwy (na podstawie gradientu wysokościowego): grupa niżowa, grupa górska i grupa podgórska (do tej ostatniej
zalicza się sosna podhalańska).
Grupy populacji nie posiadały charakterystycznego dla siebie kształtu szyszki (morfotypu). Różniły się one natomiast udziałem trzech morfotypów szyszek występujących
w różnym udziale we wszystkich sośninach (ryc. 1 i 2). Szyszki morfotypu podgórskiego
były największe, najmniej pełne i posiadały mało liczne ale długie, szerokie i grube tarczki.
36
90 NA CZERWONEM
NOWY TARG
isł
a
Kraków
Dun
ajec
W
Tarnów
OK
SL
JG
Sucha Beskidzka
Ślemień
Żywiec
JS
LF
LB
Sa
JD
n
Bielsko Biała
LM
Przemyśl
Limanowa
ST
Gorlice
CY
Rabka
CH
LW
Nowy Sącz
Łącko
RA
TO
Jabłonka
HM
BS
ad
pr
Po
Łapsze N.
BN
KR
ZS
Zakopane
LN
PN
HS
KO
MG
Muszyna
SD
RO
NM
AR
Lesko
KA
Krynica
CP
MA
Krempna
BR
BU PB Krościenko
BM
Łosie
JZ
Nowy Targ
JA
Bircza
Krosno
Jordanów
SG
Baligród
NP
CZ
SZ
PI
WK
BA
LS
górski
mountain
niżowy
lowland
podgórski
foothill
Ryc. 1. Udział morfotypów szyszek w drzewostanach karpackich
(źródło: Skrzyszewski 2004)
Jelenia Góra
Szklarska
Poręba
SP
GO
PO PK
ZA
Karpacz
PC
niżowy
lowland
górski
mountain
podgórski
foothill
WA
Wambierzyce
Kłodzko
WS
WY
Bystrzyca
Kłodzka
ZE
SN
Międzylesie
IN
Ryc. 1. Udział morfotypów szyszek w drzewostanach sudeckich
37
1925-2015
Podgórska grupa populacji występowała na Orawie, Podhalu, Kotlinie Kłodzkiej
i w Górach Izerskich.
Wyróżnione na podstawie cech morfologicznych szyszek grupy populacji
różniły się ważnymi z gospodarczego punktu widzenia, cechami. Generalnie sosny
podgórskie posiadały drobne ugałęzienie i wąskie korony, mniejszy przyrost pierśnicy,
ale największą wysokość i jakość pni. Zachowując te cechy w warunkach żyznych
siedlisk i małego zwarcia np. na siedlisku lasu górskiego w Nadleśnictwie Niepołomice,
Leśnictwo Toporzysko oddz. 101a.
Opierając się na stwierdzonych prawidłowościach opracowano schematy
współzależności charakterystycznych cech poszczególnych grup populacji. W przypadku danej grupy populacji uwzględniono głównie te cechy, które w przeprowadzonych
analizach wariancyjnych istotnie ją wyróżniały (cecha miała w przypadku tej grupy
populacji wartość najwyższą lub najniższą). Podsumowaniem informacji zawartych
w każdym ze schematów (ramki z podwójnym obramowaniem) jest wskazanie
walorów gospodarczych danej grupy populacji. Ryciny skonstruowano łącząc cechy
o podobnym wpływie na efekt o znaczeniu gospodarczym i tak aby występował
między nimi związek przyczynowo-skutkowy. Schemat dla sosny podgórskiej przedstawiono na rycinie 3.
W drzewostanach górskich, w których sosna pełni rolę gatunku domieszkowego,
współprodukcyjnego i przedplonowego, mniejsze znaczenie ma ilość produkowanego drewna a większe: odporność na szkody od śniegu, okiści i wiatru oraz jakość
a zwłaszcza brak wewnętrznych wad drewna. Wymagania te szczególnie dotyczą
drzewostanów przedplonowych, gdzie wykonuje się wcześnie, intensywne i nieregularne cięcia związane z ich przebudową, rozpoczynaną już w wieku ok. 30 lat.
Ryc. 3. Współzależności charakterystycznych cech sosen podgórskich
38
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Pod względem przydatności dla tych drzewostanów na najwyższą uwagę zasługuje
sosna podgórska, zachowująca wysoką jakość również w warunkach żyznych siedlisk.
Można przypuszczać, że pochodzenia te wprowadzane w drzewostanach przedplonowych, w warunkach wcześnie rozluźnianego zwarcia, w większym stopniu zachowają wysoką jakość pni.
Zakończenie
Morfologiczna analiza szyszek w niektórych spośród badanych przez Skrzyszewskiego [2004] drzewostanów była już wykonana ponad pięćdziesiąt lat temu przez
Staszkiewicza [1961]. Autor ten wyróżnił w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej sosnę
podhalańską (zaszeregowaną w niniejszej pracy do grupy populacji podgórskich)
jako typ morfologiczny subcarpatica. Również niniejsze badania potwierdzają odrębność drzewostanów Kotliny Orawsko-Nowotarskiej w stosunku do otaczających ją
jednostek fizjograficznych. Pokazują także, że typ morfologiczny szyszek właściwy tej
sośnie nie występuje tylko lokalnie, ale jest również spotykany w Sudetach. Staszkiewicz [1968] stwierdził, że odpowiadający sośnie podhalańskiej typ subcarpatica
występuje na wielu stanowiskach w południowo-wschodniej Europie. Skrzyszewski
[2004] stwierdził występowanie podobnych do sosny podgórskiej morfotypów także
na niżu Polski, w drzewostanach nasiennych i zachowawczych Nadleśnictw Supraśl,
Nowe Ramuki i Miłomłyn (należących według Svobody [1953] do klimatypu baltica). Wydaje się więc, że sosna „podhalańska” nie jest związana ani z Podhalem, ani
w ogóle z Karpatami, jak sugerują funkcjonujące w literaturze polskiej nazwy, które
przy obecnym stanie wiedzy należy traktować jako zwyczajowe. Jedynie współczesne
metody analizy genotypów z wykorzystaniem markerów molekularnych mogą wskazać na ewentualną odrębność sosny podhalańskiej.
Pracę przygotowano na podstawie pracy habilitacyjnej
SKRZYSZEWSKI 2004
39
1925-2015
Bibliografia:
Boratyński A. 1993. Systematyka i geograficzne rozmieszczenie. [W:] Biologia sosny
zwyczajnej. Red. S. Białobok, A. Boratyński, W. Bugała. Sorus, Poznań-Kórnik.
Gončarenko G.G., Silin A.E., Padutov V.E. 1994. Allozyme variation in natural pop�ulations of Euroasian pines. III. Population structure, diversity, differentiation and
gene flow in central and isolated populations of Pinus sylvestris L. in Eastern Europe
and Siberia. Silvae Genet., 43, 2/3, 119-132.
Madeyski C. 1956. „Sosna podhalańska”. Chrońmy Przyr. Ojcz., 12, 2, 10-12.
Novák F. 1953. Borovice neboli sosna. [W:] Jehličnaté. Red. J. Klika, K. Šiman,
F. Novák, B. Kavka. Č.A.V, Praha, 129-258.
Sabor J. 1993. Zmienność sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) i hodowlana wartość
jej polskich proweniencji w warunkach siedliskowych Beskidu Sądeckiego. Zesz.
Nauk. AR Krak. Rozpr. hab., 185.
Sannikov S.N., Semerikov V.L., Petrova I.V., Filippova T.V. 1997. Genetičeskaâ differenciaciâ populâcij sosny obyknovennoj v Karpatah i na Russkoj Ravnine. Ekologija,
3, 163-167.
Schramm W. 1913. Wdziary sosnowe. Sylwan, 31, 4/5, 144-157, 193-206.
Skrzyszewski J. 2004. Charakterystyka morfologiczno-przyrostowa sosny zwyczajnej
(Pinus sylvestris L.) w polskiej części Karpat i Sudetów. Zeszyty Naukowe AR Kraków
Z 300, Rozprawy 411.
Staszkiewicz J. 1958. Zespoły sosnowe borów nowotarskich. Fragm. Flor. Geobot.,
3, 2, 105‑127.
Staszkiewicz J. 1961. Zmienność współczesnych i kopalnych szyszek sosny zwyczajnej
(Pinus silvestris L.). Fragm. Flor. Geobot., 7, 1, 97-160.
Staszkiewicz J. 1968. Badania nad sosną zwyczajną z Europy południowo-wschodniej i Kaukazu oraz jej stosunkiem do sosny z innych obszarów Europy, oparte na
zmienności morfologicznej szyszek. Fragm. Flor. Geobot., 14, 3, 259-315.
Staszkiewicz J. 1993. Od trzeciorzędu do holocenu. [W:] Biologia sosny zwyczajnej.
Red. S. Białobok, A. Boratyński, W. Bugała. Sorus, Poznań-Kórnik.
Svoboda P. 1953. Lesní dřeviny a jejich porosty. SZN, Praha.
Zajączkowski M. 1936. O południowej granicy zasięgu sosny pospolitej w Polsce
i o występowaniu reliktowej sosny w Karpatach Polskich. Pr. Rol.-Leś. PAU, 20, 1-46.
Zajączkowski M. 1949. Studia nad sosną zwyczajną w Tatrach i Pieninach. Pr. Rol.Leś. PAU, 45, 1-93.
40
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Włodzimierz CICHOCKI
Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego
w Zakopanem
Fauna rezerwatu B ór na C zerwonem
Fauna Kotliny Orawsko-Nowotarskiej poznana jest bardzo słabo i wyrywkowo.
Jest to jeden ze słabiej rozpoznanych pod względem faunistycznym terenów w Polsce.
Szczególnie słabo poznane są tu występujące bezkręgowce. Badaczy przyciągały okoliczne pasma górskie: Pieniny, Tatry, Babia Góra czy Gorce, a samą Kotlinę traktowali
jako trasę dojazdową do tych gór.
Wiadomo przecież, że specyficzna roślinność porastająca torfowiska powoduje, że
zasiedla je równie charakterystyczna fauna bezkręgowców, związana pokarmowo
i bytowo z tymi terenami. Dla jedynego rezerwatu torfowiskowego w Kotlinie - „Bór
na Czerwonem”, ważne też jest występowanie podmokłych borów bagiennych oraz
otaczających od północy i wschodu torfowisko odkrytych terenów lotniska i oko�licznych łąk. Takie otoczenie przyciąga gatunki, które normalnie nie występowałyby
w pobliżu torfowiska wysokiego.
