Zobacz więcej - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Płocku

Transkrypt

Wydawnictwo
Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Płocku
NAUKI EKONOMICZNE
tom XVIII
Współczesne procesy społeczno-gospodarcze
Redakcja naukowa
Jacek Grzywacz i Sławomir Kowalski
Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku
PŁOCK 2013
REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWA
PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ
W PŁOCKU
REDAKTOR NACZELNY
dr Anna Nowacka
SEKRETARZ REDAKCJI
mgr Katarzyna Atemborska
RECENZENT
prof. dr hab. Krzysztof Marecki
REDAKCJA NAUKOWA TOMU
prof. dr hab. Jacek Grzywacz
doc. dr inż. Sławomir Kowalski
ISSN 1644-888X
Skład, druk i oprawa:
Agencja Reklamowa TOP
87-800 Włocławek, ul. Toruńska 148
tel. 54 423 20 40, fax: 54 423 20 80
[email protected]
www.agencjatop.pl
3
SPIS TREŚCI
EKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE
1. Jacek Grzywacz .......................................................................................................... 7
Kulisy faktoringu
2. Jacek Grzywacz, Hubert Pawlak ............................................................................ 22
Inwestycje na rynkach wschodzących poprzez fundusze
hedge długich i krótkich pozycji na rynku akcji
na przykładzie 2012 roku
3. Łukasz Marecki ........................................................................................................ 37
Zmiany w gospodarce i ich wpływ na wzrost wartości spółek
4. Joanna Cecelak ....................................................................................................... 43
Outsourcing jako źródło rozwoju przedsiębiorstwa
5. Paweł Kaczmarczyk ................................................................................................. 54
Dynamika i stan rynku telefonii stacjonarnej w Polsce
6. Anna Nowacka, Mariola Szewczyk-Jarocka ......................................................... 70
Praca „na czarno” w szkolnictwie średnim – badania własne
7. Barbara A. Sypniewska ........................................................................................... 81
Rola i znaczenie komunikacji w organizacji – raport z badań
8. Andrzej Jagodziński, Radosław Knap ................................................................. 102
Metodologia badania kultury organizacyjnej
9. Tomasz Włodarski ................................................................................................. 116
Programowanie całoliczbowe metodą zanurzania
w prostopadłościanie
POLITYKA REGIONALNA I ROLNICTWO
1. Sławomir Kowalski ............................................................................................... 133
Wpływ reformy rynku cukru na plantatorów
i producentów cukru w Unii Europejskiej
2. Piotr Michalik ......................................................................................................... 143
Produkcja integrowana w subregionie płockim
4
WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA
1. Рибчак О.С. ............................................................................................................ 163
Aналіз впливу тіньової економіки на фінансово –
господарські відносини в Yкраїні
2. Рибчак В.І. ............................................................................................................. 168
Cтратегічні аспекти розвитку підприємницьких
структур малого бізнесу
3. Марченко Ю.В. ...................................................................................................... 174
Соціально-політичні критерії оцінки ефективності
національної системи безпеки підприємництва
EKONOMIA
ZARZĄDZANIE
I FINANSE
7
Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
Jacek Grzywacz
KULISY FAKTORINGU
Wstęp
Trudno jest przecenić wagę problemu dotyczącego dostępu przedsiębiorstwa do źródeł finansowania. Dotyczy to zarówno działalności
o charakterze bieżącym, jak też rozwojowym, stymulowanej przez projekty inwestycyjne. Można oczywiście dyskutować, który z tych dwóch
obszarów ma większe znaczenie, chociaż dyskusja taka nie może zakończyć się jednoznaczną odpowiedzią. Rozwój firmy gwarantuje jej
ustabilizowaną pozycję rynkową, jest on jednak zdeterminowany szeregiem czynników, które warunkują taką pozycję. Powszechnie przy
tym wiadomo, że kluczowym warunkiem jest tu utrzymanie płynności finansowej na odpowiednim poziomie, zapewniającym niezakłócone regulowanie zobowiązań pojawiających się w trakcie bieżącej
działalności. Wiadomo również, że ważnym instrumentem wspierającym przedsiębiorcę może być w tym wypadku faktoring wraz z jego
istotnymi funkcjami uzupełniającymi całą gamę jego odmian stwarzających co najmniej pozory dużej elastyczności w dostosowywaniu się
do konkretnej sytuacji gospodarczej.
Z drugiej jednak strony, analiza rynku faktoringowego w Polsce
sugeruje jednoznacznie, że instrument ten jest stosunkowo rzadko
wykorzystywany w działalności gospodarczej. Warto zatem postawić
pytanie, dlaczego tak się dzieje?
1. Czym jest faktoring
Żaden problem, nie tylko zresztą dotyczący „świata finansów” nie
powinien być podejmowany bez zdefiniowania jego charakteru nawet
wówczas, gdy zagadnienie jest powszechnie znane. Dlatego też, podejmując temat dotyczący faktoringu warto przypomnieć, czym właściwie jest ten instrument finansowy.
Najczęściej stosowane w praktyce jest określenie, że faktoring polega na finansowaniu działalności przedsiębiorstwa poprzez przeniesie-
8
Jacek Grzywacz / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
nie jego wierzytelności handlowych na inną instytucję – faktora, który
w zamian przekazuje firmie środki pieniężne.
Jest to oczywiście uproszczona definicja (zresztą jedna z wielu), zaś
sam faktoring jest umową nienazwaną co oznacza, że nie ma jednolitych uregulowań prawnych dotyczących umów faktoringowych. Daje to
w konsekwencji dużą swobodę w tworzeniu treści tych umów i sprzyja
wykształceniu się różnorodnych form i odmian tej ciekawej usługi.
Rozbudowując definicję faktoringu warto zwrócić uwagę, że różnorodne źródła wskazują na wielowątkowy charakter tych definicji,
wśród których warto wyróżnić następujące1:
•zakup wierzytelności z przejęciem lub bez przejęcia ryzyka niewypłacalności dłużnika,
•umowa zawarta między dwiema stronami, na mocy której dochodzi do przelewu wierzytelności,
•forma inkasa należności,
•rodzaj pośrednictwa handlowego, wiążącego się z różnorodnymi
usługami,
•forma finansowania działalności firmy,
•refinansowanie kredytu handlowego.
Swoboda w kształtowaniu treści umów factoringowych sprzyja dostosowywaniu się ich do konkretnych sytuacji gospodarczych. Coraz
częściej zresztą zdarza się, że dana umowa zdaje się odbiegać od samej
istoty faktoringu przyjmowanej potocznie w wielu definicjach. Dobrym przykładem może być tzw. faktoring zobowiązaniowy, w którym
faktor nie zawiera umowy z dłużnikiem, nie zaś z wierzycielem. Sam
wobec tego reguluje należności przysługujące wierzycielowi, w zamian oczywiście za określone czynności ze strony dłużnika.
W każdym razie, w tradycyjnym ujęciu faktoring dotyczy trzech
podmiotów:
1.faktor, nabywający wierzytelność, jest nim bank lub wyspecjalizowana instytucja faktoringowa,
2.faktorant, czyli przedsiębiorstwo zbywające swoją wierzytelność,
3.dłużnik faktoranta (jego partner handlowy), który zobowiązany
jest przekazać mu należności z tytułu dostarczanego towaru bądź
świadczonej usługi.
Nie ma potrzeby szczegółowej charakterystyki odmian faktoringu,
zwłaszcza biorąc pod uwagę dużą ilość publikacji na ten temat. Wydaje
się jednak, że ważne jest zwrócenie uwagi głównie na trzy jego zasadnicze formy, one bowiem w decydującym wręcz stopniu wpływają
na poczucie bezpieczeństwa otrzymania środków pieniężnych przez
wierzyciela (faktoranta). Chodzi oczywiście o trzy rodzaje faktoringu.2
1.faktoring właściwy, nazywany również pełnym lub bez regresu,
1
K. Kreczmańska – Gigol, Windykacja należności, Difin, Warszawa 2011, s. 430
2
J. Grzywacz, Faktoring, Difin, Warszawa, 2005, s47
Kulisy faktoringu
9
2.faktoring niewłaściwy, inaczej niepełny lub z regresem,
3.faktoring mieszany.
Główną cechą faktoringu właściwego jest przejęcie przez faktora
pełnego ryzyka (funkcja del credere) niewypłacalności dłużnika bez prawa regresu, ale z wyłączeniem wystąpienia reklamacji bądź zwrotów
towaru ze strony dłużnika. W chwili zawarcia umowy to faktor odpowiada względem przedsiębiorcy za wypłacalność dłużnika. Przed
zawarciem umowy faktor sprawdza najczęściej sytuację prawno –
majątkową przyszłego dłużnika i na tej postawie podejmuje decyzję .
Z punktu widzenia przedsiębiorcy (faktoranta) faktoring pełny wiąże
się z wyższym kosztem, bowiem faktor kalkulując zapłatę wlicza w nią
koszt ryzyka. W praktyce ma niekiedy miejsce sytuacja, gdzie faktor
w ramach tej samej umowy jedne wierzytelności przejmuje z ryzykiem, inne zaś na warunkach faktoringu niewłaściwego. Zawierając
umowy w stosunku do każdego dłużnika nierzadko określa się limit,
do jakiego faktor przejmuje ryzyko wypłacalności dłużnika. Ryzyko
to zwiększa się wraz z wydłużaniem się terminu spłaty długu przez
dłużnika, wiąże się również ściśle z rozmiarami wierzytelności i stanem prawno – majątkowym dłużnika.
Z powodu występującego ryzyka faktor ogranicza zawieranie
umów do faktorantów, którzy są jego klientami terminowo wywiązującymi się z zobowiązań, przekazującymi niezbędne informacje na
własny temat, a także na temat swojego partnera handlowego (dłużnika). Konieczne jest zatem umożliwienie faktorowi przeprowadzenie
analizy standingu finansowego dłużnika na podstawie przedłożonych
sprawozdań finansowych.
W przypadku, jeśli faktor nie ma zamiaru przejmować na siebie
pełnego ryzyka, musi to wyraźnie określić w umowie. Musi być zatem jednoznacznie zaznaczone, że faktor nie odpowiada za skutki niewypłacalności dłużnika. Faktoring właściwy nazywany jest również
faktoringiem bez prawa do regresu (lub bez rozszczenia zwrotnego),
co oznacza brak możliwości żądania przez faktora zwrotu długu od
faktoranta w przypadku niewypłacalności dłużnika.
Korzystny dla faktoranta jest zatem fakt, że nie ponosi on odpowiedzialności za wypłacalność swojego kontrahenta, ciężar ten spoczywa
bowiem na faktorze. W tym wypadku jednak faktorant musi liczyć się
z koniecznością poniesienia wyższego kosztu tego rodzaju umowy.
W faktoringu niewłaściwym ryzyko niewypłacalności dłużnika
nie przechodzi na faktora, zaś zawarta umowa nie rodzi tzw. skutków
ostatecznych. Faktor ściąga zatem wierzytelności od dłużnika we własnym imieniu, ale na rachunek przedsiębiorcy, z równoczesnym jej
zaliczeniem na poczet „pożyczki”, jakiej udzielił mu w związku z dojściem do skutku umowy faktoringu niepełnego. Zasadą jest tutaj, że jeśli dłużnik nie dokona płatności, dokona jej za niego faktorant. Innymi
10
słowy, jeśli dłużnik okaże się niewypłacalny, wierzytelność jest z powrotem przenoszona na faktoranta, zaś ten musi zwrócić faktorowi
otrzymaną wcześniej zaliczkę . W związku z tym, umowę faktoringu
niewłaściwego możemy nazwać umową pod warunkiem rozwiązującym, którym jest niewypłacalność dłużnika. Warunkiem powrotnego
przeniesienia wierzytelności na faktoranta powinno być wykazanie
niewypłacalności dłużnika. Dowodem na to może być przedstawienie
dokumentu komorniczego stwierdzającego bezskuteczność wszczętej
egzekucji. W przypadku upadłości dłużnika takim dowodem może
być na przykład dokument potwierdzający jej ogłoszenie.
Ten rodzaj umowy faktoringowej jest korzystny dla faktora, gdyż
nie ponosi odpowiedzialności del credere, sam natomiast jest zabezpieczony, ma bowiem możliwość dochodzenia roszczeń zarówno od
dłużnika, jak i faktoranta. Dla faktoranta natomiast ta forma może okazać się mniej korzystna , gdyż w przypadku niewywiązania się z zobowiązań przez dłużnika faktor żądać będzie od faktoranta dokonania
zapłaty. Zaletą dla przedsiębiorcy jest z kolei mniejsza niż przy faktoringu właściwym kwota prowizji.
Faktor mieszany łączy cechy faktoringu właściwego i niewłaściwego. W tym przypadku strony uzgadniają w stosunku do poszczególnych dłużników kwoty najwyższe, tzw. graniczne, do których
faktor przejmuje na siebie ryzyko niewypłacalności dłużników. Pozostałe wierzytelności podlegają regułom faktoringu niewłaściwego.
Wyjątkowo może zaistnieć sytuacja, gdy faktor zachowa pełny regres w stosunku do klienta. Dzieje się tak wówczas, gdy powstaną
kwestie sporne pomiędzy dostawcą a odbiorcą towarów czy usług
w zakresie jakości bądź ilości. Wówczas może nastąpić częściowa zapłata faktury. Tylko w takiej sytuacji faktor ma prawo do powrotnego
przeniesienia wierzytelności na faktoranta.
2. Przydatność faktoringu
Analizując przydatność stosowania faktoringu przez przedsiębiorstwo warto za punkt wyjścia przyjąć trzy zasadnicze funkcje, jakie
pełni:
1.funkcja finansowa, dotycząca finansowania przedsiębiorstwa
(faktoranta),
2.funkcja administracyjna, obejmująca zakres zarządzania należnościami jak i prowadzania ksiąg handlowych; funkcja ta obejmuje np. badania wiarygodności dłużnika, prowadzenie rozliczeń z dłużnikami, incaso należności, monitoring, sporządzenie
raportów rozliczeń dla faktoranta,
3.funkcja gwarancyjna (zabezpieczająca); ma na celu przejecie ryzyka wypłacalności dłużnika; chodzi zatem o wsparcie przedsiębiorstwa w kwestii wiarygodności dłużnika i właśnie jego
Kulisy faktoringu
11
wypłacalności w momencie nadchodzącego terminu spłaty wierzytelności.
Samo znaczenie faktoringu w działalności przedsiębiorstwa nie
powinno podlegać dyskusji, chociaż w istotnym stopniu zależy to
od jego wielkości, charakteru i wreszcie sytuacji finansowej, w jakiej
się znajduje. Nie ulega przy tym wątpliwości, że kluczowym aspektem jest tu dostęp do środków pieniężnych i szybki obrót gotówką, zaś każdy zator płatniczy czy zamrożenie środków jest dużym
utrapieniem.3 Dotyczy to przede wszystkim mniejszych przedsiębiorstw, często borykających się z brakiem gotówki i utrzymaniem
w związku z tym płynności finansowej.
Chodzi zatem głównie o problem finansowania majątku obrotowego. Wynika to np. z utrzymania się większych zapasów w magazynie
czy też trudności ze sprzedaży wyrobów gotówkowych bądź z uzyskaniem zapłaty. W związku z tym istnieje konieczność prawidłowego
określenia zapotrzebowania na kapitał obrotowy. Do tego wykorzystuje się tzw. lukę finansową, która pokazuje nadwyżkę bądź niedobór
tego kapitału.
Luka finansowa = rotacja zobowiązań – rotacja należności – rotacja
zapasów
•rotacja zobowiązań jest to czas od momentu nabycia zobowiązań
do momentu płatności za nie.
•rotacja należności jest okresem od momentu sprzedaży (na kredyt
kupiecki) wyrobów gotowych do momentu ściągnięcia należności:
•rotacja zapasów- czas, jaki upływa od momentu zakupienia zapasów materiałów i surowców do produkcji do momentu sprzedaży
wyrobów gotowych:
E. Jonasz, Faktoring jako jedna z metod finansowania przedsiębiorstwa na polskim rynku finansowym, Promotor, Warszawa 2008, s. 54
3
12
PRZYKŁAD ( na zastosowanie faktoringu )
Założenia ( w tys. zł.)
Kwota zobowiązań
Kwota należności
Kwota zapasów
Sprzedaż
Okres
200,160,80,1440,360
Luka finansowa = rotacja zobowiązań- rotacja należności – rotacja zapasów
Luka finansowa = 50 dni – 40 dni – 20 dni = -10 dni
Różnica pomiędzy zapotrzebowaniem na kapitał obrotowy a źródłami jego finansowania wynosi:
Różnica (niedobór)
środków pieniężnych
= luka finansowa
-10 x 4= - 40tys. zł
x średnia sprzedaż
dzienna
Po wprowadzeniu faktoringu
Umowa faktoringu obejmuje 50% sprzedaży
Luka finansowa przed podpisaniem umowy faktoringu wynosiła:
50 dni – 40 dni – 20 dni = -10 dni
Po podpisaniu umowy o faktoring luka finansowa wyniesie :
50 dni – (50% x 40) dni – 20 dni = +10 dni
Różnica pomiędzy zapotrzebowaniem na kapitał obrotowy, a źródłami jego finansowania:
Kulisy faktoringu
13
Różnica (nadwyżka) = luka finansowa x średnia sprzedaż dzienna,
czyli:
nadwyżka = 10 dni x 4 tys. = 40 tys. zł.
Chcąc w przedsiębiorstwie obliczyć wysokość luki finansowej można skorzystać również z nieco innej zależności, a mianowicie:
Luka finansowa = rotacja (konwersja) gotówki x przeciętna dzienna sprzedaż
Rotacja gotówki jest to czas pomiędzy realizacją wydatków gotówkowych a osiągnieciem wpływów gotówkowych.
Rotacja gotówki = rotacja zapasów + rotacja należności – rotacja zobowiązań
Podany wcześniej przykład jest modelowym, uproszczonym ujęciem możliwości, jakie stwarza sprzedaż wierzytelności faktorowi.
Uściślając niektóre podane elementy wyliczeń, obliczając rotacje
zobowiązań należności i zapasów, należy przyjąć ich wartości średnie
np.:
PRZYKŁAD
Wykorzystanie faktoringu w działalności przedsiębiorstwa przez
okres 1 miesiąca (w zł).
Działalność przedsiębiorcy w oparciu o kredyt
Kwota zaciągniętego kredytu na okres jednego roku
Oprocentowanie kredytu (%)
Kwota zaangażowana w obrót cyklu 30 dniowym
Marża przychodu z jednego obrotu (%)
Przychody z jednego obrotu w cyklu 30 dniowym
Spłata jednego zadłużenia kredytowego po 30 dniach
10 000,00
20,0
10 000,00
5,0
10 500,00
10 166,66
Wynik finansowy
333,34
Kwota zaciągniętego kredytu na okres jednego miesiąca
Oprocentowanie kredytu (%)
Marża przychodu z jednego obrotu (%)
Kwota zaangażowana w obrót cyklu 30 dniowym
Spodziewany przychód z jednego obrotu
Sprzedaż w ramach faktoringu spodziewanych przychodów
10 000,00
20,0
5,0
10 000,00
10 500,00
10 500,00
14
Stopa dyskontowa w faktoringu (%)
Kwota wypłacana przedsiębiorcy
Kwota ponownie zaangażowana w obrót w cyklu 30 dniowym
Marża przychodu z jednego obrotu
22,5
10 303,13
10 303,13
5,0
Przychody z drugiego obrotu
Spłata zadłużenia kredytowego
10 818,30
10 166,66
Wynik finansowy z wykorzystaniem faktoringu
651,64
Różnica na korzyść wyniku finansowego z wykorzystaniem
faktoringu (651,64-333,34)
318,30
Powyższy przykład, pomimo swojego uproszczonego charakteru
potwierdza, ze faktoring może być efektywnym uzupełnieniem kredytu obrotowego i dzięki zastosowaniu obu form finansowania przedsiębiorca ma realna szansę zwiększenia wyniku finansowego, nie angażując w działalność własnych środków pieniężnych.
3. Druga strona medalu
Każdy sposób pozyskiwania kapitału obcego wiąże się z kosztami.
Dotyczy to oczywiście także faktoringu, którego koszty nie są jak dotąd czynnikiem zachęcającym przedsiębiorców.
Cena jaką płaci przedsiębiorstwo za faktoring zależy od nakładu
pracy i kosztów kontroli, oceny ryzyka i marży zysku, jaki faktor przewiduje dla siebie. Na koszt całkowity operacji faktoringowej składają
się zatem koszty cząstkowe, które obciążają firmę z tytułu spełnienia
przez faktora określonych funkcji.
Pierwszym elementem składowym kosztów są odsetki za przekazane przedsiębiorstwu środki pieniężne. Wielkość ich uzależniona jest
od:
•wysokości przekazanej kwoty,
•stopy procentowej lub stopy dyskonta,
•okresu, jaki upływa od momentu przelania na faktoranta środków pieniężnych do dnia płatności za faktury, czyli liczba dni
finansowania nabytej przez faktora wierzytelności.
Najczęściej odsetki są pobierane z góry w formie dyskonta w momencie przyjęcia faktury do wykupu. Nieliczne banki oferują możliwość pobierania odsetek z dołu, forma ta jest częściej stosowana przez
spółki faktoringowe, co jest głównym źródłem różnic w kosztach pomiędzy nimi a bankami. Pomimo, że marże stosowane przez banki są
niższe w porównaniu z podmiotami niebankowymi, sposób pobierania odsetek z góry niekorzystnie wpływa na skorzystanie z ich oferty.
Banki, pobierając odsetki z góry, doprowadzają do zawyżenia kosztu
pieniądza. Przykładowo, stopa dyskonta pobierana z góry na poziomie
Kulisy faktoringu
15
22% w skali roku odpowiada stopie procentowej przy oprocentowaniu
pobieranym z dołu na poziomie 28% w skali roku. Odsetki są dyskontowane od wysokości wykupywanej wierzytelności według obowiązującej w banku stawki i naliczane na tzw. cykl rozliczeniowy, czyli
rzeczywistą liczbę dni pomiędzy datą skupu faktury a dniem poprzedzającym termin jej płatności. Zdarza się, ze niektóre banki naliczają
odsetki w sposób przyjęty od innych rodzajów kredytów, co utrudnia
faktorantom porównanie ich oferty.
Drugim istotnym elementem jest opłata za świadczone przez faktoranta usługi (administrowanie wierzytelnością), której wysokość zależy od następujących czynników:
•wielkość obrotów firmy,
•liczby posiadanych dłużników,
•średniej kwoty faktury,
•częstotliwości zmiany odbiorców (dłużników),
•warunków płatności stosowanych przy sprzedaży w tym okresu
płatności faktur,
•ilości roszczeń zgłaszanych przez dłużników z tytułu rękojmi
i gwarancji.
Trzecim składnikiem kosztów jest prowizja płacona faktorowi za
przejęcie przez niego ryzyka niewypłacalności dłużników. Wysokość
tej prowizji również zależy od kosztów sprawdzenia wiarygodności
faktoranta i jego odbiorców.
Ustalając poziom ryzyka faktor bierze pod uwagę :
•koniunkturę w branży, w której działają odbiorcy,
•wiarygodność odbiorców (solidność płatniczą i stan prawno –
majątkowy),
•średni okres finansowania (kredytowania),
• stopień rozproszenia wierzytelności na poszczególnych dłużników,
•jakość wierzytelności mierzoną np. jako udział straconych wierzytelności w obrotach firmy,
•termin i sposób regulowania długów,
•możliwość zabezpieczania nabytych wierzytelności,
•charakter i rodzaj towarów objętych umowami sprzedaży.
Poza wymienionymi składnikami kosztów warto również zwrócić
uwagę na opłatę za czynności przygotowawcze przed zawarciem umowy faktoringowej. Opłata ta dotyczy:
•opracowania wniosków o podpisanie umowy oraz jej wzoru,
•opracowanie wniosku o przyznanie limitu.
W praktyce gospodarczej problem kosztów faktoringowych sprowadza się zatem przede wszystkim do rozwiązania dylematu, czy
wysokość przekazywanej przedsiębiorstwu (faktorantowi) kwoty za
sprzedane wierzytelności uzasadnia. Z ekonomicznego punktu wi-
16
dzenia wielkość potrąceń, o które faktor pomniejsza te wierzytelności.
Dlatego w każdym przypadku podpisywania umowy o faktoring ważne jest uwzględnienie kilu istotnych kwestii.
Po pierwsze, odsetki płacone faktorowi potrącane są od kwoty wierzytelności z góry (tzw. odsetki dyskontowe), przez co istnieje różnica między nominalną stopą procentową a stopą dyskonta w stosunku
rocznym. Przedstawia to wzór:
gdzie:
i – stopa dyskontowa,
d – stopa dyskonta.
PRZYKŁAD
Faktor, pobierając odsetki z góry proponuje przedsiębiorstwu stopę
dyskontową w wysokości 20% ( w umowach podawana jest stopa procentowa !). Nominalna stopa procentowa wyniesie zatem:
Przykład dowodzi, że podana przez faktorów stopa procentowa
wyraźnie zniekształca rachunek opłacalności.
Po drugie, wykorzystując rachunek dyskonta przy liczeniu kwoty dyskonta potrąconej przez faktora należy uwzględnić, że istnieją
w praktyce dwa warianty:
Pierwszy, uwzględniający odsetki proste
drugi, uwzględniający odsetki złożone (odwrotność dziennej kapitalizacji):
gdzie:
D – kwota dyskonta,
K – suma wierzytelności,
i – stopa procentowa
t – liczba dni finansowania
Kulisy faktoringu
17
PRZYKŁAD
(odsetki proste) – bez uwzględniania prowizji i opłat
Kwota wierzytelności
Liczba dni finansowania
Stopa dyskonta
Suma dyskontowa:
K = 10 000,t = 30
d = 20%
Faktor wypłaca przedsiębiorstwu 100% wierzytelności, pomniejszone o należne mu dyskonto:
10 000 – 166,66 = 9833,34
Firma otrzymuje kwotę 9833,34 zł., co stanowi nieco ponad 98%
wartości sprzedanej wierzytelności. Koszt tej transakcji wyniósł więc :
co w skali roku stanowi oprocentowanie:
Należy zauważyć, że w przypadku uwzględnienia w przykładzie
wysokości ponoszonych przez faktora prowizji i opłat, koszty znacznie
przekroczyłyby poziom 24%.
PRZYKŁAD
(odsetki kapitalizowane)
Kwota wierzytelności
Liczba dni
Stopa procentowa
Marża
200 000 zł.
56
21,04 %
2%
Stopa procentowa wyniesie więc 21,04 + 2,0 = 23,04 %
Suma dyskonta:
18
Faktorant otrzymuje 100% wierzytelności pomniejszonej o dyskonto i marżę, wynoszącą 0,2% wartości wierzytelności :
200 000 – 8 000 – 400 = 191 600 zł
Przedsiębiorstwo otrzymuje kwotę 191 600 zł, co stanowi 95,8%
wartości sprzedanej wierzytelności. Zatem koszt transakcji wyniósł:
Oprocentowanie w skali roku wyniesie zatem:
Po trzecie, analizując koszty faktoringu stale należy brać pod uwagę fakt potrąceń stosowanych przez faktora, pomniejszających wartość
sprzedanej wierzytelności. Różne sa metody liczenia tych potraceń, zaś
wśród częściej spotykanych warto wyróżnić następującą zależność:
p = po + m + o
gdzie:
p – potrącenia,
po – prowizja operacyjna,
m – marża faktoringowa,
o – odsetki.
1.prowizja operacyjna
po = W x a
W – wysokość wierzytelności
a – wielkość wyrażona w procentach, ustalana indywidualnie przez
faktorów.
2.marża (zróżnicowana w zależności od formy faktoringu)
•dla faktoringu bez regresu
m = 0,15% x K x r
Kulisy faktoringu
19
•dla faktoringu z prawem powrotnego przeniesienia wierzytelności
m = 0,1% x K x r
K – kwota nabywanej przez faktora wierzytelności,
r – liczba tygodni finansowania (ustalona indywidualnie przez faktora).
3.odsetki
gdzie:
% - stopa procentowa,
t – liczba dni finansowania nabywanej przez bank wierzytelności.
Z punktu widzenia przedsiębiorstw istotne jest, że nie wszystkie
elementy potrąceń odnoszone są do kwoty wierzytelności nabywanej
przez faktora. Prowizja operacyjna uwzględnia bowiem całą wierzytelność przedstawioną do wykupu.
Dokładna kalkulacja kosztów faktoringowych jest elementarną
kwestią przy podejmowaniu przez przedsiębiorstwo decyzji o związaniu się z faktorem . W przeciwnym razie może okazać się , że taki
sposób pozyskania środków pieniężnych jest niewspółmiernie wysoki wobec korzyści, jakie się tu uzyskuje. Rodzi się w związku z tym
pytanie, czy utrzymanie płynności finansowej za wszelką cenę służy
faktycznie stabilizowaniu kondycji finansowej firmy ?
Podsumowanie
Śledząc literaturę poświęconą faktoringowi nie trudno oprzeć się
wrażeniu, ze wielu autorów koncentruje się na zbawiennym wręcz
znaczeniu tej usługi w działalności przedsiębiorstwa. Nie można oczywiście odmówić rosnącego stale udziału obrotów faktoringowych na
rynku, dotyczących różnych branż.
20
Rysunek 1. Struktura obrotów faktoringowych według branż w 2011 r.
Źródło: Dane Polskiego Związku Faktorów
Czy rzeczywiście jednak jest tak dobrze ? Odpowiedź na to pytanie nie jest szczególnie trudna dokonując pobieżnej nawet analizy tego rynku w Polsce. Otóż okazuje się , że o ile zainteresowanie
faktoringiem wydaje się przynajmniej potencjalnie wysokie, sama
ilość umów jest mała, jeśli nie znikoma, biorąc pod uwagę ilość aktywnych przedsiębiorstw w Polsce, sięgająca dwóch milionów. Różne źródła przy tym podają absolutnie zróżnicowane wielkości,
wśród których dominuje pogląd, że z faktoringu w Polsce korzysta
nie więcej niż 10 000 przedsiębiorców. Zważywszy jednak na fakt,
że większość takich umów ma charakter jednorazowy, nie mamy
powodów do dumy. Poza tym te przedsiębiorstwa, które korzystają
z faktoringu są zainteresowane przede wszystkim jego zasadniczą
funkcją -finansową , zaś inne usługi występują praktycznie sporadycznie. Sami przedsiębiorcy zniechęcani są warunkami, jakie stawiają instytucje oferujące faktoring, np. wysoki limit obrotów, minimalne
wartości faktury, wymagania dotyczące dłużników.
Dokonując próby syntetycznego określenia przyczyn małej ilości umów faktoringowych nasuwa się jednoznaczna odpowiedź: koszty i znikoma wiedza przedsiębiorców na ten temat. Wszelkie badania,
w tym sondaże rynkowe potwierdzają , że firmy często po prostu nie
znają tej usługi, a jeśli już o niej słyszały, były to negatywne opinie.
Opinia taka kreowana jest w istotnym stopniu przez niechęć do ujawniania informacji dotyczącej przedsiębiorstwa i jego finansów oraz
Kulisy faktoringu
21
obawę utraty kontroli nad zarządzaniem należnościami. Pozostaje jedno wyjście – edukacja, ale skuteczna.
Bibliografia:
1.Kreczmańska – Gigol K., Windykacja należności, Difin, Warszawa 2011
2.Grzywacz J., Faktoring , Difin, Warszawa, 2005
3.Jonasz E., Faktoring jako jedna z metod finansowania przedsiębiorstwa na polskim
rynku finansowym, Promotor, Warszawa 2008,
SIDE FLATS OF THE FACTORING
Key words: financial markets, enterprises, outside capital, factoring
Summary
An interest in the factoring seems at least potentially high, very number of agreements is small, if not scanty, taking the quantity of active enterprises into consideration in Poland, reaching two million. Various sources in addition are giving
completely diversified sizes, amongst which the view that in Poland he is using the
factoring is dominating to no more than 10 000 of entrepreneurs. However having
considered the fact that the majority of such agreements has disposable character,
we don’t have sources of pride. Apart from that these enterprises which are using
the factoring are made interested above all in his fundamental function - financial,
whereas other services practically are occasionally appearing. Very discouraged
entrepreneurs are conditions institutions offering the factoring are putting which,
e.g. high limit of turnovers, the minimal invoice values, requirements concerning
debtors.
Making the attempt of synthetic determining the reasons for the paucity of agreements facktoring an unequivocal answer is arising: costs and the scarce knowledge of entrepreneurs to this subject. All examinations, including market surveys
they are confirming that companies don’t often simply know this service, and if
already heard about her, were these are negative opinions. Such an opinion is being
created in the significant degree by the dislike for the disclosure of information
concerning enterprise and his finances and anxiety of loss of the control over the
accounts receivable management. One outing remains - education, but effective.
22
Hubert Pawlak
Jacek Grzywacz
INWESTYCJE NA RYNKACH WSCHODZĄCYCH
POPRZEZ FUNDUSZE HEDGE DŁUGICH
I KRÓTKICH POZYCJI NA RYNKU AKCJI
NA PRZYKŁADZIE 2012 ROKU
Wstęp
Fundusze hedge od wielu lat są jednymi z kluczowych graczy na
światowych rynkach finansowych, aczkolwiek ich historia była zawsze
najbardziej związana z rynkami krajów rozwiniętych, w szczególności USA, Wielkiej Brytanii i w mniejszym stopniu Zachodniej Europy
kontynentalnej. Jednakże od kilku lat zaczęły powstawać fundusze
hedge zorientowane na inwestycje na giełdach rynków wschodzących. Ich powstanie dało inwestorom możliwości inwestycji na tych
rynkach jednocześnie zmniejszając ryzyko, które mierzone jest przez
zmienność (odchylenie standardowe). Wiele czynników złożyło się na
możliwość ich powstania m.in. wzrost obrotów na giełdach, powstanie
możliwości pożyczania akcji dla pozycji krótkich (obstawianie spadku
cen akcji), regulacje prawne itp.
1. Rozwój rynków finansowych w krajach rozwijających się
1.1. Wzrost liczby przedsiębiorstw
Aby lepiej zrozumieć, dlaczego nastąpił rozwój funduszy hedge na
rynkach wschodzących należy przyjrzeć się ewolucji rynków finansowych w krajach rozwijających się. Liczba przedsiębiorstw notowanych
na giełdach w tych krajach wzrosła średnio o 45%1 w przeciągu ostatnich dziesięciu lat. W styczniu 2001 roku liczba notowanych spółek na
giełdach w Hong Kongu, Chinach, Brazylii, Meksyku, Rosji, Indiach,
Obliczenia własne na podstawie danych z portalu Bloomberg bazujące o dane z Hong Kongu,
Chinach, Brazylii, Meksyku, Rosji, Indiach, Korei, Tajwanie i Afryce Południowej.
1
Inwestycje na rynkach wschodzących poprzez fundusze hedge długich i krótkich pozycji...
23
Korei, Tajwanie i Afryce Południowej wynosiła w sumie 9760 spółek2,
zaś w listopadzie 2012 roku liczba ta wynosiła 14248. Jednocześnie
znacznie wzrosły obroty na giełdach w krajach rozwijających się. (TABELKA Z ESG!!) W tym samym przedziale czasowym, w tych samych
krajach obroty giełdowe wzrosły 8,2-krotnie, przy czym w samych
Chinach wzrost był dziesięciokrotny. We wszystkich krajach zaliczanych do rynków wschodzących obroty wzrosły czterokrotnie od 2001
do 2011 roku (rysunek 1).
