Darmowy fragment www.bezkartek.pl

t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm.bez
a
D ww
w
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008
Recenzent:
dr Elżbieta Maria Minczakiewicz
Korekta:
Zuzanna Bochenek
Aleksandra Bylica
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
nt
e
m l
ragek.p
f
wy kart
o
rm ez
Daww.b
w ISBN 978-83-7850-343-9
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected]
Wydanie I, Kraków 2008
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm ez
Daww.b
w
Mikiemu i Neli
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
Spis treści
Niepełnosprawni... ......................................................................................... 9
Wprowadzenie................................................................................................ 13
Rozdział I
Terapia i zaburzenia rozwoju
Terapia w andragogice specjalnej . .............................................................
17
nt
e
Terapia pedagogiczna ............................................................................
17
gm.pl
a
Andragogika specjalna ...........................................................................
26
r
f tek
y
r
Terapia zajęciowa ..................................................................................
27
ow zka
m
Terapia wspierająca ...............................................................................
31
r .be
a
D
Ergoterapia . ..........................................................................................
33
w
ww
Teoretyczne modele konceptualizowania
niepełnosprawności ................... 35
Model Studiów nad Potencjałem Człowieka ......................................... 36
Model Studiów Publicznych ................................................................. 37
Model Studiów Kulturowych ................................................................ 39
Model Studiów Etycznych i Filozoficznych ........................................... 42
Model Studiów Technologicznych ........................................................ 42
Kulturowy model niepełnosprawności . ..................................................... 44
Niepełnosprawność jako kultura ........................................................... 44
Kultura jako przestrzeń konstruująca niepełnosprawność ...................... 46
Kulturotwórcze konteksty habilitacji osób dorosłych
z niepełnosprawnością ........................................................................... 46
Akulturacja i poznawanie kultury osób z zaburzeniami rozwoju ............ 47
Lingwistyczna ewolucja pojęcia „niepełnosprawność intelektualna” . ..... 52
Zaburzenia rozwoju . ............................................................................. 54
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
8 Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej
Rozdział II
Kulturoterapia
Antropologiczne i kulturowe wątki terapii osób z niepełnosprawnością ......
Kulturoterapia . .......................................................................................
Formy i dziedziny kulturoterapii .........................................................
Terapia przez sztukę ekspresywną ............................................................
Arteterapia ..........................................................................................
Choreoterapia .....................................................................................
Dramaterapia ......................................................................................
Muzykoterapia ....................................................................................
Fototerapia . ........................................................................................
Filmoterapia . ......................................................................................
Tworzenie filmu jako terapia . .............................................................
Terapia przez pisanie twórcze ..............................................................
Pisanie dziennika jako terapia . ............................................................
59
61
62
63
64
66
71
75
78
79
82
83
86
Rozdział III
Terapia przez narrację i pisanie twórcze
t
en
Koncepcja terapii przez twórczość A. Wojciechowskiego
......................... 97
m
l
g
p
Terapia przez narrację i pisanie twórcze
100
.
fra tek...................................................
y
Narracja i pisanie ................................................................................
100
r
ow zka
Wpływ ................................................................................................
101
m
r e
Intymność ...........................................................................................
106
Daww.b
w
Interakcyjność......................................................................................
108
Indywidualny plan terapii ................................................................... 112
Zajęcia terapeutyczne .............................................................................. 115
Hulk ................................................................................................... 117
Hugh .................................................................................................. 118
Hedda ................................................................................................. 121
Herbert ............................................................................................... 126
Codzienność terapeutyczna ..................................................................... 128
Pedagogiczne uwikłanie . ......................................................................... 130
Zakończenie ................................................................................................. 131
Bibliografia .................................................................................................. 133
Aneksy ......................................................................................................... 145
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
Niepełnosprawni...