Dotychczas nie prowadzono systematycznych badań fauny tego rezerwatu, ani samej
Kotliny. Jedyne wyrywkowe dane dotyczyły występowania nielicznych gatunków pluskwiaków i chrząszczy opisanych na początku XX wieku przez Smreczyńskiego, Stobieckiego i Rybińskiego. Pierwszym badaczem który wymienił kilka zwierząt z kopuły
torfowisk był Edward Lubicz Niezabitowski, który na początku XX wieku pracował
w szkołach Nowego Targu. Pisał on również o samym torfowisku Bór na Czerwonem
(Lubicz Niezabitowski 1922). Ze zwierząt wspominał o licznym występowaniu na tym
terenie jaszczurki żyworodnej oraz o kopcach mrówek na torfowisku. Jest on też autorem, który opisał on między innymi nowe dla wiedzy gatunki błonkówek z rodziny
Braconidae z Galicji, w tym z terenu Nowego Targu i jego okolic (Lubicz Niezabitowski
1910). O chrząszczach torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej wspomina się również
w Katalogu Fauny Polskiej. Więcej nieco wiadomości dotyczyło tzw. „motyli dziennych”
Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Poczynając od prac Stacha, poprzez wyrywkowe informacje o ciekawszych gatunkach w Kluczach do oznaczania owadów, aż po ostatnie
opracowanie atlasowe rozmieszczenia motyli dziennych Polski Buszki. Od początków
XXI wieku posiadamy coraz więcej danych o kręgowcach występujących na tym terenie.
Publikowane były prace Ciacha o ptakach zimujących na terenie Kotliny.
41
1925-2015
W latach 1996-2013 przeprowadzono inwentaryzację kilkunastu grup zwierząt
w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. W samym rezerwacie przeprowadzono jedynie
systematyczne, trwające rok badania nad pająkami epigeicznymi (zasiedlającymi
powierzchnię gleby). Inne grupy były badane tylko wyrywkowo w czasie przypadkowych pobytów. Już tylko te badania wskazały na ważną rolę jaką odgrywają torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, w tym teren rezerwatu „Bór na Czerwonem”,
dla zachowania bioróżnorodności w skali całego kraju. Na przykład u pająków na
stwierdzonych 94 gatunków, aż 18, czyli blisko 20% reprezentuje taksony wykazujące
borealny lub borealno-górski typ rozmieszczenia. Wskazuje to, że obszar rezerwatu
„Bór na Czerwonem” jest cenną ostoją dla tych gatunków pająków i stanowi kolejny
argument przemawiający za celowością ochrony tego terenu. Te 94 gatunki pająków
stanowi około 11,5% araneofauny krajowej, a to oczywiście nie są wszystkie gatunki
bytujące w rezerwacie. Te żyjące na drzewach i nie poruszające się po ziemi pozostały nadal nierozpoznane. Jednak wśród tych przebadanych stwierdzono stanowisko
Sibianor larae – gatunku nowego dla fauny Polski oraz 14 gatunków rzadkich lub
wymierających w skali kraju bądź Europy. Dla pająków epigeicznych najbogatszym
pod względem ilościowym i jakościowym środowiskiem był mszar z sosną drzewokosą Pino rhaeticae-Sphagnetum porastający kopułę torfowiska. Jednak już poza
powierzchniami badawczymi stwierdzono w rezerwacie wiele innych gatunków
pająków. Wśród nich znajduje się, rozprzestrzeniający się w całej Polsce, tygrzyk
paskowany Argiope bruennichi. Uznawany dawniej za rzadkość, aktualnie ten atrakcyjnie wyglądający pająk stał się gatunkiem wszechobecnym w Polsce. Dotychczas
stwierdzono na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej 188 gatunków pająków, w tym
są 23 taksony uwzględnione na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych
w Polsce. Inną grupą pajęczaków są kosarze. Większość z 13 stwierdzonych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej gatunków, to taksony pospolite, zamieszkujące rozległe
tereny, o szerokich wymaganiach ekologicznych i dużym spektrum zamieszkiwanych
środowisk. Najciekawszymi i wartym podkreślenia gatunkiem jest Trogulus nepaeformis. W Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, T. nepaefoemis
uznano za gatunek zagrożony.
Z bardzo licznego świata owadów poznano tylko wybrane rzędy. Pluskwiaki
są bardzo zróżnicowanym rzędem owadów. Badania nad tym rzędem owadów prze�
prowadził zespól naukowców z Uniwersytetu Śląskiego. Są to owady albo drapieżne
albo odżywiające się roślinami czyli fitofagi. Gatunki pluskwiaków bardzo często są
monofagami, czyli żywią się tylko określonym gatunkiem rośliny ewentualnie grupą
spokrewnionych gatunków. Wśród nich typowo roślinożerne są piewiki, których
wykazano z tego terenu blisko 150 gatunków. Przed tymi badaniami w Kotlinie
Orawsko–Nowotarskiej badania fauny piewików występujących na obszarze torfowisk wysokich prowadzone były tylko na obszarze Rezerwatu Bór na Czerwonem,
gdzie wykazano obecność 34 gatunków (Szwedo i inni 1998). Rzadkim, zebranym
tutaj gatunkiem tyrfobiontycznym, czyli związanym z torfowiskami, wykazanym
42
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
w Polsce z jeszcze tylko dwóch stanowisk jest Notodelphax distincta. Gatunek ten jest
monofagiem występującym na wełniance pochwowatej. Mszyce są grupą pluskwiaków należących do fitofagów ssących. W okolicach torfowisk
poznano dotychczas ponad 70 gatunków tych zwierząt. Na kopule torfowisk zebrano
12 gatunków mszyc, między innymi: Euceraphis punctipennis, Calipterinella tuberculata, Sitobion avenae, Cinara confinis, C. hyperophila, C. picea. Stałym elementem
był również występujący na borówce bagiennej Aphis vaccini, oraz Sitobion avenae
związany z sitem skupionym. Pozostałe gatunki mszyc zebrane na terenie Kotliny
Orawsko - Nowotarskiej związane są w głównej mierze ze zbiorowiskami łąkowymi
(między innymi Aphis praeterita, A. roepkei, Macrosiphum gei, Uroleucon jaceicola).
Koliszki to następna grupa pluskwiaków. Drobne owady o długości ciała
wahającej się w granicach 1,5-5,0 mm. Są to zielone, zielonożółte, żółte lub żółtobrunatne owady, posiadające barwne plamy lub pasy na tułowiu układające się
w charakterystyczny wzór. Ubarwienie ich bywa zmienne, nawet w obrębie jednego
gatunku i zależy od wielu czynników m.in. od wieku owada. Wszystkie koliszki
zarówno w postaci dorosłej, jak i larwalnej są fitofagami ssącymi, wysysającymi sok
z liści, ogonków liściowych, łodyg lub pąków. Znamy 58 gatunków koliszków z terenu
Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Cerna flavipennis jest jedynym gatunkiem zebranym
tutaj, który został umieszczony na polskiej czerwonej liście zwierząt zagrożonych,
jako gatunek niższego ryzyka.
Z czerwców następnej grupy fitofagów ssących najbardziej znanym gatunkiem jest
Eriococcus podhalensis opisany przez Dziedzicką i Koteję z Puścizny Wielkiej z wełnianki pochwowatej i z turzycy. Do tej pory znany jest tylko z tego miejsca i jednego
stanowiska w Szwajcarii.
Ostatnia grupę pluskwiaków stanowi podrząd pluskwiaków różnoskrzydłych.
Występują we wszystkich krainach zoogeograficznych i są grupą bardzo zróżnicowaną,
zasiedlającą wiele typów środowisk lądowych i jako jedyne owady, oprócz chrząszczy,
opanowały wtórnie środowisko wodne i nawodne. Do tego podrzędu należą wszystkie
drapieżne oraz wodne gatunki pluskwiaków. Zdecydowana większość wśród pluskwiaków różnoskrzydłych to jednak owady lądowe będące fitofagami żerującymi na
roślinach naczyniowych. Dotychczas z Kotliny wykazano około 90 gatunków tych
pluskwiaków, z których najciekawszy to rzadki gatunek Tuponia prasina, którego
nieliczne stanowiska związane są z naturalnymi stanowiskami wrześni Myricaria
germanica. Znaleziony został w zaroślach wrześni nad Czarnym Dunajcem we Wróblówce.
Z muchówek w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej znamy tylko 47 gatunków
kuczmanów (Ceratopogonidae). Zbadane zostały przez Patrycję Dominiak i Ryszarda
Szadziewskiego z Uniwersytetu Gdańskiego. Pozostałe bardzo liczne muchówki
poznane są wyrywkowo. Kuczmany są to drobne (1,5 mm do 5 mm) muchówki,
których samice żywią się krwią zwierząt stałocieplnych, w tym ludzi. Samce, w ramach
43
1925-2015
zachowań rozrodczych, formują znane wszystkim bywalcom torfowisk roje nad różnymi miejscami: brzegami kałuż, krzakami lub głowami zwierząt i ludzi. Ciekawe jest
występowanie tutaj trzech rzadkich borealnych gatunków kuczmanów: Atrichopogon
maculatus, Dasyhelea dampfi i Palpomyia nigripes. Z obszaru Kotliny znamy 45 gatunków ważek. W tym znane są takie rzadkości
faunistyczne jak łątka ozdobna Coenagrion ornatum. Gatunek ten na Czerwonej liście
zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce figuruje jako gatunek krytycznie zagrożony.
Gatunek ten jest jednocześnie zaliczany do gatunków priorytetowych w sieci Natura
2000. Prawnie chronionych w Polsce jest 6 gatunków ważek tutaj spotykanych. Są to
straszka północna Sympecma paedisca, łątka ozdobna Coenagrion ornatum, żagnica
torfowcowa Aeshna subarctica, miedziopierś północna Somatochlora arctica, zalotka
białoczelna Leucorrhinia albifrons, zalotka większa Leucorrhinia pectoralis. W trakcie badań nad pająkami zostało znalezione w rezerwacie stanowisko miedziopiersi
północnej, która była wielokrotnie podawana z Tatr, natomiast z ich podnóża znana
jest głównie z Młak pod Capkami. Stanowisko w rezerwacie „Bór na Czerwonem”jest
nowe dla wiedzy o rozmieszczeniu gatunku. Cieszy jego występowanie na obszarze
chronionym jako rezerwat, dobrze zabezpieczonym przed degradacją, szczególnie
w świetle obecnej wiedzy o regresie populacji krajowej oraz o coraz silniejszej fragmentacji siedlisk gatunku.