Rysunek 1. Obroty giełdowe na rynkach wschodzących w latach 2001-2011 (w bilionach USD)
Źródło: Emerging Markets Trade Association
1.2. Dominacja kapitału zagranicznego
Kolejną podstawową różnicą między właściwościami rynków finansowych w krajach rozwijających się dziś a przed laty była kwestia dominacji kapitału zagranicznego, który napływał z krajów
rozwiniętych w celu zysków na trendzie a nie na fundamentalnych
właściwościach przedsiębiorstw, jak dziś. Inwestorzy z krajów rozwiniętych (byli oni wówczas dominującymi i prawie jedynymi uczestnikami rynków finansowych) traktowali rynki wschodzące jako jedną
całość, bez rozróżnienia na kraje, sektory, czy specyficzne przedsiębiorstwa. Inwestycje na rynkach wschodzących uważane były za
najbardziej ryzykowne. Kapitał napływał, zatem poprzez fundusze
akcyjne oparte na indeksach giełdowych. Fundusze te były zarządzane przez amerykańskie, brytyjskie bądź inne zachodnie firmy
specjalizujące się w zarządzaniu kapitałem i oferujące przeważnie
szeroki wachlarz funduszy. Inwestorzy instytucjonalni i indywidu2
Portal Bloomberg
24
Hubert Pawlak, Jacek Grzywacz / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
alni korzystali z tych funduszy by inwestować w rynki wschodzące
i przeważnie inwestycje te były krótkoterminowe, oportunistyczne, gdy apetyt na ryzyko inwestorów był wysoki. W konsekwencji,
w momencie, gdy na rynkach pojawiały się oznaki paniki fundusze te
stawały się pierwszym źródłem gotówki dla inwestorów, którzy szybko wycofywali kapitał.
1.3. Wysoka zmienność cen akcji
Analizując przedział czasowy od stycznia 1990 do grudnia 1999 indeks MSCI Emerging Markets Index zyskał 128%, w tym okresie annualizowana stopa zwrotu wyniosła 8.6% z roczną zmiennością 23.9%,
czyli zdecydowanie większą zmiennością niż światowy indeks giełdowy MSCI World Index, którego zmienność wyniosła 14%3 . Rysunek
2 przedstawia wyraźnie różnice między zmiennością obu indeksów.
Jednocześnie widać, że stopa zwrotu z rynków wschodzących w porównaniu z ogólnoświatowymi rynkami (do których rynki wschodzące również są zaliczane) była w tym czasie niższa, gdyż indeks MSCI
World Index zyskał 150%4. MSCI Emerging Markets Index wyraźnie
załamał sie w latach 1997, 1998, podczas Kryzysu Azjatyckiego.
Rysunek 2. Skumulowana stopa zwrotu indeksów giełdowych MSCI Emerging Markets Index
(indeks rynków wschodzących) oraz MSCI World Index (indeks światowy) w latach 1990-1999.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z portalu Bloomberg.
3
Obliczenia własne na podstawie danych z portalu Bloomberg
4
Ibidem
25
Jednakże, patrząc na przedział czasowy od stycznia 2000 roku do
grudnia 2012 sytuacja się zmieniła. Rynki światowe reprezentowane
przez MSCI World Index przez analizowane 12 lat straciły -5.8%, annualizowana stopa zwrotu wyniosła -0.5%, a zmienność 16.6%5. W tym
samym czasie indeks rynków wschodzących MSCI Emerging Markets Index zyskał 116%, annualizowana stopa zwrotu wyniosła 6.1%,
zmienność jednakże nie uległa zmianie i wyniosła 24.1%6.
Rysunek 3. Skumulowana stopa zwrotu indeksów giełdowych MSCI Emerging Markets Index
(indeks rynków wschodzących) oraz MSCI World Index (indeks światowy) w latach 2000-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z portalu Bloomberg.
1.4 Konsument lokalny
Giełdy na rynkach wschodzących przed rokiem 2000-nym były
w dużej mierze zdominowane przez największe lokalne spółki zajmujące się wydobyciem surowców naturalnych, banki oraz firmy telekomunikacyjne. Obecnie zróżnicowanie jest zdecydowanie większe i liczba
przedsiębiorstw z sektora usług, których klientami są lokalni konsumenci, jest znacznie większa niż przed laty. Przykładowo indeks giełdy brazylijskiej Bovespa Index w styczniu 2001 roku w 95%7 składał sie
z przedsiębiorstw industrialnych t.j. firmy wydobywcze, metalurgicz5
Ibidem
6
Ibidem
7
Ibidem
26
ne, telekomunikacyjne, oraz wodociągowe. Jedynie 5% stanowiły firmy
obsługujące konsumentów lokalnych m.in. transportowe, produkujące
wyroby tytoniowe czy wyroby alkoholowe8. W lutym 2013 roku sytuacja ta jest inna i zmniejszył sie udział przedsiębiorstw industrialnych
do 75% indeksu Bovespa Index, podasz, gdy liczba przedsiębiorstw
w sektorach konsumenckich znacznie wzrosła, wzrósł tez ich udział
w indeksie. Do nowych spółek zalicza sie producentów żywności,
sprzedaż detaliczna, firmy zapewniające opiekę zdrowotna, producentów ubrań i obuwia, firmy zarządzające prywatnymi uniwersytetami
i inne9.
Od kilku lat, gdy obywatele krajów rozwijających sie zaczęli sie bogacić, powstały lokalne fundusze otwarte, oraz fundusze emerytalne,
rynki akcyjne zostały zdominowane przez inwestorów lokalnych. Inwestorzy zagraniczni wręcz unikają inwestycji w niektórych krajach
rozwijających się, ponieważ rynki akcji w tych krajach są drogie w porównaniu z innymi ze względu na wysoki udział inwestorów lokalnych w rynku. Polska zaliczana jest do tej kategorii przez inwestorów
zagranicznych. Ceny akcji w Polsce są niezmiennie wyższe od innych
krajów rozwijających się ze względu na duży udział lokalnych fundusz
inwestycyjnych oraz funduszy emerytalnych, które większość aktywów, zgodnie z wymogami prawnymi, Musą mieć zainwestowane na
lokalnym rynku akcji10
Jeszcze 10 lat temu kraje rozwijające się były postrzegane przez inwestorów głównie, jako źródło surowców naturalnych dla zachodnich
gospodarek oraz jako źródło taniej siły roboczej, która produkowała
proste i tanie wyroby z plastiku czy włókien tkanych. Obecnie sytuacja jest jednak inna; zasadniczo zmieniły się profile społeczeństw
i przede wszystkim stopień zamożności, a co za tym idzie, siła nabywcza ludności lokalnej. Przepaść pomiędzy krajami rozwiniętymi
a rozwijającymi się zaczęła stanowczo maleć. Dzięki temu pojawiły
się liczne możliwości inwestycyjne i liczni inwestorzy zorientowali
swoje inwestycje właśnie pod kątem wzbogacenia się lokalnego konsumenta. Z początku inwestycje te były czynione poprzez koncerny
międzynarodowe typu Nestle. Firma Nestle, z siedzibą w Szwajcarii,
ma dużą część swoich interesów w krajach rozwijających się. Dziś
43% obrotów koncernu pochodzi ze sprzedaży na rynkach wschodzących11. Tego typu inwestycje (jak Nestle) były atrakcyjne dla inwestorów giełdowych z bardzo wielu powodów. Mieli oni bowiem
pewność, że firma zarządzana jest zgodnie z interesem udziałowców,
8
Obliczenia własne na podstawie danych z portalu Bloomberg.
9
Ibidem
10
Rozmowa z Nick Barnes, zarządzającym funduszem Nevsky Fund Plc, 21.01.2013.
http://www.bloomberg.com/news/2013-02-14/nestle-reports-slowest-annual-sales-growth-inthree-years.html, 22.02.2013
11
27
zarząd jest doświadczony, ryzyko oszustwa minimalne, standardy
księgowości należą do najlepszych, a jurysdykcja prawna na wypadek konfliktów jest w Szwajcarii, gdzie sądownictwo jest niezależne
itp. Jednocześnie akcje Nestle są płynne. Jednakże z czasem i postępującym rozwojem krajów rozwijających się lokalne przedsiębiorstwa
również stały się atrakcyjnymi i bezpiecznymi inwestycjami, jednocześnie pozwalając na uzyskanie wyższych stóp zwrotu niż inwestycje
w międzynarodowe koncerny.
Zgodnie z tym, co zostało wcześniej powiedziane rynki wschodzące należą do rynków o stosunkowo wysokiej zmienności cen, co
historycznie wynikało z faktu, że kapitał na tychże giełdach był zdominowany przez inwestorów zagranicznych, którzy przeważnie byli
inwestorami krótkoterminowymi, oportunistycznymi. Te proporcje
dziś się zmieniły i giełdy te są w mniejszym stopniu zdominowane
przez inwestorów zagranicznych. Jednakże inwestorzy zagraniczni
wciąż stanowią kluczowa grupę graczy. Stopień korelacji między rynkami wzrósł w ostatnich latach w wyniku globalizacji mediów i informacji, stąd w XXI wieku informacje płynące z Ameryki Północnej
potrafią natychmiast wpłynąć na giełdy azjatyckie. Z tego też powodu
analizując dźwignie sterujące rynkami należy wziąć pod uwagę nie
tylko lokalne informacje, ale również globalne zdarzenia, które wpływają na wszystkie giełdy światowe.
2. Zachowanie rynków światowych w 2012 roku
2012 rok był dość nietypowym rokiem, zarówno dla giełd jak i funduszy hedge, ponieważ charakteryzował się sporą zmiennością cen
spowodowaną licznymi wiadomościami makroekonomicznymi ze
świata.
2012 był rokiem wzrostu akcji na rynkach wschodzących. Indeks
MSCI Emerging Markets Index zyskał 15.15% w ciągu roku.
Analizując wydajność giełd rynków wschodzących w 2012 roku
można wyodrębnić trzy fazy – dwie wzrostu i jedną spadków. Styczeń-luty był fazą wzrostową, podczas gdy marzec-maj charakteryzowały
się spadkami. Od czerwca do końca roku rynki wschodzące wzrastały.
Rok 2012 rozpoczął się dwoma miesiącami solidnych wzrostów na
giełdach światowych w tym na giełdach rynków wschodzących. Indeks giełdowy krajów rozwijających się MSCI Emerging Markets zyskał w styczniu 11.24% a w lutym 5.9%. Wzrosty były spowodowane
odwrotem sentymentu inwestorów po tym jak w grudniu 2011 Europejski Bank Centralny ogłosił Długoterminowe Operacje Refinansujące
28
(ang. long-term refinancing operation (LTRO))12, 13, 14, 15, 16. LTRO to instrument polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego (EBC)
polegający na udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym w celu
pobudzenia wewnątrzbankowego rynku pożyczek. Przed LTRO pożyczki międzybankowe były limitowany ze względu na brak zaufania
między bankami. Pożyczki od EBC w ramach LTRO są nisko oprocentowane, by były dla banków atrakcyjne1718.
Program LTRO dał sygnał inwestorom, że Europejski Bank Centralny zamierza uczynić wszystko, by Europejski system finansowy nie
przeszedł załamania, więc ryzyko upadku systemowego zostało wyeliminowane z rynku. To z kolei skłoniło inwestorów do podejmowania
większego ryzyka, czego głównym beneficjentem stały się światowe
giełdy. Rynki wschodzące zyskały najwięcej w tych miesiącach. W 2011
z kolei najwięcej straciły, gdyż inwestorzy wyprzedawali akcje z giełd
krajów rozwijających się orientując swoje inwestycje w bezpieczniejsze
aktywa. W 2011 indeks MSCI Emerging Markets Index stracił -20.4%,
podczas gdy indeks ogólnoświatowy MSCI World Index stracił jedyne
-4.9% w tym samym czasie, a Amerykański indeks pięciuset największych spółek S&P 500 Index zakończył rok na tym samym poziomie,
co go rozpoczął.
Wiadomości z Europejskiego Banku Centralnego nie były jedynym
bodźcem na rynkach. Na początku 2012 roku dane z USA byly również
pozytywne. W styczniu ukazały się grudniowe dane o rynku pracy
pokazujące, że w tym miesiącu przybyło 200 000 miejsc pracy a bezrobocie spadło do 8.5%19. W styczniu 2012 roku w USA przybyło 243
000 nowych miejsc pracy20, zarazem stopa bezrobocia spadła do 8.3%
z 8.5% w zaledwie miesiąc. Jednocześnie dane z listopada i grudnia
2011 roku były skorygowane na jeszcze lepsze. Luty był podobnym
Źródło: http://www.bankier.pl/wiadomosc/LTRO-klatwa-i-blogoslawienstwo-Europy-2493827.
html, 11.02.2013
12
http://biznes.onet.pl/reuters-ecb-zapowiada-operacje-refinansujace-skup-,18528,4872707,1,
news-detal, 11.02.2013
13
14
http://www.sobieski.org.pl/komentarz-114/, 11.02.2013
http://www.bankier.pl/wiadomosc/LTRO-klatwa-i-blogoslawienstwo-Europy-2493827.html,
11.02.2013
15
http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/debata/druga-pozyczka-ebc-moze-nie-byc-ostatnia/, 12.02.2013
16
Źródło: http://pokonac-rynek.pl/analiza-fundamentalna/analizy-historyczne/ebc-bohateremrynkow-2012-czyli-recepta-na-kryzys-w-strefie-euro/, 11.02.2013
17
Źródło: http://biznes.onet.pl/reuters-ecb-zapowiada-operacje-refinansujace-skup-,18528, 48
72707,1,news-detal, 12.02.2013
18
Źródło: http://www.bloomberg.com/news/2012-01-06/u-s-employment-situation-report-fordecember-text-.html, 12.02.2013
19
Źródło: http://www.nytimes.com/2012/02/04/business/economy/us-economy-added-243000
-jobs-in-january-unemployment-rate-is-8-3.html?_r=0, 12.02.2013
20
29
miesiącem. Liczba miejsc pracy wzrosła o 227 000 a stopa bezrobocia
pozostała bez zmian21.
Spokojniejsza sytuacja makroekonomiczna w USA i Europe spowodowała większe zainteresowanie inwestorów aktywami o większym stopniu ryzyka w tym akcjami krajów rozwijających się.
Napływ kapitału do funduszy akcyjnych rynków wschodzących
w pierwszych dwóch miesiącach roku był znaczny. Tylko w pierwszym tygodniu lutego do tego typu funduszy napłynęło USD 5.8 miliardów i był to ósmy z kolei tydzień napływu kapitału do funduszy.
W sumie do końca ósmego tygodnia 2012 roku napłynęło USD 17 miliardów. Dla porównania w roku wcześniejszym przez pierwsze osiem
tygodni z funduszy rynków wschodzących wypłynęło ponad USD 11
miliardów22.
W okresie od marca do maja 2012 sytuacja na rynkach światowych uległa zmianie. Pozytywne bodźce z pierwszych dwóch miesięcy roku przysłonięte zostały negatywnymi. W Europie narastała
niepewność zarówno odnośnie zbliżających się wyborów w Grecji
jak i stanu hiszpańskich banków. W USA dane z rynku pracy pogorszyły się, a w Chinach spadła produkcja przemysłowa. Indeks MSCI
Emerging Markets Index stracił w marcu -3.5%, w kwietniu -1.5%, zaś
w maju -11.7%.
Wybory parlamentarne w Grecji miały odbyć się na początku roku,
zostały jednak przesunięte na maj23. Protesty w Grecji powodowały
obawy inwestorów, że wygrają partie przeciwne wprowadzeniu koniecznych, niepopularnych reform, oraz że nie nastąpi redukcja wydatków rządowych m.in. na pomoc społeczną, przy jednoczesnym
zaostrzeniu ściągalności podatków. Społeczeństwo było wrogo nastawione przeciwko politykom, oskarżanym o korupcję i obarczanym odpowiedzialnością za kryzys w kraju24.
W kwietniu hiszpańskie banki miały problemy z pozyskaniem
kapitału. Koszty kapitału i dostęp do niego dla banków hiszpańskich
zmalał pomimo LTRO. Jednocześnie wymogi kapitałowe wzrosły. Wynikło to z obaw, co do wypłacalności Hiszpanii i możliwości spłaty
obligacji, których termin zapadalności się zbliżał25.
Źródło: http://www.bloomberg.com/news/2012-03-09/u-s-employment-situation-report-forfebruary-text-.html, 12.02.2013; oraz http://www.reuters.com/article/2012/03/23/usa-economy-newhomes-idUSL2E8EN10D20120323, 12.02.2013
21
Źródło: http://articles.economictimes.indiatimes.com/2012-02-13/news/31055248_1_marketequity-equity-funds-epfr, 13.02.2013
22
23
Źródło: http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-17673917, 13.02.2013
Źródło: http://www.reuters.com/article/2012/03/10/greece-elections-idUSL5E8EA06A20120
310, 13.02.2013, oraz http://www.irishtimes.com/newspaper/world/2012/0410/1224314566117.
html, 13.02.2013
24
Źródło: http://www.fitchratings.com/web/en/dynamic/articles/Spanish-Bank-Funding-Pressure
-Unlikely-to-Ease-Soon.jsp, 13.02.2013
25
30
Banki wykorzystały możliwości pożyczek od Europejskiego Banku
Centralnego poprzez program LTRO, jednakże rynek odebrał to jako
negatywną wiadomość potwierdzającą ich problemy26.
W Stanach Zjednoczonych opublikowane w kwietniu dane za marzec odnośnie rynku pracy wykazywały gorsze niż w pierwszych
miesiącach roku rezultaty. W marcu przybyło w USA jedynie 120 000
nowych miejsc pracy, w porównaniu do 200 000 szacowanych przez
ekonomistów i analityków. Stopa bezrobocia spadla do 8.2%, co było
pozytywnym wskaźnikiem, jednakże spadek ten zawdzięczany był
zmniejszającej się liczbie Amerykanów poszukujących pracy a nie
zwiększającej się ilości miejsc pracy27.
Jednocześnie w Chinach w kwietniu i maju wzrost produkcji przemysłowej był znacznie mniejszy niż wcześniej. Produkcja przemysłowa wzrosła o 9.3% w kwietniu i 9.6% w maju, co w porównaniu z ponad 20% w lutym było znaczącym spadkiem. Przywróciło to dyskusje
n.t. „łagodnego bądź twardego lądowania” chińskiej gospodarki i obawy, że znaczne spowolnienie wzrostu w Chinach może pociągnąć za
sobą spowolnienie większości gospodarek na świecie28.
W konsekwencji w/w obaw inwestorzy zaczęli wycofywać kapitał
z aktywów o wyższym stopniu ryzyka i alokować go w aktywa uważane za najbezpieczniejsze, czyli np. 10-cio letnie obligacje USA. Rysunek 4 przedstawiający rentowność 10-cio letnich obligacji USA wyraźnie potwierdza spadek rentowności, oznakę wyższego popytu.
Fundusze akcyjne rynków wschodzących stały się z kolei źródłem
odpływu kapitału, jako że klasyfikowane są jako najbardziej ryzykowne.
Ostatnia, trzecia faza roku charakteryzowała się wzrostami od
czerwca do grudnia na giełdach krajów rozwijających się. Inwestorzy
zareagowali pozytywnie na dwukrotne obniżki stóp procentowych
przez Chiński Bank Centralny oraz na obniżkę stóp procentowych przez
Brazylijski Bank Centralny. Jednocześnie ogólnoświatowe obawy przed
inflacją zelżały i rząd w Indiach rozpoczął wprowadzanie reform.
Indeks MSCI Emerging Markets Index zyskał przez ostatnie siedem
miesięcy w 2012 roku 16,5%.
Na początku czerwca Chiński Bank Centralny podjął decyzję obniżenia stóp procentowych o 0.25% co zaskoczyło uczestników rynku.
Celem obniżki było pobudzenie inwestycji poprzez obniżkę kosztów
kapitału29.
Źródło:
13.02.2013
26
http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2012/0413/breaking26.html,
Źródło: http://business.time.com/2012/04/06/u-s-economy-added-120000-jobs-in-marchmissing-estimates/, 21.02.2013
27
Źródło: http://www.alsosprachanalyst.com/economy/china-industrial-production-growth-reb
ound-slightly-in-may-2012.html, 21.02.2013
28
Źródło: http://www.china-briefing.com/news/2012/06/08/chinas-pbc-cuts-interest-rate-by-25-basis-points.html, 21.02.2013
29
31
Rysunek 4. Rentowność 10-cio letnich obligacji USA w 2012 roku
Źródło: portal Bloomberg
Zaledwie miesiąc później w lipcu, Chiński Bank Centralny ponownie zdecydował się na obniżkę stóp procentowych. Inwestorzy odebrali
to jako agresywny bodziec dla gospodarki ze strony Chin i dodatkowo
zachęciło ich do inwestowania kapitału30.
W sierpniu Brazylijski rząd uruchomił program budowy autostrad
i kolei o wartości 133 miliardów Real (USD 66 miliardów). Celem programu jest rozbudowa autostrad o kolejne 7500km oraz modernizacja
i rozbudowa kolei o 10 tyś km31.
3. Fundusze hedge na rynkach wchodzących
Fundusze hedge na rynkach wschodzących obecne są od wielu lat,
sięgając początków lat 90tych, jednakże ich obecność na tych rynkach
jest zdecydowanie większa od 2000 roku, od kiedy kraje rozwijające
się mają mniejszą inflację i stabilniejsze rynki finansowe. Jednocześnie
omówione charakterystyki rynku (większe obroty na giełdach i więcej uczestników rynków) pozwoliły na udział funduszy hedge w tych
rynkach. Najpopularniejsza strategia długich i krótkich pozycji na
rynku akcji (ang.: long/short equity) wymaga możliwości pożyczenia
akcji po krótkiej stronie portfela. W przeszłości w większości krajów
rozwijających się było to niemożliwe lub wręcz zabronione prawnie.
Źródło: http://www.fxstreet.com/fundamental/analysis-reports/flash-comment/2012/07/05/,
21.02.2013, oraz http://www.businessweek.com/articles/2012-07-05/chinas-surprise-rate-cut,
21.02.2013
30
Źródło: http://www.bnamericas.com/news/infrastructure/govt-launches-us657bn-highwayrailway-concessions-program1, 21.02.2013
31
32
Strategia długich i krótkich pozycji na rynku akcji pozwala funduszom na generowanie stop zwrotu jednocześnie, gdy ceny akcji wzrastają i gdy ceny akcji spadają. W odróżnieniu od klasycznych funduszy
inwestycyjnych fundusze hedge mogą przyjmować pozycje krótkie,
czyli obstawiać spadek papierów wartościowych. Typowy portfel
funduszu składa się z pozycji długich, czyli typowych dla zwykłego
funduszu akcyjnego pozycji, oraz krótkich, czyli pozycji, odnośnie,
których zarządzający spodziewa się spadku cen. Jednocześnie pozycje
krótkie stanowią zabezpieczenie przed nagłymi spadkami na rynkach,
gdyż generują pozytywne stopy zwrotu nawet w przypadku, gdy fundusz straci na długich pozycjach.
Taka struktura pozwala tym funduszom zmniejszyć zmienność ich
wyników w porównaniu z klasycznymi funduszami akcyjnymi i indeksami giełdowymi.
Tabela 1 przedstawia wyniki za 2012 rok zarówno indeksów giełdowych z rynków wschodzących, jak i indeksów funduszy hedge,
czyli indeksów uśredniających stopy zwrotu kilku funduszy hedge.
Dane z tabeli 1 udowadniają, że inwestycje poprzez fundusze hedge
znacznie zmniejszają zmienność stóp zwrotu, jednocześnie osiągając
podobne wyniki, co indeksy giełdowe. Ogólny indeks akcji rynków
wschodzących MSCI Emerging Markets Index w 2012 roku wygenerował stopę zwrotu 15.2%. Inwestor, który zainwestowałyby nie bezpośrednio w akcje będące składowymi indeksu, lecz w kilka funduszy hedge inwestujących na rynkach wschodzących, zyskałby 12% co
przedstawia indeks Eurekahedge Emerging Markets Long Short Equities Hedge Fund Index (indeks przedstawiający średnie stopy zwrotu
dla funduszy długich i krótkich pozycji na rynkach wschodzących).
Inwestycje w fundusze zatem przyniosły niższą stopę zwrotu, ale przy
o połowę mniejszym ryzyku, gdyż jak przedstawia tabela 1. analizowana zmienność MSCI Emerging Markets Index wyniosła 23.2%, zaś
funduszy hedge (Eurekahedge Emerging Markets Long Short Equities
Hedge Fund Index) 9.5%. Fundusze zapewniły mniejsze straty w miesiącach takich jak n.p. maj, kiedy MSCI Emerging Markets Index stracił
-11.7%, a fundusze hedge -5.2%.
Podobne wyniki można zauważyć patrząc na specyficzne regiony rynków wschodzących. W Ameryce Łacińskiej fundusze hedge przyniosły znacznie wyższe stopy zwrotu niż ogólne indeksy giełdowe. Fundusze hedge na podstawie indeksu Eurekahedge
Latin American Long Short Equities Hedge Fund Index zyskały 13.1%
podczas, gdy indeks giełd Ameryki Łacińskiej zyskał 5.4%. Sukces funduszy hedge zawdzięczany jest ich specjalizacji w doborze akcji zarówno po stronie długiej jak i krótkiej portfela, jako że
w 2012 roku giełdy Ameryki Łacińskiej charakteryzowały się znaczną
rozpiętością między cenami akcji, a analiza fundamentalna przedsię-
33
biorstw przynosiła największe rezultaty. Przykładowo w Brazylii było
wiele spółek, które zyskały ponad 100% w 2012 roku, podczas gdy inne
przyniosły negatywne stopy zwrotu. Pomimo wyższych stóp zwrotu
wyniki funduszy hedge charakteryzowały się mniejszą zmiennością
5.5% podczas gdy indeks akcyjny MSCI zmiennością 22%. Maj 2012 roku
jest ponownie przykładem jak fundusze hedge ochraniają kapitał: fundusze hedge straciły -2.6% podczas gdy indeks akcji MSCI stracił -13.5%.
4. Zachowanie funduszy hedge w 2012 na przykładach
Skyline UCITS Fund
Skyline UCITS Fund jest funduszem hedge operującym w ramach
struktury prawnej UCITS, zarządzanym przez Geoff-a Bamber, który
przed założeniem Skyline był analitykiem w funduszu Nevsky, oraz
David-a Tovar który był analitykiem w BoA Merrill Lynch.
Skyline w 2012 osiągnął stopę zwrotu 25%, podczas gdy indeks
MSCI Emerging Markets Index zyskał 15.2%. Osiągnięty wynik funduszu zrealizowany został przy zmienności 11.1%, znacznie mniejszej
w porównaniu z indeksem, którego zmienność wyniosła 23.2%.
Fundusz zarobił zarówno na pozycjach długich jak i krótkich. Z pośród długich pozycji największe zyski uzyskał z inwestycji w Estacio,
brazylijskiego operatora prywatnych uniwersytetów, Dogus, turecki
konglomerat, oraz Dufry, szwajcarska firmę operującą sklepy bezcłowe
na lotniskach głownie w Ameryce Łacińskiej.
OCCO Eastern European Fund
OCCO Eastern European Fund jest funduszem hedge specjalizującym sie w inwestycjach na rynkach Europy Środkowowschodniej.
Fundusz zarządzany jest przez Andy Wiles, którzy był inicjatorem powstania funduszu w 2002 roku i był jego zarządzającym od początku.
Wcześniej w swojej karierze Andy Wiles zarządzał funduszami klasycznymi zorientowanymi na rynki wschodzące.
OCCO Eastern European Fund w 2012 roku osiągnął stopę zwrotu
7%, czyli o 5% niższą od indeksu giełdowego MSCI Emerging Markets
Eastern Europe Index który zyskał 13%. Annualizowana zmienność
funduszu wyniosła zaledwie 3.1% podczas gdy indeksu 31.7%. Patrząc
pod katem ryzyka, wyniki funduszu OCCO są bardziej atrakcyjne
gdyż zapewnił ochronę kapitału n.p. w maju indeks strącił -20.5% podczas gdy fundusz OCCO zaledwie -0.9%. Z kolei w miesiącach takich
jak styczeń kiedy indeks zyskał 14.6%, fundusz zyskał 2.1%.
Fundusz OCCO korzysta ze strategii długich i krótkich pozycji na
rynku akcji, które łączy w pary t.j. zarządzający szuka przedsiębiorstw
w tym samym sektorze by zainwestować po stronie długiej oraz krótkiej. Przykładowe pary, które w 2012 przyniosły zyski:
34
•Długa pozycja: Dixy (rosyjska siec handlowa), krotka pozycja: X5
(rosyjska siec handlowa)
•Długa pozycja: Eurocash (polski dystrybutor), krotka pozycja:
Tauron (dystrybutor energii)
•Długa pozycja: Norilsk Nickel (rosyjska firma wydobywcza niklu),
krotka pozycja: Raspadskaya (rosyjska firma wydobywająca węgiel)
Tree Line Asia
Tree Line Asia Fund jest funduszem hedge specjalizującym sie
w inwestycje na rynkach Azjatyckich. W 2012 roku zarobił on 19.9%
podczas gdy indeks MSCI Asia ex Japan Index zyskał 19.4%. Wyniki są
bardzo podobne, jednakże fundusz osiągnął te wyniki ze zmiennością
15.3%, podczas gdy indeks ze zmiennością 24.4%. Fundusz Tree Line
zyskał na pozycjach długich 34% w przeciągu roku, podczas gdy pozycje krótkie przyniosły -7.5% strat, jednakże pomogły one zmniejszyć
zmienność. Inne straty wynikły z różnic kursów walut oraz wydatków na opcje i swapy. Fundusz zarobił najwięcej na długich pozycjach
w Samsung-u, United Breweries, firmie produkujące piwo i inne alkoholowe produkty w Indiach, oraz Mayora Indah, indonezyjskim
przedsiębiorstwie wytwarzającym cukierki.
Podsumowanie
Pomimo różnych opinii na temat funduszy hedge w świecie finansów, udowadniają one wciąż, że stanowią atrakcyjną alternatywę
dla klasycznych funduszy akcyjnych. Ich główną zaletą jest możliwość ochrony kapitału przed nagłymi spadkami na giełdach. W 2012
roku maj był miesiącem kiedy pod wpływem makroekonomicznych
czynników globalnych nastąpiły znaczące spadki na giełdach światowych. Rynki wschodzące, zarówno w Azji, Ameryce Łacińskiej, Europie Wschodniej i Afryce straciły ponad -10%. W tym samym czasie
fundusze hedge były w stanie ochronić kapitał klientów i zminimalizować straty do zaledwie kilku procent bądź mniej. Bogacenie się
konsumenta w krajach rozwijających się oraz powiększająca się klasa
średnia pozwoliły lokalnym przedsiębiorstwom na rozwój i z czasem
notowanie na giełdach dając atrakcyjne możliwości inwestycyjne. Poprzez identyfikację najlepszych przedsiębiorstw fundusze hedge mogą
osiągać wyniki wyższe niż indeksy giełdowe czy fundusze klasyczne;
zarabiają one również na pozycjach krótkich czyli obstawianiu spadku
akcji przedsiębiorstw o niskiej jakości.
4.2
5.9
4.3
10.7
3.7
12.5
6.4
14.6
Eurekahedge Asia ex Japan Long
Short Equities Hedge Fund Index
MSCI Asia ex Japan Index
Eurekahedge Latin American Long
MSCI Emerging Markets Latin
America Index
Eurekahedge Eastern Europe & Russia Hedge Fund Index
MSCI Emerging Markets Eastern
Europe Index
Źródło: portal Bloomberg, 20.02.2013
5.9
11.2
MSCI Emerging Markets Index
8.5
4.6
5.1
2.7
4.0
4.6
Lut
Eurekahedge Emerging Markets Long
Sty
-5.1
-1.9
-3.5
0.5
-3.2
-2.4
-3.5
-1.9
Mar
-3.1
-1.9
-4.5
0.2
-0.1
-0.4
-1.5
-0.5
Kwi
-20.5
-10.0
-13.5
-2.6
-10.0
-4.3
-11.7
-5.2
Maj
10.3
1.6
3.8
0.8
2.5
-0.3
3.4
0.5
Cze
1.6
0.4
Lip
1.1
1.6
1.3
0.9
2.2
-0.2
Tabela 1. Miesięczne, roczne wyniki indeksów funduszy hedge oraz indeksów giełdowych.
1.9
-0.3
-0.7
1.3
-0.8
0.7
-0.5
0.5
%
Sie
5.6
2.7
3.8
0.8
6.8
3.9
5.8
3.1
Wrz
2.8
-1.1
-0.8
1.3
-0.3
1.3
-0.7
1.0
Paź
0.2
2.0
-1.8
0.2
2.7
1.8
1.2
2.1
Lis
6.3
3.7
6.1
2.7
3.1
3.5
4.8
3.4
Gru
13.2
6.7
5.4
13.1
19.4
12.2
15.2
12.0
2012
31.7
14.6
22.0
5.5
24.4
9.4
23.2
9.5
Zmienność
annualizowana
35
36
INVESTMENTS ON EMERGING MARKETS THROUGH HEDGE FUNDS OF LONG
AND SHORT POSITIONS ON THE SHARE MARKET ON THE EXAMPLE OF 2012
Key words: financial markets, emerging markets, investments, funds hedge, share
indices
Summary
In spite of various opinions about funds hedge in the financial world, they are proving still that they constitute an attractive alternative for classical equity funds.
A possibility of the safeguard of capital against dips is their major advantage on
stock exchanges. In 2012 the May was a month when under the influence of macroeconomic global factors significant falls took place on world stock exchanges.
Emerging markets, both in Asia, Latin America, Eastern Europe and Africa lost
over the -10%.
In the same time funds hedge were able to protect capital of customers and to minimize losses up to the only a few per cent or less. Growing rich of consumer in developing countries and expanding middle class let local companies to the development and with time giving taking down on stock exchanges attractive investment
possibilities. Through the identification of the best enterprises funds hedge can
achieve results higher than share indices or classical funds; they are also earning on
short positions i.e. betting on the fall in the share of enterprises low-class.
37
Łukasz Marecki
ZMIANY W GOSPODARCE I ICH WPŁYW
NA WZROST WARTOŚCI SPÓŁEK
Uwagi wstępne
Zmiany w gospodarce z punktu widzenia wpływu na wzrost wartości spółek możemy rozpatrywać w kontekście czynników makro
otoczenia, czynników podstawowych i wspomagających zmiany koncepcji funkcjonowania spółki.
Czynniki makro otoczenia, zazwyczaj definiowane jako niezależne
od spółki, bez postrzegania związków synergetycznych, sprowadza
się zazwyczaj w literaturze przedmiotu a w tym w enuncjacjach prasowych do zagadnień związanych z:
•z jednej strony liberalizacją otwierających się gospodarek narodowych a z drugiej z powstawaniem relatywnie silnych ugrupowań
regionalnych,
•instytucjonalnych zmian właścicielskich w tym fuzji i przejęć
spółek,
•wzrostem znaczenia i zmian inwestorskich na rynkach kapitałowych,
•dominującej metody oceny rezultatów spółek związanej z analizą
wolnych przepływów pieniężnych.