Obraz pierwszy
Pierwszy raz świadomie powiedziałam o sobie: „Jestem niepełnosprawna”
latem 1988 roku w pierwszym tygodniu mojego pobytu w Chicago. Można
by rzec, że przeżycie niepełnosprawności było polisensoryczne oraz polegało
na ogólnym niezrozumieniu sytuacji, w którejntsię nagle znalazłam, tj. potężnej
obcojęzycznej aglomeracji wielomilionowego
Czułam się jak niewidomepmiasta.
l
g
a
.
ma, ponieważ początkowo w natłoku
reklam
nie
mogłam
odnaleźć tej, której
r
f tek
y
r
poszukiwałam. Byłam jednocześnie
głucha,
ponieważ
zupełnie
nie rozumiałam
ow zka
m
języka. Amerykanie z lekkim
traktują osoby nieznające angielskier pobłażaniem
.be
Dawwaczkolwiek
go, w zasadzie sympatycznie,
przedmiotowo. „Etnografem” zostałam
w ucząc się podstawowych technik badawczych, które
przypadkowo, nieświadomie
w tamtym czasie były jedynymi sposobami na przystosowanie się do wymagań
zupełnie innej kultury. Zetknięcie z kulturą amerykańską mogę porównać do
nagłego zachłyśnięcia się nadmiarem tlenu. Od początku pobytu tam miałam
poczucie wolności, niemal organiczne, wolności myślenia, działania. Niezwykłe
były amerykański optymizm, styl życia, rytuały codziennego dnia. Rozpoczęłam
naukę angielskiego w szkole językowej. Stopniowo zaczynałam mówić, czytać,
pisać w tym języku. Uczyłam się amerykańskich podstaw życia społecznego, które
było dla mnie nowe, a ponadto wiary w siebie. Na nowo odkrywałam spontaniczność, otwartość, ruch, aktywność. Nabywałam umiejętności potrzebnych w życiu
codziennym, np. poruszania się po Chicago tak, aby się nie zgubić. Uczyłam się
rozmawiać po angielsku przez telefon, co już stanowiło poważną umiejętność. Poznawałam inne kultury: Hindusów, Chińczyków, a szczególnie Żydów. W społeczności żydowskiej przebywałam nawet po kilkanaście godzin dziennie. Miałam
okazję uczestniczyć w ich świętach, obrzędach, poznawałam obyczaje. Codziennie
też widywałam w autobusach dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną,
poruszających się samodzielnie po mieście. Bardzo mnie dziwiło, że nie budzili
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
10 Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej
większego zainteresowania pełnosprawnych osób. Był koniec lat osiemdziesiątych,
w Polsce zmiany miały dopiero nastąpić. Zaskoczeniem były reklamy, w których
występowały dzieci z zespołem Downa, programy dla najmłodszych przybliżające
problem niepełnosprawności, np. Ulica Sezamkowa. Tyle nowych zjawisk, wielość kultur, sposobów życia, religii wpływało na mnie oszałamiająco, tym bardziej
że byłam w tym czasie studentką. Chwalono mnie za postępy w nauce języka, ale
też wkładałam w nią wiele wysiłku. Po pewnym czasie mogłam już swobodnie
czytywać „Chicago Sun Times”, „Chicago Tribune”. Pociechą i przypomnieniem
o domu były dla mnie listy od Mamy, czasem dostawałam ich kilka w tygodniu.
Poznałam też uczucie samotności w kulturze amerykańskiej. Pamiętam jednak
również rzeczy absolutnie zaskakujące i piękne, np. codzienne rozmowy z Amerykanami podczas kilkugodzinnych podróży autobusami. Do dyskusji włączały
się osoby z różnych grup etnicznych, ras. Coś wspaniałego! To dopiero była stymulacja do nauki języka i poznawania kultury „autobusowej”. Były też momenty
nieciekawe. Do dziś pamiętam okropny smak „Chicken Soup” z puszki Campbell
namalowanej przez Andy’ego Warhola.
Obraz drugi
t
n Niepełnosprawnych Instytutu
eOsób
W Pracowni Rozwijania Twórczości
m
Pedagogiki UMK w Toruniu pojawiłam
.pjużl pierwszego października. Znowu
ragesię
k
f
poczułam się beztroską studentką.