Przy okazji badań nad pająkami w pułapki dostały się również larwy chruścika
Hagenella clathrata. Chruścik ten jest jednym z najrzadszych i najbardziej zagrożonych
w Europie gatunków związanych z torfowiskami. Gatunek ten znajduje się na czerwonych listach i w czerwonych księgach wielu państw europejskich.
W całej Polsce wymienianych jest 163 gatunków motyli z nadrodzin Hesperioidea
i Papilionoidea, czyli tak zwanych motyli dziennych. Z tego na terenie Kotliny
Orawsko-Nowotarskiej z tych nadrodzin stwierdzono 89 gatunków. Wśród nich
jest 7 gatunków chronionych oraz 20 gatunków wymienionych w Polskiej czerwonej
liście gatunków zagrożonych. Szczególnie cenne są stosunkowo liczne populacje
takich zagrożonych i rzadkich gatunków jak szlaczkoń torfowiec Colias palaeno czy
dostojka akwilonaris Boloria aquilonaris czy modraszek bagniczek Plebejus optilete.
Oprócz tego z motyli zagrożonych i ginących w czerwcu i lipcu spotkać można na
kwiecistych nieużytkach i łąkach wokół torfowiska pazia królowej Papilio machaon,
pazia żeglarza Iphiclides podalirius, rusałkę żałobnika Nymphalis antiopa i wiele innych
efektownie ubarwionych gatunków. Zdecydowaną większość gatunków tych motyli
spotykamy albo w samym rezerwacie lub na okolicznych łąkach.
Chrząszcze są grupą poznaną bardzo powierzchownie . Znamy ledwie 260 gatunków
z tego terenu, a na pewno jest ich z 10 razy więcej. Z samego rodzaju Carabus czyli
biegacz znamy 7 gatunków, w tym biegacza urozmaiconego C. variolosus, który
występuje tylko w wilgotnych miejscach na terenach górskich i podgórskich. Poluje
on na larwy owadów, kijanki płazów, pijawki i skorupiaki. Potrafi pływać i nurkować.
Na terenie Polski objęty jest ścisłą ochrona gatunkową.
44
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Kręgowce na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz w rezerwacie „Bór na Czerwonem” poznane są lepiej, ale nie we wszystkich aspektach ich biologii. Na terenie
rezerwatu oraz jego najbliższego otoczenia współwystępowało pięć gatunków płazów
ogoniastych. Te płazy to salamadra plamista Salamadra salamandra oraz traszki:
grzebieniasta Triturus cristatus, zwyczajna T. vulgaris, górska T. alpestris i karpacka
T. montandoni. Salamandrę spotykano głównie w lesie sosnowym otaczającym torfowisko. Rozmnaża się w potokach przepływających przez las. Jest tu stosunkowo
nieliczna. Częściej spotykane są traszki. Licznie jeszcze można spotkać traszki górską
i karpacką, które znajdują jako miejsca rozrodu rowy melioracyjne wokół torfowiska, a także w wilgotne lata kałuże na terenie lotniska, lub dołu po wydobyciu torfu
oraz gliny w okolicy. Tylko pojedyncze obserwacje dotyczą występowania traszki
zwyczajnej i grzebieniastej. Wszystkie obserwacje tych dwóch gatunków pochodzą
z kałuż na terenie lotniska, lub rowu melioracyjnego oddzielającego torfowisko od
lotniska. Z chwilą zagospodarowania terenów lotniska i okolic rezerwatu większość
stanowisk płazów zaniknie.
Z płazów bezogonowych najczęściej spotkać można żabę trawną Rana temporaria. Żaba ta najwcześniej z wszystkich płazów składa skrzek do większych kałuż
czy rowów melioracyjnych lub starorzeczy nad Białym Dunajcem. Drugim licznym płazem bezogonowym występującym na badanym obszarze jest
kumak górski Bombina variegata. Kumak górski jest mało wybredny w wyborze
stanowisk lęgowych i jego skrzek można spotkać nawet w kałużach na środku drogi,
rowach przydrożnych, rowach melioracyjnych, gliniankach. Często nawet z bardzo
mętna wodą.
Ropuchę szarą Bufo bufo spotyka się nielicznie, a jej jaja składane w dwóch długich
sznurach spotyka się w kwietniu nawet w kałużach na drogach. Osobniki dorosłe
nie są zbyt często spotykane w okolicy, natomiast młode opuszczające zbiorniki po
przeobrażeniu można obserwować w czasie masowych wędrówek, w czasie których
bardzo często giną. Pokrewny gatunek jakim jest ropucha zielona Bufo viridis, spotykana jest nieco rzadziej.
Żaby zielone mają w Kotlinie swoje licznie miejsca rozrodu. Są to żaby jeziorkowa
Pelophylax lessonae i wodna Pelophylax kl. esculentus. Żaba wodna jest płodnym
mieszańcem (hybrydą) żaby jeziorkowej i żaby śmieszki z grupy żab zielonych. Na
ogół wytwarza gamety zawierające genom tylko jednego z gatunków rodzicielskich,
zwykle żaby śmieszki. Jest więc według fachowych określeń kleptonem – stąd skrót
«kl” w nazwie systematycznej. Głównym ich siedliskiem, znanym od dawna są tereny
wokół Puścizny Rękowiańskiej koło Czarnego Dunajca. Na terenie rezerwatu pojawiają
się żaby zielone szczególnie liczne w deszczowe, mokre lata.
Z gadów na omawianym terenie obserwowano liczne występowanie żmii zygzakowatej Vipera berus oraz jaszczurki żyworodnej Lacerta vivipara. Bardzo rzadko spotkać można, w rezerwacie i jego okolicy, polującego na żaby zaskrońca Natrix natrix.
Na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej spotykamy około 120 gatunków ptaków
45
1925-2015
lęgowych. Kilkadziesiąt następnych widujemy tylko na przelotach lub zimą. Na
kopułach torfowisk spotykamy niewiele gatunków lęgowych. Dominantem jest świ�
ergotek drzewny Anthus trivialis, a akcesorycznie spotyka się gila Pyrrhula pyrrhula,
piecuszka Phylloscopus trochilus pierwiosnka Phylloscopus collybita oraz pliszkę siwą
Motacilla alba.
Na powierzchni okrajka lub w jego pobliżu lęgi wyprowadza kszyk Gallinago gallinago. W miejscach gdzie na okrajku znajdują się krzewy i pojedyncze drzewa nieliczne
gniazda zakładją piecuszek i pierwiosnek.
Bór bagienny ma znacznie bogatszą awifaunę lęgową gdzie dominantami są tylko
strzyżyk Troglodytes troglodytes, zięba Fringilla coelebs, piecuszek Phylloscopus trochilus, rudzik Erithacus rubecula. Tutaj w starszych drzewostanach można spotkać sikory:
bogatkę Parus major, czubatkę Lophophanes cristatus oraz sosnówkę Periparus ater.
Na terenach odkrytych łąk koło torfowisk lęgi wyprowadzają coraz mniej liczne czajki Vanellus vanellus, a dominatem jest tutaj skowronek Alauda arvensis. Na polach
i łąkach gdzie pojawia się niekoszona wyższa roślinność zielna dominuje pokląskwa
Saxicola rubetra. Najciekawszymi gatunkami lęgowymi na tych łąkach są derkacz
Crex crex oraz przepiórka Coturnix coturnix.
Bardzo ciekawym gatunkiem lęgowym na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej jest
cietrzew Lyrurus tetrix. W całej Polsce następuje gwałtowny spadek populacji tego
gatunku, którego liczebność w Polsce w 2013 roku szacowano na 500-600 osobników.
Aktualnie cała populacja w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej stanowi 20-25% osobników tego gatunku w Polsce. Na łąkach na wschód od Rezerwatu Bór na Czerwonem
do 2010 spotykane były tokujące koguty tego gatunku. Aktualnie niestety cietrzew
wokół rezerwatu zanikł zupełnie.
Kotlina jest ważnym miejscem dla ptaków szponiastych. Torfowiska i ich otoczenie
stanowią tereny łowieckie oraz miejsca lęgowe. Od 1997 roku nastąpił drastyczny
spadek liczebności błotniaków i aktualnie legną się tylko pojedyncze pary błotniaka łąkowego Circus pygargus. Błotniak stawowy Circus earuginosus i błotniak
zbożowy Circus cyaneus spotykane są już tylko na przelotach. W okolicach torfowisk
wyprowadzają lęgi tylko myszołowy zwyczajne Buteo buteo, jastrzębie Accipiter gentilis, krogulce Accipiter nisus, kobuzy Falco subbuteo oraz pustułki Falco tinnunculus.
Populacja pustułki na Podhalu jest jeszcze bardzo liczna i stanowi ona najliczniejszy
gatunek ptaka drapieżnego na tym terenie, a samym Nowym Targu w 2004 roku
tworzyła jeszcze kolonię 6 par w dużej kolonii gawronów nad Dunajcem. Ostatnio
można zaobserwować krążące nad Kotliną lęgowe od kilkunastu lat orliki krzykliwe
Aquila pomarina jak i orły przednie Aquila chrysaetos. Kotlina Orawsko-Nowotarska
zimą jest jednym z nielicznych miejsc w Małopolsce, gdzie tworzą się duże skupiska
żerujących ptaków drapieżnych, głównie myszołowów zwyczajnych i myszołowów
włochatych Buteo lagopus. Jest to również miejsce intensywnych przelotów wiosennych i jesiennych ptaków szponiastych.
W całej Kotlinie znanych jest 8 do 10 rewirów lęgowych bocianów czarnych Ciconia
46
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
nigra. Rewir lęgowy tego gatunku znajduje się także w lasach otaczających rezerwat.
Zakłada on swoje gniazda w lasach, a na żerowisko wybiera głównie rzeki i okoliczne potoki oraz rowy melioracyjne. Na Podhalu znajduje się również aktualnie
około 75 gniazd bociana białego Ciconia ciconia, który swego pożywienia szuka
głównie na okolicznych łąkach. Gatunek ten w odróżnieniu od bociana czarnego
gniazduje głównie w pobliżu siedzib człowieka. W samym Nowym Targu znanych jest
6 czynnych gniazda tego gatunku.