Czynniki podstawowe zmian funkcjonowania spółki enumerowane są następująco:
•tworzenie wartości nie jest głownie związane z posiadaniem
i wykorzystywaniem w procesie produkcji i sprzedaży aktywów
materialnych,
•dążenie do bezwzględnego zwiększania wartości spółki związane jest m. in. z wykorzystywaniem w szerokim zakresie metody
outsourcingu we wszystkich płaszczyznach jej funkcjonowania,
•wprowadzenie i rozwój nowych technologii w tym w szczególności informatycznych, umożliwiających tworzenie nowych podstaw budowania wartości spółki poprzez zmianę relacji z klientami ( ostatecznymi odbiorcami),
Łukasz Marecki / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
38
Do czynników wspomagających zalicza się zwyczajowo:
•kapitał marek, znaków towarowych oraz ludzki, bezpośrednio
związane z budowaniem wartości (dla) klienta,
•wartość spółki to wartość w aspektach: teoretycznym, normatywnym i praktycznym, związana z kreowaniem wartości dla akcjonariuszy i interesariuszy i zarządzania wartością spółki,
•zgodnie z Capital Asset Pricing Model akcjonariusze i interesariusze mogą oczekiwać masy i stopy zysków kapitałowych nie tylko związanej wprost i wyłącznie ze stopą procentową ale również
z premią od ryzyka, mierzoną współczynnikiem beta,
•zarządzanie wartością spółki to m.in. stałe przeprowadzania
zmian dostosowywania perspektywę wewnętrznej funkcjonowania spółki ( np. EBITDA, FCFF) do perspektywy zewnętrznej, tj.
wymogów rynku kapitałowego.
Tabela 1. Trendy zmian
Wczoraj i dziś
Wartość akcji
Wielkość sprzedaży
Dochód na akcję
Dziś i jutro
Wartość akcji
Wielkość sprzedaży
Dochód na akcję
Przepływy pieniężne
Wolne przepływy pieniężne
Wartość ogółem dla akcjonariusza i interesariusza
Ekonomiczna wartość dodana
Miary wybrane
Satysfakcja/ wartość dla klienta
Satysfakcja dla personelu
Ochrona środowiska naturalnego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Szablewski, Zmienność rynków a wartość przedsiębiorstw, Poltext, Warszawa 2010.
1. Wyzwania biznesowe dla spółek w najbliższych
12 miesiącach
Bez względu na sformułowania o spowolnieniu gospodarczym,
kryzysie gospodarczym czy też obronie „ zielonej wyspy” sądzę ( biorąc pod uwagę liczne naukowe i publicystyczne formułowane opinie),
że przed zarządami i właścicieli funkcjonujących w polskiej gospodarce spółek, stoją następujące problemy, tzn. syntetycznie formułując jak:
a)tworzyć wygrywające strategie, które uwzględniają realia obecnych, konkurencyjnych rynków? Czy poprzez:
•tworzenie nowych strategii/kierunki rozwoju spółek,
•budowanie zaangażowania pracowników,
39
•zwiększenie innowacyjności spółki,
•inne strategie?
b)sprostać konkurencji? Czy poprzez:
•obniżkę cen,
•szybszy rozwój nowych produktów, usług
•budowanie barier utrudniających wejście nowych konkurentów
na rynek,
•inne działania?
c)biorąc pod uwagę metodologię modeli wzrostu wartości spółki
wybrać (jakie kryteria) metodę wzrostu wartości danej spółki?
Czy poprzez:
•wzrost organiczny,
•fuzje i przejęcia,
•inne metody?
d)wyznaczyć, biorąc pod uwagę kryterium efektywności ekonomicznej, czynniki rozwoju nowych rynków zbytu? Czy poprzez
zaliczenie do nich (uwzględnienie):
•wielkość i tempa wzrostu rynku(ów) i jego (ich) segmentów,
•uwzględnienia bliskość do rynków,
•pomiaru siły lokalnej konkurencji,
•innych elementów?
2. Najważniejsze trendy zmian
Wydaje się, że do najistotniejszych działań, zgodnie z badaniami teoretycznymi i zaleceniami co do kierunków skutecznych działań, dla budowy wzrostu wartości spółki w długiej perspektywie zaliczyć można:
•maksymalizację wolnych przepływów gotówki dla spółki (FCFF)
w długiej perspektywie zgodnie z konstatacją, iż spółka poprawiając wielkość wolnej gotówki prowadzi do wzrostu wartości
rynkowej spółki i odwrotnie,
•porównywanie – w tendencji – poziomu średnio ważonego kosztu kapitału ( WACC) z planowaną i realizowaną stopą zwrotu ze
średniego poziomu zainwestowanego kapitału ( własnego i obcego, tj. ROAIC),
• kreowanie wartość dla akcjonariuszy i interesariuszy przy ROAIC > WACC, a nie poprzez ROAIC < WACC czyli konsumowania
dostarczanego spółce przez akcjonariuszy i pożyczkodawców kapitału a w związku z tym obniżanie jej wartości oraz nie poprzez
ROAIC = WACC czyli realizację strategii neutralna spółki z punktu
widzenia kreowania wartości dla akcjonariuszy i interasariuszy,
•kreowanie wartości dla akcjonariuszy i interesariuszy biorąc pod
uwagę jej proporcjonalny wzrost względem rosnących wartości
klientów,
40
•optymalizację struktury kapitału i polityki wypłat dywidendy
w różnych formach,
•relacje inwestorskie i strategię budowania trwałego zaufania społecznego do spółki opartego na przestrzeganiu podstawowych
wartości spółki,
•efektywnego wykorzystywanie nowych, niematerialnych źródeł
wartości współczesnego przedsiębiorstwa, zwłaszcza kapitału intelektualnego, kapitału klientów, kapitału organizacyjnego, kapitału informatycznego oraz kapitału relacji.
1.Formułując w syntetyczny sposób ogólnie znane kierunki zmian
należy uzupełnić prowadzone rozważania o dwie następujące
kwestie: prymat interesu akcjonariuszy czy też zrównoważony
układ akcjonariusze - interesariusze?:
a)dlaczego prymat interesu akcjonariuszy?
•kreowana przez spółkę wartość dla akcjonariuszy jest najlepszym ze znanych mierników rezultatów jej działalności1.
Umożliwia porównywanie wielkich, średnich i małych spółek w globalnej gospodarce,
•akcjonariusze korzystają z wytworzonej wartości jako ostatnia
grupa interesu: po pracownikach ( wynagradzanych za pracę);
dostawcach ( po zapłacie za dostarczone surowce, materiały czy
urządzenia); pożyczkodawcach ( uzyskujących spłatę odsetek
i udzielonych pożyczek oraz kredytów); władz lokalnych
i centralnych ( po zapłacie należnych opłat i podatków), i krajów o niższych stopach zwrotu z zaangażowanego kapitału
do firm i krajów o wyższych ( realnie i potencjalnie w przyszłości) wyższych stopach zwrotu z uwzględnieniem poziomów ryzyka. Firmy, które nie potrafią uzyskiwać satysfakcjonującego poziomu zwrotu na kapitale są skazane na jego
odpływ do konkurencyjnych spółek i utratę perspektywy
rozwojowej,
•realizowana przez spółkę strategia wzrostu wartości przyciąga najzdolniejszych menadżerów do pracy w firmie. I odwrotnie, gdy rynki kapitałowe nisko wyceniają spółkę, to
łatwo może ona zostać przejęta, zaś główni menadżerowie
w pierwszej kolejności zostaną zwolnieni,
•wysoka wycena spółki przez rynek kapitałowy wzmacnia
pozytywny stosunek akcjonariuszy do spółki i jej menadżerów, a także sprzyja realizacji dalszych planów rozwojowych,
w tym pozyskania nowego kapitału niezbędnego dla rozwoju,
•maleje niebezpieczeństwo niepożądanego przejęcia lub niechcianej fuzji, dzięki czemu kierownictwo firmy może kontynuować zatwierdzoną strategię,
1
A. Rappaport, 1999
41
•gdy rosną wyceny rynku kapitałowego menadżerowie poszerzają własną swobodę w formułowaniu i realizacji długoterminowych planów strategicznych,
•rosnąca wartość rynkowa spółki sprzyja pełniejszemu wywiązywaniu się spółki ze swej odpowiedzialności społecznej.
b)dlaczego zrównoważony układ relacji akcjonariusze vs interesariusze
•mamy do czynienia nie tylko ze wzrostem znaczenia i wpływu na przedsiębiorstwa akcjonariuszy i pozostałych interesariuszy, ale także z koniecznością zapewnienia zgodnej koegzystencji i trwałej równowagi między różnymi interesami
jednostek, grup, organizacji, lokalnych i centralnych organów
administracji,
•w długim wymiarze czasu właścicielem rynku kapitałowego
jest społeczeństwo. To właśnie fundusze emerytalne i fundusze ubezpieczeniowe, gromadzące oszczędności ludności
posiadają przeszło 60% całego rynku akcji w krajach rozwiniętych. Stały się one na przestrzeni minionych 30 lat głównym nabywcami obligacji państwowych oraz obligacji i akcji
spółek kapitałowych. Ich główny problem polega nie tylko na
gromadzeniu oszczędności emerytalnych i ubezpieczeniowych od ludności, ale przede wszystkim na takim ich przekształceniu w majątek finansowy aby zaspokoić potrzeby
wypłat rosnących świadczeń emerytalnych pokolenia powojennego wyżu demograficznego,
•“gra, w której bierzemy udział u progu nowego stulecia, nosi
miano przyspieszonego kreowania zamożności. Dopóki jednak większość funduszy emerytalnych, działających zarówno
w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, nie skoncentruje – w interesie swoich członków – wysiłków na kreowaniu
wartości dodanej, dopóty nie będziemy mogli mówić o spełnieniu się scenariusza przyspieszenia. W erę kapitalizmu funduszy emerytalnych dopiero zaczęliśmy wkraczać”2
•gdy zatem menedżerowie podejmują strategiczne czy operacyjne decyzje dotyczące spółki, to wpływają bezpośrednio na
poziom i jakość życia oszczędzających obywatel,
•procesy globalizacji i otwarty rynek poszerzają możliwości
wyboru współpracowników, klientów, partnerów handlowych oraz zmniejszają utrwalane w przeszłości poczucie lojalności. Dostawcy stają się mniej uzależnieni od dotychczasowych klientów. Klienci mają szersze możliwości nabywania
pożądanych towarów, także z wykorzystaniem internetu i na
giełdach towarowych,
2
Ambachtsheer, Keit,P; Ezra, D.Don: 2001, s.24-25,
42
•spółki postrzegają coraz silniej różnego rodzaju interesariuszy jako oferentów niezbędnych dla przedsiębiorstwa zasobów i poszukiwanych partnerów strategicznych. O ile korzystne relacje z akcjonariuszami sprzyjają ich pozyskaniu do
sfinansowania nowych projektów zapewniających ekspansję
firmy, o tyle dobre relacje z dostawcami i klientami pozwalają z dużym poczuciem bezpieczeństwa realizować strategię
przejęć i akwizycji nowych spółek.
Podsumowanie
Prezentowane rozważania zebrane na podstawie licznych publikacji w formie zapisu punktowego, zgodnie z zamiarem autora,
mają za zadanie umożliwienie skoncentrowania prowadzonej dyskusji na najbardziej istotnych, zdaniem autora, kwestiach związanych
z istotnym podwyższeniem tempa rozwoju gospodarczego Polski
w kontekście wyzwań europejskich i światowych.
Bibliografia:
1.Bień W., Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2011.
2.Black A., Wright Ph., Bachman J.E., Davis J., Search of Shareholders Value. Managing the drivers of performance, London 1998.
3.Gorczyńska M., Znaniecka K., Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, SKwP,
Warszawa 2006.
4.Hawawini G., Viallet C., Finanse menadżerskie, PWE, Warszawa 2007.
5.Janik W., Zarządzanie finansowe w przedsiębiorstwie, Politechnika Lublin 2011.
6.Keith P. Ambachtsheer, Don Ezra D., Fundusze emerytalne – jak efektywnie pomnażać majątek ich członków, przekład Andrzej W. Przybylski, Oficyna Ekonomiczna Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001.
7.Szablewski A, Zmienność rynków a wartość przedsiębiorstw, Poltex, Warszawa
2010.
8.Szablewski A., Pniewski K., Bartoszewicz B., Value Based Management, koncepcje
narzędzia, Poltex, Warszawa 2008.
9.Zadora H., Wycena przedsiębiorstw w teorii i praktyce, SKwP, Warszawa 2005.
CHANGES IN THE ECONOMY AND THEIR IMPACT
ON THE GROWTH OF COMPANIES
Key words: economy, financial markets, value of companies, financial management
Summary
Presented collected deliberations based on numerous publications in the form, according to the intention of the author, have a spot record for the task enabling to
concentrate had discussion on most essential, with opinion of the author, issues
associated with significant increasing the pace of the economic development of Poland in the context of the challenges European and world.
43
Joanna Cecelak
OUTSOURCING JAKO ŹRÓDŁO
ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTWA
Wprowadzenie
Podstawowym problemem przedsiębiorstw w dobie światowego
kryzysu finansowego staje się utrzymanie płynności finansowej. Duża
zmienność warunków rynkowych wymusza na przedsiębiorstwach
konieczność dopasowywania się do zmian, które zapewnią ciągłość
prowadzonej działalności1. Jednym ze sposobów szukania oszczędności w przedsiębiorstwach jest outsourcing, polegający na wydzieleniu
w całości lub w części pewnych zadań, funkcji i procesów, które są
niezbędne do prawidłowego funkcjonowania przedsiębiorstwa, ale
nie stanowią jego podstawowej działalności. Rozwiązanie to pomaga
zmniejszyć koszty działalności operacyjnej, przy jednoczesnym podniesieniu jakości i skuteczniejszej kontroli oraz daje możliwość skupienia się na działalności podstawowej.
Artykuł przedstawia definicyjne ujęcie outsourcingu, obszary,
w których istnieje możliwość jego zastosowania, korzyści i zagrożenia
płynące z wydzielenia pewnych obszarów i przekazanie ich zewnętrznemu podmiotowi oraz analizę rynku outsourcingu w Polsce w 2012 r.
1. Outsourcing w teorii
Światowy kryzys finansowy zmusza wiele przedsiębiorstw do poszukiwania drastycznych oszczędności oraz optymalizacji i racjonalizacji kosztów operacyjnych. Narzędziem istotnie wspomagającym
politykę przedsiębiorstw nastawionych na dodatni wynik finansowy
w dobie kryzysu, staje się coraz częściej outsourcing.
Pojęcie outsourcingu pochodzi z języka angielskiego i jest skrótem
J. Brzeziński, A. Jabłońska, Outsourcing usług windykacyjnych [w]: J. Grzywacza, S. Kowalskiego
(red.), Gospodarka rynkowa w warunkach kryzysy, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Płocku, Płock 2012, s. 164.
1
44
Joanna Cecelak/ Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
trzech słów outside-resource-using, co można przetłumaczyć jako korzystanie ze źródeł zewnętrznych2. Metoda zlecania zadań niezbędnych
do funkcjonowania przedsiębiorstw poza jej głównym zadaniem branżowym była stosowana od dawna. Nazwa outsourcingu zaczęła obowiązywać pod koniec lat 70-tych ubiegłego wieku3.
W literaturze definicje outsourcingu są znaczeniowo zbliżone.
Ogólnie można stwierdzić, że termin ten określa zlecenie w całości lub
w części pewnych procesów niezbędnych do funkcjonowania przedsiębiorstwa, podmiotowi zewnętrznemu.
M. Alesander i D. Young outsourcing definiują jako „proces wydzielenia określonych obszarów, funkcji z działalności organizacji w celu
podniesienia jej efektywności”4.
Według M. Kłos „outsourcing jest pojęciem złożonym i składa się
z dwóch elementów. Pierwszy jest formą przedsięwzięcia, w którym
następuje przekazanie określonego obszaru zewnętrznemu dostawcy, natomiast drugi dotyczy długookresowej współpracy partnerskiej
z jednostką zewnętrzną. W związku z tym, outsourcing należy traktować jakoś proces”5.
Również M. Trocki podkreśla, że outsourcing jest działaniem strategicznym, o długoterminowym oddziaływaniu. Na podstawie analizy określeń outsourcingu funkcjonujących w literaturze, definiuje go
jako: „przedsięwzięcie, polegające na wydzieleniu ze struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa macierzystego realizowanych przez nie
funkcji i przekazaniu ich do realizacji innym podmiotom gospodarczym”6.
L. R. Dominguez wskazuje, że „outsourcing polega na praktyce wynajmowania kompetencji organizacji zewnętrznych w celu zajmowania się przez nią zadaniami i zarządzania zespołami firmy zlecającej,
które nie mieszczą się w jej głównym obszarze działalności. Jest to także jedna z metod powiększenia liczebności personelu bez dodawania
kogokolwiek do stanu osobowego organizacji”7.
W niniejszym opracowaniu termin „outsourcing” będzie utożsamiany
z przedsięwzięciem polegającym na wydzieleniu całości lub części
zadań, funkcji i procesów niezbędnych do funkcjonowania własnego
przedsiębiorstwa i przekazaniu ich do realizacji wyspecjalizowanym
2
K. Orzechowska-Przybyła, System usług zewnętrznych, Gazeta MSP, Nr 7-8(87-88)/2009, s. 28-29.
Ogólnopolskie Badanie Rynku Outsourcingu 2012, Randstad Payroll Solutions, Warszawa 2012,
s. 16-17.
3
4
M. Alexander, D. Young, Strategic Outsourcing, Long Range Planning, 1996, Vol. 29, No. 1, s. 117.
5
M. Kłos, Outsourcing w polskich przedsiębiorstwach, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2009, s. 35.
M. Trocki, Outsourcing. Metoda restrukturyzacji działalności gospodarczej, Wyd. PWE, Warszawa
2001, s. 13-15.
6
L. R. Dominguez, Outsourcing krok po kroku dla menadżerów, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s. 25.
7
45
podmiotom zewnętrznym, w celu zmniejszenia kosztów oraz poprawy szeroko rozumianej efektywności przedsiębiorstwa.
Warto jednak zaznaczyć różnicę pomiędzy outsourcingiem a zwykłym zleceniem. Outsourcing powoduje konieczność zmiany systemu
wokół zasadniczej działalności i prowadzi do nawiązania długoletniej
współpracy z wyspecjalizowanym podmiotem outsourcingowym. Jest
to układ partnerski, w którym obie strony muszą czerpać korzyści, nie
zaś relacja dostawca – odbiorca8.
Istotne jest również rozróżnienie outsourcingu od kooperacji, gdyż
w przypadku przedsiębiorstwa przeniesienie funkcji na wyspecjalizowany podmiot outsourcingowy nie zwalnia go z odpowiedzialności
prawnej i ekonomicznej. Natomiast przy kooperacji, odpowiedzialność
podmiotów może być rozłożona zgodnie z warunkami zawartymi
w umowie9.
W literaturze i publikacjach można spotkać wiele rodzajów outsourcingu10:
•ze względu na sytuację ekonomiczną przedsiębiorstwa wyróżniamy outsourcing naprawczy, dostosowawczy, rozwojowy,
•ze względu na funkcje przedsiębiorstwa można rozróżniać outsourcing podstawowy, pomocniczy lub kierowniczy,
•ze względu na powiązania przedsiębiorstwa z outsourcingowym
partnerem wyróżniamy outsourcing wewnętrzny i zewnętrzny.
M. Trocki zaproponował podział outsourcingu ze względu na rodzaj powiązań łączących zleceniobiorcę i zleceniodawcę. Według tego
podziału wyróżniamy outsourcing kontraktowy i kapitałowy11.
Jednak podstawowym rodzajem outsourcingu jest podział ze
względu na rozmiar obszaru, jaki zostaje wydzielony z przedsiębiorstwa i przekazany podmiotowi zewnętrznemu. Tu możemy wyróżnić12:
•outsourcing pełny – polegający na zleceniu kompleksowej obsługi
wybranego obszaru działalności przedsiębiorstwa,
•outsourcing selektywny – polegający na wyborze części obszaru,
która zostanie powierzona podmiotowi zewnętrznemu.
M. Kłos, Outsourcing – koncepcja wzmocnienia konkurencyjności, [w]: T. Bernat (red.), Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 22.
8
J. Oleńki, Strategie outsourcingu informacyjnego w sektorze publicznym [w]: J. Oleński, G. Bliźniuk,
J. S. Nowak (red.), Informatyka i administracja, Polskie Towarzystwo informatyczne – Oddział Górnośląski, Katowice 2005, s. 12.
9
M. Kołodziejczak, Outsourcing w restrukturyzacji przedsiębiorstw [w]: K. Ciejpa-Znamirowski, M.
Pawlak (red.), Współczesne przedsiębiorstwa i systemy finansowe w procesie zmian innowacyjnych,
Studia i Materiały Instytutu Zarządzania i Marketingu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,
Wyd. KUL, Lublin 2004, s. 40-41.
10
11
M. Trocki, Outsourcing. Metoda restrukturyzacji działalności gospodarczej, op. cit., s. 7.
12
K. Orzechowska-Przybyła, System usług zewnętrznych, Gazeta MSP, Nr 7-8(87-88)/2009, s. 28-29.
46
Outsourcing jest najczęściej stosowany w następujących obszarach
prowadzonej działalności: księgowość, kadry, szkolenia, administracja
systemów informatycznych, audyty wewnętrzne, podatki, zarządzanie środkami trwałymi, zaopatrzenie, zarządzanie dokumentacją, obsługa klientów, marketing, sprzedaż, kontroling i logistyka13.
2. Korzyści i zagrożenia związane z outsourcingiem
Wykorzystanie outsourcingu jest obecnie jednym z najważniejszych czynników przyczyniających się do rozwoju przedsiębiorstwa
i wpływających na jego kondycję. Stosowanie narzędzi outsourcingowych w sposób adekwatny do potrzeb i dopasowanych do rodzaju
prowadzonej działalności, umożliwia uwolnienie części zasobów i pozwala na ich przesunięcie na inne obszary działalności14.
Najczęściej spotykane przyczyny zastosowania outsourcingu
w przedsiębiorstwie15:
•redukcja i kontrola kosztów operacyjnych,
•przeniesienie koncentracji na podstawową działalność przedsiębiorstwa,
•uzyskanie dostępu do bardziej wydajnych, lepszych jakościowo
mocy produkcyjnych,
•zwolnienie własnych zasobów do innych celów,
•pozyskanie zasobów, którymi przedsiębiorstwo nie dysponuje,
•pozyskanie kapitału,
•podział ryzyka,
•dopływ gotówki.
Korzyści płynące z zastosowania narzędzi outsourcingowych przyczyniają się do zwiększenia aktywności przedsiębiorstwa na rynku,
poprawy jakości własnych usług, zwiększenia środków na inwestycje, a także wzmocnienia pozycji konkurencyjnej przy jednoczesnym
zmniejszeniu kosztów wewnętrznych, związanych z obsługą struktur
przedsiębiorstwa. Jednak zanim przedsiębiorstwo zdecyduje się na
outsourcing powinno ustalić, jaki jest jego cel. Należy zatem przeprowadzić szczegółową analizę potencjalnych korzyści, które prowadzący
działalność chcą osiągnąć. Niektóre przedsiębiorstwa poprzez outsourcing chcą osiągnąć oszczędności finansowe, inne poprawić jakość
funkcjonowania niektórych obszarów lub zredukować ryzyko na określonej płaszczyźnie. Od samego przedsiębiorstwa zależy, czy będzie
dążyło do osiągania tylko jednego celu, czy wszystkich jednocześnie.
13
K. Orzechowska-Przybyła, System usług zewnętrznych, op. cit., s. 28-29.
14
B. Kochańska-Mierzejewska, Korzyści z outsourcingu, Gazeta MSP, Nr 1(58)/2007, s. 18-19.
Z. Zasada, Outsourcing jako sposób na zarządzanie nieruchomością przemysłową [w]: J. Szabłowski (red.), Rozwój przedsiębiorstw – szanse i zagrożenia, Wyd. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Siedlcach, Siedlce 2008, s. 52-53.
15
47
W dużej mierze realizacja celów uzależniona jest od branży, sytuacji
ekonomicznej przedsiębiorstwa, struktury wewnętrznej i planowanej
strategii rozwoju16.
Tabela 1. Korzyści z outsourcingu poprzez realizację celów
Grupa celów
Cele przedsiębiorstwa macierzystego
- koncentracja na problemach strategicznych
- zwiększenie swobody strategicznej działalności
Strategiczne - zwiększenie skuteczności i efektywności działania
- dostęp do zewnętrznego know-how
- rozszerzenie zakresu oddziaływania strategicznego
- poprawa pozycji konkurencyjnej w zakresie utrzymanej działalności
- zwiększenie skali działalności na skutek wykorzystania uwolnionego
Rynkowe
potencjału
- koncentracja działalności,
- redukcja kosztów oraz poprawa ich struktury
Ekonomiczne - poprawa wyników ekonomicznych
- ograniczenie ryzyka ekonomicznego
- redukcja struktury organizacyjnej
Organizacyjne
- uproszczenie struktur i procedur organizacyjnych
- redukcja problemów operacyjnych
Operacyjne
- podniesienie jakości realizacji procesów operacyjnych
- porównanie własnych wyników z wynikami podmiotów zewnętrznych
Motywacyjne - obiektywizacja wyników ekonomicznych
- zastosowanie myślenia i działania ekonomicznego
Źródło: J. P. Lendzion, A. Stankiewicz – Mróz, Wprowadzenie do organizacji i zarządzania, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 19.
Celem strategicznym przedsiębiorstwa macierzystego powinno być
dążenie do rozwoju poprzez skupienie się na podstawowej działalności. Osiągniecie celów strategicznych z czasem powinno przełożyć się
na realizację celów rynkowych, a co za tym idzie poprawę celów ekonomicznych. Zredukowane struktury organizacyjne przełożą się na
osiąganie celów motywacyjnych. Wprowadzenie rozwiązań outsourcingowych ma na celu dążenie do poprawy efektywności i skuteczności we wszystkich wymienionych aspektach.
Najczęściej spotykanym powodem zainteresowania przedsiębiorstw usługami outsourcingowymi jest potrzeba ograniczenia
kosztów funkcjonowania. Zlecając niektóre funkcje przedsiębiorstwa
na zewnątrz, należy starannie przeanalizować, jaki byłby całkowity koszt wykonywania realizacji zadań zleconych we własnym zakresie. Częstym błędem jest porównywanie kosztów outsourcingu
jedynie z kosztem własnych specjalistów z danej dziedziny. Analiza
powinna także uwzględniać kalkulację oszczędności związanych
16
48
z uwolnieniem środków obrotowych, wynikających z poprawy przepływów finansowych, uzyskania dodatkowych przychodów z wykorzystania zwolnionych pomieszczeń, ze zwiększenia czasu osób dotychczas zaangażowanych w realizację danych zadań oraz redukcji
etatów. Na koszty własne, poza kosztami wynagrodzeń składają się
również koszty ZUS, choroby, urlopy wypoczynkowe, macierzyńskie,
koszty rekrutacji, szkoleń, materiałów eksploatacyjnych, telefonów,
koszty związane z zakupem specjalistycznych oprogramowań i sprzętu itp. Wyspecjalizowane podmioty outsourcingowe dysponują zaawansowaną wiedzą, standaryzacją i odpowiednim doświadczeniem
w ramach wieloletniej współpracy z klientami. Zatem korzyści finansowe z powierzenia wykonania pewnych zadań podmiotom outsourcingowym są niezaprzeczalne17.
Kolejna zaletą dla przedsiębiorstw korzystających z zewnętrznych
podmiotów jest poprawa jakości wybranych procesów. Podmiotom
outsourcingowym wykorzystującym efekt ekonomii skali opłaca się
inwestować w nowoczesne technologie oraz zatrudniać i szkolić wysokiej jakości specjalistów. Są to obszary, które przyczyniają się do
największych oszczędności w przedsiębiorstwach decydujących się
na outsourcing. Tym samym przedsiębiorstwa te zyskują łatwiejszy
dostęp do informacji o lepszej jakości. Outsourcing pozwala także na
uproszczenie struktur organizacyjnych przedsiębiorstwa oraz uwolnieniu czasu osób zarządzających, co wpływa na poprawę jakości zarządzania działalnością podstawową, co z kolei może prowadzić do
wyższych zysków18.
Warto również wspomnieć o korzyściach związanych z redukcją
ryzyka, które dla niektórych przedsiębiorców są równie ważne jak te
wynikające z obniżenia kosztów czy poprawy jakości. W szczególności chodzi tu o grzywny, mandaty i odsetki za nieterminowe obliczanie zobowiązań publicznoprawnych, które w konsekwencji prowadzą
do pogorszenia wyniku finansowego przedsiębiorstwa, a w skrajnych
przypadkach mogą doprowadzić do zaburzenia płynności finansowej.
Zewnętrzne podmioty świadcząc usługi w tych obszarach biorą pełną
odpowiedzialność za błędy w księgach, listach płac, deklaracjach podatkowych czy ZUS19.
Korzyści z powierzenia pewnych funkcje zewnętrznym podmiotom
są oczywiste. Musimy jednak pamiętać, aby przy wyborze podmiotu
outsourcingowego jasno i precyzyjnie określić swoje potrzeby i oczekiwania, a wtedy znacznie obniżymy koszty, jednocześnie zwiększając
jakość zleconych zadań20.
17
B. Kochańska-Mierzejewska, Na kryzys... outsourcing, Gazeta MSP, Nr 3(83)/2009, s. 51-52.
18
Ibidem.
19
20
P. Budzbon, Outsourcing – prawdy i mity, Gazeta MSP, Nr 1-2 (81-82)/2009, s. 22-23.
49
Aby w pełni zobrazować pojęcie outsourcingu, należy wskazać potencjalne wady i zagrożenia, jakie występują przy wydzieleniu pewnych procesów, zadań czy funkcji. Należą do nich21:
•uzależnienie przedsiębiorstwa od podmiotu outsourcingowego,
•zmniejszenie możliwości elastycznego kierowania funkcjami wydzielonymi na zewnątrz, a nawet utrata kontroli nad przekazanymi obszarami działalności przedsiębiorstwa,
•utrata miejsc pracy przez pracowników, skutkująca brakiem motywacji u reszty załogi,
•ryzyko związane z niewłaściwym doborem podmiotu outsourcingowego, co może skutkować nieprawidłową realizacją powierzonych mu zadań, co z kolei może prowadzić do pogorszenia wizerunku przedsiębiorstwa,
•ryzyko związane ze zmianą cen usług podmiotów zewnętrznych,
a co za tym idzie wzrostem kosztów przedsiębiorstwa.
Analiza korzyści i zagrożeń płynących z zastosowania outsourcingu pozwala stwierdzić, że w wielu przedsiębiorstwach powinien
znaleźć on zastosowanie. Przy starannym wyborze partnera outsourcingowego strony mogą zyskać maksymalne korzyści ze współpracy.
3. Rynek outsourcingu w Polsce22
Na całym świecie outsourcing staje się coraz bardziej popularny.
Dynamiczny rozwój technologii i coraz większe zaangażowanie zagranicznych przedsiębiorstw w Polsce zmusza nasze przedsiębiorstwa do podążania za dobrze sprawdzonymi, światowymi trendami.
Postęp technologiczny pozwala na sprawniejsze zarządzanie procesami, a wykorzystanie zaawansowanych technologicznie rozwiązań IT
prowadzi do eliminacji zagrożeń. Niezależnie od okoliczności możemy zachować ciągłość procesów obsługi. Rozwój technologii wpływa
także na obniżenie kosztów obsługi, w tym usług świadczonych przez
podmioty outsourcingowe.
Ogólnopolskie Badania Rynku Outsourcingu 2012, którego wyniki
prezentowane są w niniejszym punkcie, zostało przeprowadzone na
grupie 400 przedsiębiorców zatrudniających ponad 50 osób.
M. Kołodziejczak, Outsourcing w restrukturyzacji przedsiębiorstw [w]: K. Ciejpa-Znamirowski, M.
Pawlak (red.), Współczesne przedsiębiorstwa i systemy finansowe w procesie zmian innowacyjnych,
Studia i Materiały Instytutu Zarządzania i Marketingu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,
Wyd. KUL, Lublin 2004, s. 43-44.
21
22
Ogólnopolskie Badanie Rynku Outsourcingu 2012, Randstad Payroll Solutions, Warszawa 2012.
50
Wykres 1. Korzystanie z usług outsourcingowych w Polsce ze względu na liczbę zatrudnionych
osób
Źródło: Ogólnopolskie Badanie Rynku Outsourcingu 2012, Randstad Payroll Solutions, Warszawa
2012, s. 12.
Z raportu wynika, że najczęściej z usług podmiotów outsourcingowych korzystają przedsiębiorstwa zatrudniające od 50 do 200 osób
(52,3%) oraz od 200 do 500 osób (23,4%), czyli te z sektora średnich i dużych przedsiębiorstw.
Analizując przedsiębiorstwa ze względu na pochodzenie kapitału
aż 45,8% przedsiębiorstw wykorzystujących usługi podmiotów outsourcingowych to przedsiębiorstwa z istotnym udziałem skarbu państwa, zaś 29,9% to przedsiębiorstwa z wyłącznym kapitałem polskim.
Tabela 2. Korzystanie z usług outsourcingowych ze względu na pochodzenie kapitału przedsiębiorstwa
Rodzaj przedsiębiorstwa
przedsiębiorstwo z wyłącznym kapitałem polskim
przedsiębiorstwo z udziałem inwestora zagranicznego
filia/oddział przedsiębiorstwa zagranicznego
przedsiębiorstwo z istotnym udziałem skarbu państwa (powyżej 10%)
procent
wskazań
29,90%
16,80%
7,50%
45,80%
100,00%
ogółem
2012, s. 12.
Wyniki Ogólnopolskiego Badania Rynku Outsourcingu wskazują,
że 46,4% przedsiębiorstw korzysta z wydzielania procesów nie stanowiących ich działalności podstawowej zewnętrznym podmiotom outsourcingowym.
51
Wykres 2. Korzystanie z usług outsourcingowych w Polsce
Źródło: Ogólnopolskie Badanie Rynku Outsourcingu 2012, Randstad Payroll Solutions, Warszawa 2012, s. 14.
Wśród najczęściej wymienianych przez przedsiębiorców powodów korzystania z usług outsourcingowych jest chęć redukcji kosztów operacyjnych, ich odsetek wynosi 56,4%. Następnymi najczęściej
występującymi w kolejności powodami są: przekazanie funkcji trudnych do zarządzania (44,3%) oraz chęć koncentracji na działalności
podstawowej (33,3%).
Tabela 3. Powody korzystania z outsourcingu
Powody
tak
nie
konieczność restrukturyzacji i reorganizacji
10,3
89,7
chęć uzyskania dostępu do dodatkowych zapasów
20,5
79,5
dodatkowe środki finansowe
24,3
75,7
przekazanie funkcji trudnych do zarządzania
44,3
55,7
koncentracja na działalności podstawowej
33,3
66,7
redukcja kosztów operacyjnych
56,4
43,6
brak lub niewystarczające zasoby
15,4
84,6
chęć zapewnienia ciągłości realizacji usługi
17,9
82,1
2012, s. 14.