rt A. Wojciechowski chyba nawet się nie
wyProfesor
a
o
k
zdziwił, gdy po ponad dwóch
ez zobaczył mnie na seminarium magisterskim
rm.latach
b
dotyczącym sztuki w życiu
Dawosób
w niepełnosprawnych. Ucieszyłam się, że mnie pamięta. Na piątym rokuwstudiów zaproponował mi pracę w archiwum Pracowni
Rozwijania Twórczości Osób Niepełnosprawnych. Przyjęłam posadę. Ponownie
zostałam obserwatorem i uczestnikiem nowej kultury. Tym razem była to kultura wspólnoty terapeutycznej, środowiska terapeutycznego. Miałam poczucie,
że jestem w ważnym miejscu. Osoby (terapeuci, podopieczni), które poznałam
w pracowni, były interesujące. Długo zastanawiałam się, dlaczego tak mi się podobają. Byli to bardzo różni ludzie, o jakimś stałym pięknie wewnętrznym, radości,
może nawet bezinteresowności. Przeważnie, choć nie wszyscy, byli religijni. Po
dwóch latach życia na emigracji chłonęłam takie niezwykłe i nieuchwytne wartości. Dostrzegałam już, na czym m.in. może polegać niepełnosprawność bycia
człowiekiem na emigracji życia.
Obraz trzeci
Zastanowiła mnie bezradność pedagoga, znajomego nauczyciela, który pracuje w podlaskim ośrodku dla uchodźców z Czeczenii. Ma duże trudności w na-
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
Niepełnosprawni... 11
wiązaniu kontaktu z podopiecznymi placówki, zachęceniem ich do współpracy.
Oczywiście istnieją bariera językowa, nieufność oraz przykre, bolesne doświadczenia uchodźców. To wymaga czasu. Kulturoterapia mogłaby pomóc. Jednak
jak nawiązać kontakt? Jak zachęcić dzieci, dorosłych do działania, nauki języka?
W jaki sposób pedagog, andragog, kulturoterapeuta mogliby im pomóc jako
członkowie interdyscyplinarnego zespołu?
t
en
m
l
ragek.p
f
wy kart
o
rm ez
Daww.b
w
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
Wprowadzenie
Celem tej publikacji jest ukazanie kulturoterapii jako części procesu akulturacji osób dorosłych i ich habilitacji kulturowej, na co zwracam uwagę w rozdziale
poświęconym terapii przez narrację i pisanie twórcze. W niniejszej książce omawiam koncepcje i formy kulturoterapii realizowane przez pedagogów, andragogów, pedagogów specjalnych, oligofrenopedagogów, artystów przy udziale osób
dorosłych z zaburzeniami rozwoju. Przedstawiam
nt w niej dziedziny kulturoterapii,
e
a także terapii ekspresywnej dla osób dorosłych
lz niepełnosprawnością intelektugm
p
a
.
alną jako dominującą dysfunkcją. Moim
założeniem
było spojrzenie na terapię
r
f tek
y
r
niepełnosprawnych przez pryzmat
antropologii
kultury,
twórczości i pedagogiki.
ow zka
m
Nie zamierzałam ukazywaćarwszelkich
.be możliwych odniesień terapii do naukowych
D wi w
tradycji psychologicznych
socjologicznych. Nacisk położyłam na kulturową
w
perspektywę terapii dorosłych
z niepełnosprawnością i antropologiczny model
niepełnosprawności obecny w andragogice i pedagogice specjalnej.
Ze względu na miejsce i sposoby oddziaływania przedstawiam kulturoterapię jako czynnik akulturacji (Minnes i in., 2001; Berry, 1993) i habilitacji1
(Schalock, Kiernan, 1990; Swedish Disability Policy Art. no 2006 114–124) osób
dorosłych z zaburzeniami rozwoju.
Do napisania książki z dziedziny terapii pedagogicznej dorosłych osób niepełnosprawnych zainspirowali mnie studenci pedagogiki poszukujący polskiej
i zagranicznej literatury na ten temat. Najczęściej pytali mnie o terapię zajęciową
i arteterapię. Starałam się przybliżyć im te zagadnienia za pomocą materiałów
zaczerpnietych z rodzimej i obcej literatury przedmiotu oraz tradycji teoretycznej. Wychodząc naprzeciw ich oczekiwaniom, w niniejszej publikacji zawarłam
1
Habilitacja jest kompleksem działań zalecanych osobom z zaburzeniami funkcjonalnymi, powodowanymi wrodzonymi warunkami uszkadzającymi lub chorobami oraz dysfunkcjami pojawiającymi
się we wczesnych latach życia. Celem habilitacji jest pomoc osobie w różny sposób, aby mogła rozwinąć
najlepszy z możliwych poziom funkcjonowania. Źródło: http://www.socialistyrelsen.se/NR/rolonlynes/D48E68ED-9E6E-44C5-970B-62B816A0D0C0/5571/200611424.pdf.