Z sów najczęściej spotyka się uszatkę Asio otus. Jest to najliczniejszy gatunek sowy
w okolicy. Mniej liczny jest puszczyk Strix aluco, a zupełnie nieliczna włochatka Aegolius funereus. Istnieje podejrzenie o występowaniu i lęgach puchacza Bubo bubo
na terenie rezerwatu.
W lasach wokół rezerwatu wyprowadza lęgi kruk Corvus corax, który po prześladowaniach wyginął zupełnie i wrócił na te tereny dopiero w końcu lat 50. XX w. W głębi
borów usłyszeć można również charakterystyczne gruchanie gołębia grzywacza
Columba palumbus.
Na obrzeżach i w głębi lasów słychać śpiew trznadli Emberiza citrinella, zięb Fringilla
coelebs, rudzików Erithacus rubecula oraz licznych sikor. W borach wilgotnych blisko
torfowisk lęgną się liczne gatunki ptaków śpiewających, takich jak drozd śpiewak Turdus philomelos, kos T. merula, gil Pyrrhula pyrrhula, strzyżyk Troglodytes trogodytes,
szczygieł Carduelis carduelis i wiele innych. Dziuple wykuwają tu dzięcioł duży Dendrocopos major, dzięcioł czarny Dryocopus martius i dzięciołek Dendrocopos minor.
W zadrzewieniach istnieją liczne kolonie lęgowe kwiczoła Turdus pilaris. Ogółem
w samym rezerwacie stwierdzono ponad 40 lęgowych gatunków ptaków.
W Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej możemy spotkać ssaki 45 gatunków. Mimo, że od
XIX wieku zniknęły niektóre gatunki ssaków z fauny Podtatrza, czego przykładem
jest żbik Felis silvestris, nadal jest to obszar bardzo atrakcyjny dla większych ssaków.
Tereny Kotliny stanowią typowy korytarz ekologiczny, którym poruszają się wydry
Lutra lutra, niedźwiedzie Ursus arctos, rysie Lynx lynx czy wilki Canis lupus. Wilki
nie tylko przechodzą przez Kotlinę, ale również znajdują tu swój dom i wyprowadzają
młode. Spotykane też są na terenie rezerwatu, a wybudowana na kopule torfowiska
platforma ułatwia ich obserwację. Ostatnio przybyły na te tereny bóbr Castor fiber
zaznacza swoją obecność budową tam i żeremi.
Na kopułach torfowisk najliczniej spotykanymi ssakami są ryjówki zwyczajne Sorex
araneus i ryjówki malutkie Sorex minutus. Szczególnie ta ostatnia wykazuje trwałe
przywiązanie do terenów podmokłych. W pobliżu potoków żyje rzęsorek rzeczek
Neomys fodiens. Pod ziemia ryje korytarze kret Talpa europaea, który na wilgotnych
glebach potrafi wykonać metrowej wysokości kretowisko. W zmiennej liczbie spotykane są jeże wschodnie Erinaceus roumanicus.
Z gryzoni na kopule i w okrajku spotykane są, tylko pojedynczo, norniki bure Microtus
agrestis, norniki zwyczajne Microtus arvalis i mysz zaroślowa Apodemus sylvaticus.
Można powiedzieć, że torfowisko cechuje ubóstwo gatunkowe, a także ilościowe
47
1925-2015
drobnych ssaków. Właśnie to ubóstwo sprawia, że skład gatunkowy roślin i zwierząt
jest bardzo specficzny i niespotykany w innych biotopach. Na okolicznych polach
i łąkach można spotkać w dużej liczbie nornika burego, nornika zwyczajnego, a także
mysz polną Apodemus agrarius i badylarkę Micromys minutus. W zadrzewieniach
i lasach dochodzi jeszcze nornica ruda Clethrionomys glareolus i mysz leśna Apodemus tauricus. Często spotykanym elementem lasu jest wiewiórka Sciurus vulgaris.
Szczególnie często spotykana jest jej ciemna odmiana. Na terenie torfowisk i w ich
najbliższym otoczeniu najczęściej spotkać można sarnę Capreolus capreolus, zająca
szaraka Lepus capensis oraz lisa Vulpes vulpes. Mniej liczne sa borsuki Meles meles,
a jelenie Cervus elaphus i dziki Sus scrofa są jedynie przechodnie na tym terenie.
Stałymi mieszkańcami lasów Boru na Czerwonem są łasica łaska Mustela nivalis, gronostaj M. erminea oraz zachodzący do wsi tchórz M. putorius. Również nieco
większe drapieżniki z rodziny łasicowatych jak kuna leśna (tumak) Martes martes
i kuna domowa (kamionka) M. foina występują tutaj. W wodach Białego Dunajca
spotkać można wydrę Lutra lutra, piżmaka Ondatra zibethicus i norką amerykańską
Mustela vison.
Jeszcze raz trzeba podkreślić niezwykłą wartość rezerwatu „Bór na Czerwonem”, szczególnie dla przetrwania w Polsce populacji gatunków borealnych
i borealno-górskich. Wydaje się, że nie wszyscy zdają sobie z tego sprawę i trochę
niezrozumiałe są liczne inicjatywy umożliwiające ingerencję ludzi w ten unikalny
świat natury.
48
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Bibliografia
3, 163-167.
3, 2, 105‑127.
Buczyńska, E., Cichocki, W., Dominiak, P. 2012.New data on the distribution and
habitat preferences of Hagenella clathrata (Kolenati, 1848) (Trichoptera: Phryganeidae) in Polnad – the species from the Polish Red Book of Animals. Annales UMCS
Lublin, Seria C, 67,2: 27-34.
Buczyński, P., Cichocki, W., Rozwałka, R. 2010. Ponowne odkrycie Somatochlora
alpestris (Sélys, 1840) i nowe stanowisko S. arctica (Zetterstedt, 1840) w Kotlinie
49
1925-2015
Nowotarsko-Orawskiej (Odonata: Corduliidae). Odonatrix, 6,2: 42-46.
Buszko, J. 1997. Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce. Wyd. Oficyna
Wydawnicza Turpress, Toruń.
Cichocki, W., Rozwałka, R. 2012. Pająki (Araneae) rezerwatu torfowiskowego „Bór
na Czerwonem”. Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (1): 41-52.
Lubicz Niezabitowski, E. 1910. Materyały do fauny Brakonidów Polski. I. Braconidae,
zebrane w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: 47-105.
Lubicz-Niezabitowski E. 1922. Wysokie torfowiska Podhala i konieczność ich ochrony.
Ochr. Przyr. 3: 26–34.
Smreczyński S., 1906. Zbiór pluskwiaków Prof. Dra Stanisława Zaręcznego, Spraw.
Kom.
Fizyogr., PAU, 40: 1-26.
Smreczyński S., 1954. Materiały do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski. Fragm.
faun., 7: 1-146.
Szwedo, J., Gębicki, C., Węgierek, P. 1998. Leafhopper communities (Homoptera,
Auchenorrhyncha) of selected peat-bogs in Poland. Ann. Upper Sil. Mus., Natural
History, 15: 154-176
50
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Tomasz WILK, Rafał BOBREK, Aleksandra PĘPKOWSKA-KRÓL
Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków
Ptaki Torfowisk Orawsko-Nowotarskich
– marny koniec czy świetlana przyszłość?
Obszar Torfowisk Orawsko-Nowotarskich cechuje się wyjątkowymi walorami
przyrodniczymi, unikalnymi zarówno w skali Karpat, jak i całego kraju. Obejmuje
on jeden z największych w kraju kompleksów torfowisk wysokich, otoczonych przez
bory bagienne i ekstensywnie użytkowane tereny rolnicze, a jednym z kluczowych elementów tego obszaru jest rez. Bór na Czerwonem. Torfowiska Orawsko-Nowotarskie
to unikatowy w skali kraju układ biotopów mokradłowych, sprzyjający występowaniu
zespołów roślin, zwierząt i grzybów o wąskich wymaganiach siedliskowych. Wysokie
walory przyrodnicze tego obszaru podkreśla fakt, że został on objęty ochroną w ramach sieci Natura 2000 - zlokalizowano tu dwa obszary Natura 2000: obszar specjalnej
ochrony ptaków PLB120007 i specjalny obszar ochrony siedlisk PLH120016.
Jedną z kluczowych grup zwierząt występujących na tym terenie są ptaki. Na te�renie tym stwierdzono ok. 215 gatunków ptaków, z czego ok. 130 lęgowych. Wśród
taksonów lęgowych jest 16 gatunków zagrożonych w skali Unii Europejskiej, wymienionych w załączniku I dyrektywy ptasiej, wśród których wymienić można takie
gatunki jak: jarząbek Bonasa bonasia, cietrzew Tetrao tetrix, głuszec Tetrao urogallus,
bocian czarny Ciconia nigra, trzmielojad Pernis apivorus, błotniak łąkowy Circus
pygargus, orlik krzykliwy Aquila pomarina, derkacz Crex crex, żuraw Grus grus,
puchacz Bubo bubo, włochatka Aegolius funereus, sóweczka Glaucidium passerinum,
zimorodek Alcedo atthis, dzięcioł czarny Dryocopos martius, dzięcioł trójpalczasty
Picoides tridactylus, muchołówka mała Ficedula parva, gąsiorek Lanius collurio. Gniazduje tu także 7 gatunków wymienionych w Polskiej czerwonej księdze zwierząt:
cietrzew, głuszec, orlik krzykliwy, puchacz, sóweczka, włochatka, dzięcioł trójpalczasty
(Cichocki 2010, uzupełnione). Wiele z tych gatunków jest obecnych także w rez. Bór
na Czerwonem. Na uwagę zasługują również aktualnie jedyne w polskich Karpatach
stanowiska lęgowe błotniaka łąkowego, żurawia i pliszki cytrynowej.
Szczególnym walorem jest występowanie na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich dwóch gatunków ptaków szczególnie narażonych na wymarcie w naszym kraju
– cietrzewia i głuszca. Populacja głuszca ma tutaj charakter szczątkowy – występuje
tu kilka osobników tego gatunku, zasiedlając bory bagienne. Natomiast populacja
51
1925-2015
cietrzewia jest obecnie drugą co do wielkości w Polsce i jej zachowanie jest niezwykle istotne dla ochrony tego gatunku w skali całego kraju. Obecność licznej populacji cietrzewia, a także derkacza, były przesłankami wskazania obszaru Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich, w tym również rezerwatu Bór na Czerwonem, jako ostoi
ptaków o znaczeniu międzynarodowym IBA (Sidło i in. 2004; Cichocki 2010, Wilk
i in. 2010), a później utworzenia na tej bazie obszaru specjalnej ochrony ptaków
Natura 2000.