Wśród najmniej popularnych powodów stosowania outsourcingu
przedsiębiorcy wymieniali: konieczność restrukturyzacji lub reorganizacji (10,3%), brak lub niewystarczające zasoby (15,4%) oraz chęć zapewnienia ciągłości realizacji usługi (17,9%).
Podsumowanie
Outsourcing znajduje zastosowanie w coraz większej liczbie polskich przedsiębiorstw. Według Ogólnopolskich Badań Rynku Outsourcingu w 2012 roku prawie połowa rodzimych przedsiębiorstw wy-
52
korzystywała tego typu usługi. Najwyższy odsetek przedsiębiorstw
stosujących usługi outsourcingowe stanowiły te z istotnym udziałem
skarbu państwa oraz przedsiębiorstwa z wyłącznym kapitałem polskim.
Przedsiębiorstwa korzystają ze współpracy z wyspecjalizowanymi podmiotami outsourcingowymi w obszarach nie stanowiących ich
działalności podstawowej. Wydzieleniu podlegają przede wszystkim:
księgowość, kadry, szkolenia, administracja systemów informatycznych, audyty wewnętrzne, podatki, zarządzanie środkami trwałymi,
zaopatrzenie, zarządzanie dokumentacją, obsługa klientów, marketing, sprzedaż, kontroling i logistyka.
Wśród najczęściej wymienianych powodów wydzielenia pewnych
obszarów na zewnątrz są: chęć redukcjo kosztów operacyjnych, przekazanie obszarów trudnych do zarządzania oraz potrzeba skupienia się na działalności podstawowej przedsiębiorstwa. Jednak przed
podjęciem współpracy z podmiotem zewnętrznym przedsiębiorstwo
powinno wybrać narzędzia outsourcingowe dopasowane do potrzeb
i rodzaju prowadzonej działalności, określić cele oraz wybrać rzetelny
i profesjonalny podmiot zewnętrzny, wtedy zastosowanie outsourcingu będzie przynosić korzyści dla obu stron.
Bibliografia:
1.Alexander M., Young D., Strategic Outsourcing, Long Range Planning, 1996,
Vol. 29, No. 1.
2.Brzeziński J., Jabłońska A., Outsourcing usług windykacyjnych [w]: J. Grzywacza, S. Kowalskiego (red.), Gospodarka rynkowa w warunkach kryzysy, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012.
3.Budzbon P., Outsourcing – prawdy i mity, Gazeta MSP, Nr 1-2 (81-82)/2009.
4.Dominguez L. R., Outsourcing krok po kroku dla menadżerów, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009.
5.Kłos M., Outsourcing – koncepcja wzmocnienia konkurencyjności, [w]: T. Bernat
(red.), Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, Katedra
Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007.
6.Kłos M., Outsourcing w polskich przedsiębiorstwach, Wyd. CeDeWu, Warszawa
2009.
7.Kochańska-Mierzejewska B., Korzyści z outsourcingu, Gazeta MSP, Nr 1(58)/2007.
8.Kochańska-Mierzejewska B., Na kryzys....outsourcing, Gazeta MSP, Nr
3(83)/2009.
9.Kołodziejczak M., Outsourcing w restrukturyzacji przedsiębiorstw [w]: K. Ciejpa-Znamirowski, M. Pawlak (red.), Współczesne przedsiębiorstwa i systemy finansowe w procesie zmian innowacyjnych, Studia i Materiały Instytutu Zarządzania i Marketingu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Wyd. KUL, Lublin
2004.
10.Lendzion J. P., Stankiewicz – Mróz A., Wprowadzenie do organizacji i zarządzania, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.
11. Ogólnopolskie Badanie Rynku Outsourcingu 2012, Randstad Payroll Solutions,
Warszawa 2012.
53
12.Oleńki J., Strategie outsourcingu informacyjnego w sektorze publicznym
[w]: J. Oleński, G. Bliźniuk, J. S. Nowak (red.), Informatyka i administracja, Polskie Towarzystwo informatyczne – Oddział Górnośląski, Katowice 2005.
13.Orzechowska-Przybyła K., System usług zewnętrznych, Gazeta MSP, Nr 7-8(8788)/2009.
14.Trocki M., Outsourcing. Metoda restrukturyzacji działalności gospodarczej,
Wyd. PWE, Warszawa 2001.
15.Zasada Z., Outsourcing jako sposób na zarządzanie nieruchomością przemysłową [w]: J. Szabłowski (red.), Rozwój przedsiębiorstw – szanse i zagrożenia,
Wyd. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Siedlcach, Siedlce 2008.
OUTSOURCING AS A SOURCE OF ENTERPRISE DEVELOPMENT
Key words: outsourcing, definitions of outsourcing, types of outsourcing, benefits
and risks of this method, market of outsourcing in Poland.
Summary
The basic problem for companies during the global financial crisis is to maintain
financial liquidity. The high fluctuation of market conditions forces the companies
to conform to such changes that will ensure continuity of their business. One way
to look for savings in companies is the outsourcing mechanism, which means separating in whole or in part certain tasks, functions and processes that are necessary
for proper functioning of a company, but are not a part of its core business activity. This solution aids at reducing operating costs, imposes a more effective control
mechanism as well as presents a possibility to focus on the core business activity.
This paper presents a definitional approach towards outsourcing, indicates potential areas of outsourcing usage, marks benefits and risks associated with separating
certain areas and transferring them to an outside company. Furthermore, it includes
an analysis of outsourcing market in Poland in 2012.
54
Paweł Kaczmarczyk
DYNAMIKA I STAN RYNKU
TELEFONII STACJONARNEJ W POLSCE
1. Cechy podstawowych struktur rynkowych
W literaturze istnieje wiele definicji rynku1. Chociaż są zróżnicowane, to sprowadzają się w większości do uogólnienia, że „rynek to proces wymiany zachodzący między sprzedającymi a kupującymi”2. Zatem podmiotami rynku mogą być dostawcy (sprzedający) jak również
odbiorcy towarów i usług (kupujący), między którymi zachodzi proces
wymiany produktów i usług na pieniądze. W roli pomiotów rynkowych mogą znaleźć się: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa produkcji materialnej i usługowe, banki i inne instytucje finansowe oraz
podatkowe, administracja państwowa i samorządowa oraz państwo.
W teorii ekonomii wyróżnia się kilka podstawowych struktur rynkowych3. W sposób poglądowy zostały przedstawione w tabeli 1.
W aspekcie przedmiotowym rynek można analizować jako dynamiczny układ powiązań pomiędzy trzema głównymi jego elementami:
podażą, popytem i ceną. Wszystkie te elementy pozostają we wzajemnej zależności.
Struktury rynkowe wpływają na zachowania sprzedających i kupujących. W zależności od struktur rynkowych, a w konsekwencji zachowania innych firm, producenci ustalają rozmiary produkcji
i ceny produktów materialnych i usług. Funkcjonowanie producentów
w określonej strukturze rynkowej związane jest również z konkretnymi ograniczeniami technologicznymi, ekonomicznymi oraz rynkowymi. Wśród podstawowych struktur rynkowych wyróżnić można taką,
Rynek jest przedmiotem szerokiego opisu m.in. w: L. Pałasz, Organizacja i analiza rynku, Instytut
Gospodarki i Rynku, Szczecin 2006; H. Mruk, Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2003; W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2002,
1
2
H. Mruk, Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 11.
Modele rynku są obszernie opisane również w: D. R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli,
Ekonomia, Wydawnictwo Bernardinum Pelpin, Gdańsk 1993, s. 559 – 634.
3
55
w której istnieje konkurencja doskonała i trzy struktury (konkurencja
monopolistyczna, oligopol, czysty monopol) reprezentujące konkurencję niedoskonałą.
Tabela 1. Charakterystyka czterech rodzajów struktur rynku
Liczba
firm
Swoboda
wejścia
Rodzaj
produktu
Przykład
pszenica,
układy scalone,
złoto
przedsiębiorstwa
jedna
użyteczności
Czysty monopol
zablokowana
jeden produkt
publicznej,
usługi pocztowe
Konkurencja
zróżnicowanie
długopisy,
wiele
względnie łatwa
monopolistyczna
produktu
książki
albo standaryzostal, żarówki,
wane
przetwory
Oligopol
kilka
trudna
albo zróżnicozbożowe,
wane
samochody
Źródło: D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Wydawnictwo Bernardinum Pelpin, Gdańsk 1993, s. 564.
Doskonała
konkurencja
wiele
bardzo łatwa
homogeniczny
Z rynkiem usług telekomunikacyjnych związane jest m.in. pojęcie
monopolu naturalnego. Początkowo uważano, że infrastrukturalne
sektory gospodarki, w tym również telekomunikacja mogą działać
efektywnie jedynie w warunkach monopoli naturalnych. Monopol naturalny jest taką gałęzią gospodarki, w której długookresowe koszty
przeciętne i krańcowe spadają wraz ze wzrostem produkcji, co prowadzi do zdominowania produkcji przez pojedynczą firmę. Przykładem
monopolu naturalnego były przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, takie jak energetyka, sieć telefoniczna, wodociągi.
2. Przekształcenia polskich struktur rynku
telekomunikacyjnego oraz identyfikacja stanu obecnego
W latach osiemdziesiątych w krajach Wspólnoty Europejskiej i na
świecie usługi telekomunikacyjne świadczone były przez operatorów
narodowych (będących zazwyczaj własnością państwa) na rynkach
spełniających założenia monopolu naturalnego. Taka polityka była
efektem przekonania o wysokich kosztach wejścia i kosztach stałych
związanych ze świadczeniem usług, chociaż już na początku XX w.
zaczęto udowadniać, że rynki telekomunikacyjne nie są naturalnymi
monopolami. Przesłanki odchodzenia od monopolizacji, a w konsekwencji demonopolizacja i liberalizacja sektora telekomunikacyjne-
56
Paweł Kaczmarczyk / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
go były podyktowane nowoczesnymi rozwiązaniami technicznymi
i technologicznymi. Pojawiły się możliwości oferowania usług połączeniowych z pominięciem dotychczasowej infrastruktury sieciowej,
np. poprzez sieci GSM lub telewizję kablową. Proces wprowadzania
konkurencji dla operatorów narodowych odbywał się pod ochroną
właściwych organów regulacyjnych (regulatorów). Dogłębną demonopolizację sektora telekomunikacyjnego przeprowadzono najwcześniej
w USA4.
Wdrożenie konkurencji w telekomunikacji pozwala lepiej realizować
funkcje użyteczności publicznej usług telekomunikacyjnych. Funkcje te
są lepiej pełnione w warunkach konkurencji niż w monopolu. Operatorzy telekomunikacyjni, którzy funkcjonują w warunkach konkurencyjnego rynku rywalizują o klienta poprzez obniżkę cen, powodując w ten
sposób powszechną dostępność usług telekomunikacyjnych. Konkurencja wymusza również wprowadzanie coraz bardziej zaawansowanych
rozwiązań technicznych, które podwyższają jakość oferowanych usług
i poszerzają ich ofertę. W szerszym znaczeniu istnienie konkurencji
w sektorze telekomunikacji jest podstawą rozwoju i wzrostu konkurencyjności całej gospodarki narodowej.
Na początku lat dziewięćdziesiątych polski rynek telekomunikacyjny miał strukturę monopolistyczną, tzn. Telekomunikacja Polska SA
miała na rynku monopol. Jednakże wejście Polski do Unii Europejskiej
wiązało się z koniecznością przeprowadzenia procesu demonopolizacji i liberalizacji rynku telekomunikacyjnego, a także powołania niezależnego regulatora tego rynku, którego zadaniem miała być kontrola
wypełniania zobowiązań akcesyjnych (wdrożenie acquis communautaire w obszarze Telekomunikacja i technologie informacyjne)5.
W wyniku zmian prawnych następowały w poszczególnych segmentach usług telekomunikacyjnych przeobrażenia modeli rynkowych (tab. 2).
Proces demonopolizacji telekomunikacji w USA jest szczegółowo opisany w B. Borkowska, Monopolizacja i demonopolizacja rynku telekomunikacji w USA, (w:) B. Klimczak, A. Matysiak, (red.)
Mikroekonomia. Studia przypadków, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego
we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 107 – 117.
4
Kształtowanie konkurencyjności polskiego rynku telekomunikacyjnego zostało szeroko opisane
w: H. Babis, Istota rynku usług telekomunikacyjnych (w:) H. Babis (red.), Rynek usług telekomunikacyjnych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 46 – 59; A. Budziewicz-Guźlecka, Przekształcenia polskiego rynku telekomunikacyjnego (w:) H. Babis (red.), Rynek usług telekomunikacyjnych,
Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 102 – 141; W. Maziarz, Ewolucja rynku usług telekomunikacyjnych w latach 1987 – 2007, (w:) H. Babis, G. Wolska (red.), Przeobrażenia na rynku łączności
i kierunki jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 269 – 283;
A. Budziewicz-Guźlecka, Liberalizacja polskiego rynku telekomunikacyjnego jako efekt uregulowań
prawnych, (w:) H. Babis, G. Wolska (red.), Przeobrażenia na rynku łączności i kierunki jego rozwoju,
Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 303 – 313.
5
57
Tabela 2. Modele rynkowe w poszczególnych segmentach usług telekomunikacyjnych
Rok
Telefoniczne
połączenia lokalne
1990
Monopol
Telefoniczne
połączenia
międzystrefowe,
międzynarodowe
i na komórkę
Monopol
Telefonia ruchoma
Dostęp do
internetu
Monopol
Monopol
Konkurencja
1995
Duopol
Monopol
Oligopol
monopolistyczna
2004
Konkurencja
Konkurencja
Oligopol
Konkurencja
monopolistyczna
monopolistyczna
monopolistyczna
2010
Konkurencja
Konkurencja
Oligopol
Wysoki stopień
monopolistyczna
monopolistyczna
konkurencji
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Szkudlarek, Demonopolizacja rynku
usług telekomunikacyjnych w Polsce, (w:) Cz. Sułkowski (red.), Rozwój i funkcjonowanie gospodarki, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s.
158; B. Ciesielski, Wpływ integracji z Unią Europejską na rozwój konkurencji w polskim
sektorze usług telekomunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania POU, Nr 3 (53), Wydawnictwo PRET SA, Warszawa 2011, s. 32 – 40.
Pierwszym aktem prawnym, który w pewnym stopniu zbliżył
w tym zakresie funkcjonowanie polskiej telekomunikacji do unijnej,
była ustawa z dnia 23 listopada 1990 r. o łączności6. Na mocy tej ustawy dotychczasowe przedsiębiorstwo Poczta Polska, Telegraf i Telefon
zostało podzielone na przedsiębiorstwo pocztowe i telekomunikacyjne. W związku z tym w grudniu 1991 r. powstała Telekomunikacja
Polska SA jako spółka akcyjna Skarbu Państwa. Głównym celem tej
ustawy było odejście od monopolu państwa w dziedzinie poczty, telekomunikacji, radiofonii i telewizji (demonopolizacja). Dopuszczono
zatem na rynek telekomunikacyjny innych niezależnych operatorów.
Przy czym zakres demonopolizacji nie był pełny, tzn. uniemożliwiono
konkurencyjnym operatorom świadczenia usług międzynarodowych,
a podmiotom zagranicznym oraz ze znacznym udziałem kapitału zagranicznego (powyżej 49%) również połączeń międzymiastowych.
Państwowemu monopoliście pozostawiono zatem wyłączność na najbardziej dochodowe usługi telekomunikacyjne.
Nowelizacja7 ustawy o Łączności dn. 12 maja 1995 r. pogłębiła liberalizację polskiego rynku telekomunikacyjnego. Wprowadzono bardziej
przejrzysty system udzielania uprawnień do prowadzenia działalności telekomunikacyjnej. Dotychczasowe zezwolenia zostały zastąpione
płatnymi koncesjami na świadczenie usług telefonicznych i zezwoleniami na zakładanie i używanie sieci telekomunikacyjnej. Oczekiwa6
Dz. U. Nr 86, poz. 504 z późn. zm.
7
Dz. U. Nr 60, poz. 310
58
no, że w ten sposób wyłonieni zostaną operatorzy, którzy na obszarach, gdzie dotychczas nie działał żaden niezależny operator lokalny
wybudują siec telefoniczną i przyłączą do niej abonentów. W skutek
nowelizacji ustawy Minister Łączności w latach 1995 – 2000 udzielił
łącznie ponad 600 zezwoleń i koncesji na prowadzenie działalności telekomunikacyjnej dla operatorów, service providerów (ISP) dostępu do
Internetu oraz innych operatorów. Rynek telekomunikacyjny w Polsce
był jednak nadal zdominowany przez jedną firmę tj. Telekomunikacje
Polską S.A. W segmencie połączeń lokalnych monopol został zastąpiony przez duopol, tzn. na terenie każdego z byłych województw (w tej
samej strefie numeracyjnej) udzielano koncesji tylko jednemu alternatywnemu operatorowi. W segmencie połączeń międzymiastowych
i międzynarodowych nadal istniał monopol. Natomiast wyraźnym
sukcesem w tym czasie było utworzenie oligopolu w zakresie telefonii
mobilnej8. Na rynku tym pojawiło się trzech operatorów (PTC sp. z o.
o., PTK Centertel sp. z o. o., Polkomtel S.A.), z których każdy opanował
prawie równe udziały w przychodach. Konkurencja monopolistyczna
zaistniała również w segmencie usług dostępu do Internetu.
Prowadzony w latach dziewięćdziesiątych proces liberalizacji rynku telekomunikacyjnego nie jest w literaturze przedmiotu oceniany
jako skuteczny, ponieważ m.in. postanowiono najpierw wprowadzić
niezależnych operatorów na połączenia lokalne, a dopiero w drugiej
kolejności miała być wprowadzona konkurencja na rynek połączeń
długodystansowych: międzystrefowych i międzynarodowych.
Silnym bodźcem do dalszych działań legislacyjnych w Polsce
była dyrektywa Unii Europejskiej 97/33/WE, która zakładała powołanie niezależnego organu regulacji telekomunikacji, ustalenie nowej
polityki cenowej oraz uregulowanie obszaru usług powszechnych.
W związku z tym ważnym aktem dalej liberalizującym działalność telekomunikacyjną w Polsce była ustawa z dnia 21 lipca 2000 r. – Prawo
telekomunikacyjne9. Był to akt prawny, który powołał nowy organ regulacyjny – Urząd Regulacji Telekomunikacji (URT). Urząd ten otrzymał szerokie uprawnienia nadzorcze, kontrolne i władcze w stosunku
do uczestników rynku (np. zasady ustalania cen usług telekomunikacyjnych, kształtowanie warunków współpracy pomiędzy operatorami). Na mocy tej ustawy odstąpiono od koncesjonowania działalności
Wśród opracowań poświęconych rozwojowi rynku telefonii mobilnej znajdują się: J. Bryła, Konkurencja cenowa telefonii komórkowej na rynku polskim na tle rynku światowego, (w:) J. Kubicka
(red.), Funkcjonowanie i rozwój korporacji wielonarodowych w wybranych sektorach usługowych
i produkcyjnych, cz.1, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2008, s. 131 – 170; M. Duszak, B. Bartoszewska, M. Olender-Skorek, Obraz polskiego rynku
telefonii mobilnej w świetle postępującej konkurencyjności rynku, (w:) H. Babis, G. Wolska (red.),
Przeobrażenia na rynku łączności i kierunki jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 315 – 324;
8
9
59
telekomunikacyjnej. Uzyskanie zezwolenia konieczne było na eksploatację publicznej sieci telefonicznej stacjonarnej i ruchomej oraz sieci
służących do rozpowszechniania i rozprowadzania programów radiofonicznych i telewizyjnych. Relatywnie do uprzednich koncesji, które
niejednokrotnie stanowiły problem dla alternatywnych operatorów,
obniżono opłaty za zezwolenia (najwyższym przedziale 5000 euro).
Rozpoczęcie pozostałej działalności telekomunikacyjnej wymagało jedynie jej zgłoszenia do Prezesa URT.
Istotną zmianą zbliżającą prawo polskie do unijnego było zobowiązanie podmiotów o znaczącej pozycji rynkowej do dzierżawy swoich
łączy każdemu zainteresowanemu podmiotowi. Ponadto cena dzierżawy zależała jedynie od realnego kosztu usługi dzierżawy, a dla standaryzacji i przejrzystości umów zobowiązano podmioty do przygotowania ramowej oferty zawierającej warunki zawarcia umowy dzierżawy.
Celem tej ustawy, było wspieranie równoprawnej i skutecznej konkurencji w zakresie świadczenia usług telekomunikacyjnych oraz zapewnienie użytkownikom maksymalnych korzyści w zakresie różnorodności, ceny i jakości usług telekomunikacyjnych. W komentowanej
ustawie zaplanowano pełną liberalizację rynku usług międzymiastowych i lokalnych od początku 2002 r. oraz połączeń międzynarodowych od 2003 r. Określono zasady przenoszenia numerów klientów
zmieniających dostawcę. Szerzej zdefiniowano również pakiet tzw.
usług powszechnych, do których dostęp mają abonenci z całego kraju.
Należą do nich m.in. usługi telefoniczne, transmisja faksów i dostęp do
Internetu przez modem.
W krajach Unii Europejskiej w dniu 25 lipca 2003 r. weszły w życie przepisy zmieniające regulację rynku telekomunikacyjnego.
Przyjęcie tych przepisów do polskiego prawa nastąpiło przez dwie
nowelizacje prawa telekomunikacyjnego10, tj. ustawę z dnia 22 maja
2003 r. oraz 16 lipca 2004 r. Celem nowego prawa telekomunikacyjnego było zagwarantowanie powszechnej, tańszej i szybszej łączności
telekomunikacyjnej. Zatem do ważniejszych zapisów pierwszej nowelizacji ustawy należało: sformułowanie uregulowań dotyczących
kompatybilności elektromagnetycznej, wprowadzenie sprawniejszej
regulacji oraz szerszej konsultacji regulatora w zakresie projektów
rozwiązań mających istotny wpływ na rynek telekomunikacyjny (np.
współkorzystania z infrastruktury telekomunikacyjnej, przenoszenia
numerów czy ochrony konsumenta, w tym także przejrzystości taryf
oraz warunków rozstrzygania sporów). Ustawa była kolejnym krokiem dostosowującym prawo polskie do unijnego.
Z kolei do najważniejszych rozwiązań ustawy z dnia 16 lipca 2004 r.
– Prawo telekomunikacje należą: odejście od sztywnej regulacji rynku
telekomunikacyjnego i przejście do regulacji uwzględniającej rzeczywi10
Dz. U. Nr 113, poz. 1070; Dz. U. 171, poz. 1800 z późn. zm.
60
ste warunki i potrzeby rynkowe (wprowadzanie mechanizmu regulacyjnego tam, gdzie prawo konkurencji jest niewystarczające) oraz wiele
nowych możliwości i zadań dla regulatora (administracyjne nakładanie
obowiązków, procedura regulacji ex ante, postępowanie konsultacyjne,
konsolidacyjne i mediacyjne, analiza konkurencji na osiemnastu rynkach telekomunikacyjnych). Działania regulatora mają wzmacniać konkurencję w zakresie dostarczania sieci telekomunikacyjnych i wspierać rozwój rynku wewnętrznego w sektorze telekomunikacji i co za
tym idzie zapewnić użytkownikom maksymalne korzyści w zakresie
szerokiej oferty usług, ceny oraz jakości usług telekomunikacyjnych.
Od 14 stycznia 2006 r. rolę regulatora pełni Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej (UKE). Urząd ten został powołany (w miejsce zlikwidowanego URT) na mocy ustawy z dnia 29 grudnia 2005 r. o przekształceniach i zmianach w podziale zadań i kompetencji organów
państwowych właściwych w sprawach łączności, radiofonii i telewizji11. Dzięki rozszerzeniu możliwości regulatora i jego wzmożonej aktywności od 2006 r. proces liberalizacji rynku stał się bardziej efektywny. W tym czasie TP SA jednak nadal utrzymywała znaczącą przewagę
konkurencyjną12. W wyniku zmian w otoczeniu prawnym, w 2004 r.
zarówno na rynku połączeń lokalnych jak i rynku połączeń międzymiastowych i międzynarodowych miała miejsce konkurencja monopolistyczna z dominującym udziałem TP SA. Segment telefonii ruchomej
nadal miał charakter oligopolu. Natomiast usługi dodane oferowane
były w ramach konkurencji monopolistycznej. Wprowadzenie zasad
konkurencji w zakresie usług telefonii mobilnej i dostępu do Internetu było łatwiejsze pod względem technicznym i prawnym, ponieważ
rynek dopiero się kształtował. Uwolnienie rynku usług w segmencie
telefonii stacjonarnej było znacznie trudniejsze ze względu na problemy budowy potrzebnej i kosztownej infrastruktury.
Kolejne nowelizacje ustawy Prawo telekomunikacyjne13 (29 kwietnia 2010 r. oraz 15 kwietnia 2011 r.) doprowadziły do jej pełnej spójności z przepisami prawa unijnego. Jego podstawowymi założeniami
są: stworzenie silnej konkurencji na rynku, dostarczenie podstaw do
poprawy jakości i rozwoju nowoczesnych usług telekomunikacyjnych,
zapewnienie mechanizmów warunkujących dalszy rozwój konkuren11
Wśród publikacji wskazujących na dominującą w tym czasie pozycję TP SA znajdują się m.in.: Informacja o wynikach kontroli realizowania przez Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej zadań
w zakresie regulacji rynku usług telekomunikacyjnych, NIK Departament Komunikacji i Systemów
Transportowych, Warszawa 2008, s. 19 – 21; B. Bartoszewska, M. Duszak, M. Olender-Skorek ,
Przewaga konkurencyjna firmy na przykładzie TP SA, (w:) H. Babis, G. Wolska (red.), Przeobrażenia
na rynku łączności i kierunki jego rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2007, s. 485 – 492; J. Kubasik, Batalia o konkurencję w polskiej telekomunikacji, (w:) H.
Babis, G. Wolska (red.), Przeobrażenia na rynku łączności i kierunki jego rozwoju, Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007, s. 285 – 301.
12
13
Dz. U. Nr 86, poz. 554 oraz Dz. U. Nr 102, poz. 587.
61
cji na rynku (stwarzając użytkownikom możliwość wyboru i dostępu
do nowoczesnych usług teleinformatycznych), zagwarantowanie powszechnej dostępności usług telekomunikacyjnych (równoważenie
taryf i kosztowa orientacja cen), zapewnienie środków regulujących
i kontrolnych. Modele rynku w poszczególnych segmentach nie uległy większym przeobrażeniom, ale dostęp do Internetu był oferowany
w ramach bardzo silnej konkurencji. Wskazują na to niskie wartości
wskaźnika koncentracji Herfindahla-Hirschmana14. Spowodowane
to było inwestycjami w nowe sieci (np. 3G, WiMax) lub efektywnym
gospodarowaniem dostępnymi zasobami (np. szybki Internet bezprzewodowy CDMA w nieużywanym paśmie 450 MHz). Istnieją również
badania wskazujące na operatorów telekomunikacyjnych wywierających hiperkonkurencyjną presję w podstawowych segmentach
rynku15. W zakresie telefonii stacjonarnej nacisk taki wywierają operatorzy telefonii mobilnej, a także ISP. Konkurencyjność operatorów telefonii stacjonarnej została w tym segmencie określona jako znacząca,
a operatorów TVK jako umiarkowana.
Silna pozycja TP SA, oprócz konsekwencji monopolistycznej przeszłości, wiąże się również ze skutecznym zarządzaniem reputacją na
rynku usług telekomunikacyjnych16. Wieloletnie doświadczenie tej
firmy i jej ogromny potencjał powodują, że jej działalność w zakresie
kreowania wizerunku, tożsamości i reputacji jest bardziej efektywna
od konkurencyjnych podmiotów.
B. Ciesielski, Wpływ integracji z Unią Europejską na rozwój konkurencji w polskim sektorze usług
telekomunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania, Nr 3 (53), Wydawnictwo PRET
SA, Warszawa 2011, s. 37 – 40.
14
A. Małachowski, Hiperkonkurencja operatorów telekomunikacyjnych w Polsce, (w:) J. Goliński
(red.), Współczesne aspekty informacji, tom 2, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2010, s. 15 - 24
15
Szczegółowe badania empiryczne dotyczące porównania reputacji TP SA oraz Netii zawarto w: A.
Kwiecień, Zarządzanie reputacją przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2010, s. 150 – 171.
16
62
3. Analiza dynamiki na rynku telefonii stacjonarnej
Trendem, który charakteryzuje od kilku lat telefonię stacjonarną
jest spadek liczby abonentów oraz generowanych przez nich przychodów (rys. 1 oraz rys. 2).
Rysunek 1. Liczba łączy telefonii stacjonarnej na 1000 ludności w latach 2002
- 2011
Liczba abonentów
350,0
300,0
328,6
310,6 321,4
250,0
308,3
296,0
268,0
241,8
200,0
222,4 215,8
181,0
150,0
100,0
50,0
0,0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników statystycznych, Łączność
– wyniki działalności z roku 2003, 2005, 2007, 2009, 2011, Główny Urząd Statystyczny, Departament Handlu i Usług, Warszawa.
Rysunek 2. Wartość rynku telefonii stacjonarnej w latach 2002 - 2011
16000
14000
mln PLN
12000
10000
8000
6000
14947,4
13921,0
13973,3
12143,5
10978,0
9951,2
9403,6
9142,8
7661,9
6916,6
4000
2000
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników statystycznych, Łączność
– wyniki działalności z roku 2003, 2005, 2007, 2009, 2011, Główny Urząd Statystyczny, Departament Handlu i Usług, Warszawa.
Z powyższych wykresów wynika, że nasycenie rynku telefonii
stacjonarnej nastąpiło w 2004 r. Na rynku tym zanotowano w tym
czasie najwyższą liczbę łączy na 1000 mieszkańców. W każdym kolejnym roku wartość tego wskaźnika spadała w porównaniu z wartością
63
z roku poprzedniego. Taki trend można również obserwować w krajach UE, ale przeciętny dostęp do telefonii stacjonarnej jest wyższy niż
w Polsce, np. w 2009 r. na 1000 osób przypadało średnio 430 łączy, a we
Francji, Wielkiej Brytanii i Niemczech w każdym przypadku powyżej
50017. Zaobserwowane tendencje w Polsce miały przełożenie na wartość rynku telefonii stacjonarnej. Pomimo tego, że nasycenie telefonią
stacjonarną miało miejsce dopiero w 2004 r., to znaczący spadek wielkości przychodów zauważono już w 2003 r. Powodem tego był wysoki już w tym roku rozwój rynku telefonii ruchomej, a oferowane na
nim usługi głosowe stały się substytutem usług telefonii stacjonarnej.
W 2004 r. przychody pozostały na prawie niezmienionym poziomie
(niewielki wzrost), a kolejne lata przynosiły już systematycznie spadek
wartości rynku. Zastąpienie stacjonarnych usług głosowych przez telefonię mobilną w latach 2005 - 2011 wiązało się również ze spadkiem
liczby łączy.
Spadek popytu na telefonię stacjonarną zaobserwowany został
w zakresie tradycyjnych sieci PSTN (POTS i ISDN). W latach 2007 2011 liczba ich klientów zmniejszyła się o prawie 33,5%. Jednocześnie
systematycznie rosło zainteresowanie ofertą operatorów TVK i na łączach WLR. W większości krajów UE udział wykorzystywanych łączy
był bardzo podobny do tego, który można było obserwować w Polsce,
tzn. telefonia stacjonarna świadczona była przede wszystkim w oparciu o łącza POTS. Jedynie w Niemczech i Holandii, dominowały cyfrowe łącza ISDN.
Główne źródło przychodów operatorów w 2011 r. stanowiły opłaty
abonamentowe oraz za połączenia telefoniczne. Od 2003 roku maleje
udział przychodów z połączeń na rzecz wzrostu udziału przychodów
z abonamentów i instalacji18. Malejące znaczenie usług głosowych w takiej strukturze przychodów wynikało przede wszystkim z powszechnie oferowanych planów taryfowych z pakietem minut przedpłaconych. Z opcji takiej korzysta większość konsumentów. Wysoki udział
przychodów z abonamentu i instalacji podyktowany był również coraz
większą konwergencją usług, dzięki której w ramach jednego abonamentu konsument otrzymywał dwie lub trzy bądź cztery usługi, na
które (płacąc osobno) musiał wydać więcej.
W wolumenie ruchu telekomunikacji stacjonarnej dominował
udział połączeń lokalnych, jednak w ciągu kilku ostatnich lat można
Proces substytucji usług głosowych w Polsce i UE został szeroko opisany w Analiza substytucji
usług głosowych w Polsce i pozostałych krajach Unii Europejskiej, Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej, Warszawa, grudzień 2011; Dane liczbowe pochodzą z Rocznika statystycznego, Łączność – wyniki działalności w 2011 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Handlu i Usług,
Warszawa.2012.
17
Tendencję taką można zaobserwować na podstawie analizy Raportów o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w latach 2004 – 2011, UKE, Departament Strategii i Analiz Rynku Telekomunikacyjnego, Warszawa.
18
64
było tutaj zaobserwować tendencję spadkową, głównie na rzecz połączeń do sieci ruchomych (rys. 3). Niewielka, ale konsekwentna poprawa udziału w wielkości ruchu jest również widoczna w zakresie
połączeń międzymiastowych i międzynarodowych. Jest to efektem
zwiększającej się stopniowo konkurencji, spadku cen i w konsekwencji
większej powszechności tych usług, a w przypadku połączeń do sieci
ruchomych również dużego nasycenia rynku telefonii komórkowej.
Rysunek 3. Struktura wolumenu ruchu wg kategorii połączeń wychodzących
w latach 2007 - 2011
100%
80%
10,2%
2,0%
22,0%
11,4%
2,1%
22,3%
12,5%
2,2%
22,5%
14,0%
2,3%
22,9%
15,5%
2,8%
23,1%
65,8%
64,2%
62,8%
60,8%
58,5%
2007
2008
2009
2010
2011
60%
40%
20%
0%
L
MM
MN
K
połączenia strefowe (lokalne - L), międzystrefowe (międzymiastowe – MM), międzynarodowe (MN), do sieci ruchomych (komórkowe – K).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2011 roku, UKE, Departament Strategii i Analiz Rynku
Telekomunikacyjnego, Warszawa, czerwiec 2012, s. 47.
We wszystkich krajach UE przeważającą pozycję w strukturze wolumenu ruchu w zakresie telefonii stacjonarnej w 2011 r. zajmowały
połączenia krajowe. Cechą wyróżniającą strukturę tego ruchu w Polsce
spośród innych państw Unii jest niewielki odsetek rozmów międzynarodowych (2,6%). Taki sam odsetek zanotowano w Bułgarii, a jedynie
na Węgrzech wartość tego wskaźnika była niższa (2,2%).
W 2011 r. przeważający udział w strukturze przychodów z ruchu
(tak jak w poprzednich latach) zajmowały połączenia do sieci ruchomej, podczas kiedy w strukturze wolumenu ruchu nie zajmowały one
znaczącej pozycji (rys. 4). Znacznie większy udział w przychodach
w porównaniu z udziałem w wolumenie ruchu można również zaobserwować w zakresie połączeń międzymiastowych. Jest to efekt wyższych cen połączeń do sieci ruchomych i międzymiastowych w porównaniu z cenami połączeń międzynarodowych, a zwłaszcza lokalnych.