B. Borowska-Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Kraków 2008
ISBN: 978-83-7850-343-9, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008
14 Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej
opracowania i własne tłumaczenia fragmentów fachowej literatury amerykańskiej,
australijskiej, angielskiej oraz przykłady z piśmiennictwa polskiego.
Od lat niezmiennym zainteresowaniem wśród studentów cieszą się: terapia
zajęciowa, arteterapia, kulturoterapia, terapia przez twórczość i szeroko rozumianą
ekspresję twórczą dorosłych osób niepełnosprawnych. Wiele interesujących opracowań z dziedziny arteterapii ukazało się w językach obcych, m.in.: S. K. Levine,
E. G. Levine (1999), S. Spaniol (2001), M. Franklin (2000), K. Fayne-Mulroy
(2002), B. Kahn (1999), N. Rogers (1993), H. Milne, S. Reis (1993). Wśród publikacji polskich dotyczących kulturoterapii lub jej form znajdują się m.in. prace
W. Szulc (1989, 1993, 2005), A. Wojciechowskiego (1992, 1999, 2001, 2004),
W. Limont (1992), E. Koniecznej (2003), D. Koziełło (1999), I. Jajte-Lewkowicz
(1999), L. Kataryńczuk-Mani, J. Karcza (2004) i innych. Kwestiami twórczości
lub wychowaniem estetycznym w kontekście różnych aspektów niepełnosprawności zajmowali się i zajmują: W. Szuman (1967), E. Jutrzyna (2002, 2003),
A. Wojciechowski (1989, 1992, 2004) i inni. Istotna dla tej książki perspektywa
kulturowa w polskiej rewalidacji i rehabilitacji została omówiona m.in. przez
W. Dykcika (1998, 1999), A. Wojciechowskiego (1992, 1994, 2001, 2004),
H. Żuraw (1999), M. Chodkowską (1993, 1994), A. Gustavssona i E. Zakrzewską-Manterys (1997).
Każdy ze wskazanych autorów w nieco odmienny
sposób analizuje perspeknt
e
tywę kulturową w kontekście niepełnosprawności
i
terapii.
Zasadnicze ujęcia
m pl
g
dotyczą twórczości jako sensotwórczej
działalności, niepeł.
ra i podmiototwórczej
y f artek kultury na osoby niepełnosprawne.
nosprawności jako subkultury iwoddziaływań
o k
Konteksty te zostaną omówione
rm.bewzrozdziale poświęconym kulturoterapii.
a
Użycie określenia D
„terapia”
w w odniesieniu do działalności pedagogów w plaww
cówkach rehabilitacji dorosłych
budzi zamieszanie i niezgodę wśród uczonych,
pedagogów i psychologów, którzy kwestionują jego pedagogiczne znaczenie. Przeciwnicy stosowania tego pojęcia w pedagogice specjalnej, m.in. J. Pańczyk (2002),
wskazują żartobliwie, że pedagogika specjalna „terapiami stoi” i wymieniają około
czterdziestu różnych form terapeutycznych, wskazując jednocześnie, że ich liczba oscyluje w okolicy stu (tamże, s. 222). Autor uważa, że terapia pedagogiczna
jako taka nie istnieje, a pedagog korzysta z z terapii z innych dziedzin. Jedynym
środkiem, którym dysponuje, jest własna osobowość (tamże, s. 223). Można by
zapytać, czy to rzeczywiście tak niewiele znaczy, zwłaszcza gdy podopieczny z niepełnosprawnością intelektualną często oczekuje wzoru kulturowego, podpowiedzi, jak żyć, wprowadzenia w samodzielne życie, chce usłyszeć opowieści o tym,
jaki jest świat.
Pańczyk dodaje jednak, że pedagodzy specjalni dysponują „swoją terapią”,
skoncentrowaną na łagodzeniu zaburzeń zachowania i jego modyfikacji (tamże).
Jakkolwiek „[...] terapia nie pochodzi od słowa »pedagogika«, lecz »wychowanie«
i zależy od sposobów, środków oddziaływań na dziecko” (tamże). Mamy zatem
dwa elementy ważne w terapii z pedagogicznego punktu widzenia: osobowość