Szczególnego omówienia wymaga sytuacja cietrzewia na tym terenie. Cietrzew jest jednym z najszybciej wymierających gatunków ptaków w Unii Europejskiej.
Jego liczebność spada w większości krajów europejskich, status ochronny cietrzewia w Europie określono jako „niekorzystny”, umieszczono go także w załączniku
I dyrektywy ptasiej jako gatunek zagrożony w skali UE (BirdLife International 2004).
W Polsce we wszystkich najważniejszych ostojach od kilku dekad zmniejsza on
swoją liczebność - od lat 70-tych XX w. odnotowano spadek liczebności populacji
krajowej o 95% (Kaszuba 2007), w konsekwencji w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt” status zagrożenia cietrzewia określono jako „zagrożony” (EN). Największa do
niedawna krajowa populacja, licząca na początku XXI wieku ok. 110–130 samców,
występowała w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Cichocki 2010). Populacja ta także
podlega procesowi wymierania – jej liczebność skurczyła się w ostatnich 40 latach
o co najmniej o 70% do początku XXI (Cichocki 2007). Aktualne dane (projekt Ptaki
Karpat, Ciach 2015 w przygotowaniu), wskazują że spadek liczebności trwa nadal
i obecnie liczebność tego gatunku wynosi 30–40 samców. Spadek liczebności nie
ominął również rezerwatu Bór na Czerwonem, gdzie w przeszłości istniało aktywne
tokowisko cietrzewia, którego obecnie zanikło. W konsekwencji stan ochrony tego
gatunku w obszarze Natura 2000 określono jako niekorzystny – U1 (za: projekt Planu
Zadań Ochronnych dla obszarów Natura 2000 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie
PLH120016 i PLB120007). Populacja ta, mimo drastycznego spadku liczebności, wciąż
pozostaje drugą co do wielkości w kraju, i jej znaczenie dla przetrwania cietrzewia
w skali całej Polski jest bardzo duże.
Mimo olbrzymiego znaczenia tej populacji dla przetrwania cietrzewia
w naszym kraju, nie podejmowane były tu żadne kompleksowe inicjatywy ochronne.
Wyjątkiem były działania związane z ochroną czynną torfowisk prowadzone w rez.
Bór na Czerwonem. Mimo ich niezaprzeczalnego sukcesu, dotyczyły one jedynie
niewielkiej części siedlisk torfowiskowych tego obszaru. Za spadek liczebności cietrzewia, zarówno w skali całego kraju, jak i Torfowisk Orawsko-Nowotarskich, odpowiada
cały zespół czynników (Kaszuba 2007, Cichocki 2007), wśród których najistotniejsze
to: (1) niekorzystne zmiany struktury siedlisk torfowiskowych (siedlisko lęgowe i pozalęgowe, żerowisko), związane głównie z ich przesuszaniem i zarastaniem; (2) zmiany
gospodarki rolnej skutkujące niekorzystnymi przekształceniami siedlisk łąkowych
(miejsce odbywania toków), głównie zarastaniem; (3) zwiększone drapieżnictwo,
głównie ze strony lisa; (4) bezpośrednie niepokojenie ptaków w szczególności na
52
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
tokowiskach oraz antropopresja związana z użytkowaniem terenu, np. poprzez zabudowę. Należy podkreślić, że wymienione powyżej zagrożenia bez wątpienia oddziaływać mogą także na inne cenne gatunki ptaków, w szczególności tych zasiedlających
tereny otwarte, np. derkacza, błotniaka łąkowego, kszyka, czajkę itp.
Obniżająca się jakość siedlisk torfowiskowych związana jest głównie z szeroko realizowanymi pracami melioracyjnymi na tym terenie, a także przemysłowym i indywidualnym wydobycie torfu. W konsekwencji na większości kopuł torfowisk wysokich
odnotowano obniżanie się poziomu wód gruntowych, przesuszanie warstwy torfu,
zmiany szaty roślinnej, zarastanie kopuł przez gatunki niepożądane, głównie sosnę
(Łajczak 2006, projekt Planu Zadań Ochronnych 2014), a niekorzystny kierunek
zmian potwierdza ocena stanu torfowisk wysokich w obszarze Natura 2000 – stan
siedliska 7110* oznaczony został jako niekorzystny (projekt Planu Zadań Ochronnych 2014). Torfowiska wykorzystywane są przez cietrzewia w okresie lęgów, jako
miejsca gniazdowania, a także przez cały rok, jako żerowisko i miejsce schronienia. Opisywane zmiany powodują zmniejszanie funkcjonalnej powierzchni siedlisk cietrzewia, ubożenie bazy pokarmowej, zwiększoną penetrację drapieżników
na przesuszonych torfowiskach, zwiększone zagrożenie pożarami. Niekorzystne
zmiany siedlisk tokowych zajmowanych przez cietrzewia związane są głównie
z sukcesją naturalną postępującą na nieużytkowanych terenach rolnych. Zarzucanie
gospodarki jest ma głównie podstawy ekonomiczne – nierentowność gospodarki
rolnej, w szczególności w małych gospodarstwach charakterystycznych dla Orawy
i Podhala. Zwiększone drapieżnictwo związane jest głównie z dynamicznym wzrostem
populacji lisa w skali całego kraju (z 3-6 os. /1000 ha w latach 70-tych XX w. do 8–16
os. / 1000 ha obecnie, Kaszuba 2007), za co odpowiedzialne jest szeroko zakrojony
program szczepień przeciw wściekliźnie, a także zmniejszające się zainteresowanie
tym gatunkiem wśród myśliwych.
Kluczowe w najbliższych latach będzie więc podjęcie działań zmierzających
do zminimalizowania oddziaływania ww. zagrożeń na populacje cietrzewia oraz innych cennych gatunków zasiedlających tereny otwarte. W szczególności istotne będą
działania mające na celu poprawę struktury siedlisk torfowiskowych (jako żerowiska
i miejsca odpoczynku oraz lęgów cietrzewia), struktury siedlisk łąkowych (jako miejsc
toków), zwiększona intensywność redukcji lisów na tym obszarze, a także działania
mające na celu kanalizowanie ruchu turystycznego i kontrolę zagospodarowania
przestrzennego terenu. Warto podkreślić, że podejmowanie takich działań będzie
pozytywnie oddziaływać na cały zespół ptaków terenów otwartych – np. derkacza,
żurawia, błotniaka łąkowego, gąsiorka, jarzębatkę, a także na stan ochrony cennych
siedlisk przyrodniczych, w szczególności na torfowisk wysokich (siedlisko 7110*
i 7120) i borów bagiennych (siedlisko 91D0*) występujących w obszarze Natura
2000. Jednocześnie istotny jest społeczny kontekst podejmowania takich działań,
w szczególni tych związanych z przywróceniem użytkowania kośnego obszarów, na
których zarzucono gospodarkę rolną, czy też ze zrównoważonym udostępnianiem
53
1925-2015
turystycznym tego obszaru. Inicjatywy mające na celu ochronę cietrzewia mogą więc
być równocześnie istotnym impulsem do zrównoważonego rozwoju tego regionu.
Bibliografia
3, 163-167.
3, 2, 105‑127.
54
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Ciach 2015. Rapid decline of the Black Grouse Tetrao tetrix in the Orawa region
(Carpathians, S Poland): the core population in crisis. (w przygotowaniu)
Cichocki W. 2010. Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec
J.; Chylarecki P. red. 2010. Ostoje Ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce.
OTOP, Marki.
Kaszuba M. 2007. Cietrzew. Krajowy Plan Ochrony Gatunku. Jastrzębiec 2007.
Łajczak A. 2006. Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Rozwój, antropogeniczna
degradacja, renaturyzacja i wybrane problemy ochrony. Kraków 2006. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk. s.147.
Sidło P.O., Błaszkowska B. & Chylarecki P. (red.) 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP: Warszawa.
Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Projektu planu zadań ochronnych 2014.
Wilk T., Jujka M., Krogulec J.; Chylarecki P. red. 2010. Ostoje Ptaków o znaczeniu
międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki.
55
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Małgorzata WESOŁOWSKA
Instytut Turystyki, Rekreacji i Ochrony Środowiska
Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Nowym Targu
Antropogeniczne zagrożenia Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich
Torfowiska Orawsko-Nowotarskie stanowią największy kompleks torfowisk
na terenie Polski południowej i zajmują obecnie powierzchnię 2 836 ha. Jest to jednakże nieznaczna część tego, co zastali w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej pierwsi jej
osadnicy. Wówczas torfowiska te, w obecnych granicach Polski, zajmowały około 19
000 ha (Łajczak 2006).
Za tak istotne zmniejszenie powierzchni terenów bagiennych, odpowiada przede
wszystkim człowiek. Torfowiska, szczególnie typu wysokiego, należą do najbardziej
wrażliwych ekosystemów. Nawet niewielkie zmiany w nawodnieniu tych terenów,
przyczyniają się do przemian w składzie gatunkowym, a co za tym idzie, do przekształceń całych zbiorowisk roślinnych.
Torfowiska przez setki lat uważane były za bezużyteczne i niebezpieczne. Kojarzone były ze śmiercią i złymi duchami. Gdy lęk przed mokradłami minął, ludzie
zaczęli je „oswajać”, przekształcając je tak, aby „czerpać z nich pożytek” (Kulik 2007).
W XIX w. wydobycie torfu, jako alternatywy do deficytowego wówczas drewna, stało
się istotną dziedziną gospodarki. Z czasem zaczęto odkrywać kolejne zalety torfu i możliwości jego wykorzystania m.in. w ogrodnictwie, medycynie, przemyśle
papierniczym, metalurgicznym czy chemicznym (Tobolski 2000).
Wydobycie torfu powiązane było ściśle z tworzeniem na torfowiskach rowów meli�oracyjnych, których zadaniem było odwodnienie tych terenów. Ludzie pozyskując
torf zyskiwali jednocześnie tereny, które można było zagospodarować, choćby jako
łąki, czy pastwiska. Dla ówczesnego człowieka, nieświadomego do końca konsek�
wencji przyrodniczych, taka działalność była zapewne uzasadniona. Jednakże już
pod koniec XIX wieku zaczęto mówić o zagrożeniach torfowisk i konieczności ich
ochrony. Obecnie mamy świadomość, że ówczesna intensywna eksploatacja Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich, doprowadziła do istotnych, często nieodwracalnych zmian,
głównie do znacznego zmniejszenia powierzchni tych cennych ekosystemów.