65
Rysunek 4. Struktura przychodów wg kategorii połączeń wychodzących w latach 2007 - 2011
100%
42,0%
41,5%
38,2%
38,2%
40,6%
40%
10,2%
15,3%
9,2%
14,9%
9,4%
15,9%
9,7%
14,5%
9,4%
13,7%
20%
32,5%
34,5%
36,6%
37,7%
36,3%
2007
2008
2009
2010
2011
80%
60%
0%
L
MM
MN
K
Abonenci biznesowi korzystali z tradycyjnej linii telefonicznej
znacznie aktywniej niż abonenci indywidualni. Średni czas polaczenia dla klienta biznesowego wynosił 3830 minut, a dla klienta indywidualnego 1307 minut. Pomiędzy tymi dwoma rodzajami abonentów
istnieją również różnice w strukturze wolumenu ruchu ze względu na
kategorie połączeń (rys. 5). Chociaż w obu grupach najczęściej realizowane są połączenia lokalne, to klientów biznesowych charakteryzuje
wyraźnie większy udział rozmów międzymiastowych, międzynarodowych i do sieci ruchomych. Dominująca w porównaniu z klientami
indywidualnymi jest zwłaszcza przewaga udziału ruchu wychodzącego do sieci mobilnych (ponad dwukrotna).
We wszystkich krajach UE przeważającą pozycję w strukturze wolumenu ruchu w zakresie telefonii stacjonarnej zajmowały połączenia
krajowe . Cechą wyróżniającą strukturę tego ruchu w Polsce spośród
innych państw Unii jest niewielki odsetek rozmów międzynarodowych (2,6%). Taki sam odsetek zanotowano w Bułgarii, a jedynie na
Węgrzech wartość tego wskaźnika była niższa (2,2%).
66
Rysunek 5. Struktura wolumenu ruchu wg kategorii połączeń wychodzących
w grupach abonenckich w 2011 r.
10,3%
20,8% 2,4%
66,5%
konsument
47,4%
biznes
0%
26,4%
20%
40%
L
MM
60%
MN
3,4%
22,7%
80%
100%
K
Sukcesywnie spada udział operatora zasiedziałego w przychodach
ogółem w segmencie telefonii stacjonarnej (rys. 6). Zauważalne odwrócenie tej tendencji miało miejsce w 2010 r. Był to rok, w którym wzrosła
nieco liczba klientów TP SA (o 1 pp.). Zatem w tym okresie migracja
abonentów do sieci ruchomych bardziej dotknęła operatorów alternatywnych (OA) niż TP SA. Natomiast rok 2011 przyniósł kontynuację
spadkowego trendu udziałów TP SA w przychodach. Udział ten był
niższy niż w 2009 r. o 2,7 pp.
Rysunek 6. Udziały operatora zasiedziałego i operatorów alternatywnych
w przychodach ogółem w latach 2002 - 2011
100
87,5
85,6
85,7
85,0
80
78,4
76,2
72,8
63,3
68,4
60
40
20
12,5
14,4
14,3
15,0
21,6
23,8
27,2
36,7
31,6
60,6
39,4
0
2002
2003
2004
2005
2006
TP
2007
2008
2009
2010
2011
OA
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w latach 2004 – 2011, UKE, Departament Strategii i Analiz
Rynku Telekomunikacyjnego, Warszawa.
67
Operator zasiedziały w 2011 r. uzyskał udział w ogólnych przychodach telefonii stacjonarnej na poziomie 60,6 % i nadal zachował
wielokrotną przewagę nad drugim podmiotem w rankingu udziałów
– Netią (15,7%). W dalszej kolejności uplasowali się: Telefonia Dialog
(5,5%), UPC (2,5%) oraz PTC (2,0%). Udziały operatorów w ogólnych
przychodach telefonii stacjonarnej przedstawiono na rys. 7.
Rysunek 7. Udziały operatora zasiedziałego i operatorów alternatywnych
w ogólnych przychodach w 2011 r.
13,7%
2,0%
2,5%
5,5%
60,6%
15,7%
TP
Netia
Telefonia Dialog
UPC
PTC
Pozostali
Z kolei strukturę przychodów ze względu na kategorie połączeń,
także z podziałem na Telekomunikację Polską S.A. i alternatywnych
operatorów przedstawia rys. 8.
Rysunek 8. Struktura przychodów wg operatorów w poszczególnych kategoriach połączeń w 2011 roku
120%
100%
80%
26,8%
31,0%
73,2%
69,0%
L
MM
46,8%
48,2%
53,2%
51,8%
MN
K
60%
40%
20%
0%
TP
OA
68
Operator zasiedziały w 2011 roku uzyskiwał większość przychodów,
jakie generował ruch na krajowe numery stacjonarne. Z taką okolicznością
funkcjonowania telefonii stacjonarnej można było również spotkać się
w latach poprzednich. Wpływy z pozostałych kategorii połączeń rozkładały się stosunkowo równomiernie, chociaż wskazują na to, że również
w poszczególnych segmentach telefonii stacjonarnej istnieje dominacja TP SA (konkurencja monopolistyczna z przewagą byłego monopolisty).
Podsumowanie
W Polsce w wyniku implementacji prawa UE wprowadzono konkurencję we wszystkich segmentach rynku telekomunikacyjnego.
Można również stwierdzić, że konkurencja pojawiła się również pomiędzy tymi segmentami, np. w zakresie oferowania usług głosowych
przez telefonię mobilną i stacjonarną. Pogłębiająca się substytucja telefonii stacjonarnej ruchomą powoduje stały spadek zainteresowania
konsumentów usługami głosowymi w stałej lokalizacji. Dotyczy to
zwłaszcza tradycyjnych linii na łączach POTS i ISDN. Ich dotychczasowi użytkownicy również będą się decydować na migrację do sieci
mobilnych lub zakup telefonu stacjonarnego pakietyzowanego, np.
z dostępem do Internetu. Beneficjentami tych zmian będą oczywiście
operatorzy sieci ruchomych, już teraz posiadający znaczącą bazę klientów telefonii w stałej lokalizacji oraz TVK. Malejące grono odbiorców
ograniczy się zatem do osób przywiązanych do tradycyjnej linii oraz
do korzystających z pakietu kilku usług danego operatora.
Bibliografia:
1.Babis H. (red.), Rynek usług telekomunikacyjnych, Wolters Kluwer Polska,
Warszawa 2011.
2.Babis H., Wolska G. (red.), Przeobrażenia na rynku łączności i kierunki jego
rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007.
3.Ciesielski B., Wpływ integracji z Unią Europejską na rozwój konkurencji w polskim
sektorze usług telekomunikacyjnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania POU, Nr 3 (53), Wydawnictwo PRET SA, Warszawa 2011.
4.Goliński J. (red.), Współczesne aspekty informacji, tom 2, Wydawnictwo SGH,
Warszawa 2010.
5.Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Wydawnictwo
Bernardinum Pelpin, Gdańsk 1993.
6.Klimczak B., A. Matysiak (red.), Mikroekonomia. Studia przypadków, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu,
Wrocław 2006.
7.Kubicka J. (red.), Funkcjonowanie i rozwój korporacji wielonarodowych
w wybranych sektorach usługowych i produkcyjnych, cz.1, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2008.
8.Kwiecień A., Zarządzanie reputacją przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akade-
69
mii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2010.
9.Mruk H., Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2003.
10.Pałasz L., Organizacja i analiza rynku, Instytut Gospodarki i Rynku, Szczecin
2006.
11.Sułkowski Cz. (red.) Rozwój i funkcjonowanie gospodarki, Wydawnictwo
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007.
12.Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
13.Analiza substytucji usług głosowych w Polsce i pozostałych krajach Unii Europejskiej, Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej, Warszawa, grudzień
2011.
14.Informacja o wynikach kontroli realizowania przez Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej zadań w zakresie regulacji rynku usług telekomunikacyjnych, NIK Departament Komunikacji i Systemów Transportowych, Warszawa 2008.
15.Roczne raporty o stanie rynku telekomunikacyjnego z lat 2004 – 2011, Urząd
Komunikacji Elektronicznej, Departament Strategii i Analiz Rynku Telekomunikacyjnego, Warszawa.
16.Roczniki statystyczne, Łączność – wyniki działalności z roku 2003, 2005, 2007,
2009, 2011, Główny Urząd Statystyczny, Departament Handlu i Usług, Warszawa.
17.Dz. U.: Nr 86, poz. 504 z późn. zm., Nr 60, poz. 310, Nr 73, poz. 853 z późn. zm.,
Nr 113, poz. 1070, Nr 171, poz. 1800 z późn. zm., Nr 267, poz. 2258 z późn. zm.,
Nr 86, poz. 554, Nr 102, poz. 587.
DYNAMICS AND CONDITION OF FIXED NETWORK
TELEPHONYMARKET IN POLAND
Keywords: fixed network telephony (landline telephony), telecom operator, subscriber group, category of connexion.
Summary
The purpose of this article is to analyze the changes and the current state of the
Polish market of fixed network telephony (landline telephony). The article has confirmed the thesis that a systematic decrease in demand has been observed on the
Polish landline telephony market since 2005.
The theoretical part describes the transformation of the Polish telecommunication
market based on its demonopolization and liberalization. For the purpose of conducting the quantitative research the annual statistical data relating to Poland was
used; these data included: the quantity of fixed network telephone subscribers in
total and the quantity of fixed telephone subscribers per 100 inhabitants, value of
the fixed network telephony market, the number of lines/links according to technology, the structure of revenues and the structure of traffic volume according to the
selected criteria. Some of the analyses were complemented with data originating
from other European Union countries.
70
Mariola Szewczyk – Jarocka
Anna Nowacka
PRACA „NA CZARNO”
W SZKOLNICTWIE ŚREDNIM
– BADANIA WŁASNE
Wstęp
Problem szarej strefy oraz jej kategorii czyli „pracy na czarno” dotyczy większości krajów na świecie bez względu na typ gospodarki.
Istnienie tego zjawiska przyczynia się do wielu niekorzystnych skutków w gospodarce. Negatywną konsekwencją szarej strefy jest fakt, że
osoby w niej pracujące nie są chronione prawem i nie mają możliwości
legalnego wypracowania zabezpieczenia finansowego na przyszłość.
Należy jednak zwrócić uwagę, że „praca na czarno” może stanowić
podstawowe źródło utrzymania gospodarstwa domowego, szczególnie w przypadku młodych ludzi, którzy mają problemy ze znalezieniem legalnego zatrudnienia. Korepetycje są jednym z przykładów
pracy „na czarno”. Skala tego zjawiska jest trudna do oszacowania.
1. Praca „na czarno”
Bardzo ważną kategorią szarej strefy jest praca „na czarno”. W odróżnieniu od pracy rejestrowanej – legalnej posiada ona następujące
charakterystyczne cechy1:
1.Jest to także praca na rachunek własny, jeśli z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej nie są płacone podatki i składki na
ubezpieczenie społeczne i inne zobowiązania finansowe wobec
państwa.
2.Jest to praca najemna, wykonywana bez nawiązania stosunku
pracy, czyli bez umowy o pracę lub innej pisemnej umowy pomiędzy pracownikiem, a pracodawcą. Pracownik nie uzyskuje
T. Smuga (red.), Metodologia badań szarej strefy na rynku usług turystycznych, Instytut Koniunktur i Cen Zagranicznych, Warszawa 2005, s. 4.
1
71
ubezpieczenia społecznego, od dochodów z pracy nierejestrowanej – nielegalnej nie są płacone podatki od dochodów osobistych,
a pracodawca nie odprowadza na konto Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych i Funduszu Pracy odpowiednich sum z tytułu wypłacanego wynagrodzenia.
Bardzo często praca na czarno podejmowana jest przez osoby o niższych kwalifikacjach i poziomie wykształcenia oraz imigrantów z krajów zacofanych gospodarczo. Jest ona odpowiedzią
na wysokie koszty pracy, wysokie bezrobocie, trudny rynek pracy, uciążliwości prowadzenia działalności gospodarczej. Słynny
klin podatkowy, czyli prawie dwukrotna różnica pomiędzy tym,
co pracownik dostaje „do ręki”, a kosztami, które ponosi pracodawca z tytułu jego zatrudniania, jest zachętą do płacenia pracownikowi całości bądź części wynagrodzenia w sposób nieformalny. Z powodu uciążliwości biurokratycznej, wysokich podatków i składek
na ZUS wiele osób pracuje bez zarejestrowania. Mimo, że zwiększa
w sposób znaczący liczbę miejsc pracy nie stanowi ona z pewnością
motoru postępu społeczno – gospodarczego. Jest to raczej sposób na
przetrwanie tak dla części pracodawców, jak i pracobiorców, będących
bez szans na oficjalnym rynku pracy.
Unikanie płacenia podatków i praca „na czarno” znajdują odzwierciedlenie w wielu formach nieoficjalnej działalności ekonomicznej.
Formy te są nieustanie modyfikowane i wzbogacane.
Tabela 1.Wybrane formy gospodarki nieoficjalnej
Forma gospodarki nieoficjalnej
Wytwarzanie dóbr na własne potrzeby
w gospodarstwach domowych
Rynek pracy nierejestrowanej
Nielegalny rynek kapitałowy
Przykłady
•produkcja rolna na własne potrzeby,
•różne formy aktywności produkcyjnej
i usługowej w gospodarstwach domowych
(przetwórstwo żywności, sprzątanie, pranie,
opieka nad dziećmi, remonty, prace budowlane, itp.),
•wykonywane nieodpłatne prace społeczne
(wolontariat)
•różne formy pracy na czarno np. korepetycje,
•zatrudnianie dzieci i młodocianych,
•praca chałupnicza,
•kradzież pracy (wykonywanie pracy zarobkowej w godzinach pracy oficjalnej),
•różnego rodzaju niedeklarowane prace
dodatkowe,
•praca w przedsiębiorstwach podziemnych
•lichwa,
•nielegalne banki,
•nielegalny import oraz eksport kapitału
72
Mariola Szewczyk – Jarocka, Anna Nowacka / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
•rynek towarów i usług nielegalnych, którymi
obrót jest zabroniony (broń, narkotyki itp.),
Nieoficjalny rynek dóbr i usług
•rynek towarów legalnych, wprowadzonych
do obrotu bez fakturowania
•sztuczne „nadmuchiwanie” kosztów produkcji,
•ukrywanie w całości lub częściowo prowaNieprawidłowości i oszustwa podatkowe
dzonej działalności gospodarczej (zaniżanie
obrotów, produkcji, sprzedaży),
•inne sposoby zaniżania podstawy opodatkowania
•niedofakturowanie eksportu,
Nierejestrowana wymiana handlowa
•nadfakturowanie importu,
z zagranicą
•przemyt
Źródło: B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, SGH, Warszawa 2002, s 37.
Przykładem pracy „na czarno” są udzielane korepetycje przez nauczycieli szkół średnich. Korepetycje definiowane są jako płatne lekcje z przedmiotów nauczanych w szkołach. Do korepetycji zaliczamy
więc: lekcje indywidualne, grupowe, zajęcia w (szczególnie popularnych na Dalekim Wschodzie) szkołach korepetycyjnych oraz kursy
przygotowawcze na uczelnie2.
Korepetycje są definiowane np. przez M. Braya jako lekcje prywatne udzielane przez nauczyciela jednemu lub kilku uczniom, a także
lekcje, kursy i zajęcia w specjalnie do tego powołanych szkołach wieczorowych, a nawet wakacyjnych3. Korepetycje są opłacane przez rodziców uczniów lub niekiedy przez samych uczniów. Dotyczą treści
kształcenia szkolnego objętych standardami egzaminacyjnymi: języka
ojczystego, matematyki, historii, przedmiotów przyrodniczych oraz
nauczanych w szkole języków obcych. Zgodnie z przyjętą definicją korepetycjami nie są zajęcia rozszerzające, komplementarne w stosunku
do szkolnego zestawu przedmiotów kształcenia (np. z tańca, muzyki,
plastyki czy zajęcia sportowe), o ile nie są przedmiotami nauczanymi w szkole (np. muzycznej czy baletowej). Do kategorii korepetycji
nie zalicza się także pozaszkolnych lekcji religii, odbywających się
w kościołach i innych miejscach kultu, a także pomocy udzielanej
uczniom przez domowników, członków rodziny, znajomych, kolegów
– jeśli nie jest płatna4.
Większość korepetycji jest udzielana nieformalnie, poza zasięgiem
E. Putkiewicz, Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie, Instytut Spraw Publicznych, nr
56 12/2005, s. 2
2
M. Bray, The shadow education system: private tutoring and its implications for planners, UNESCO
International Institute for Educational Planning, Paris 1999.
3
E. Putkiewicz, Korepetycje – szara strefa edukacji, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005,
s. 17-18
4
73
państwowego systemu poboru podatków. Władze państwowe mogą
więc odnieść wrażenie, że pewne jednostki nie dokładają się do wspólnej działalności, tak jak powinny to robić. Z kolei brak dochodów z podatków od danej działalności oznacza, że rząd nie może przeznaczyć
ich na własne cele społeczne i gospodarcze5.
Jeżeli podatnik udziela korepetycji w sposób zorganizowany i
ciągły, we własnym imieniu i na własny lub cudzy rachunek, może
rozliczyć przychody uzyskiwane w ten sposób jako przychody z działalności gospodarczej. W takim przypadku można zastosować jeden
z trzech sposobów opodatkowania:
•karta podatkowa,
•ryczałt ewidencjonowany,
•zasady ogólne.
Karta podatkowa jest to najprostszy sposób rozliczenia się z podatku dochodowego. Istota tej formy rozliczenia polega na tym, że podatnik nie musi prowadzić ksiąg, składać zeznań podatkowych, deklaracji
o wysokości uzyskanego dochodu oraz wpłacać zaliczek na podatek
dochodowy6. Zryczałtowany podatek dochodowy w formie karty podatkowej mogą płacić podatnicy prowadzący działalność w zakresie
usług edukacyjnych, polegającą na udzielaniu lekcji na godziny (art.
23 ust. 1 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od
niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne)7.
Stawki karty podatkowej w zakresie usług edukacyjnych na rok
2013 zostały określone w załączniku nr 3 część XI Obwieszczenia Ministra Finansów (tabela 3).
Tabela 1. Stawki karty podatkowej w zakresie usług edukacyjnych obowiązujące w 2013 roku
Liczba godzin przeznaczonych na
udzielanie lekcji miesięcznie
do 48
powyżej 48 do 96
Stawka w złotych
4,80 za każdą godziną
230,40 + 9,90 za każdą godzinę
ponad 48 godzin
powyżej 96
705,60
Źródło: Obwieszczenie Ministra Finansów z dnia 29 listopada 2012 roku w sprawie stawek karty podatkowej, kwoty, do której można wykonywać świadczenia
przy prowadzeniu niektórych usług z wyjątkiem świadczeń dla ludności, oraz
kwartalnych stawek ryczałtu od przychodów proboszczów i wikariuszy, obowiązujących w 2013 roku (załącznik nr 3, część XI).
M. Bray, Korepetycje – cień rzucany przez szkoły, ABC Wolters Kluwer Business, Warszawa 2012,
s. 46.
5
6
http://www.e-korepetycje.net/artykuly/rozliczenie-dochodow-z-korepetycji,
data dostępu 30.06.2012
Ustawa z dnia 20 listopada 1998 roku o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych
przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. 1998, Nr 144, poz. 930 z poź. zm).
7
74
Korepetytorzy swoje dochody z korepetycji udzielanych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej mogą rozliczyć w ramach tzw. ryczałtu ewidencjonowanego. Aby jednak można było
rozliczyć podatek dochodowy w ten sposób trzeba spełnić jeden
z warunków ( załącznik nr 2, poz. 25 do ustawy o zryczałtowanym
podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez
osoby fizyczne)8:
•usługi muszą być związane z prowadzeniem przedszkoli oraz
oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych, w tym
specjalnych w zakresie przygotowania dzieci do nauki w szkole
(PKWiU 80.10.11 ex), które są opodatkowane 8,5% stawką;
•usług muszą być świadczone w zakresie edukacji w ramach wolnych zawodów, które opodatkowane są 20% stawką.
W związku z powyższym usługi edukacji muszą być świadczone
w ramach wolnego zawodu, aby podlegały opodatkowaniu ryczałtem
ewidencjonowanym w wysokości 20%, co oznacza, że9:
•świadczy je nauczyciel,
•polegają na udzielaniu lekcji na godziny,
•nie są świadczone na rzecz podmiotów gospodarczych,
•usługi te są świadczone bezpośrednio przez podatnika, bez zatrudniania innych osób związanych z istotą danego zawodu.
Rozliczanie podatku dochodowego od dochodów uzyskiwanych w
ramach udzielania korepetycji jest możliwe również na tzw. zasadach
ogólnych. Podstawą opodatkowania w podatku dochodowym rozliczanym na zasadach ogólnych jest dochód rozumiany jako różnica
pomiędzy przychodami z danego źródła przychodów i kosztami ich
uzyskania. Kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w
celu osiągnięcia przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów. Dochód przed opodatkowaniem może być pomniejszony o określone odliczenia. Rodzaj możliwych odliczeń uzależniony
jest również od tego, czy podatnik rozlicza podatek wg skali podatkowej (18% i 32%), czy też wg stawki liniowej (19%)10. Podstawowym
obowiązkiem podatników rozliczających podatek dochodowy na zasadach ogólnych jest prowadzenie podatkowej księgi przychodów
i rozchodów. Ponadto mają oni obowiązek samodzielnie opłacać miesięczne zaliczki na podatek dochodowy. Kwota zaliczki na podatek
ulega pomniejszeniu o kwotę składek na ubezpieczenie zdrowotne11.
Ustawa z dnia 20 listopada 1998 roku o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych
przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. 1998, Nr 144, poz. 930 z poź. zm).
8
http://www.e-korepetycje.net/artykuly/rozliczenie-dochodow-z-korepetycji,
30.06.2012
9
data
dostępu
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. 1991, nr 80,
poz. 350 z późn. zm.)
10
http://www.e-korepetycje.net/artykuly/rozliczenie-dochodow-z-korepetycji, data dostępu
30.06.2012
11
75
2. Badana próba
W badaniu ankietowym przeprowadzonym w 2012 roku, w trzech
płockich szkołach średnich wzięło udział 250 maturzystów. 130 osób
stanowiły kobiety, natomiast 112 przebadano mężczyzn. 8 osób nie zaznaczyło przynależności do określonej płci.
Wykres 1. Płeć badanych respondentów (%)
Brak danych
3,20%
Mężczyzna
44,80%
Kobieta
52,00%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.
Wśród badanych 52 % stanowiły kobiety, natomiast mężczyźni około 45 %. Ponad 3% respondentów nie zaznaczyła odpowiedzi dotyczącej płci.
Tabela 2. Miejsce zamieszkania badanych respondentów
Wyszczególnienie
Wieś
Miasto
Brak danych
Liczność
106
128
16
Procent
42,4
51,2
6,4
Ogółem
250
100
W głównej mierze badani respondenci zamieszkiwali miasta (51,2%),
nieco mniej badanych pochodziła ze wsi (42,4%). Spośród wszystkich
badanych 6,4% osób nie zaznaczyło odpowiedzi na to pytanie.
76
Tabela 3. Nazwa szkoły, do której uczęszczają badane osoby
Wyszczególnienie
III Liceum Ogólnokształcące im. M. Dąbrowskiej w Płocku
Zespół Szkół Technicznych nr 70 w Płocku
Zespół Szkół Ekonomiczno- Kupieckich im. L. Krzywickiego w Płocku
Brak danych
Liczność
63
82
97
8
Procent
25,2
32,8
38,8
3,2
100
250
Ogółem
Spośród badanych 25,2% osób uczęszczało do III Liceum Ogólnokształcącego im. M. Dąbrowskiej w Płocku, nieco więcej, bo 32,8% do
Zespołu Szkół Technicznych nr 70 w Płocku. Natomiast najwięcej badanych było uczniami Zespołu Szkół Ekonomiczno – Kupieckich im.
L. Krzywickiego w Płocku – prawie 40% respondentów. 8 osób nie zaznaczyło odpowiedzi na to pytanie.
Wykres 2. Wynagrodzenie brutto respondentów
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
43,2
42
3,6
7,6
1,6
2
Przeważnie badania respondenci deklarują dochód z przedziału 0
– 500 zł brutto – nieco ponad 43% badanych. 42% nie zaznaczyło odpowiedzi na to pytanie.
77
Wykres 3. Wynagrodzenie pochodzące z korepetycji
Przeważnie badani respondenci deklarują wynagrodzenie pochodzące z korepetycji na poziomie 0 – 500 zł, natomiast głównie nie
udzielano odpowiedzi na to pytanie – 48% badanych.
3. Szkolnictwo średnie źródłem pracy „na czarno”
– korepetycje – komunikat z badań własnych
Niewątpliwie wynagrodzenie z korepetycji, za które nie odprowadza się podatku oraz składek są uznawane za pracę „na czarno”.
Tabela 4. Korzystanie z odpłatnych korepetycji a opinia na temat: czy od
wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje są odprowadzane składki na
ubezpieczenia społeczne?
Wyszczególnienie
Czy korzystał lub korzysta Pan/Pani
z korepetycji odpłatnych?
Czy od wynagrodzenia „na czarno”
np. za korepetycje są odprowadzane
TAK
NIE
Ogółem
składki na ubezpieczenia społeczne?
Liczba
6
7
13
TAK
% Grupy
46,15
53,85
100
Liczba
87
72
159
NIE
% Grupy
54,72
45,28
100
Liczba
33
38
71
NIE WIEM
% Grupy
46,48
53,52
100
Liczba
126
117
243
Ogółem
% Grupy
51,85
48,15
100
Chi2 (2) = 1,513, p = 0,469, test istotny przy p<0,05
78
Test Chi-kwadrat nie wskazał na istotną różnicę między odpowiedziami obu grup. Wynik nieistotny stwierdzono na podstawie wartości istotności p, które jest większe niż 0,05.
Według 46,15% ankietowanych korzystających z odpłatnych korepetycji od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje odprowadzane
są składki na ubezpieczenie społeczne. Fakt ten, świadczy o braku wiedzy na ten temat, ponieważ jak sama nazwa mówi od wynagrodzenia
„na czarno” nie mogą być odprowadzane składki na ubezpieczenie
społeczne. Natomiast 53,85% respondentów niepobierających odpłatnych korepetycji odpowiada także nieprawidłowo, że od wynagrodzenia „na czarno” są odprowadzane składki na ubezpieczenie społeczne.
Natomiast 54,72% ankietowanych uczniów szkół średnich uważa, że od
wynagrodzenia „na czarno” nie są pobierane składki (korzystają oni
z odpłatnych korepetycji. 45,28% respondentów nie pobiera korepetycji
i uważa, że nie są odprowadzane składki do ZUS od wynagrodzenia
„na czarno”.
Tabela 5. Korzystanie z odpłatnych korepetycji a opinia na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje jest odprowadzany podatek?
Wyszczególnienie
Czy korzystał lub korzysta Pan/Pani
z korepetycji odpłatnych?
Czy od wynagrodzenia „na czarno”
np. za korepetycje” jest odprowadzany
TAK
NIE
Ogółem
podatek?
Liczba
5
3
8
TAK
% Grupy
62,50
37,50
100
Liczba
86
80
166
NIE
% Grupy
51,81
48,19
100
Liczba
33
36
69
NIE WIEM
% Grupy
47,83
52,17
100
Liczba
124
119
243
Ogółem
% Grupy
51,03
48,97
100
Chi2 (2) = 0,745, p = 0,689, test istotny przy p<0,05
Test Chi-kwadrat nie wskazał na istotną różnicę między odpowiedziami obu grup. Wynik nieistotny stwierdzono na podstawie wartości istotności p, które jest większe niż 0,05.
Według 62,50 % badanych pobierających korepetycje odpłatne od
wynagrodzenia „na czarno” jest odprowadzany podatek, natomiast
51,81% respondentów pobierających odpłatne korepetycje odpowiada,
iż od wynagrodzenia „na czarno” nie jest pobierany podatek. I mają
oni rację. Natomiast według 37,50% badanych uczniów szkół średnich
79
nie pobierających odpłatnych korepetycji jest odprowadzany podatek
od wynagrodzenia „ na czarno”, a według 48,19% nie pobierających
korepetycji odpłatnych nie jest odprowadzany podatek od wynagrodzenia „na czarno”.
Zakończenie
Trudno dokonać jednoznacznej oceny zjawiska korepetycji. Niewątpliwie korepetycje umożliwiają uczniom poszerzenie wiedzy oraz pomagają w lepszym zrozumieniu materiału
z przedmiotów, z którymi są problemy. Z drugiej strony odpłatne lekcje to przykład pracy nierejestrowanej, ponieważ korepetytorzy nie
płacą podatków i nie odprowadzają składek na Fundusz Ubezpieczeń
Społecznych.
Wyniki badania ankietowego wskazują na brak zrozumienia pojęcia „praca na czarno”. Około połowy ankietowanych uczniów uważa,
że dochody uzyskiwane z korepetycji są opodatkowane podatkiem
dochodowym i obciążone składkami na ubezpieczenie społeczne. To
może wskazywać na fakt, że korepetycje są społecznie akceptowane i
przyjmuje się je jako zjawisko normalne, które od wielu lat funkcjonuje
w gospodarce.
Bibliografia:
1.Bray M., The shadow education system: private tutoring and its implications for planners, UNESCO International Institute for Educational Planning, Paris 1999.
2.Mróz B., Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, SGH, Warszawa 2002.
3.Putkiewicz E., Korepetycje – szara strefa edukacji, Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa 2005.
4.Putkiewicz E., Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie, Instytut
Spraw Publicznych, nr 56 12/2005
5.Smuga T. (red.), Metodologia badań szarej strefy na rynku usług turystycznych, Instytut Koniunktur i Cen Zagranicznych, Warszawa 2005.
6.Ustawa z dnia 20 listopada 1998 roku o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. 1998,
Nr 144, poz. 930 z poź. zm).
7.Ustawa z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych
(Dz. U. 1991, nr 80, poz. 350 z późn. zm.)
8.http://www.e-korepetycje.net/artykuly/rozliczenie-dochodow-z-korepetycji
80
„WORK IN BLACK” IN SECONDARY EDUCATION – INDIVIDUAL STUDY
Key words: private lessons, students, secondary education, work in black
Summary
The matter of “work in black” in education regardless passing of time has still been
of big importance. Despite the prevalence of private lessons being common and on
a bigger scale, its problematic issue seems to be ignored quite often. There is a split
between their existing within grey zone of education and ignoring private lessons
in public disputation. One of the methods of evading such sort of regulations is
tutoring and is reflected in the failure to observe the law of tax statute. We might
claim that private lessons that people do not pay taxes from, are becoming black
economy in education.
81
Barbara A. Sypniewska
ROLA I ZNACZENIE KOMUNIKACJI
W ORGANIZACJI – RAPORT Z BADAŃ
1. Komunikacja interpersonalna
W literaturze przedmiotu spotykamy różne definicje komunikacji,
wymienić można niektóre: „proces, w którym ludzie dążą do dzielenia się znaczeniami za pośrednictwem symbolicznych komunikatów
(przekazów)”1, „proces wymiany informacji za pomocą słowa mówionego i pisanego, symboli, mowy ciała”2, „wymiana informacji i znaczeń”3, „złożony, wielowarstwowy i dynamiczny proces, przez który
wymieniamy znaczenia, polega więc nie tylko na dostarczaniu informacji, ale także na przekazywaniu myśli i woli, dzięki któremu ludzie
porozumiewają się ze sobą (...) to także podstawa tworzenia relacji między ludźmi”4.
P. I. Morgan podaje, że „komunikacja polega na transmisji informacji od jednej osoby do drugiej”5, a według R. Rossa komunikowanie
polega na takim doborze różnych symboli i przekazaniu ich w taki
sposób, aby odbiorca odebrał je zgodnie z intencją nadawcy6.
Według wielu specjalistów przedmiotu proces komunikacji przebiega w sposób przedstawiony na schemacie nr 1:
1
F.E. Dance: The Concept of Communication. “Journal of Communication” 1970 nr 20 s. 201-210.
2
A. Pocztowski: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: PWN 2007 s. 112.
J. Szczupaczyński: Anatomia zarządzania organizacją. Warszawa: Międzynarodowa Szkoła Menedżerów 2002 s. 141.
3
E. Karpowicz: Komunikacja w nowej roli. W: Szkice z zarządzania zasobami ludzkimi. (red.) H. Król.
Warszawa: WSPiZ 2002 s. 151; N.J. Adler: International Dimensions of Organizational Behavior.
Boston 1986 s. 51.
4
5
P.I. Morgan: Organizational Behavior and Management. Dubuque 1989 s. 8.
6
R. Ross: Speech Communication. Englewood Cliffs 1983 s. 8.
82
Barbara A. Sypniewska / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
Schemat 1. Przebieg procesu komunikacji
Źródło: J. Stoner, R. Freeman, D. Gilbert: Kierowanie. Warszawa: PWN 1999 s.
509, a także w: A. Pocztowski: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: PWN
2007 s. 112-113 oraz J. Szczupaczyński: Anatomia zarządzania organizacją. Warszawa: Międzynarodowa Szkoła Menedżerów 2002 s. 142-143.
Komunikat jest to zakodowana informacja (zwana także przekazem),
przesyłana przez nadawcę, może ona także spowodować odpowiedź
jako sprzężenie zwrotne od odbiorcy. Nadawcą jest osoba rozpoczynająca proces komunikacji. Odbiorcą jest osoba, która odbiera przekaz od
nadawcy. Natomiast przez kodowanie rozumiemy przełożenie informacji przez nadawcę, która ma być przekazana przez nadawcę na różne symbole. Dekodowanie to proces, w którym występuje interpretacja
i przełożenie komunikatu na zrozumiałą treść. Na ten proces wpływa
m.in.: doświadczenie odbiorcy, podobieństwo znaczeń, oczekiwania,
ocena symboli przez odbiorcę.
Przez kanał komunikacji rozumiemy środek, za pośrednictwem
którego występuje komunikacja pomiędzy nadawcą a odbiorcą. W tej
części może wystąpić szum, czyli każdy czynnik, tzn. wszystko to, co
zakłóca, ogranicza, przeszkadza i zniekształca proces komunikacji7.
Gdy mówimy o sprzężeniu zwrotnym, należy pamiętać, że samo przekazanie informacji nie jest komunikacją, bowiem nadawca musi wysłać (przekazać) tę informację, a odbiorca musi ją odebrać i zrozumieć8.
Rozróżniamy także kilka przeszkód w komunikacji: różnice w postrzeganiu (osoby o odmiennej wiedzy i doświadczeniu mogą różnie interpretować dane zjawisko), emocje (gniew, miłość, postawa
obronna, nienawiść, zazdrość, lęk, zakłopotanie), niezgodność komunikatów werbalnych z niewerbalnymi (ruchy ciała, ubiór, odległość od rozmówcy, postawa, gesty, wyraz twarzy, ruchy oczu, dotknięcia), a także brak zaufania pomiędzy stronami biorącymi udział
w procesie komunikacji (ufność lub podejrzliwość)9. Natomiast do najczęstszych błędów należą m.in.: percepcja selektywna, postrzeganie
7
Por.: J. Stoner, R. Freeman, D. Gilbert: op. cit. s. 509-511 oraz A. Pocztowski: op. cit. s. 112-113.