Współcześnie Torfowiska Orawsko-Nowotarskie objęte są ochroną. Co nie oznacza,
że nie podlegają one presji człowieka. Najistotniejszą jest eksploatacja złóż torfowych i powiązane z nią odwodnienie. Torfowisko Puścizna Wieka mimo presji
57
1925-2015
przyrodników i faktu, iż znalazło się ono w sieci Natura 2000, poddawane jest nadal
eksploatacji przemysłowej. Obecny właściciel Zakładu Torfowego „Czarny Dunajec”,
choć nie wywiązał się do tej pory w pełni z nałożonych na niego zobowiązań związanych z rekultywacją terenu, oczekuje powiększenia obszaru wydobycia. Na dzień
dzisiejszy, z udokumentowanych 13,4 mil m3 zasobów złoża „Puścizna Wielka” do
roku 2020 planuje się wydobyć 217 085 m3 zasobów przemysłowych (http://www.
torf.rabka-net.pl/).
Wielkopowierzchniowa eksploatacja torfu na Puściźnie Wielkiej i związana z nim sieć rowów odwadniających, a zwłaszcza głęboki rów oddzielający część
północną, od południowej (w obrębie której zlokalizowana jest kopalnia), przyczyniły
się do istotnych przekształceń znacznej części kopuły torfowiska (ponad 100 ha). Stwierdzono m.in. zanikanie kępkowo-dolinkowej struktury roślinności i zwiększenie
udziału krzewinek oraz sosny zwyczajnej. Pogorszenie warunków hydrologicznych
i wynikające z tego ubożenie flory, obserwowane jest także, choć na mniejszą skalę,
w lepiej zachowanej części północnej. Dalsza eksploatacja przemysłowa tego torfowiska, a nawet jej zaprzestanie lecz bez równoczesnej rekultywacji, doprowadzić może
z czasem do nieodwracalnych zmian tego ekosystemu (Koczur 2008).
Istotnym problemem jest także nielegalne wydobycie torfu. Dotyczy ono m.in. Puścizny Wielkiej, Puścizny Rękowiańskiej, czy też Baligówki. Skutki nielegalnego wydobycia torfu dla siedlisk są teoretycznie podobne, jak przemysłowego, ale w przeci�
wieństwie do tego drugiego, nad wydobyciem nielegalnym nie ma kontroli, tak
więc prowadzone jest ono w różnych, często przypadkowych częściach torfowisk,
niejednokrotnie cennych pod względem florystycznym. Jednym ze skutków takiej
działalności jest fragmentacja torfowisk, czego przykładem jest torfowisko Przymiarki
(Łajczak 2006). Skutki nielegalnego wydobycia torfu widoczne są także na torfowisku
Baligówka, gdzie torf wykopywany jest nadal z dołów na kopule, czy też wybierany
ze skarp. Roślinność tego torfowiska, w wyniku prowadzonych w jego obrębie (od
dłuższego czasu) prac wydobywczych, uległa znacznym przemianom. Według przekazów historycznych, od XIX wieku powierzchnia Baligówki zmniejszyła się z 335
ha do 280 ha (Łajczak 2006). Nielegalne wydobycie torfu na Baligówce, oprócz
niewątpliwie istotnego zagrożenia dla flory, jest ze względu na liczne, nieoznaczone
doły, niebezpieczne także dla poruszających się po torfowisku ludzi (Perzanowska).
Dalsze, nielegalne wydobycie torfu w północnej części Puścizny Wielkiej przy�
czynić się może do degradacji i zmniejszania areału tego ekosystemu, co w końcowym
efekcie doprowadzi do zaniku najcenniejszych zespołów roślinnych zlokalizowanych
w centralnej części tego torfowiska (Koczur 2008).
Równie istotnym i bezpośrednio związanym z wydobyciem torfu czynnikiem przyczyniającym się do zmian w obrębie torfowisk (z wstrzymaniem procesu torfotwórczego łącznie), jest system rowów melioracyjnych. Należy pamiętać, że nawet
jeżeli na danym torfowisku nie prowadzi się już prac wydobywczych, ale taki system
rowów nadal na nim funkcjonuje, to teren wciąż jest odwadniany, a to prowadzi do
58
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
istotnych zmian w obrębie tych niezwykle delikatnych ekosystemów. Stenotopowe
gatunki charakterystyczne dla torfowisk wysokich, przystosowane do wysokiego
poziomu lustra wody, stopniowo zostają wyparte przez lepiej przystosowane gatunki
z terenów przyległych (Malec 2012). Powstają nowe zbiorowiska roślinne, które wraz
zachodzącymi w podłożu zmianami (humifikacją i mineralizacją) przekształcają się
w kolejne, aż wreszcie teren opanowują gatunki drzewiaste, eliminując ostatecznie
światłożądne gatunki runa i całe zbiorowiska związane z otwartymi przestrzeniami
(Szubert 2010).
Warto zwrócić uwagę na to, iż zjawisko sukcesji, które w naszych warunkach
klimatycznych prowadzi ostatecznie do wykształcenia się zbiorowisk leśnych, zachodzi w obrębie każdego torfowiska. Jednakże w optymalnych dla tych ekosystemów
warunkach, proces ten przebiega niezwykle wolno. Istotnie przyspieszyć może je
natomiast człowiek. Obniżenie poziomu lustra wody, zarówno samego torfowiska, jak
i terenów do niego przyległych, spowodowane między innymi działaniem systemów
melioracyjnych, prowadzi do zmian w składzie gatunkowym flory. Im bardziej przesuszone jest torfowisko, tym szybciej przebiega na nim sukcesja (Szubert 2010). Zanik
charakterystycznej dla dolinek i kęp roślinności może nastąpić już po kilkunastu
latach od momentu znacznego obniżenia wód gruntowych (Herbichowa & Potocka
2004, s. 121).
Na zmiany w składzie gatunkowym flory torfowisk oraz na zwolnienie tempa przyrostu masy torfowej do niedawna dość istotny wpływ miało wykaszanie torfowisk
w celu pozyskania podściółki dla bydła. Obecnie nie stosuje się już tej metody, jednakże nadal pozyskiwany jest mech torfowiec. Często też obserwuje się wykaszanie
rowów melioracyjnych, co sprawia, że nadal są one drożne i wciąż ucieka nimi woda
(Łajczak 2006)
Za zmiany hydrologiczne, a co za tym idzie florystyczne, na obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich, odpowiedzialne są także, działające od jakiegoś czasu
w okolicach Czarnego Dunajca żwirownie. Powstające po wydobyciu żwiru doły
wypełniają się spływającą z terenów przyległych wodą i przyczyniają się do odwadniania zlokalizowanych w pobliżu torfowisk (Cichocki 2005). Przesuszenie torfowisk
prowadzi, nie tylko do kurczenia się zasięgu, czy też zaniku wielu gatunków roślin
i zwierząt, ale także do zmian abiotycznych. Jednym z najważniejszych jest decesja,
czyli przyspieszony proces humifikacji i mineralizacji organicznych szczątków, skutkiem którego jest osiadanie i zmniejszanie miąższości torfu.
Zmniejszenie o ponad 33% w ciągu ostatnich 100 lat powierzchni torfowisk, spowodowane głównie wydobyciem torfu i melioracją, przyczyniło się do istotnego
obniżenia retencji, a to oznacza bezpowrotną utratę 50 mln m3 wody w Kotlinie
Orawsko-Nowotarskiej, co zdaniem Łajczaka (2006) uznać należy za klęskę ekolog�iczną.
Obniżenie poziomu lustra wody torfowisk nie pozostaje bez wpływu na
ich faunę, zwłaszcza na gatunki stenotopowe, związane z torfowiskami m.in. mo�-
59
1925-2015
tyli (szlaczkonia torfowca Colias palaeno, perłowca błotnego Boloria aquilonaris)
ważek (miedziopiersi arktycznej Somatochlora arctica, Łątki ozdobnej Coenagrion
ornatum) czy też pijawki Trocheta bykowskii. Zwierzęta torfowisk, w tym rzadkie,
objęte ochroną cietrzewie, narażone są także na niebezpieczeństwo ze strony kłusown�ików (Cichocki 2005). Problem stanowi także nadmierna penetracja tych terenów
przez ludzi w czasie godów i rozrodu zwierząt (np. podczas tokowisk cietrzewi).
Dlatego też coraz częściej zwraca się uwagę na konieczność objęcia większych fragmentów torfowisk ściślejszymi niż Natura 2000 formami ochrony (Perzanowska).
Zagrożeniem dla flory i fauny torfowisk są ponadto pożary (w tym celowe podpalenia) oraz nadmierna penetracja tych obszarów przez ludzi (zbiór owoców i grzybów,
masowa turystyka, jazda na rowerach, motorach oraz kładach). Ponadto, ze względu
na głęboko zakorzenione przekonanie o bezwartościowości torfowisk, traktowane
są one niejednokrotnie jako wysypiska śmieci. Niechlubnym przykładem może być
tutaj Baligówka, a konkretnie jej fragmenty pozostałe po wydobyciu torfu, gdzie
jeszcze do niedawna wywożono wszelkiego rodzaju odpadki, śmieci i nieczystości
(Cichocki 2005).
Mimo tak znacznej presji człowieka, wiele torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej zachowało przynajmniej częściowo swój naturalny charakter i z tego względu
posiada istotną wartość przyrodniczą, polegającą głównie na zachowaniu bioróżno�rodności gatunkowej i krajobrazowej. Torfowiska spełniają ponadto funkcję korytarzy
ekologicznych oraz refugiów dzikiej przyrody. Stanowią bezcenne archiwa wiedzy
o przemianach roślinności i klimatu. Z tego też względu tak ważne jest dogłębne
poznanie wpływu antropogenicznego oddziaływania na te ekosystemy, podtrzymanie
procesów torfotwórczych i renaturyzacja torfowisk, a wszystko po to, aby zachować
te niezwykle cenne ekosystemy dla przyszłych pokoleń.
60
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Bibliografia:
Cichocki W. 2005. Bór na Czerwonem. Przewodnik przyrodniczo-edukacyjny. Nowy
Targ
Herbichowa M., Potocka J. 2004. Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą
(żywe). W: Herbich J. (red.) Wody słodkie i torfowiska. Poradniki Ochrony siedlisk
i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T.2. Ministerstwo Środowiska,
Warszawa: 115-139.
Koczur A. 2008. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 64(1): 25-44
Kulik R. 2007. Czy bagno ma jakąś wartość? Dzikie życie. 4/154
Łajczak A. 2006. Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Rozwój, antropogeniczna
degradacja, renaturyzacja i wybrane problemy ochrony, Instytut Botaniki PAN Kraków
Malec M. 2012. Ocena stanu procesu torfotwórczego na torfowisku Puścizna Długopołe w aspekcie antropogenicznych zmian ekosystemu. Infrastruktura i Ekologia
Terenów Wiejskich. Nr 2012/ 02: 29-39
Perzanowska J. Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 „Torfowiska
Orawsko-Nowotarskie”. Projekt PL0108 „Optymalizacja wykorzystania zasobów
sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach”. Instytut Ochrony
Przyrody PAN Kraków
Schubert T. 2010. Usuwanie drzew i krzewów na torfowiskach – jedna z metod czynnej
ochrony torfowisk. Studia Limnologica et Telmatologica. 4 (2): 75-84
Tobolski K. 2000. Przewodnik do oznaczania torów i osadów jeziornych. Wyd. Nauk.
PWN. Warszawa
http://www.torf.rabka-net.pl/ (15.04.2015)
61
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Magdalena FRĄCZEK
Zakład Bioróżnorodności Leśnej,
Wydział Leśny Uniwersytetu Rolniczego
w Krakowie
Dlaczego warto inwestować
w edukację plenerową?
Jan Gwalbert Pawlikowski w swojej pracy „Kultura a natura” napisał: ”...jednym
z powodów współczesnego rozniecenia uczucia dla przyrody, jest obudzenie się
świadomości jak bardzo oddaliliśmy się od niej”. Słowa te zostały napisane ponad
sto lat temu. Jak sytuacja wygląda dziś? Wszyscy mamy świadomość, że głównym
przedmiotem zainteresowania edukacji przyrodniczej, zwanej też często edukacją
na rzecz zrównoważonego rozwoju, jest człowiek, jego decyzje i ich wpływ na funkcjonowanie przyrody. Wiemy też dziś, na progu XXI wieku, jak bardzo współczesny
człowiek oddalił się od natury. Sformułowanie „Syndrom braku kontaktu z naturą”
czy też „Syndrom deficytu natury” wprowadził po raz pierwszy w 2005 roku Richard Louv, amerykański pisarz, eseista, dziennikarz. Wysunął przypuszczenie, że
wzrastająca liczba dysfunkcji rozwojowych w sferze psychosomatycznej może mieć
swe ważne źródło w bardzo ograniczonym lub zupełnym braku kontaktu dzieci
z naturą. U małych i większych dzieci oraz u młodzieży coraz powszechniejsze są
problemy z nauką (np. dysleksja, dyskalkulia, dysgrafia) i komunikacją. Pojawiły
się takie jednostki chorobowe jak zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi ADHD czy zaburzenia ze spektrum autyzmu ASD. Brak ruchu na
świeżym powietrzu powoduje problemy z koordynacją np.: słabe wyczucie sekwencji
ruchów, słabe poczucie równowagi, problemy z orientacją przestrzenną, często może
przyczyniać się do alergii, nadwagi i agresji. Na razie niewiele wiemy o wpływie
nowych technologii na zdrowie emocjonalne dzieci, ale mamy pewne informacje
na temat dorosłych. Badania wskazują, że osoby spędzające w Internecie nawet kilka godzin tygodniowo znacznie częściej cierpiały z powodu depresji i samotności
niż osoby używające Internetu sporadycznie. Dowiedziono również naukowo jak
bardzo otoczenie, w którym przebywamy wpływa na nasze reakcje. Już sam pokój
z widokiem na przyrodę może zmniejszać stres u dzieci, a występowanie jej elementów
w domu i wokół niego jest znaczącym czynnikiem poprawiającym samopoczucie.
Niestety edukacja formalna realizowana jest w większości w salach, a coraz
częściej przed monitorami komputerów. Lekcje przyrody zamknięte są w formalne
ramy podstawy programowej. Wydaje się, że rodzice i szkoła starają się jak najlepiej
63
1925-2015
przygotować dzieci do dobrego startu w dorosłe życie, czyli do potrzeb rynku pracy
i współczesnej cywilizacji. Zapewniają więc im taką ilość dodatkowych zajęć, że
niewiele go zostaje na swobodną zabawę, zwłaszcza zabawę w otoczeniu przyrody.
Cudowna wolność, jaką w sferze komunikacji dają nam komputery i smartfony, ma
swoją wysoką cenę. Oto rachunek: otępienie zmysłowe, odwrażliwienie, osłabione
ciało i umysł.
Jak przywrócić kontakt z naturą w wieku wirtualnej rzeczywistości? Potrzebny jest „czas na przyrodę”. Wielką szansą na to jest edukacja nieformalna,
prowadzona w terenie, z wykorzystaniem aktywnych metod. Poznawanie i odczuwanie środowiska przyrodniczego jest możliwe dzięki edukacji plenerowej
prowadzonej przez Lasy Państwowe, parki narodowe i krajobrazowe oraz liczne
organizacje pozarządowe. Powinna ona być skierowana nie tylko do najmłodszych
- przedszkolaków, uczniów szkół podstawowych, ale także do ludzi dorosłych, by
uświadomić im, że obcowanie z naturą wzmacnia odporność, wyostrza zmysły
i inteligencję, poprawia zdrowie fizyczne oraz psychiczne i dobrze wpływa na
relacje społeczne. Z naturą, a nie z technologią – jak dzieje się coraz częściej.
Dzieci to bardzo ważna grupa odbiorców edukacji plenerowej. Z jednej strony
kontakt z naturą wpływa na ich zdrowie, z drugiej kształtuje się od najmłodszych
lat jednostkę, której zadaniem będzie w przyszłości dbałość o środowisko naturalne.
Oprócz bezpośredniego zetknięcia z przyrodą w dobrze realizowanej edukacji konieczne jest również wykorzystanie nowoczesnych metod aktywizujących wszystkie
zmysły. Wg prof. Robina Moora z Uniwersytetu Północnej Karoliny „dzieci istnieją poprzez swoje zmysły. Doświadczenia zmysłowe tworzą most między światem
zewnętrznym dziecka a jego ukrytym światem wewnętrznym, uczuciowym. Środowisko naturalne jest głównym źródłem bodźców zmysłowych, dlatego swoboda
poznawania w tym środowisku przy użyciu wszystkich zmysłów, bez ograniczeń
w czasie i przestrzeni, jest niezbędna do prawidłowego rozwoju życia wewnętrznego…”
Dlatego tak ważnym wydaje się przełamywanie barier małych dzieci - zejście ze ścieżki,
nauka przez doświadczanie przyrody, naturalne okazy w terenie. Istnieje coraz więcej
badań wskazujących, że dzieci spędzające czas w otoczeniu przyrodniczym są bardziej
kreatywne, uważne, sprawniejsze fizycznie i mają większą łatwość koncentracji.
Drugą ważną grupą odbiorców edukacji, w tym także edukacji plenerowej,
są osoby starsze i niepełnosprawne. Dla nich kontakt z lasem to swego rodzaju
terapia. Przebywanie wśród przyrody wymusza aktywność fizyczną i poprawia
nastrój. Sprawia, że ludzie lepiej się czują. Szczególnie pozytywny wpływ na zdrowie
i samopoczucie ma środowisko leśne. Coraz częściej spotkać możemy ścieżki
leśne, trasy edukacyjne i obiekty rekreacyjne, które dostosowane są do potrzeb
osób niepełnosprawnych. Przykładem takiego obiektu jest ścieżka edukacyjna,
która znajduje się na terenie rezerwatu „ Bór na Czerwonem”. Osoby z różnymi
rodzajami niepełnosprawności mogą w środowisku leśnym spędzać wolny czas
i rozwijać swoje zainteresowania i umiejętności. Obiekt ten pozwala na zapoznanie
64
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
się z największym i najstarszym pomnikiem żywej przyrody na terenie Nadleśnictwa
Nowy Targ jakim jest torfowisko wysokie, historią jego powstania, najważniejszymi gatunkami roślin i zwierząt. Realizowana jest w ten sposób nie tylko edukacja
polegająca na przekazywaniu wiedzy, ale także mająca działanie lecznicze poprzez
bezpośredni kontakt z naturą.
Inwestowanie w edukację plenerową, to nie tylko pojawianie się nowych obiektów terenowych, bogata i przygotowana profesjonalnie oferta zajęć dla różnych grup
wiekowych, to kształtowanie świadomości społeczeństwa na różnych poziomach.
Edukatorzy starają się w swej pracy wykształcić u swych odbiorców sześć
stopni pedagogicznej dojrzałości środowiskowej:
1.Doświadczanie i obserwowanie przyrody,
2.Rozumienie sieci ekologicznych,
3.Naukę cieszenia się obecnością w naturze,
4. Rozumienie i interpretacja zależności człowiek- przyroda,
5. Podejmowanie decyzji w zakresie kwestii środowiskowych,
6. Bycie odpowiedzialnym za przyszłość.
Trzy pierwsze stopnie są w edukacji plenerowej podstawą. Trzy kolejne wymagają dobrych programów edukacyjnych, wykwalifikowanej kadry, zaangażowania
osób prowadzących edukację w idee zrównoważonego rozwoju, ale także współpracy różnych grup: rodziców, nauczycieli, edukatorów przyrodniczych i leśnych,
samorządowców. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju to staranie podejmowane przez całe życie, to wyzwanie dla każdego z nas, dla instytucji i całych
społeczeństw, by na życie patrzeć z perspektywy jutra jako dnia, który należy do nas
wszystkich albo nie będzie należał wcale.
Bibliografia:
Louv R. 2014. Ostatnie dziecko lasu. Jak uchronić nasze dzieci przed zespołem deficytu natury. Relacja, Warszawa.
Louv R. 2014. The Nature Principle. Human restoration and the end of Nature-Deficit
Disorder. Published by Algonquin Books.
Pawlikowski J.G. 2010. Kultura a Natura. Wydawnictwo Stowarzyszenie Obywatele
Obywatelom.