8
Por.: J. Szaban: Miękkie zarządzanie. Warszawa: WSPiZ 2003 s. 73.
Por.: C.G. Pearce, R. Figgins, S.P. Golen: Principles of Business Communication: Theory, Application
and Technology. New York: John Wiley 1984 s. 526, 518 (za): J. Stoner, R. Freeman, D. Gilbert: op.
cit. s. 512.
9
83
stereotypowe, projekcja, hallo-efekt, błąd pierwszego wrażenia, efekt
„ojcowski” czy też efekt „nosa”10.
W skutecznej komunikacji ważne jest także zdiagnozowanie nie
tylko własnego stylu komunikowania, ale również osób, z którymi się
komunikujemy, przestrzegając różnych wskazówek, unikając przy tym
pewnych zachowań11. Ponadto, specjaliści przedmiotu rozróżniają różne style komunikacji: introwertyczny, ekstrawertyczny, obronny, przetargowy, efektywnej komunikacji12, analizujący, przystosowujący się,
koncepcyjny, aktywizujący, pasywny, agresywny, asertywny13.
W literaturze spotykamy również różne podziały sposobów porozumiewania się. Są nimi m.in.: werbalne (słowa używane do wyrażenia myśli, poglądów, wskazówek, poleceń, język mówiony, środowiskowy, międzynarodowy), intonacja i modulacja (ton głosu, jego siła,
natężenie), niewerbalne (mowa ciała, kontakt wzrokowy, pozycja ciała,
postawa, gestykulacja), kulturowe (wpływ mają regiony zamieszkiwania, dziedzictwo kulturowe, wiek), tożsamość grupowa (specyficzny
język danej grupy zawodowej, np. informatyków, lekarzy itp.), strategia ubioru (wybór stroju, dbałość lub jego brak o wygląd)14.
W procesie komunikowania ważne jest to, aby podczas porozumiewania się sprawdzać i oceniać, czy komunikat jest dobrze rozumiany.
Jedną z metod jest parafrazowanie, czyli powtarzanie własnymi słowami usłyszanej informacji oraz zadawanie pytań. Pytania mogą być
otwarte i zamknięte. Odpowiedź na pytanie zamknięte to: „tak” lub
„nie”. Metoda ta nie jest zalecana w rozmowie z klientem. Najlepszą
formą rozmowy z drugą osobą są pytania otwarte, które prowokują go
do otwartego wyrażenia się, uzewnętrznienia swoich potrzeb, opinii
czy też oczekiwań. Kolejną zaletą tych pytań jest oddanie kontroli nad
procesem komunikacji rozmówcy.
Z procesem komunikacji wiąże się jeszcze inna ważna umiejętność:
właściwe słuchanie, które polega na słuchaniu tego, co jest mówione,
zdawaniu sobie sprawy z tego, czego się nie mówi i staraniu się zrozumieć, co próbuje być powiedziane15. Aktywne słuchanie wymaga ponadto stosowania pewnych zasad. Są nimi m.in.: koncentracja na osobie mówiącej, unikanie emocjonalnych reakcji, pozwalanie rozmówcy
na wypowiedzenie ostatniego słowa, okazywanie cierpliwości, wczuPor.: J. Szaban: op. cit. s. 81-83 na podstawie: J.L. Gray, F.A. Starke: Organizational Behavior.
Concepts and Applications. New York: Appr. Press 1988.
10
11
Por.: K. Obłój: Mikroszkółka zarządzania. Warszawa: PWE 1994 s. 197-204.
12
Więcej na temat stylów komunikacji m.in. w: J. Szczupaczyński: op. cit. s. 150-152.
13
Por.: J. Szaban: op. cit.. s. 78-79.
14
Por.: tamże s. 68-69.
Por.: I. Dembińska-Cyran: Podstawowe narzędzia komunikacji marketingowej w CRM. W: Zarządzanie relacjami z klientem. I. Dembińska-Cyran, J. Hołub-Iwan, J. Perenc. Warszawa: Difin 2004
s. 128.
15
84
wanie się w punkt widzenia rozmówcy, unikanie rad i uszczypliwych
uwag, okazywanie postawy słuchania poprzez mowę ciała16.
Komunikacja, jak już wcześniej wspomniano, przebiega na
dwóch płaszczyznach: werbalnej i niewerbalnej. Komunikacja niewerbalna jest znaczącym uzupełnieniem i wsparciem dla
komunikacji werbalnej. Należą do niej m.in.: gestykulacja, mimika, kontakt fizyczny, dystans przestrzenny, kontakt wzrokowy (ważne jest tu zachowanie proporcji kontaktu, czasu trwania
i intensywności), pozycja ciała, aspekty mowy, jak intonacja, rytm,
tempo, akcent, głośność. Komunikaty te służą głównie do przekazywania znaczeń, ilustrują treści wypowiedzi, pozwalają dostosować się
do sytuacji, służą do przekazania uczuć, są one bardzo ważne, ponieważ uwiarygodniają przekaz17. Dlatego też ważne jest utrzymywanie
zgodności komunikacji werbalnej z niewerbalną.
2. Komunikowanie się w organizacji
Wszystkie elementy komunikacji interpersonalnej odnoszą się do
komunikacji w organizacjach, gdzie także dochodzi do procesu wymiany komunikatów pomiędzy jednym lub wieloma pracownikami.
R. V. Lesikar18 wyróżnił cztery czynniki skutecznej komunikacji
w organizacjach. Należą do nich:
•formalne kanały komunikacji – wykorzystywane najczęściej
przez kierowników. Przykładami są nie tylko komunikaty werbalne, ale także notatki, sprawozdania, pisma. Formalnie większość informacji przekazywać można drogą mailową. Formalne
informacje rozchodzą się w pionie z góry na dół i z dołu do góry
i najczęściej dotyczą spraw związanych z funkcjonowaniem organizacji, realizacji zadań i obowiązków.
•struktura władzy – od tego kto jaką zajmuje pozycję w organizacji
(stanowisko, władzę) zależy skuteczność komunikacji. Od różnic
w strukturze władzy zależy treść i jakość przekazywanej informacji. Na przykład sztywność rozmowy pracownika z prezesem.
•specjalizacja zadań – jakość komunikacji w wyspecjalizowanej
w danej dziedzinie grupie czy dziale jest inna niż pomiędzy różnymi grupami, działami wyspecjalizowanymi w innych obszarach wiedzy. Różny może być żargon czy też język np. specjalistyczny.
•własność informacji – różne osoby mają różną wiedzę i informacje na temat swojej pracy. Pracownicy posiadający pewne umie16
Por.: J. Stankiewicz: Komunikowanie się w organizacji. Wrocław: Astrum 1999 s. 80-81.
17
Por.: I. Dembińska-Cyran: op. cit. s. 129.
R.V. Lesika: A General Semantics Approach to Communication Barriers In Organizations (w): Organizational Behavior. (red.) K. Davis, McGraw-Hill. Nowy Jork s. 336-337.
18
85
jętności i wiadomości mogą niechętnie dzielić się wiedzą, chcąc
w ten sposób pozostać wyjątkowymi dla swojej organizacji.
W każdej organizacji informacje przekazywane są różnymi kanałami nazywanymi także ścieżkami, tworzącymi pewien system
wewnętrznej sieci informacyjnej. C. Sikorski podaje, że „system informacyjny oznacza sposób komunikowania się ludzi w organizacji
w warunkach określonego podziału pracy i rozmieszczenia uprawnień decyzyjnych”19.
W organizacji można wyróżnić kilka kierunków przepływu informacji i sieci komunikacyjnych. Specjaliści przedmiotu podają kierunek
komunikacji pionowej: w górę i w dół.
Kierunek w górę dotyczy przekazywania informacji od pracowników do przełożonych. Jest swego rodzaju informacją zwrotną o wykonanych zadaniach, problemach w wykonywaniu zadań, prośby o pomoc czy radę przy wykonywaniu obowiązków. Częstotliwość i jakość
komunikacji w górę zależy od otwartości i stylu kierowania przełożonych.
Kierunek komunikacji pionowej w dół związany jest z przesyłaniem
informacji, poleceń, a także z doradzaniem, instruowaniem, informacjami zwrotnymi, oceną. Przesyłane są od naczelnego kierownictwa
po niższe szczeble w hierarchii struktury organizacyjnej. Odległość
jaką musi pokonać komunikat, liczba pośredników często jest źródłem
zniekształceń pierwotnego nadanego przez nadawcę komunikatu, a to
ma wpływ na efektywność procesu komunikacji.
Komunikacja w górę i dół jest często niedokładna i niepełna, bowiem może być filtrowana, streszczana lub zmieniana przez poszczególnych pośredników, będących kierownikami niższego szczebla.
To oni mogą decydować jakie informacje mają dotrzeć do naczelnego kierownictwa lub w dół do pracowników. Taka zniekształcona
komunikacja może być wykrywana przez pracowników. Pracownicy mogą odczuwać, że informacje docierające do nich są niepełne lub też mogą być umyślnie zniekształcone i wtedy to zaczyna
dominować komunikacja nieformalna. Według C.E. Shannona i W.
Weavera w procesie przekazu komunikatu pomiędzy nadawcą
a odbiorcą możliwe jest występowanie zniekształceń nazywanych też
szumami mającymi wpływ na komunikat zwrotny. Brak komunikatu
zwrotnego może oznaczać, że pierwotny komunikat nie dotarł do odbiorcy, a więc uległ zniekształceniu przez pośredników lub nie został
zrozumiany zgodnie z intencją nadawcy20.
Por.: C. Sikorski: Relacje komunikacyjne (w): Metody organizacji. Zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych. Red. W. Błaszczyk. Warszawa 2006 s. 72.
19
Por.: M. Zalewska: Komunikowanie się jako podstawa relacji społecznych. (w): Metody organizacji
i zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych. Red. W. Błaszczyk. Warszawa 2006 s. 157.
20
86
W organizacji występuje także komunikacja pozioma, która obejmuje procesy komunikowania członków organizacji zajmujących tę
samą pozycję w strukturze organizacyjnej. Występuje między członkami tych samych grup czy zespołów, wydziałów lub pomiędzy pracownikami liniowymi czy też sztabowymi. Umożliwia uczestnikom
organizacji nawiązywanie kontaktów z kolegami21. Kontakty poziome
mają raczej charakter nieformalny i mogą służyć do rozwiązywania
konfliktów i problemów.
Kolejną formą komunikacji jest komunikacja ukośna, która obejmuje jednostki zajmujące tę samą pozycję, ale nie są połączone jakimkolwiek podporządkowaniem. Ta forma występuje najczęściej w komunikowaniu się grup nieformalnych, do których należą osoby z różnych
grup nie związanych ze sobą w hierarchii organizacyjnej i zadaniowej.
Grupy te zespala więź przyjaźni i stosunków prywatnych.
Niektórzy specjaliści przedmiotu wyróżniają głównie dwie sieci
komunikacyjne: formalną i nieformalną. Sieć formalna to nic innego
jak to co wcześniej zostało nazwane kierunkiem komunikacji pionowej. Komunikacja formalna wiąże się z wykonywaniem zadań przez
uczestników organizacji.
Komunikacja nieformalna wynika z interpersonalnych relacji pracowników organizacji, która zbliża do siebie pracowników na zasadzie
sympatii, podobieństw, poglądów. W efekcie w firmie tworzy się nieoficjalny obieg informacji, który tworzy się poza liniami podporządkowania. Komunikacja nieformalna rozwija się w trudnych niejasnych
sytuacjach kryzysowych lub tak jak wcześniej napisano, gdy informacja pionowa jest w odczuciu pracowników zniekształcona, niepełna
czy też niedokładna. Niepewność, chaos i sprzeczne informacje mogą
powodować podejrzliwość pracowników. Komunikacja nieformalna
jest z reguły systemem sprawniejszym i szybszym niż formalna komunikacja. Często wyprzedza oficjalne komunikaty szczególnie, gdy dotyczą spraw drażliwych np. reorganizacji, premii, zmian, awansów22.
Trudno jest pracować w organizacji, która nie docenia roli nieformalnych kanałów przepływu informacji i rozprzestrzenianych tą
drogą plotek i pogłosek. Rolą menedżerów jest rozpoznawanie i docenianie wagi nieformalnych sieci komunikowania, choć jest to trudne
i wymaga od nich dużych interpersonalnych umiejętności. R. Cross
i L. Prusak23 uważają, że można mieć wpływ na taką formę komunikacji. Doradzają, aby koncentrować się na osobach, które przewodzą
w takich nieformalnych grupach, traktując ich jako kluczowych łączników, pograniczników, ubezpieczających informację oraz specja21
Por.: J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert: op. cit. s. 518-519.
22
Por.: J. Szaban: op. cit. s. 70-71.
Por.: R. Cross, L. Prusak: The People Who Make Organizations Go-or Stop. “Harvard Business
Review” 2002 nr 6 czerwiec.
23
87
listów w szczególnych dziedzinach. Menedżer powinien do każdej
z tych osób, pełniących odpowiednią rolę, mieć inne podejście. Jeśli
chce wpływać na sposób funkcjonowania nieformalnej sieci, powinien
zasilać je odpowiednimi informacjami, na których mu zależy, aby dotarły one w odpowiedni sposób i do odpowiednich osób. Należy także
podkreślić, że sposób odczytywania komunikatu zależy nie tylko od
intencji nadawcy i formy jego wypowiedzi, ale też od sposobu, w jaki
nadawca/przełożonego jest postrzegany przez pracowników, od jego
kompetencji, wiedzy, przekonań czy prestiżu24.
Komunikacja nieformalna jest niestabilna, nietrwała i funkcjonuje
tak długo jak wymaga tego niepewna sytuacja w organizacji, atmosfera czy też jak długo łączą uczestników grup nieformalnych więzi przyjacielskie. Należy podkreślić, że formą komunikacji nieformalnej jest
plotka lub pogłoska oraz przypadkiem zasłyszane informacje. Plotka
zazwyczaj oparta jest na faktach, ale najczęściej fakty te są mocno zniekształcone. Nie należy lekceważyć plotek, gdyż w każdej plotce jest
jednak ziarno prawdy. Pogłoska jest silnym komunikatem jak news,
jednak nie jest poparta dowodami. Pogłoski mogą bazować na myśleniu życzeniowym i dodawać otuchy w trudnych chwilach, jednak najczęściej kojarzone są z przekazami wywołującymi niepokój.
Strategia komunikacji w organizacji powinna dotyczyć analizy tego
co pracownicy chcą usłyszeć, ale również tego co kierownictwo ma im
do powiedzenia. Kierownictwo powinno przekazywać jasno i zrozumiale komunikaty dotyczące wartości, planów, zamiarów, osiągnięć
i wyników oraz propozycji, biorąc pod uwagę zdanie i opinię swoich pracowników. Ważne jest to, aby omawiać z pracownikami swoje komunikaty, bowiem wzmacnia to ich poczucie zaangażowania,
akceptacji i wkładu w sukces organizacji. Pracownicy chcą usłyszeć
o sprawach mających wpływ na ich pracę i chcą mieć także szansę ich
skomentowania. Do tych spraw należą m.in. zmiany metod i warunków pracy czy też godzin pracy, zasad i warunków zatrudnienia, plany firmy mogące wpływać na płacę i bezpieczeństwo25.
Właściwa komunikacja ma także wpływ na zadowolenie i satysfakcję pracownika. Poniższe badanie wykazało, jak ogromne znaczenie
w prawidłowym funkcjonowaniu organizacji odgrywa komunikacja,
a zwłaszcza źródła jej pozyskiwania przez pracowników oraz jaki ma
wpływ na ogólną satysfakcję i zadowolenie z pracy.
24
Por.: A. Potocki: Komunikacja wewnętrzna w przedsiębiorstwie. Kraków 2001 s. 12.
Por.: M. Armstrong: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków: Oficyna Ekonomiczna 2004 s. 652654.
25
88
3. Metodologia badania
Badanie zostało przeprowadzone w miesiącach czerwiec-lipiec 2012
roku. W badaniu brało udział 215 respondentów (153 kobiety i 62 mężczyzn), którzy dobrani zostali w sposób przypadkowy. Badanie zostało
przeprowadzone, specjalnie w tym celu, skonstruowanym kwestionariuszem zawierającym pytania dotyczące źródeł pozyskiwania informacji, satysfakcji i zadowolenia z pracy oraz kontaktów z przełożonym.
Celem badania była identyfikacja źródeł, z których pracownicy dowiadują się co dzieje się w pracy, określenie roli jaką w organizacji pełni komunikacja, a także sprawdzenie - w zależności od preferowanego
źródła informacji - zadowolenia z relacji międzyludzkich, zadowolenia
z zarobków i satysfakcji z pracy oraz kontaktów z przełożonymi.
Postawiono następującą roboczą hipotezę:
Formy źródeł informacji z jakich pracownicy dowiadują się o tym co dzieje
się w miejscu pracy mają wpływ na ich ogólną satysfakcję z pracy, zadowolenie
z zarobków, stosunków międzyludzkich oraz kontaktów z przełożonymi.
Dodatkowo postawiono kilka hipotez szczegółowych:
1.Najlepsze źródła informacji, z których pracownicy otrzymują
wiedzę o tym co dzieje się w ich miejscu pracy to komunikaty
formalne.
2.Istnieje związek pomiędzy formą zatrudnienia a preferencją
źródła pozyskiwania informacji – źródła komunikacji formalnej
i nieformalnej.
3.Istnieje związek pomiędzy zadowoleniem z zarobków, oceną stosunków międzyludzkich i satysfakcją z pracy a formą pozyskiwania źródeł informacji.
4.Kontakt z przełożonymi jest łatwy i częsty, a rodzaj tych kontaktów dotyczy także problemów osobistych i prośby o pomoc.
5.Istnieje związek pomiędzy formą źródeł informacji a kontaktem
z przełożonymi.
Problemy badawcze jakie postawiono były następujące:
1.Jakie źródła informacji, z których pracownicy dowiadują się
o tym co dzieje się w miejscu pracy występują w organizacji?
2.Czy preferowane źródła informacji to te, które są zasłyszane ?
3.Czy istnieje związek z preferowanym źródłem informacji a formą zatrudnienia?
4.Czy na odczuwanie satysfakcji z pracy wpływ ma forma źródeł
pozyskiwania informacji?
5.Czy na relacje międzyludzkie wpływ ma forma źródeł pozyskiwania informacji?
6.Czy na zadowolenie z zarobków wpływ ma forma źródeł pozyskiwania informacji?
89
7.Czy kontakt z przełożonymi jest łatwy, a rodzaj tego kontaktu
dotyczy także spraw osobistych i prośby o pomoc?
8.Czy pracownicy preferujący komunikację nieformalną chętnie i często zwracają się do przełożonego w różnych sprawach,
a kontakt z nim jest łatwy?
3.1. Osoby badane – opis próby badawczej
Większość osób badanych, bo aż ponad 75% to osoby w wieku 2029 lat, w tym w tej grupie było 116 kobiet i 46 mężczyzn. Znacznie
mniej osób było w grupie w wieku od 30 do 60 lat, ogółem około 25%.
Wśród osób badanych przeważały kobiety – 153, natomiast mężczyzn
było 62. Najwięcej osób badanych pracowało w działalności usługowej
– 40% wszystkich respondentów, następnie w handlowo-usługowej 22,8%, produkcyjno-handlowej - 10,2% oraz w innych m.in. takich jak:
produkcyjno-usługowej lub produkcyjno-handlowo-usługowej. W 33
przypadkach respondenci nie podali formy działalności w jakiej pracują.
Zapytano osoby badane o stanowisko jakie zajmują. Do wyboru
były 4 odpowiedzi: stanowisko kierownicze, specjalistyczne, pracownik fizyczny i administracyjny. Wśród respondentów było najwięcej
osób, które pracowały na stanowisku specjalistycznym (67 osób) oraz
stanowisku administracyjnym (63 osoby). Pracowników fizycznych
było 34, a na stanowisku kierowniczym pracowało 27 osób. Dwie osoby nie odpowiedziały na to pytanie, natomiast 22 respondentów wskazało, że zajmują inne niż wymienione wcześniej stanowisko, jednak
nie podając jakie.
Ponadto zapytano respondentów o staż pracy w firmie w stosunku, do
której odnoszone były odpowiedzi. Najwięcej osób badanych pracowało
w firmie w okresie od 1 roku do dwóch lat (70 osób). Mniej niż rok pracowało 57 osób. Natomiast w okresie od 5 do 10 lat pracowało najmniej osób
– 17, a powyżej 10 lat tylko 20 respondentów.
Wśród respondentów było najwięcej osób, które pracowały na podstawie umowy na czas nieokreślony – 103 osoby, co stanowiło 47,9%
wszystkich badanych osób, natomiast na czas określony pracowało 57
osób (26,5%), a na podstawie umowy zlecenie lub umowy o dzieło pracowało 41 osób (19%). W tabeli nr 1 przedstawiono rozkład częstości
dla formy zatrudnienia w firmie w odniesieniu, do której udzielano
odpowiedzi.
90
Tabela 1. Rozkład częstości – forma zatrudnienia w firmie
Forma zatrudnienia w firmie
umowa o pracę na czas nieokreślony
umowa o pracę na czas określony
umowa zlecenie
umowa o dzieło
inna forma
brak danych
Ogółem
n
103
57
37
4
12
2
215
%
47,9
26,5
17,2
1,9
5,6
0,9
100
n – liczba osób; % - procentowy udział w liczebności próby
3.2. Źródła informacji
W celu odpowiedzi na zadane problemy badawcze i postawione hipotezy w pierwszej kolejności poddano analizie odpowiedzi udzielone
przez respondentów dotyczące identyfikacji źródeł, z których dowiadują się co dzieje się w miejscu pracy. W tabeli nr 2 przedstawiono
rozkład częstości dla źródeł informacji.
Tabela 2. Rozkład częstości – źródła informacji na temat miejsca pracy.
Źródła informacji
n
komunikaty i informacje od przełożonych
151
plotki i przypadkiem zasłyszane informacje
125
brak zainteresowania
5
inne źródła
18
%
70,2
58,1
2,3
8,4
Jako źródło informacji, na temat tego co dzieje się w miejscu pracy
najwięcej respondentów (ponad 70%) wskazało komunikaty i informacje otrzymywane od przełożonych. Natomiast plotki i zasłyszane informacje wskazało około 58% ogółu respondentów.
Następnie zapytano respondentów o opinię, które ze źródeł informacji na temat pracy są ich zdaniem najlepsze, czy te z nieformalnych
źródeł (np. plotek i przypadkiem zasłyszanych informacji), czy też od
przełożonych. W tabeli nr 3 przedstawiono rozkład częstości dla opinii
osób badanych w sprawie najlepszego źródła informacji.
Tabela 3. Rozkład częstości – opinie osób badanych w sprawie najlepszego
źródła informacji.
Źródło informacji
n
źródła nieformalne
54
przełożeni
161
inne
19
%
25,1
74,9
8,8
91
Większość osób badanych wskazała jako najlepsze źródło informacji te uzyskane od przełożonego. Takich odpowiedzi udzieliło 74% respondentów, natomiast w opinii około 25% osób badanych źródła nieformalne są najlepszym kanałem informacji.
Zanotowano również istotną statystycznie zależność pomiędzy
wskazywaniem źródeł nieformalnych jako najlepszego źródła informacji a formą zatrudnienia osób badanych (c2(2)=11,49, p<0,01). Na wykresie nr 1 przedstawiono powyższą istotną statystycznie zależność.
Wykres 1. Procentowy rozkład częstości – wskazanie źródeł nieformalnych
jako najlepszego źródła informacji w zależności od formy zatrudnienia.
40%
35,9%
35%
30%
25%
17,5%
20%
12,2%
15%
10%
5%
0%
umowa o pracę na czas
nieokreślony
umowa o pracę na czas
określony
umowa zlecenie / o
dzieło
Forma zatrudnienia
Źródła: nieformalne osoby zatrudnione na czas nieokreślony wskazywały częściej niż osoby pracujące w ramach umowy na czas określony i osoby pracujące
na umowę zlecenie czy dzieło.
3.3. Satysfakcja z pracy
Zapytano respondentów o wyrażenie ogólnej oceny dotyczącej satysfakcji z pracy, zadowolenia z zarobków oraz stosunków międzyludzkich panujących w firmie, w której pracują.
Okazało się, że większość osób oceniła swoją pracę, którą wykonują
jako satysfakcjonującą. Jednakże nie była to ocena najwyższa, ale wyrażona stwierdzeniem „zdecydowanie tak”, ale stwierdzeniem „raczej
tak”. Sumując jednak obydwa wyniki ze skali „zdecydowanie tak”
i „raczej tak” można powiedzieć, że większości osobom badanym praca, którą wykonują sprawia satysfakcję. W tabeli nr 4 przedstawiono
rozkład częstości dla satysfakcji z pracy.
92
Tabela 4. Rozkład częstości – satysfakcja z pracy
Satysfakcja z pracy
n
zdecydowanie tak
49
raczej tak
101
raczej nie
47
zdecydowanie nie
16
brak danych
2
Ogółem
215
%
22,8
47,0
21,9
7,4
0,9
100
Na pytanie dotyczące wyrażenia ogólnej oceny dotyczącej zadowolenia z zarobków, większość osób udzieliło odpowiedzi „trudno
powiedzieć”. Można zatem powiedzieć, że wśród respondentów przeważa niezdecydowanie, jeśli chodzi o wyrażenie swojej pozytywnej
bądź negatywnej opinii o poziomie swoich zarobków. W tabeli nr 5
przedstawiono rozkład częstości dla zadowolenia z zarobków.
Tabela 5. Rozkład częstości – zadowolenie z zarobków
Zadowolenie z zarobków
n
zadowolony/a
59
trudno powiedzieć
86
niezadowolony/a
68
brak danych
2
Ogółem
215
%
27,4
40,0
31,6
0,9
100
Najmniej osób (27%) wskazało, że są zadowolone ze swoich zarobków. Natomiast 31% respondentów wyraża niezadowolenie z poziomu
swoich zarobków.
Natomiast na pytanie dotyczące stosunków międzyludzkich znaczna większość respondentów (71%) oceniła je jako raczej dobre. W tabeli
nr 6 przedstawiono rozkład częstości dla oceny stosunków międzyludzkich w firmie.
Tabela 6. Rozkład częstości – ocena stosunków międzyludzkich w firmie
Ocena stosunków międzyludzkich
n
Bardzo dobre
34
raczej dobre
153
raczej złe
26
Bardzo złe
1
brak danych
1
Ogółem
215
%
15,8
71,2
12,1
0,5
0,5
100
93
Jak nie trudno zauważyć, tylko około 12% osób badanych wskazało,
że w firmie w której pracują relacje międzyludzkie są raczej złe lub
bardzo złe.
Podsumowując, można powiedzieć, że większość badanych osób
wyraziło, że są usatysfakcjonowane z wykonywanej pracy, ze stosunków międzyludzkich panujących w firmie, natomiast nie wyrażają jednoznacznie sprecyzowanej opinii na temat swoich zarobków.
Przed dokonaniem kolejnych analiz podjęto decyzję, aby podzielić osoby badane, według wskazywanych przez nie źródeł informacji
o pracy, na dwie grupy.
Do pierwszej włączono osoby, które jako źródło informacji na temat pracy wskazywały wyłącznie komunikaty i informacje od przełożonych oraz które wyraziły opinię, że jest to najlepsze źródło informacji.
Do drugiej grupy włączono osoby, które jako co najmniej jedno ze
źródeł informacji na temat pracy wskazały plotki i przypadkiem zasłyszane informacje oraz które wyraziły opinię, że źródła nieformalne są
najlepszym źródłem informacji.
Do pierwszej grupy włączono 116 osób, a do drugiej 39 osób.
Powyższy zabieg pozwolił na wyciągnięcie dodatkowych wniosków zgodnie z uzyskanymi uzupełnionymi testami istotności statystycznych różnic. Celem tego było uzyskanie analizy wskaźników
satysfakcji z pracy w grupie osób zorientowanych na informacje otrzymywane od przełożonych i grupie osób opierających się na źródłach
nieformalnych. Ze względu na porządkową skalę analizowanych
zmiennych zastosowano nieparametryczny test U Manna-Whitneya.
Wyniki analizy przedstawiono w tabeli nr 7.
Tabela 7. Średnie wartości analizowanych wskaźników satysfakcji z pracy
w grupie osób zorientowanych na informację od przełożonych i w grupie
osób opierających się na źródłach nieformalnych wraz z testem istotności statystycznej.
przełożeni
nieformalne
M
SD
M
SD
U
p
Stosunki międzyludzkie
3,13
0,52
2,85
0,59
1723,5** 0,006
Zadowolenie z zarobków
2,01
0,75
1,74
0,76
1773,5
0,054
Satysfakcja z pracy
3,03
0,80
2,66
0,75
1611,0**
0,007
M – wartość średnia; SD – odchylenie standardowe; U – statystyka testowa; p –
istotność statystyczna
Ponadto, zanotowano istotne statystycznie różnice międzygrupowe
w zakresie zadowolenia ze stosunków międzyludzkich i satysfakcji
z pracy oraz zbliżoną do istotności statystycznej różnicę w zakresie za-
94
dowolenie z zarobków. Średnie wartości wszystkich tych wskaźników
satysfakcji były niższe w grupie osób kierujących się źródłami nieformalnymi (por. wykres nr 2).
Wykres 2. Średnie wartości analizowanych wskaźników satysfakcji z pracy
w grupie osób zorientowanych na informację od przełożonych i w grupie osób
opierających się na źródłach nieformalnych.
3,5
3
3,13
3,03
2,85
2,5
2,66
2,01
2
Źródła
informacji
1,74
przełożeni
1,5
nieformalne
1
0,5
0
Stosunki
międzyludzkie
Zadowolenie z
zarobków
Satysfakcja z pracy
Osoby badane, które oceniają, że najlepszym źródłem informacji
o pracy są te usłyszane od przełożonych oraz, którzy o tym co dzieje
się w pracy dowiadują się od przełożonych, oceniają stosunki międzyludzkie, zadowolenie z zarobków i satysfakcję z pracy zdecydowanie
wyżej niż ci respondenci, którzy zorientowani są na odbiór informacji
o pracy ze źródeł nieformalnych. Okazuje się zatem, że właśnie osoby
zorientowane na informacje ze źródeł nieformalnych są ogólnie niezadowolone z istniejących stosunków międzyludzkich, ze swoich zarobków, a także wyrażają brak satysfakcji z wykonywanej pracy.
3.4. Kontakty z przełożonymi
Dodatkowo poddano analizie odpowiedzi respondentów dotyczące
częstotliwości i chęci zwracania się do przełożonego ze swoimi problemami osobistymi lub prośbą o pomoc. Zapytano także o wyrażenie swojej oceny dotyczącej kontaktowania się z przełożonymi: czy
kontakt z przełożonym jest łatwy, czy wymaga pewnego trudu, czy
z różnych powodów jest utrudniony, czy może pracownicy rezygnują z kontaktów zwracając się ze swoimi problemami do innych osób.
W tabeli nr 8 przedstawiono rozkład częstości dla zwracania się do
przełożonego z problemami lub prośbą o pomoc.
95
Tabela 8. Rozkład częstości – zwracanie się do przełożonego z problemami
osobistymi lub prośbą o pomoc
Zwracanie się do przełożonego
n
często
59
rzadko
124
nigdy
29
brak danych
3
Ogółem
215
%
27,4
57,7
13,5
1,4
100
Większość osób, ponad połowa, stwierdziła, że pracownicy w firmie rzadko zwracają się do przełożonego. Tylko 27% respondentów
uważa, ze kontakt ten jest częsty, a ponad 13% nigdy się nie zwracają do przełożonych ze swoimi problemami osobistymi lub prośbami
o pomoc.
Natomiast oceniając możliwości kontaktów z przełożonymi, większość respondentów (ponad 60%), stwierdziło, że kontakt ten jest łatwy,
przełożony jest dla nich dostępny niemal zawsze. Natomiast 22% osób
badanych uznało, że raczej nie kontaktują się z przełożonymi zwracając się do innych osób z kierownictwa ze swoimi problemami. W tabeli
nr 9 przedstawiono rozkład częstości dla możliwości kontaktowania
się pracowników z przełożonymi.
Tabela 9. Rozkład częstości – możliwości kontaktowania się pracowników
z przełożonym
Kontakt z przełożonym
n
łatwy
136
wymaga pewnego trudu
41
bardzo utrudniony
16
brak kontaktu
22
%
63,3
19,1
7,4
10,2
Zgodnie z dokonanym wcześniejszym podziałem osób badanych
na dwie grupy: tych, którzy zorientowani są na otrzymywanie informacji o pracy od przełożonych oraz tych, którzy opierają się na
źródłach nieformalnych dokonano analizy wskaźników zwracania
się do przełożonego z problemami osobistymi lub prośbą o pomoc,
a także oceny możliwości kontaktowania się pracowników z przełożonymi. W tabeli nr 10 przedstawiono średnie wartości i odchylenia standardowe analizowanych wskaźników relacji z przełożonymi
w grupie osób zorientowanych na informację od przełożonych i w grupie osób opierających się na źródłach nieformalnych. Zestawienie uzupełniono testem istotności statystycznej różnic. Ze względu na porząd-
96
kową skalę analizowanych zmiennych zastosowano nieparametryczny
test U Manna-Whitneya.
Tabela 10. Średnie wartości i odchylenia standardowe analizowanych wskaźników relacji z przełożonym w grupie osób zorientowanych na informację
od przełożonych i w grupie osób opierających się na źródłach nieformalnych
wraz z testem istotności statystycznej.
przełożeni
nieformalne
M
SD
M
SD
U
p
Zwracanie się do
przełożonego
2,25
0,63
1,97
0,54
1731,5*
0,013
3,62
0,81
2,90
1,07
1359,0***
0,001
M – wartość średnia; SD – odchylenie standardowe; U – statystyka testowa; p –
istotność statystyczna
Zanotowano istotne statystycznie różnice międzygrupowe zarówno
w zakresie częstości zwracania się do przełożonego jak i w zakresie jakości kontaktu z przełożonym. Średnie wartości obu tych wskaźników
były niższe w grupie osób opierających się na źródłach nieformalnych
(por. wykres nr 3).
Wykres 3. Średnie wartości analizowanych wskaźników kontaktu z przełożonym w grupie osób zorientowanych na informację od przełożonych i w grupie
osób opierających się na źródłach nieformalnych.
4
3,62
3,5
2,90
3
2,5
2
2,25
Źródła
informacji
1,97
przełożeni
1,5
nieformalne
1
0,5
0
Zwracanie się do
przełożonego
Okazało się, że osoby badane, które oceniają, że najlepszym źródłem informacji o pracy są te usłyszane od przełożonych oraz, którzy
o tym co dzieje się w pracy dowiadują się od przełożonych uważają, że
często zwracają się do przełożonego z własnymi problemami osobistymi lub prośbą o pomoc, a kontakt z nim oceniają jako łatwy. Natomiast
osoby zorientowane na źródła nieformalne (plotki lub zasłyszane in-
97
formacje) rzadko lub w ogóle nie zwracają się do przełożonego, oceniając ten kontakt jako trudny.
Podsumowanie
W każdej organizacji występują dwie formy komunikacji: źródła
formalne i nieformalne. Przeprowadzone badanie wykazało ich wagę
i wpływ na różne czynniki składające się na satysfakcję i zadowolenie
z pracy. Postawione hipotezy zostały zweryfikowane pozytywnie.