Bjørnstad B. H. 2014. Quality standards for forestpedagogy, to achieve environmental
education for sustainable development.
http://www.forestpedagogics.eu/
65
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Dział Promocji, Współpracy
i Monitorowania Karier Zawodowych PPWSZ
w Nowym Targu
Podhalańska
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Nowym Targu
Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu powstała
w 2001 roku, „aby – jak postulował inicjator powołania Uczelni i pierwszy jej rektor prof.
Stanisław Hodorowicz – ducha i myśli ludu Podhala kształtować na miarę jego tradycji
i pracy”. Była to pierwsza w Polsce uczelnia wyższa utworzona na wniosek samorządu województwa. Patronat nad nią objęły Uniwersytet Jagielloński oraz krakowska Akademia
Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha. Obecnie rektorem uczelni jest dr hab.
n. med. Iwon Grys, prof. nadzw. PPWSZ.
Powołanie każdego kolejnego kierunku kształcenia jest zawsze związane z potrzebami regionu i jego specyfiką. Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Nowym Targu uważnie obserwuje zmieniający się rynek pracy i stara się w jak
największym stopniu uwzględnić jego wymogi oraz oczekiwania studentów, którzy
przy wyborze uczelni kierują się coraz częściej możliwością zdobycia perspektywicznego zawodu, a także poziomem nauczania i wysokością kosztów utrzymania
i nauki. Z przeprowadzonych badań oraz informacji uzyskiwanych od studentów
i absolwentów wynika, że podczas studiów na PPWSZ zostali dobrze przygotowani
do podjęcia pracy zawodowej, a także kontynuacji nauki na studiach magisterskich. PPWSZ na mocy porozumienia z Wojewódzkim Urzędem Pracy w Krakowie
uczestniczy w badaniach losów absolwentów. Ponadto współpraca z Powiatowymi
Urzędami Pracy i lokalnym rynkiem pracodawców pozwala skutecznie opiniować
propozycje nowych kierunków nauczania pod kątem perspektyw przyszłej pracy
zawodowej absolwentów.
Uczelnia przykłada ogromną wagę do praktycznych aspektów nauczania i zapewnia możliwość rzetelnego przygotowania do zawodu podczas odbywanych w toku kształcenia praktyk. Ponadto w grudniu 2009 roku decyzją Komisji Europejskiej Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Nowym Targu otrzymała Kartę Erasmusa, upoważniającą studentów
PPWSZ do korzystania zarówno z oferty edukacyjnych uczelni państw UE, jak
i do możliwości odbywania praktyk zawodowych za granicą.
PPWSZ może śmiało pochwalić się swoim nowoczesnym i systematycznie poszerzanym zapleczem dydaktycznym. W latach 2007 – 2011 Uczelnia wybudowała nowy
67
1925-2015
budynek Centrum Dydaktyczno-Bibliotecznego, o powierzchni ponad 12 000 m2, z aulą
na 600 miejsc, biblioteką, laboratorium chemicznym, salami dydaktycznymi i studiem
rysunkowym. W parze z wprowadzaniem nowych kierunków kształcenia idzie dbałość
o zapewnienie nowoczesnej bazy dydaktycznej – w kwietniu 2013 roku zostało
otwarte doskonale wyposażone laboratorium geotechniczne Instytutu Inżynierii
Środowiska, a w maju 2014 roku supernowoczesne laboratorium kosmetologii.
Tak nowoczesnym laboratorium, które pozwala studentom na zdobycie wykształcenia według standardów europejskich, możemy pochwalić się jako jedyna
szkoła wyższa w Polsce. Perłą nowo otwartego laboratorium jest bezsprzecznie
FotoFinder – nowoczesny wideodermatoskop służący do kompleksowej analizy
stanu skóry, który ma zastosowanie przy diagnozowaniu zmian barwnikowych
pod kątem wykrywania nowotworów skóry. Urządzenie wyposażone jest
w zaawansowane oprogramowanie oraz niezwykle czułe kamery, które umożliwiają
uzyskiwanie kilkudziesięciokrotnych powiększeń optycznych, a zapisane w bazie
danych zdjęcia i pomiary pozwalają na porównywanie wyników kolejnych badań.
Nowo otwarte laboratorium służy nie tylko studentom kosmetologii PPWSZ, lecz
także lokalnej społeczności. Co roku uczelnia oferuje mieszkańcom Podhala bezpłatne
badania wideodermoskopowe aparatem FotoFinder.
W trosce o wysoki poziom kształcenia i dynamiczny rozwój Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu współpracuje z wiodącymi uczelniami krakowskimi, a także z placówkami dydaktycznymi w regionie, w tym z ośmioma szkołami ponadgimnazjalnymi:
z Nowego Targu, Zakopanego, Jabłonki, Rabki – Zdroju i Krościenka nad Dunajcem. Uczelnia współpracuje także aktywnie z Uniwersytetami Trzeciego Wieku
z Nowego Targu i Makowa Podhalańskiego, dbając o edukację i rozwój zainteresowań
oraz szeroko pojętą aktywność osób starszych.
Warto także wspomnieć o licznych działaniach PPWSZ na rzecz lokalnej
społeczności. W roku 2013 / 2014 Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Nowym Targu rozpoczęła realizację projektu „Podhalańska otwarta”, którego celem
jest popularyzacja wiedzy, osiągnięta poprzez organizowanie spotkań, seminariów
i warsztatów z różnych dziedzin nauki dla dzieci i młodzieży oraz dorosłych.
29 maja 2015 r. Rektor PPWSZ w Nowym Targu i władze Miejskiego
Młodzieżowego Klubu „PODHALE” zawarli porozumienie o współpracy, na mocy
którego młodzi hokeiści będą mogli zdobyć wykształcenie, a jednocześnie swobodnie
kontynuować karierę sportową.
Na uczelni nie brak okazji do pracy naukowej, ale także do spotkań, wymiany
doświadczeń i rozrywki. Studenci mają szerokie pole do popisu: rozwijają swe pasje
w licznych kołach naukowych, organizują międzynarodowe konferencje naukowe.
Szczególnie aktywnie działają członkowie koła naukowego „Modulor” zrzeszającego
studentów architektury, Podhalańskiego Koła Naukowego Ochrony Środowiska, którzy
prowadzą działania na rzecz poprawy stanu sanitarnego środowiska przyrodniczego
68
NOWY TARG
90 NA CZERWONEM
Podhala oraz Podhalańskiego Koła Naukowego Turystyki. Studentki i studenci filologii
angielskiej założyli grupę teatralną, „na deskach” PPWSZ odbyły się dotychczas przedstawienia „Romea i Julii” oraz „Opowieści Wigilijnej”, prezentowane w języku angielskim.
Z inicjatywy JM Rektora dr hab. n. med. Iwona Grysa, wiosną 2014 r. na PPWSZ powołano do istnienia studenckie radio „Fala Podhala”. Podczas gali oficjalnego otwarcia radia 24 kwietnia 2015 r. odbyła się sesja naukowa poświęcona dziennikarstwu radiowemu
zatytułowana „Radio Tu i Tam”. Na terenie Uczelni – Podhalańskiej przecież nie tylko
z nazwy – działają również kluby sportowe: Uczelniany Klub Sportowy RECREO
i Klub Uczelniany Sportów Zimowych KUSZ. Podhalańskie tradycje kultywuje uczelniany zespół regionalny „Młode Podhale”, założony w 2010 roku. W zespole tańczy,
gra i śpiewa brać studencka, a także absolwenci i uczniowie szkół średnich Nowego
Targu i okolicznych miejscowości. Jednym z ciekawszych projektów podejmowanych
przez „Młode Podhale” była współpraca z Łukaszem i Pawłem Golcami przy wydaniu albumu: „Strój górali podhalańskich” w 2011 roku. Ostatnio zespół uczestniczył
w nagraniu VI sezonu serialu „Rodzinka.pl”.
Co roku w połowie maja czas na święto młodości i radości, czyli Juwenalia, organizowane przez Samorząd Studencki PPWSZ. Objęty we władanie studentów Nowy Targ
szczególnie hucznie i barwnie uświadamia sobie, że od kilkunastu już lat jest miastem
akademickim. Studenckie święto na naszej Uczelni trwa zwykle trzy dni. Juwenaliom towarzyszy bogaty program, obejmujący pokazy studentów, występy artystyczne, koncerty
i wydarzenia sportowe.
W ramach działań na rzecz upowszechniania aktywnego stylu życia oraz integracji społeczności lokalnej i akademickiej PPWSZ organizuje Bieg o Puchar Rektora,
którego trzecia już edycja odbyła się w maju bieżącego roku. Malownicza dziesięciokilometrowa trasa zapewnia uczestnikom porcję zdrowego wysiłku i satysfakcję, a także
piękne widoki na Tatry, Babią Górę, pasmo Gorców i położone w dole miasto.
Aby dostarczyć mieszkańcom Nowego Targu okazji do wspólnego, przyjemnego,
a zarazem aktywnego spędzenia czasu oraz przemycić odrobinę wiedzy w solidnej porcji
zabawy pracownicy PPWSZ we współpracy z Urzędem Miasta Nowy Targ zorganizowali
Piknik Edukacyjny. Bardzo udana plenerowa impreza pod hasłem „Jajko mądrzejsze od
Kokoszki”, przeznaczona przede wszystkim dla rodzin z dziećmi, odbyła się 5 października
2014 roku w nowotarskim Parku Miejskim.
Z inicjatywy społeczności akademickiej organizowane są także działania o charakterze
społecznym lub charytatywnym, takie jak np. Wampiriada, czyli dwudniowa akcja
honorowego krwiodawstwa. Co roku na PPWSZ odbywają się dwie edycje Wampiriady. Podczas ostatniej studenci i pracownicy oddali 34 litry cennej krwi wszystkich
grup. Studenci PPWSZ aktywnie uczestniczą ponadto w ogólnopolskim akademickim
projekcie rejestracji dawców szpiku, realizowanym we współpracy z Fundacją DKMS.
Można więc śmiało powiedzieć, że Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła
Zawodowa w Nowym Targu jest nie tylko nowoczesną uczelnią, ale także prężnie
działającym centrum naukowo – kulturalnym regionu.
69

Untitled - Nadleśnictwo Nowy Targ

Transkrypt

Podobne dokumenty

Piecki ścieżka dydaktyczna1.3 MB

Wiadomość o odnalezieniu diagramu palinologicznego z torfowiska