Według większości respondentów najlepszym źródłem informacji o tym co dzieje się w ich miejscu pracy, są te uzyskiwane od
przełożonego. Natomiast źródła nieformalne w postaci plotek i zasłyszanych informacji stanowiła mniejszość. Jednak ciekawe jest to,
iż źródła nieformalne wskazały głównie osoby zatrudnione na czas
nieokreślony. Natomiast respondenci zatrudnieni na czas określony i umowę zlecenie lub o dzieło nie wskazali jako najlepszego
i najważniejszego sposobu pozyskiwania informacji ze źródeł nieformalnych. Można przypuszczać, że osoby zatrudnione na czas
określony i zlecenie lub umowę o dzieło, wolą uzyskiwać informacje
od przełożonych i nie wchodzić w bliższe relacje jakie daje uczestnictwo w grupach nieformalnych, gdzie dominuje komunikacja nieformalna. Być może ich zdaniem pozyskanie informacji od przełożonych jest cenniejsze i wiarygodniejsze dla nich jako pracowników
w tzw. zawieszeniu, z którymi pracodawca podpisze umowę lub nie,
a ostateczną decyzję podejmować będzie właśnie ich przełożony.
Komunikacja nieformalna wynika z interpersonalnych relacji pracowników organizacji, która zbliża do siebie pracowników na zasadzie
sympatii, podobieństw, poglądów. Członkami organizacji mogą się
głównie czuć ci, którzy są bardziej pewni swojego jutra w organizacji,
zatem chętniej wchodzą w bliższe relacje i nieformalne układy.
Zapytano osoby badane o wyrażenie swojej oceny dotyczącej zadowolenia z zarobków, relacji międzyludzkich oraz ogólnej satysfakcji
z pracy, bez wnikania w elementy składające się na nią. Okazało się,
że większość osób nie ma sprecyzowanej jednoznacznie – pozytywnie
lub negatywnie - opinii o swoich zarobkach. Większość respondentów
udzieliła odpowiedzi „trudno powiedzieć”. Być może jest to związane
z poziomem zaspokojenia ich potrzeb. Biorąc pod uwagę, że większość respondentów to osoby młode w wieku 20 – 29 lat, ich potrzeby mogą być związane głównie z sytuacją bytową np. posiadaniem własnego mieszkania czy też jakością życia na poziomie
bez trwogi o stan finansowy w stylu „byle wystarczyło do pierwszego”. Biorąc także pod uwagę sytuację gospodarczą w okresie,
kiedy było przeprowadzane badanie (spowolnienie gospodarcze),
a zwłaszcza tempo wzrostu cen przy braku możliwości podwyżek
98
płac, braku premii czy nagród wysokość zarobków oceniana będzie
zawsze jako nie zadowalająca.
Natomiast, jeśli chodzi o ocenę relacji międzyludzkich, to ocena ta
jest dobra. Większość osób badanych oceniła stosunki międzyludzkie
panujące w firmie, w której pracują jako dobre. Ponadto, respondenci
ocenili swoją pracę, którą wykonują, jako satysfakcjonującą.
Zatem podsumowując powyższe można powiedzieć, że większość
osób badanych jest usatysfakcjonowana ze swojej pracy i stosunków
międzyludzkich panujących w firmie, a jeśli chodzi o zarobki to nie
mają jednoznacznego zdecydowanego stanowiska czy opinii.
W trakcie analizy statystycznej podjęto decyzję podziału osób
badanych na dwie grupy – tych, którzy preferują źródła informacji,
o tym co dzieje się w pracy od przełożonego i tych, którzy zdecydowanie wolą uzyskiwanie tych informacji ze źródeł nieformalnych. Pozwoliło to wyciągnąć dalsze ciekawe wnioski. Okazało się, że osoby
badane, które są zwolennikiem pozyskiwania informacji od przełożonych pozytywnie oceniają stosunki międzyludzkie panujące w firmie, swoje zarobki i są usatysfakcjonowani ze swojej pracy. Natomiast
osoby zorientowane na informacje ze źródeł nieformalnych ogólnie
są niezadowolone ze stosunków międzyludzkich, ze swoich zarobków,
a także wyrazili brak satysfakcji z wykonywanej pracy.
Można zastanawiać się nad tymi wynikami, bowiem komunikacja nieformalna powinna zbliżać ludzi opierać się na przyjaźni, na
zasadach sympatii, podobieństwa i poglądów. Ciekawe zatem, dlaczego osoby te nie są zadowolone ze stosunków międzyludzkich. Być
może odgrywa tu znaczenie ogólna atmosfera jaka panuje w firmie.
W swoich grupach nieformalnych osoby te czują się dobrze, ale na styku z innymi grupami nieformalnymi ogólna ocena jest zła. W firmie
może występować wiele różnych grup nieformalnych, które łączą inne
niż w pozostałych grupach poglądy, podobieństwa czy też osobowości. Im więcej tych grup i im bardziej różnią się od siebie tym większa
konkurencja czy też wchodzenie w sytuacje lub relacje konfliktowe powodujące wzajemne zwalczanie się.
Ponadto, badanie wykazało, że osoby badane preferujące uzyskiwanie informacji o tym co dzieje się w miejscu pracy ze źródeł nieformalnych są bardziej niezadowolone ze swoich zarobków i mniej są usatysfakcjonowani z pracy jaką wykonują. Obserwując jak zachowują się
takie osoby wynik ten nie jest zaskoczeniem. Ktoś kto preferuje plotki
i zasłyszane informacje chętnie słucha informacji o zarobkach innych
i zadaniach jakie inni wykonują. Dokonują porównania ze swoją osobą i jak porównanie to wypada niekorzystnie dla nich, są ogólnie niezadowoleni. Ktoś może od kogoś zarabiać lepiej, ktoś może dostawać
lepsze czy też bardziej odpowiedzialne zadania. Wymiana nieformalnej informacji w tym zakresie podsyca negatywną atmosferę, jeśli po-
99
równanie wygląda źle. Plotki są źródłem negatywnych emocji, często
udzielających się, sprawiając napędzającą spiralę negatywnych emocji.
Dominuje ciągłe narzekanie nacechowane także negatywnym nastawieniu do pracy, przełożonych lub współpracowników.
W badaniu poddano analizie odpowiedzi dotyczące kontaktów
z przełożonymi. Większość osób badanych uznało, że rzadko zwracają
się do przełożonych z własnymi problemami osobistymi lub prośbą
o pomoc, jednak w ocenie czy kontakt ten jest łatwy stwierdzają, że
przełożony jest dostępny niemal zawsze. Wynika zatem, iż respondenci wolą zwracać się do przełożonego jedynie ze sprawami służbowymi,
a nie z własnymi problemami i prośbą o pomoc. Łatwy kontakt nie
oznacza, że łatwo zwierzać się z własnych problemów. Zatem respondenci unikają takich kontaktów mimo, iż oceniają, że przełożony jest
dla nich dostępny raczej zawsze.
Ponadto bardziej wnikliwa analiza pozwoliła na wyciągnięcie
dodatkowych wniosków. Osoby badane preferujące formę informacji ze źródeł nieformalnych, czyli plotek czy zasłyszanych informacji
rzadko lub w ogóle nie zwracają się do przełożonych ze swoimi problemami i prośbą o pomoc, a kontakt ten oceniają jako trudny. Natomiast osoby, które preferują źródła informacji na temat pracy od
przełożonych oraz którzy o tym co dzieje się w pracy dowiadują się
od przełożonych uważają, że często zwracają się do przełożonych ze
swoimi problemami i prośbą o pomoc, a kontakt ten oceniają jako łatwy. Taki wynik nie dziwi. Osoby zorientowane na źródła nieformalne wolą nie zwierzać się przełożonym, chcąc uniknąć w ten sposób
niejasnych sytuacji, ich słuchaczami są bowiem osoby, które wchodzą
z nimi w relacje nieformalne.
Generalnie badanie wykazało, iż osoby zorientowane na źródła nieformalne są mniej zadowolone z pracy, a kontakt z przełożonym jest
gorszy niż u osób zorientowanych na źródła formalne.
Wydaje się zatem, że źródła nieformalne pełnią funkcję kompensacyjną i są przedmiotem zainteresowania właśnie wtedy, gdy relacja
z przełożonym jest trudna. Należy pamiętać, że komunikacja nieformalna rozwija się w trudnych niejasnych sytuacjach kryzysowych lub,
gdy informacja pionowa jest w odczuciu pracowników zniekształcona,
niepełna czy też niedokładna. Niepewność, chaos i sprzeczne informacje mogą powodować podejrzliwość pracowników. Komunikacja
nieformalna jest z reguły systemem sprawniejszym i szybszym niż
formalna komunikacja.
Badanie potwierdziło postawioną na wstępie hipotezę:
Formy źródeł informacji z jakich pracownicy dowiadują się o tym co dzieje
się w miejscu pracy mają wpływ na ich ogólną satysfakcję z pracy, zadowolenie
z zarobków, stosunków międzyludzkich oraz kontaktów z przełożonymi.
Ponadto, badanie potwierdziło tezę stawianą przez wielu specjali-
100
stów przedmiotu, że rolą menedżerów powinno być docenianie wagi
komunikacji w organizacji i jej wpływu na ogólną satysfakcję i zadowolenie z pracy swoich pracowników.
Bibliografia:
1.Adler N. J.: International Dimensions of Organizational Behavior. Boston 1986.
2.Armstrong M.: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków: Oficyna Ekonomiczna
2004.
3.Cross R., Prusak L.: The People Who Make Organizations Go-or Stop. “Harvard
Business Review” 2002 nr 6 czerwiec.
4.Dance F.E.: The Concept of Communication. “Journal of Communication” 1970
nr 20.
5.Dembińska-Cyran I.: Podstawowe narzędzia komunikacji marketingowej w CRM.
W: Zarządzanie relacjami z klientem. I. Dembińska-Cyran, J. Hołub-Iwan, J. Perenc. Warszawa: Difin 2004.
6.Gray J. L., Starke F. A.: Organizational Behavior. Concepts and Applications. New
York: Appr. Press 1988.
7.Karpowicz E.: Komunikacja w nowej roli. W: Szkice z zarządzania zasobami ludzkimi. (red.) H. Król. Warszawa: WSPiZ 2002.
8.Lesika R. V.: A General Semantics Approach to Communication Barriers
In Organizations W: Organizational Behavior. (red.) K. Davis, McGraw-Hill.
Nowy Jork.
9.Morgan P. I.: Organizational Behavior and Management. Dubuque 1989.
10.Obłój K.: Mikroszkółka zarządzania. Warszawa: PWE 1994.
11.Pearce C. G., Figgins R., Golen S. P.: Principles of Business Communication: Theory, Application and Technology. New York: John Wiley 1984.
12.Pocztowski A.: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: PWN 2007.
13.Potocki A.: Komunikacja wewnętrzna w przedsiębiorstwie. Kraków 2001.
14.Ross R.: Speech Communication. Englewood Cliffs 1983.
15.Sikorski C.: Relacje komunikacyjne (w): Metody organizacji. Zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych. Red. W. Błaszczyk. Warszawa 2006.
16.Stankiewicz J.: Komunikowanie się w organizacji. Wrocław: Astrum 1999.
17.Stoner J., Freeman R., Gilbert D.: Kierowanie. Warszawa: PWN 1999.
18.Szaban J.: Miękkie zarządzanie. Warszawa: WSPiZ 2003.
19.Szczupaczyński J.: Anatomia zarządzania organizacją. Warszawa: Międzynarodowa Szkoła Menedżerów 2002
20.Zalewska M.: Komunikowanie się jako podstawa relacji społecznych. W: Metody organizacji i zarządzania. Kształtowanie relacji organizacyjnych. Red. W. Błaszczyk.
Warszawa 2006.
THE ROLE AND IMPORTANCE OF COMMUNICATION WITHIN
AN ORGANIZATION - A RESEARCH REPORT
Key words: interpersonal communication, communication within an organization,
formal and informal communication, sources of information acquiring, job satisfaction, income satisfaction, interpersonal satisfaction, satisfaction with contacts with
superiors.
Summary
Communication within an organization is an issue which is frequently analyzed
in the specialist literature. The authors pay particular attention to its significance
and the role it plays in the proper functioning of each organization. The present
paper presents the results of the author’s study relating to the communication in the
organization, and especially the function of the formal and informal communication. The research target was the identification of sources from which the employees
learn what is going on at work, defining the role which communication plays in
the organization as well as checking - depending on the preferred source of the
information - the satisfaction in the inter-personal relations, income satisfaction and
general job satisfaction as well as satisfaction with contacts with superiors.
A working hypothesis was formulated that the form of the information source
from which employees get to know what is happening in their working environment significantly influences their general job satisfaction, income satisfaction, interpersonal relations and contacts with their superiors. Additionally a few specific
arguments were presented which were positively verified. Generally the reseach
has proved that communication within the organization plays significant role and
that it considerably affects the general job satisfaction.
101
102
Andrzej Jagodziński
Radosław Knap
„Nie będzie przerwy w odkrywaniu,
I końca naszemu poznaniu,
Wrócimy znowu na początek,
zbadać to miejsce pierwszy raz”
(T.S. Eliot – cztery kwartety)
METODOLOGIA BADANIA
KULTURY ORGANIZACYJNEJ
1. Geneza perspektywy badawczej
Próbę podsumowania i syntezy rozwoju pojęcia kultury organizacyjnej (organizational culture) podjęli dwaj autorzy M. Allvesson i P.O. Berg,
przedstawiając wyniki badań dotyczących intensywności prac badawczych poświęconych tej dziedzinie. Autorzy w ramach swych badań zidentyfikowali 281 kluczowych publikacji (książki i rozprawy), wydanych
w latach 1942 – 1986. Jak potwierdziły badania, pojęcie kultury organizacyjnej narodziło się w roku 1951. Mimo, iż badana była wcześniej,
jednak dopiero w latach pięćdziesiątych stała się przedmiotem zainteresowań badaczy organizacji. W latach siedemdziesiątych powstało wiele praco o podstawowym znaczeniu dla dzisiejszego obszaru
badawczego z punktu widzenia zarządzania i organizacji. W latach
osiemdziesiątych nastąpił prawdziwy rozkwit literatury poświęconej
kulturze organizacyjnej wraz z tzw. „nową falą w zarządzaniu”1.
Natomiast polscy badacze już od lat pięćdziesiątych dostarczyli
przyczynków do opisu polskich kultur przedsiębiorstw. Należeli do
nich m.in.: M. Hirszowicz, S. Kowalewska, K. Doktór. W latach dziewięćdziesiątych zasłynęli w tym obszarze Cz. Sikorski i K. Konecki.
Zob.: M. Kostera: Postmodernizm w zarządzaniu. Warszawa: WE S.A. 1996 s. 60-61; B. Nogalski:
Kultura organizacyjna – duch organizacji. Bydgoszcz: TNOiK 1998 s. 101-102; W. Bańka: Kultura
organizacji naturalną wartością przedsiębiorstwa. Płock: NOVUM 2009 s. 17.
1
103
2. Kultura organizacyjna jako obiekt badań
Trzeba stwierdzić, że po analizie literatury znaczenie pojęcia „kultury organizacyjnej” wciąż jednak jest przedmiotem sporów. Pomijając
więc kwestie sporne, można podjąć próbę jej zdefiniowania traktując
ją jako obiekt badań. Zwolennicy traktowania kultury organizacyjnej
jako czynnika zewnętrznego (tzw. nurt zewnątrzorganizacyjny), rozumieją kulturę jako zmienną niezależną. W badaniach naukowych
przez „zmienną” rozumie się pewną kategorię zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom
zależnie od różnych okoliczności2. Wśród zmiennych wyróżniamy
zmienne zależne (dependent variable) i zmienne niezależne (independent
variables). „Zmienna, która jest przedmiotem naszego badania, której związki
z innymi zmiennymi chcemy określić (wyjaśnić) nosi nazwę zmiennej zależnej. Natomiast zmienne, od których ona zależy, które na nią oddziałują, noszą
nazwę zmiennych niezależnych”3.
Kultura organizacyjna rozumiana jako zmienna niezależna jest
częścią składową szeroko rozumianego otoczenia, które oddziałuje
na organizacje. W przypadku tej relacji mowa jest o tzw. kontekście
kulturowym, w którym funkcjonuje organizacja. Głównym obszarem
badawczym w ramach tego podejścia jest z jednej strony identyfikacja
wspomnianego kontekstu, z drugiej zaś określenie sposobów jego oddziaływania na organizację. W tego rodzaju badaniach określenie „kultura organizacyjna” pojawia się wtedy, kiedy przedmiotem analizy staje
się zagadnienie wpływu kontekstu kulturowego na kształtowanie się
kultury organizacji.
Drugi nurt, to sympatycy traktowania kultury jako czynnika wewnętrznego organizacji (tzw. nurt wewnątrzorganizacyjny)4. W tym
podejściu mówimy, że organizacja ma kulturę i jest postrzegana jest
jako zmienna zależna. To oznacza, że jest tworzona wewnątrz organizacji i zależy od pozostałych jej elementów składowych (podsystemów). Kulturę jako zmienną zależną ilustruje rysunek 1.
2
Por.: Z. Skorny: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. Warszawa: PWN 1984 s. 48.
J. Brzeziński: Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: PWN 1984 s. 24; J. Brzeziński: Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: PWN 1996 s. 189-190.
3
Por.: G. Aniszewska: Geneza pojęcia „kultura organizacyjna”. „Przegląd Organizacji” nr 10/2003
s. 17 – 20.
4
104
Andrzej Jagodziński, Radosław Knap / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
Rysunek 1. Kultura organizacyjna jako zmienna zależna
Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Konecki (red.): Szkice z socjologii
zarządzania. Łódź: UŁ 2002s. 117.
Uznanie kultury za część systemu organizacyjnego pozwala badać
jej relacje z innymi podsystemami, czy cechami organizacji, takimi
jak: struktura, technologia, system zarządzania, tp.5. Głównym obszarem badawczym jest więc określenie sposobów oddziaływania tych
podsystemów na kulturę organizacyjną i możliwości dopasowania jej
do warunków otoczenia. Przedmiotem analizy stają się również takie problemy badawcze, jak wytwarzanie się kultury organizacyjnej,
jej wewnętrzne różnicowanie się, np. wyłanianie się subkultur oraz
kontrkultur wewnątrz organizacji.
O ile powyższe rozumienie kultury organizacyjnej koncentrowało
się na tym, co widoczne, o tyle E. M. Schein interpretuje problem głębiej. Według przywołanego specjalisty kultura organizacyjna to:
„…wzorzec podstawowych założeń wymyślonych, odkrytych lub rozwiniętych przez daną grupę w trakcie procesu uczenia się, radzenia sobie z problemami zewnętrznej adaptacji i wewnętrznej integracji – funkcjonujących
na tyle dobrze, aby uznać je za słuszne i właściwe do przekazywania nowym
członkom społeczności jako odpowiedni sposób postrzegania, odczuwania i reagowania na te problemy”6.
5
Por.: Cz. Sikorski: Kultura organizacyjna. Warszawa: BECK 2002 s. 2-3.
6
Na podstawie: E. Schein: Organizational Culture and Leadership – 1986.
105
E. M. Schein przedstawia kulturę organizacyjną jako wielopoziomowy układ podobny do „góry lodowej”, której wybrane poziomy są
możliwe do zaobserwowania i zbadania, ale przeważająca jej część jest
ukryta. Model ten ilustruje rysunek 2.
Rysunek 2. Kultura organizacyjna jako góra lodowa według E.M. Scheina
Źródło: http://www.4pm.pl/artykul/kultura_organizacyjna_sprzyjajaca_zarzadzaniu_projektami-45-1033.html
Jeżeli problemy definicyjne – jak już wspomniano – wywołują
wśród badaczy kultury organizacyjnej kontrowersje, to panuje pewna
zgodność na temat tego, czym ona jest. Według kolejnego słynnego badacza tej materii – G. Hofstede, kultura organizacyjna jest7:
•holistyczna – to znaczy odnosi się do całości, która jest czymś więcej niż sumą części tworzących ową całość;
•historyczne zdeterminowana - to znacz, że odzwierciedla historię
organizacji;
•spokrewniona z rzeczami badanymi przez antropologów – to
znaczy, iż w jej skład wchodzą rytuały i symbole;
•społecznie konstruowana – oznacza to, że jest kreowana i utrzymywana przez grupy ludzi tworzących organizację;
Zob.: G. Hofstede: Cultures and organizations – software of the mind. Hill: McGraw 1997 s. 179
– 180.
7
106
•„miękka” (soft) – chociaż jak zapewniają J. Peters i R. Waterman –
kolejni znani badacze kultury organizacyjnej – soft is hard;
•trudna do zmiany.
Konstatując, badając kulturę organizacyjną należy przede wszystkim odpowiedzieć na dwa zasadnicze pytania:
1.Jaki bywa definiowane pojęcie „kultura organizacyjna”?
2.W jaki sposób może być badana „kultura organizacyjna”?
3. Typologia kultur organizacyjnych
Można porównywać kultury organizacyjne według różnych kryteriów i biorąc pod uwagę rozmaite wymiary. Poniżej scharakteryzowane są trzy najczęstsze podejścia do tej kwestii.
Pierwszy, najstarszy system odniesienia został zaproponowany
przez F. Kluckhohna i F.L. Strodtbecka. Według ich podejścia, kultury
można wyróżniać ze względu na następujące kryteria8:
•Stosunek do natury - na jednym krańcu skali znajduje się skłonność do podporządkowania naturze i postępowania zgodnie z jej
prawami, a na drugim - dążenie do dominacji nad naturą i podporządkowania jej celom i potrzebom ludzi. Pośrodku skali autorzy umieszczają dążenie do harmonii z naturą;
•Orientacja w czasie - koncentracja uwagi na przeszłości (gdy
chętnie wspomina się dawne czasy i przestrzega tradycji) lub koncentracja uwagi na przyszłości, czego wyrazem jest snucie długofalowych planów i wizji osiągnięć. Pośrodku skali występuje
tendencja do skupiania się na teraźniejszości;
•Natura ludzka - ludzie traktowani być mogą jako z natury dobrzy
lub z natury źli. Pogląd pośredni polega na traktowaniu natury
ludzkiej jako mieszanki dobrych i złych cech;
•Stosunek do działania - z jednej strony znajduje się przekonanie,
że wzmożona aktywność i koncentracja na celu muszą zaowocować oczekiwanymi nagrodami, zaś z drugiej strony - niechęć do
nadmiernego wysiłku i przypisywanie wysokiej wartości spokojowi i małym przyjemnościom. Pośrodku znajduje się nastawienie na sprawowanie racjonalnej kontroli nad swymi pragnieniami, aby nie stały się nazbyt wybujałe;
•Lokalizacja odpowiedzialności - jeden kraniec skali, to obarczenie jednostki całkowitą odpowiedzialnością za to, co się jej
przytrafia, zaś na drugim krańcu skali odpowiedzialność ta nakładana jest na hierarchiczny system społeczny. Środek skali, to
ulokowanie odpowiedzialności w mniejszej grupie społecznej, do
której jednostka należy;
Cz. Sikorski: Kultura organizacyjna. Efektywnie wykorzystaj możliwości swoich pracowników. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck 2006 s. 5.
8
107
•Przestrzeń społeczna - kultury mogą charakteryzować się bądź
skłonnością do publicznej otwartości, z jaką ludzie się zachowują,
bądź tendencją do ochrony prywatności swoich zachowań. W wariancie pośrednim unika się przesady w jedną lub drugą stronę.
Inną typologię kultur organizacyjnych zaproponował G. Hofstede9:
•Dystans władzy - różnicuje kultury w zależności od tego, czy
ludzie skłonni są przywiązywać większe lub mniejsze znaczenie
do miejsca w hierarchii władzy. W kulturach o małym dystansie władzy ludzie traktują nierówność w dostępie do władzy jako
rezultat tymczasowego podziału ról społecznych, który nie ma
istotnego wpływu na sposób wartościowania ludzi. W kulturach
o dużym dystansie władzy zakres posiadanych uprawnień decyzyjnych traktowany jest jako podstawowe źródło społecznego
uznania i wartości człowieka;
•Indywidualizm - kolektywizm - różnice między kulturami na
tle roli przypisywanej jednostce - czy ceni się indywidualną odrębność, wysuwając na plan pierwszy prawa i obowiązki jednostki i jej powinności względem samej siebie, czy na plan pierwszy
wysuwa się grupę społeczną, do której jednostka należy i wobec
której ma określone zobowiązania;
•Męskość - kobiecość - na skali cech z jednej strony plasują się
kultury męskie, w których dominuje twarde, oparte na zasadzie
konkurencji podejście do życia społecznego, a z drugiej strony kultury kobiece, które charakteryzują się większą opiekuńczością
i wyrozumiałością w relacjach społecznych;
•Unikanie niepewności - dzieli kultury na takie, w których stopień unikania niepewności jest niski, ponieważ ludzie wykazują
znaczną skłonność do podejmowania ryzyka i tolerują niejednoznaczność sytuacji, z jakimi mają do czynienia, oraz takie, gdzie
ten stopień jest wysoki, co oznacza przypisywanie wysokiej wartości poczuciu pewności i bezpieczeństwa.
Na nieco innych wymiarach swoją typologię oparli Ch. Hampden-Turner I A. Trompenaars10:
•uniwersalizm - partykularyzm - w kulturze dominują jednolite, powszechnie obowiązujące reguły albo dopuszcza się wyjątki
i indywidualizowanie spraw;
•analiza - synteza - w kulturze przeważa myślenie dedukcyjne,
drążenie problemów w głąb, albo myślenie indukcyjne prowadzące do konstruowania całościowych wizji;
•indywidualizm - kolektywizm - w tym samym znaczeniu, w jakim rozważa te cechy G. Hofstede;
9
Loc. cit.
Zob.: Ch. Hampden-Turner, A. Trompenaars: Siedem kultur kapitalizmu. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC 1998 s. 19 – 21.
10
108
•wewnątrzsterowność - zewnątrzsterowność - w kulturze ma
miejsce przekona nie, że człowiek powinien kierować się przede
wszystkim swoimi wewnętrznymi sądami i zobowiązaniami,
albo - że powinien on przede wszystkim reagować na sygnały
i wymagania świata zewnętrznego;
•następstwo - synchronizacja - w kulturze wyrażany jest pogląd,
że najważniejsza jest szybkość działania, która jest sekwencją następujących po sobie zdarzeń, albo uważa się, że najważniejsza
jest synchronizacja rozproszonych wysiłków;
•osiąganie stanowiska - otrzymywanie stanowiska - w kulturze
powszechne jest przekonanie, że pozycja pracownika powinna
zależeć od tego, co on osiągnął swoim osobistym wysiłkiem, albo
uważa się, że pozycja ta zależeć powinna od jego społecznego statusu, związanego np. z wiekiem, wykształceniem lub płcią;
•równość - hierarchia - w kulturze przyjmuje się, że hierarchiczne
zróżnicowanie pozycji pracowników nie ma większego znaczenia
w stosunkach między nimi, albo zróżnicowanie to uważa się za
istotne w relacjach społecznych.
4. Celowość badania kultury organizacyjnej
Jest wiele powodów, aby podejmować działania empiryczne dotyczące badania kultury organizacyjnej, rozumianej także jako „duszy
firmy”. Działania empiryczne powinny być prowadzone z następujących powodów:
•należy prowadzić więcej badań z zakresu zarządzania a okres
globalizacji i transformacji jest „dobrą okazją” do takich badań11;
•dla zwiększenia efektywniejszego zarządzania kapitałem ludzkim konieczne jest szybkie „cywilizowanie” kultury organizacyjnej
w polskich firmach;
•niedostatek badań naukowych w dziedzinie kultury organizacyjnej w polskich firmach;
•polskie przedsiębiorstwa powinny sporządzać na użytek własny,
a także klientów opis własnej kultury organizacyjnej, ponieważ
badania potwierdzają, że firmy, które to realizują wyróżniają się
m.in.:
»»sukcesem rynkowym,
»»ekspansją,
»»inwestycjami,
»»identyfikacją pracowników z organizacją,
»»uznaniem otoczenia – pozytywnym „image firmy”.
11
Por.: B. Wawrzyniak: „Master of Business Administration” nr 4/1999 s. 7.
109
5. Założenia badawcze
5.1. Symptomy kulturowe i ich źródła
Nawiązując do rozumienia kultury organizacyjnej zaproponowanego przez E. Scheina założyliśmy, że kulturę przedsiębiorstwa można porównać do góry lodowej. Jedynie mała jej część jest widoczna.
Fakty i kwestie materialne są łatwe do zidentyfikowania. Inaczej jest
z wartościami, klimatem, emocjami tworzącymi ukrytą, nieuświadomioną część kultury. Celem więc postępowania diagnostycznego jest
wizualizacja kultury. Realizując ów cel, trzeba najpierw odpowiedzieć
na następujące pytanie:
„W jaki sposób kultura organizacyjna przejawia się w jej codziennym życiu”.
Odpowiadając na to pytanie wkraczamy do „królestwa symptomów
kulturowych”, (według E. Scheina – artefaktów, tj. zamiennych, takich
jak:
•sposoby porozumiewania się pracowników,
•kryteria awansów,
•aranżacja budynków i pomieszczeń biurowych,
•zachowanie członków zarządu na posiedzeniach itp.
Źródłami symptomów mogą być12:
1. Personel firmy:
•profile osobowościowe kierowników,
•rytuały i symbole,
•komunikacja.
2.Instrumenty zarządzania:
•strategie,
•struktury i procedury,
•systemy i podsystemy zarządzania.
3.Otoczenie:
•wpływy społeczne (w tym media i społeczeństwo),
•wpływy ekonomiczne,
•wpływy technologiczne,
•wpływy ekologiczne.
5.2. Metodologia badania kultury organizacyjnej
5.2.1. Etapy badań i narzędzia badawcze
Nawiązując do metafory „góry lodowej” badanie kultury organizacyjnej powinno zacząć się od diagnozy jej „powierzchni”. Możemy więc
wyróżnić:
Por.: A. Marcinkowski, J.B. Sobczak: Kultura poszukiwana. „Przegląd personalny” 16-31 stycznia
2000 s. 7.
12
110
1.Analizę dokumentów;
2.Wizytę w badanej organizacji;
3.Badania przy pomocy kwestionariusza ankiety;
„Kwestionariusz ankiety […] [przeznaczony jest] do rejestracji odpowiedzi respondentów. Zawiera on świadomy logiczny układ pytań.
Pytania w kwestionariuszu powinny dotyczyć tylko jednego zjawiska
(procesu) w podjętym problemie badawczym…”13.
4.Obserwacje, w tym obserwacje posiedzeń (tzw. obserwacja uczestnicząca);
„Obserwacja uczestnicząca jest procesem badawczym, w którym obserwator [badacz] przebywa w środowisku społecznym dla celów badań
naukowych. Obserwator jest w bezpośrednich bliskich stosunkach z obserwowanymi i współuczestnictwo w ich naturalnym życiu dostarcza
mu materiałów badawczych”14.
5.Wywiady indywidualne (wywiady problemowe);
„Wywiad – najogólniej rzecz biorąc – jest rozmową kierowaną,
w której biorą co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent
[…] Wywiad skategoryzowany, czyli kwestionariuszowy jest przeprowadzony ściśle według wcześniej przygotowanego kwestionariusza”15.
6.Badania uzupełniające.
Diagnoza kultury organizacyjnej rozpoczyna się więc od analizy
dokumentów dotyczących np.:
•rozwoju i historii firmy,
•polityki firmy,
•organizacji jako całości,
•filozofii zarządzania zasobami ludzkimi,
•systemów planowania i kontroli,
•komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej itp.
Drugi etap, to wizyta w badanej firmie, dokonywanie obchodu. Następny, to badania przy pomocy wystandaryzowanego kwestionariusza, ankiety i obserwacji uczestniczącej. Najczęściej dotyczy zachowań
pracowników podczas realizacji rozmaitych zadań i procedur, podczas prowadzenia rozmów prywatnych i służbowych, a także podczas
zebrań i różnego typu posiedzeń. Końcowy etap procesu gromadzenia danych, obejmuje wywiady indywidualne prywatne i służbowe,
i ewentualnie badania uzupełniające. Analiza dokumentów i wizyta
w firmie pozwolą nawiązać badaczowi pierwszy kontakt z istniejącą
kulturą organizacji. Wśród gromadzonych dokumentów należy specjalnie podkreślić znaczenie tych, które są zapisem strategii organi13
J. Apanowicz: Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Warszawa: Difin 2005 s. 59.
K. Konecki: Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: PWN
2000 s.145.
14
J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice: Wyd. „Śląsk” 1995 s. 120 –
121.
15
111
zacji. Prawdopodobnie powinniśmy uzyskać w ten sposób zestaw
kryteriów pozwalających na ocenę aktualnej kultury organizacyjnej
i określenie dziedziny jej pożądanych zmian. Dzięki wstępnym danym
możliwe jest przygotowanie kolejnych faz diagnozy, w tym przygotowanie wystandaryzowanego kwestionariusza, zwierającego m.in. następujące zagadnienia:
•fundamentalne orientacje kultury przedsiębiorstwa,
•słabe i silne strony firmy,
•informacja i komunikowanie się,
•cechy pracowników,
•mechanizmy awansów,
•klimat w organizacji i inne.
Posiedzenia kadry kierowniczej są dogodnym źródłem informacji
na temat wartości, którym hołdują liderzy firmy. Obserwacja przebiegu posiedzeń winna koncentrować się na trzech zagadnieniach:
1.Interakcjach;
2.Treści,
3.Rytuałach i gestach symbolicznych.
W centrum diagnozy kultury znajdują się wywiady problemowe
z pracownikami zajmującymi różne pozycje i pełniącymi różne role
w organizacji. Wywiady stwarzają możliwość znacznego pogłębienia
badań, wyjaśnienia sprzeczności i kwestii niezrozumiałych dla badacza. A oto lista osób, do których warto zwrócić się z prośbą o udzielenie wywiadu:
•osoby odgrywające ważną rolę w nieformalnej strukturze organizacji;
•członkowie zarządu firmy, najwyższe kierownictwo (tzw. top management);
•osoby przyjmujące reklamacje od klientów;
•praktykanci, stażyści;
•osoby o najdłuższym stażu pracy;
•sekretarki, asystenci;
•osoby zajmujące najmniej znaczące stanowiska.
Indeks problemów do poruszenia w rozmowach bezpośrednich powinien obejmować aspiracje, wartości, normy i sposoby myślenia respondentów, zachowanie w sytuacjach wymagających podjęcia decyzji oraz zestaw pytań dotyczących przygotowanych wcześniej typów
fundamentalnych orientacji kultury organizacyjnej. W kręgu zainteresowania badacza powinien znaleźć się również stopień oporu wobec
zmian, rozbieżność punktów wiedzenia wśród kadry lub pomiędzy
kadrą a pracownikami oraz znaczące wydarzenia w historii organizacji. Wywiad będzie stanowił końcową część standardowej procedury
zbierania danych diagnostycznych. Jeśli sytuacja będzie tego wymagała, można skorzystać z dodatkowych narzędzi badawczych, takich jak
112
badania nad klientelą firmy, kooperantami czy symulowanie reklamacji klientów.
Ostatnie studium diagnozy jest konfrontacja empirycznego profilu
kultury organizacyjnej z profilem „wyedukowanym” z treści strategii,
którą realizuje badana firma.
Schemat analityczny diagnozowania kultury organizacji ilustruje
rysunek 3.
Rysunek 3. Schemat analityczny diagnozowania kultury organizacji
Źródło: V. Sathe: Implications of corporate culture. A managers guide to action.
“Organizational Dynamics” Autumn 1983 s. 8. Podaję za: A. Marcinkowski, J.B.
Sobczak: op. cit s. 5.
113
5.2.2. Problemy badawcze
Badanie naukowe rozpoczyna się od sformułowania problemu badawczego, który dotyczy – najogólniej rzecz biorąc – zmiennej zależnej16. Problem badawczy według S. Nowaka, to:
„…tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”17.
Poniżej zostaną sformułowane podstawowe problemy badawcze
pomocne do badania kultury organizacyjnej 18:
Jakie zewnętrzne i wewnętrzne siły wpływają na kulturę organizacyjną?
•jaki wpływ na istniejącą kulturę wywarły wybitne jednostki (założyciele, kierownicy)?
•dziedzina działalności (branża, rynek);
•dalsze i bliższe otoczenie społeczne.
Jakie są fundamentalne orientacje kultury organizacyjnej?
•stopień nasycenia kultury organizacyjnej określonym klimatem
wartości (wskazane jest wykreślenie graficznego profilu fundamentalnych orientacji). Do fundamentalnych orientacji zaliczymy:
klientów firmy (rola, kontakty), współpracowników (zaufanie,
zaangażowanie, partycypacja, praca zespołowa), wyniki i wykonawstwo (znajomość misji i strategii organizacji, jakość pracy),
innowacja (otwartość wobec zmian, akceptacja ryzyka, elastyczność), zarządzanie kosztami, komunikacja (forma wewnętrzna
i zewnętrzna), identyfikacja z organizacją (lojalność, duch działania zespołowego, tolerancja, zachowania w sytuacjach konfliktowych, technologia (poziom i znajomość technologii).
Czy wyodrębniają się organizacyjne subkultury?
•które wartości są szeroko, a które lokalnie akceptowane w organizacji?
•jeśli istnieje zestaw wartości szeroko akceptowanych w organizacji, manifestujących się w codziennej aktywności, wówczas
można uznać, że organizacja dysponuje silną kulturą, odporną na
wpływy istniejących subkultur.
Czy wyodrębnione orientacje i wartości są zgodne z instrumentami zarządzania?
•w jaki sposób kultura organizacyjna jest zbieżna z realizowaną
strategią ? – odpowiedź na to pytanie będzie miało kapitalne znaczenie w ocenie istniejącej kultury organizacyjnej i rozstrzyga
o wyznaczeniu pola jej zmian.
Czy istnieją blokady zmiany?
•co sprzyja, a co blokuje elastyczność organizacji w świetle zebranych danych?
16
Por.: J. Brzeziński: Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: PWN 1980 s. 50.
17
Loc. cit.
18
Por.: A. Marcinkowski, J.B. Sobczak: op. cit. s. 9.
114
Inne przykładowe problemy badawcze warte dociekań naukowych:
1.Jaka jest obecna kultura organizacyjna firmy?
2.Jak obecna kultura organizacyjna postrzegana jest przez kadrę
kierowniczą?
3.Jak wygląda kultura organizacyjna pożądana przez pracowników z ich emocjonalnego punktu widzenia?
4.Jak organizacja odnosi się do świata zewnętrznego, w tym do
swoich klientów?
5.Jak postrzegana jest współpraca pomiędzy komórkami organizacyjnymi wewnątrz firmy?
6.Jakie są czynniki wspierające a jakie utrudniające planowany
rozwój organizacji?
7.Jaki jest styl zarządzania w firmie i czy jest on akceptowany przez
pracowników?
8.Jakie należy zmienić elementy w istniejącej kulturze organizacji,
aby zwiększyć jej konkurencyjność?
9.Czy pracownicy identyfikują się z firmą i czy są dumni z tego, że
przynależą do tej właśnie organizacji?
10.Inne pytania np. z punktu widzenia klientów organizacji.
Uzyskane w ten sposób informacje posłużą badaczowi jako zespół
dyrektyw ogniskujących uwagę na centralnych zagadnieniach opisu
kultury organizacyjnej.
Na zakończenie powyższych rozważań warto podkreślić, iż badania naukowe nad organizacjami mają charakter kumulatywny, tzn., że
wyniki jednych badań stają się punktem wyjścia następnych. Jedną
z takich koncepcji badawczych zdaniem autorów niniejszego artykułu
prezentuje również badanie kultury organizacyjnej19.
Bibliografia:
1.Aniszewska G.: Geneza pojęcia „kultura organizacyjna”. „Przegląd Organizacji”
nr 10/2003.
2.Apanowicz J.: Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Warszawa: Difin
2005.
3.Bańka W.: Kultura organizacji naturalną wartością przedsiębiorstwa. Płock: NOVUM 2009.
4.Brzeziński J.: Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: PWN
1980.
5.Brzeziński J.: Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: PWN
1984.
6.Brzeziński J.: Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: PWN 1996.
7.Hampden-Turner Ch., Trompenaars A.: Siedem kultur kapitalizmu. Warszawa:
Dom Wydawniczy ABC 1998.
8.Hofstede G.: Cultures and organizations – software of the mind. Hill: McGraw 1997.
9.Kostera M.: Postmodernizm w zarządzaniu. Warszawa: WE S.A. 1996.
Por.: J. Łucewicz: Kultura organizacyjna a skuteczność kierowania ludźmi. „Przegląd Organizacji”
nr 7-8/1997 s. 47.
19
115
10.Konecki K.: Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: PWN 2000.
11.Konecki K. (red.): Szkice z socjologii zarządzania. Łódź: UŁ 2002.
12.Łucewicz J.: Kultura organizacyjna a skuteczność kierowania ludźmi. „Przegląd
Organizacji” nr 7-8/1997.
13.Marcinkowski A., Sobczak J.B.: Kultura poszukiwana. „Przegląd personalny”
16-31 stycznia 2000.
14.Nogalski B.: Kultura organizacyjna – duch organizacji. Bydgoszcz: TNOiK 1998.
15.Sathe V.: Implications of corporate culture. A managers guide to action. “Organizational Dynamics” Autumn 1983.
16.Schein E.: Organizational Culture and Leadership – 1986.
17.Sikorski Cz.: Kultura organizacyjna. Warszawa: BECK 2002.
18.Sikorski Cz.: Kultura organizacyjna. Efektywnie wykorzystaj możliwości swoich
pracowników. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck 2006.
19.Skorny Z.: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. Warszawa: PWN 1984.
20.Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice: Wyd. „Śląsk”
1995.
21.Wawrzyniak B.: „Master of Business Administration” nr 4/1999.
Strony internetowe:
1.http://www.4pm.pl/artykul/kultura_organizacyjna_sprzyjajaca_zarzadzaniu_projektami-45-1033.html
METHODOLOGY OF THE RESEARCH
OF THE ORGANIZATIONAL CULTURE
Key words: organizational culture, scientific research, research stages, research
problems, research instruments, (dependent variable), (independent variables).
Summary
Every organization represents two levels: an open one - conscious and implicit unconscious.
Apart from the open mission, aims and tasks each organization also represents values, needs or standards of behaviour which are not realized by the majority of
employees and which vitally affect the company’s operation. This study proves that
the pro-effective culture enhances the company’s attractiveness as an employer, it
positively influences employees’ motivation and loyalty and makes up a decisive
factor in the process of attracting the most talented candidates to work. In order to
achieve it the companies must first recognize and then implement the common values and standards characterizing a given culture of the organization. The question
is: how to examine the company’s organizational culture?
The present paper makes up an attempt of presenting the research methodology of
the organizational culture. The authors quite clearly and comprehensibly inform
how to conduct the research which is to lead to the proper diagnosis of the organizational culture.
116
Tomasz Włodarski
PROGRAMOWANIE CAŁOLICZBOWE METODĄ
ZANURZANIA W PROSTOPADŁOŚCIANIE
Wprowadzenie
Programowanie liniowe całoliczbowe jest szczególnym przypadkiem zadania programowania liniowego, w którym zakładamy dodatkowo, że wszystkie (lub tylko niektóre) zmienne decyzyjne przyjmują
jedynie wartości całkowite dodatnie (może to być np. ilość sztuk wyprodukowanych towarów czy ilość wykonanych cięć pewnych przedmiotów itp.). Wyodrębnienie tego typu zadań jest o tyle konieczne,
że zastosowanie do ich rozwiązania metody simpleks nie prowadzi
często (po zaokrągleniach) do rozwiązania optymalnego. Tymczasem
w niektórych zadaniach np. dotyczących optymalnej produkcji stosunkowo niewielkiej ilości towarów bardzo drogich, zaokrąglenia nie są w
ogóle dopuszczalne. Chcemy mieć całkowitą pewność, że otrzymamy
rozwiązanie optymalne o współrzędnych całkowitych. Dzięki zastosowaniu dość przejrzystej metody zanurzania w prostopadłościanie taką
pewność możemy uzyskać.
1. Ocena zadania całoliczbowego
Możemy najpierw rozwiązać zadanie przy użyciu metody simpleks bez założenia, że rozwiązanie optymalne musi mieć współrzędne całkowite. Dostaniemy wtedy odpowiedź na pytanie czy zadanie
posiada rozwiązanie optymalne. Stąd wynika również odpowiedź na
pytanie czy zadanie ze zmiennymi całkowitymi posiada rozwiązanie
optymalne. Co więcej, jeśli rozwiązanie optymalne nie ma wszystkich
(lub nawet żadnych) współrzędnych całkowitych, to możemy tu dokonać zwykłych zaokrągleń jego współrzędnych. Już z porównania
wartości funkcji na rozwiązaniu optymalnym z wartościami funkcji na rozwiązaniach będących zaokrągleniami rozwiązania optymalnego zorientujemy się, jakie jest prawdopodobieństwo, że jedno
z zaokrąglonych rozwiązań jest optymalne. Mianowicie:
Programowanie całoliczbowe metodą zanurzania w prostopadłościanie
117
a)jeśli różnica wartości funkcji na rozwiązaniu optymalnym
i rozwiązaniu zaokrąglonym jest niewielka, to prawdopodobieństwo, że istnieje „lepsze” rozwiązanie optymalne
o współrzędnych całkowitych jest niewielkie. Tak jest w przypadkach, gdy ilość sztuk wyprodukowanych towarów jest duża
np. jeśli mamy do czynienia z produkcją 40 000 sztuk pewnych
towarów o stosunkowo niewielkiej cenie. Wtedy w rozwiązaniu
optymalnym możemy dokonać zwykłych zaokrągleń (oczywiście
o ile rozwiązanie optymalne nie ma wszystkich współrzędnych
całkowitych). Popełniany w tym przypadku błąd jest niewielki i
można go nie brać pod uwagę nawet w przypadku, gdyby istniało
„lepsze” rozwiązanie optymalne o współrzędnych całkowitych.
b) jeśli różnica wartości funkcji na rozwiązaniu optymalnym i rozwiązaniu zaokrąglonym jest duża, to prawdopodobieństwo, że
istnieje „lepsze” rozwiązanie optymalne o współrzędnych całkowitych jest również duże. Tak jest w przypadku, gdy chcemy np.
produkować stosunkowo niewielką ilość towarów bardzo drogich (np. statki czy samoloty) i żadne zaokrąglenia nie są w ogóle
dopuszczalne!
2. Postępowanie w przypadku b).
1.Znaleźć wielościan lub wielościenny zbiór wypukły rozwiązań
występującego w zadaniu programowania liniowego układu nierówności
2.Wyszukać w wielościanie rozwiązań punkty o współrzędnych
całkowitych (tych musi być skończona ilość). W przypadku wielościennego zbioru wypukłego rozwiązań rozpatrujemy tylko
jego część ograniczoną przez wierzchołki, gdyż właśnie tam też
musi też być (o ile w ogóle istnieje) rozwiązanie optymalne. Dla
ułatwienia wyszukiwaniu takich punktów zauważamy, że dowolna i-ta współrzędna takiego punktu musi być liczbą całkowitą zawartą między minimum a maksimum ze zbioru wszystkich
i-tych współrzędnych wierzchołków wielościanu rozwiązań.
Geometrycznie oznacza to, ze poszukujemy takich punktów w
najmniejszym prostopadłościanie, który zawiera wielościan rozwiązań.
3.Porównać na powyższych punktach wartość funkcji.
Oczywiście, jeśli wielościan rozwiązań jest „niewielki”, to możemy
obliczenia wykonać ręcznie. W skomplikowanych rachunkowo przypadkach możemy posłużyć się prostym programem komputerowym,
który najpierw wyszukuje punkty o współrzędnych całkowitych należące do wielościanu rozwiązań układu nierówności, a następnie porównuje na powyższych punktach wartość funkcji.
118
Tomasz Włodarski / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
Zapiszemy teraz powyższe rozumowanie precyzyjniej matematycznie. Załóżmy, ze mamy do rozwiązania zadanie programowania
liniowego całoliczbowego w najogólniejszej formie tj.
Szukamy ekstremum globalnego formy liniowej postaci:
f(x1,x2,…,xn)= c1·x1+ c2·x2+…+ cn·xn
w dziedzinie Z+ będącej zbiorem rozwiązań układu złożonego z
równań i nierówności o nieujemnych zmiennych całkowitych w najogólniejszej postaci tj,
a11x1 + a12x2 +...+ a1nx n ≤ b1
................................................
am1x1 + am2x2 + ...+amnx n ≤ bm ,
am+1,1x1 + am+2,2x2 +...+am+1,nx n= bm+1,
(N+) ........................................................
am+k,1x1 + am+k,2x2 +...+am+k,nx n= bm+k, ,
am+k+1,1x1 +am+k+1,2x2 +...+am+k+1,nx n ≥ ,bm+k+1
................................................
am+k+s,1x1 +am+k+s,2x2 +...+am+k+s,nx n ≥ ,bm+k+s ,
xi ≥ 0 , xi-całkowite dla i=1,2,…,n oraz . bj ≥ 0, dla j=1,2,…,m+k+s
Dla znalezienia rozwiązania optymalnego metodą zanurzania w
prostopadłościanie musimy znaleźć najpierw wielościan rozwiązań Z
układu nierówności (N). Posłużymy się tutaj następującym twierdzeniem:
Twierdzenie 1
a)Jeśli zbiór Z wszystkich rozwiązań układu nierówności (N) jest
niepusty i ograniczony, to jest on równy zbiorowi wszystkich
wypukłych liniowych kombinacji swoich punktów ekstremalnych tj. jeśli p1,p2,…,ps są wierzchołkami zbioru Z, to
Z=conv(ex(Z))=
{a1p1+a2 p2+…+as ps, a1+a2+…+as=1, a1, a2,…,as ∈ [0,1]}=conv{p1,p2,…,ps},
gdzie ex(Z) jest zbiorem wszystkich punktów ekstremalnych
zbioru Z.
119
b)Jeśli zbiór wszystkich rozwiązań układu (N) nie jest ograniczony,
to jest on równy
Z= conv{p1,p2,…,ps}+ S0= conv(ex(Z))+ S0,
gdzie S0 jest niepustym zbiorem rozwiązań układu nierówności jednorodnych (N0) utworzonych z naszego układu (stożkiem
skończonym będącym sumą swoich promieni ekstremalnych).
Bez zmniejszenia ogólności rozważań możemy przyjąć, że zbiór
Z wszystkich rozwiązań układu nierówności (N) jest ograniczony tj.
wielościanem Z= conv{p1,p2,…,ps}o wierzchołkach:
p1=(p11, p12,…, p1n ) ,p2=(p21, p22,…, p2n ),…, ps=(ps1, ps2,…, psn ).
Dla znalezienia wszystkich punktów z=(z1,z2,…,zs) o współrzędnych
całkowitych należących do wielościanu rozwiązań Z zauważymy, że
ich współrzędne muszą spełniać warunki:
a1=min{p11, p21,…, ps1} ≤ z1 ≤ max{p11, p21,…, ps1}= b1
(*) a2=min{p12, p22,…, ps2} ≤ z2 ≤ max{p12, p22,…, ps2}= b2
………………………………………………………….
an=min{p1n, p2n,…, ps,n} ≤ zn ≤ max{p1n, p2n,…, ps,n = bn.
Geometrycznie oznacza to, że punkty o współrzędnych całkowitych należące do wielościanu rozwiązań Z należą również do pewnego
prostopadłościanu P o 2n wierzchołkach postaci;
(t1, t2,…, t n),
gdzie ti= ai lub ti= bi dla i=1,2,…,n
Dla ułatwienia zapisu możemy przyjąć, że powyższe wierzchołki
są punktami o współrzędnych całkowitych. Wystarczy np. zamiast
wierzchołka (a1, a2,…, an) wziąć wierzchołek ([a1], [a2],…, [an],), gdzie [ai]
jest częścią całkowitą liczby ai dla i=1,2,…,n. Podobnie dla pozostałych
wierzchołków (wtedy jednak widać, że nie cały wielościan rozwiązań
Z jest zanurzony w prostopadłościanie P).
Teraz możemy posłużyć się prostym programem komputerowym,
który najpierw wybiera punkty o współrzędnych całkowitych należące do prostopadłościanu P. Potem odrzuca te z nich, które nie należą
do wielościanu rozwiązań (współrzędne takich punktów nie spełniają
120
układu nierówności (N+)) a następnie na pozostałych oblicza wartości
funkcji celu i wybiera wśród nich szukane ekstremum.
Oczywiście, jeśli wielościan rozwiązań jest niezbyt duży, to możemy obliczenia wykonać ręcznie. Poniższe przykłady wskazują, że możemy tu stosować różne techniki obliczeń.
2 przykłady:
PR Z Y K ŁAD 1 (przypadek z jednoznacznym rozwiązaniem).
Znaleźć maksimum globalne funkcji f(x1,x2,x3)= 30x1-5x2+4x3, w
zbiorze rozwiązań układu nierówności:
(N1+)
x1+2x2 -x3 ≥ 5
3x1-x2 +4x3 ≤ 1
x2
≤4
xi ≥ 0 dla i=1,2,3 oraz xi całkowite.
Rozwiązanie. Zgodnie z wcześniejszymi uwagami sprawdzimy
najpierw sprawdzić przy pomocy metody simpleks czy powyższe
zadanie programowania liniowego posiada rozwiązanie optymalne
w przypadku, gdy nie zakładamy o xi , że są całkowite. Zagadnienia
równoważne do zadania wyjściowego ma postać:
Znaleźć maksimum globalne funkcji: f(x1,x2,x3,y1,y2,y3,t1)=30x1-5x2+4x3+0y1+0y2+0y2-Mt1, w zbiorze nieujemnych rozwiązań układu
równań:
x1+2x2 -x3 -y1 +t1=5
(U N1) 3x1 -x2 +4x3 +y2 =1
x2
+y3 =4
’’
xi ≥ 0, dla i=1,2,3, y j ≥ 0 dla j=1,2,3, t1 ≥ 0.
0
y3
-5
30
0
0
30
-5
(y1)
x2
x1
y1
x1
x2
z-c
y3(y1)
x1
x2
y3
(x1)
x2
- 65/2
z-c
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
-1/2
0
(1)
1
/2
-1/2
(7/2)
/2
1
3
y2(x1)
y3
0
0
y2
/2
1
(x 2)
0
3
1
x1
30
-M-30
x
z-c
y3
y2
t1(x 2)
cT
x2
xb
-5
0
0
cb
-M
0
1
0
0
0
0
1
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
1
-1
(1)
-2M+5
1
-1
(2)
x2
-5
/2
/3
0
4
/3
7
/3
36
7
1
-1
31
1
1
-1
/2
1
1
-1/2
3
- /2
1
/2
7
-1/2
0
4
-1/2
M-4
0
4
-1
4
x3
/2
(1)
0
0
1
0
-1/ 7
- 3/ 7
-15/ 7
(3/ 7)
-1/ 7
- 3/ 7
1
/2
-1/ 7
-1/2
5
1
/2
-1/2
-1/2
0
0
-1/2
M
0
0
-1
0
y1
/7
/7
/3
0
1
/3
1
/3
10
1
2
-1/ 7
/7
/7
/7
65
1
2
-1/ 7
0
2
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
y2
/3
1
1
/3
7
/3
5
7
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
0
y3
/7
/7
/7
/7
/7
-1
0
0
-1
M
1
3
M+15/2
- 3/ 7
1
3
-1/2
1
1
/2
5
M- /2
-1/2
1
/2
/2
1
0
0
/2
1
0
0
0
1
t1
-M
/2
/2
/2
/2
/3
4
5
/3
14
/3
30
14
1
2
20
2
1
2
3
1
5
10
3
/2
/2
7
5
4
1
5
4
1
5
b
---
---
(1)
---
5
4
/2
--5
kryt.
/ 7w 2
w1+3/ 7w3
w2+1/ 7w3
/3w3
7
w3+1/2w2
w1-1/2w2
2
w3-w1
w2+w1
/ 2 w1
1
oper.
rozwiązanie (5/3,4,0,/ 14/30,0,/0)
jest optymalne. Maksimum
globalne wynosi: 30=f(5/3,4,0),
30=f(5/3,4,0,/ 14/30,0,/0)
rozwiązanie baz.(1,2,0,/0,0,2/0)
nie spełnia kryt. optymalności
Wyznacza jednak wierzchołek
(1,2,0), f(1,2,0)= 20. Tab.5.
(5/2,0, 0,/0, 7/2, 3/2,/0)
nie spełnia kryt. optymalności.
Wyznacza jednak wierzchołek
(5/2,0, 0), f(5/2,0, 0)=10. Tab.3.
rozwiązanie baz.(0,0,0,/0,1,4/5)
nie spełnia kryt. optymalności
gdyż macierz z-c ma
Tab.1.
współrzędne ujemne
uwagi i rozwiązania
121
122
Z powyższej tabelki wynika, że zadanie wyjściowe posiada rozwiązanie optymalne (5/3,4,0), na którym funkcja osiąga maksimum globalne równe 30=f(5/3,4,0). Z faktu tego możemy wyciągnąć wnioski:
1.istnieje również rozwiązanie optymalne o współrzędnych całkowitych (niezależnie od tego, czy zbiór rozwiązań układu nierówności (N’’1+) jest ograniczony czy nie).
2.rozwiązania optymalnego o współrzędnych całkowitych należy
szukać wśród punktów o współrzędnych całkowitych leżących
w części ograniczonej przez wierzchołki zbioru rozwiązań układu nierówności (N1+) (takich punktów jest tylko skończona ilość).
Oczywiście możemy tu dokonać zwykłego zaokrąglenia wyniku (oczywiście w „dół”, gdyż zaokrąglenie w „górę” (2,4,0) wyrzuca ten punkt poza zbiór rozwiązań układu nierówności - nie
spełnia on nierówności drugiej w układzie(N1+)) tj. f(1,4,0)=10.
Już z porównania wartości funkcji na tych punktach wydaje się wątpliwe czy punkt (1,4,0) jest rozwiązaniem optymalnym
o współrzędnych całkowitych, a co więcej z piątej tabelki simpleksowej wynika, że wierzchołek (1,2,0) jest „lepszy”, gdyż f(1,2,0)=20. Jeśli więc chcemy mieć całkowitą pewność, że to właśnie wierzchołek
(1,2,0) jest optymalny, to musimy najpierw znaleźć wszystkie punkty
o współrzędnych całkowitych leżące w zbiorze rozwiązań układu
nierówności (N1+) a następnie porównać na tych punktach wartości
funkcji. Dla znalezienia powyższych punktów trzeba rozwiązać układ
nierówności (N1+). Ograniczony zbiór rozwiązań tego układu jest pięciościanem postaci (patrz też rysunek poniżej):
Z={a1(0,3,1)+a2(1,2,0)+a3 (0, 5/2,0)+ a4(0,4,0)+ a5 (0,4, 5/4)+ a6(5/3 ,4,0);a1+a2+a+a4+a5+a6=1, ai ∈ [0,1], dla i=1,2,…,6}.
3
Ponieważ zbiór Z jest wypukły, więc wszystkie punkty o współrzędnych całkowitych leżące w zbiorze rozwiązań układu nierówności
(N1+) muszą spełniać warunki:
min{0, 1, 5/3}=0
5
5
5
≤ x1 ≤ 1=[ /3] ( ≤ /3= max{0, 1, /3}),
min{3, 2, 5/2,4}=2 ≤ x2 ≤ 4= max{3, 2, 5/2,4} ,
min{1, 0, 5/4}=0 ≤ x3 ≤ 1=[5/4] ( ≤ 5/4= max{1, 0, 5/4} ),
gdzie [a] oznacza część całkowitą liczby a.
Ujmując rzecz geometrycznie punkty te należą również do pewnego prostopadłościanu P o wierzchołkach postaci;
123
(0,2,0), (0,2,1), (0,4,0), (0,4,1), (1,2,0), (1,2,1), (1,4,0), (1,4,1)
Mamy więc „podejrzane” punkty o współrzędnych całkowitych,
które mogą (ale nie muszą) leżeć w zbiorze Z. Ilość takich punktów
wynosi 2·3·2=12 sztuk tj. :
(0,2,0), (0,2,1), (0,3,0), (0,3,1), (0,4,0), (0,4,1), (1,2,0), (1,2,1), (1,3,0), (1,3,1), (1,4,0), (1,4,1).
Zauważymy, że tylko punkty:
(0,3,0), (0,3,1), (0,4,0), (0,4,1), (1,2,0), (1,3,0), (1,4,0)
należą do zbioru rozwiązań układu nierówności (N1+), tj. ich współrzędne ten układ spełniają.
Z porównania wartości funkcji na tych punktach widać natychmiast, że maksimum globalne jest równe:
f(1,2,0)=20.
Rysunek 1.
PR Z Y K ŁAD 2.
Firma produkująca samoloty otrzymała dodatkową ofertę zwiększenia produkcji samolotów typów: S1, S2, S2 w ściśle określonym terminie. Po analizie możliwości okazało się, że główne ograniczenia w
dodatkowej produkcji, to ilość dostępnych w tym czasie dodatkowych
roboczodni (w ilości 325) oraz zapasy specjalnych środków D1 i D2
(w ilościach 54 i 40 kilogramów) potrzebnych do produkcji, a których
w tym czasie podwykonawca nie zdąży dostarczyć. Ograniczenia te
(wraz z zyskami z produkcji samolotów) podaje poniższa tabelka:
124
Wyrób
S1
S2
S3
ilość roboczodni
15
40
100
ilość zużytego
środka D1
5
2
10
ilość zużytego
środka D2
4
4
5
zyski w milionach
dolarów
30
50
120
Firma chce zbudować model decyzyjny pozwalający osiągnąć na
produkcji powyższych wyrobów maksymalny zysk.
Możemy najpierw sprawdzić przy pomocy metody simpleks czy
powyższe zadanie programowania liniowego posiada rozwiązanie
optymalne w przypadku, gdy nie zakładamy o xi , że są całkowite.
Ustalmy na początku zmienne decyzyjne: x1-ilość produkowanych
sztuk samolotów typu S1 , i podobnie x2, x3 odpowiednio ilości produkowanych sztuk samolotów typów S2 i S3. Naszą funkcją celu jest w
tym przypadku funkcja zysku z produkcji wyrobów S1, S2, S2;
f(x1,x2,x3)=30x1+50x2+120x3.
(jednostką płatniczą jest jeden milion)
Wypiszmy ograniczenia wynikające z produkcji:
15x1+40x2+100x3 325
(N*16) 5x1 + 2x2+ 10x3 ≤ 54
4x1 + 4x2+ 5x3 ≤ 40
xi ≥ 0 dla i=1,2,3, oraz xi całkowite.
Powyższe zagadnienie sprowadzamy do zagadnienia równoważnego:
f(x1,x2,x3,y1,y2)= 30x1+50x2+120x3+0y1+0y2+0y3 -maksimum
15x1+40x2+100x3+y1
(U*16)
5x1 + 2x2+ 10x3
4x1 + 4x2+ 5x3
xi ≥ 0 dla i=1,2,3 y j ≥ 0 dla j=1,2,3.
=325
+y2
= 54
+y3 = 40
y3
y3
y3(x 2)
x1
x2
30
50
z-c
x3
120
(x 2)
x1
x3
z-c
x1
0
30
x3
120
y3
(x1)
/20
x3
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
/4
0
13
(1)
3
-12
13
/4
/2
/20
7
3
4
5
z-c
y2(x1)
0
0
x3
120
y3
y2
/20
(x3)
3
-30
4
5
/5
4
2
/5
/5
0
1
0
0
(1)
- 4/ 7
17
/35
- 62/ 7
27
/7
- 4/ 7
/35
17
2
- 4/ 7
2
-2
2
-2
2
2
-50
4
2
40
x2
x1
15
50
30
z-c
y2
0
0
y1(x3)
cT
xb x
cb
0
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
1
0
0
0
1
0
5
10
(1)
-120
5
10
100
x3
120
/5
/ 70
/45
/90
/7
35
/27
-13/54
/27
/27
-13/54
2
- /45
1
/7
-3/ 70
24
4
43
/7
-13/14
2
-3/ 70
2
1
/7
0
2
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
y2
/225
2
1
/90
-1/35
1
/7
/ 70
6
3
-1/35
1
/ 70
-1/20
-1/35
/100
1
6
-1/20
-1/10
/100
1
0
0
/100
1
0
0
0
1
0
y1
/27
/27
/27
62
7
4
-17/135
/27
7
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
0
y3
/4
/2
/4
/4
/27
/54
12755
53
/189
/27
1267
50
/
/
/
53
14
3246
7
163
70
43
7
53
54
/
/7
/ 70
/
43
163
/4
/7
95
43
13
390
95
43
13
40
54
3,25
0
40
54
325
b
/3
/34
472,40
≈ 1,85
≈ 6,70
≈ 0,98
(53/54)
=463,7
---
163
(43/ 7)
95
/13
65
8
(3,25)
5,4
kryt.
/ 7w 2
w 2 + 4 / 7w 3
w1-17/35w3
/27w3
7
w3-13/4w2
w1-3/20w2
2
w3-5w1
w2-10w1
/100w1
1
operacje
przypadek maksimum
(1267/189, 53/54, 50/27/0,0,0)jest
optymalne. Maksimum wynosi:
12755
/27=f(1267/189, 53/54, 50/27/0,0,0)
12755
/27=f(1267/189, 53/54, 50/27). Tab.7
(43/ 7,0, 163/ 70/0,0, 53/14) nie jest
optymalne ale wyznacza
wierzchołek: (43/ 7,0, 163/ 70)
rozwiązań układu (N*16). Tab.5
(0,0, 13/4/0, 43/2, 95/4) nie jest
wierzchołek (0,0, 13/4) zbioru
(0,0,0/325,54,40) nie jest
wierzchołek (0,0,0) zbioru
objaśnienia i rozwiązania
125
126
Z powyższej tabelki wynika, że zadanie wyjściowe posiada rozwiązanie optymalne (1267/189, 53/54, 50/27), na którym funkcja osiąga maksimum
globalne równe:
472407407 f(1267/189, 53/54, 50/27).
Z faktu tego możemy wyciągnąć wnioski:
1.1) istnieje również rozwiązanie optymalne o współrzędnych całkowitych (niezależnie od tego, czy zbiór rozwiązań układu nierówności (N*16) jest ograniczony czy nie).
2.2) rozwiązania optymalnego o współrzędnych całkowitych należy szukać wśród punktów o współrzędnych całkowitych leżących w części ograniczonej przez wierzchołki zbioru rozwiązań
układu nierówności (N*16) (takich punktów jest tylko skończona
ilość).
Oczywiście nie możemy tu dokonać zwykłego zaokrąglenia wyniku, gdyż w grę wchodzą zbyt duże sumy. Musimy więc najpierw znaleźć wszystkie punkty o współrzędnych całkowitych leżące w zbiorze
rozwiązań układu nierówności (N*16), a następnie porównać na tych
punktach wartości funkcji. Dla znalezienia powyższych punktów trzeba rozwiązać układ nierówności (N*16), który sprowadziliśmy do równoważnego układu równań (U*16) o nieujemnych zmiennych.
Będziemy szukać nieujemnych rozwiązań bazowych układu (U*16),
które po obcięciu do pierwszych trzech współrzędnych dadzą nam
wierzchołki zbioru rozwiązań układu nierówności (N*16).
Zbiór rozwiązań jest wielościanem i można go opisać przy pomocy
następujących wierzchołków:
ex(Z)={(0,0,0), (0,0, 13/4), (10,0,0), (0,65/8,0), (43/7,0, 163/70), (3,7,0), (26/3,0, 16/15)
(1267/189, 53/54, 50/27)}.
Z postaci wierzchołków wynika, że współrzędne punktów „całkowitych” leżące w zbiorze rozwiązań układu nierówności (N*16) muszą
spełniać warunki:
0 ≤ x1 ≤ 10,
0 ≤ x2 ≤ 8 (65/8) ,
0 ≤ x3 ≤ 3( ≤ 13/4 ).
Ujmując rzecz geometrycznie wypukły wielościan rozwiązań musi
się zawierać w pewnym prostopadłościanie. Wszystkich „podejrzanych” punktów będzie 11·9·4=396 sztuk, z których tylko niektóre należą do zbioru rozwiązań układu nierówności (N*16), tj. ich współrzędne
ten układ spełniają Czyli w zbiorze punktów o współrzędnych całkowitych postaci:
127
Zc={(x1, x2, x3): 0 ≤ x1 ≤ 10, 0 ≤ x2 ≤ 8 , 0 ≤ x3 ≤ 3}=
={(x1, x2, x3): x1=0,1,…,10, x2=0,1,2,…8, x3=0,1,2,3}
Szukamy takiego, który należy do zbioru rozwiązań układu nierówności i na którym forma liniowa ma wartość największą. Oczywiście
można wypisać najpierw wszystkie 396 punktów a następnie wybrać
tylko te, które spełniają nierówność. Na koniec porównując wartości
formy na tych ostatnich (tu można posłużyć się prostym programem
komputerowym) można znaleźć punkt optymalny. Jeśli zadanie wykonujemy „ręcznie”, a chcemy zaoszczędzić sobie czasu, to znajdziemy
najpierw „najlepsze” zaokrąglenie rozwiązania optymalnego (1267/189,
53
/54, 50/27) ≈ (6,70; 0,98; 1,85) . Z postaci zbioru Zc wynika, że możliwe
tu są również zaokrąglenia w górę. Trzeba tu jednak uważać, gdyż np.
punkt (7,1,2) ∈ Zc, ale nie spełnia nierówności (N*16). Ponadto f(7,1,2)=
500.000.000> 472407407=f(1267/189, 53/54, 50/27)). Rozważymy następujące zaokrąglenia:
a)zaokrąglenie (6,1,2) nie spełnia nierówności (N*16),
choć f(6,1,2)=470.000.000 byłoby maksymalne.
b)zaokrąglenie (6,0,2) spełnia nierówność (N*16)
oraz f(6,0,2)=420.000.000
c)zaokrąglenie (7,0,2) nie spełnia nierówność (N*16)
d)zaokrąglenie (7,1,1) spełnia nierówność (N*16)
oraz f(7,1,1)=380.000.000
Ponieważ współczynniki formy liniowej są całkowitymi wielokrotnościami milionów, a szukamy jej wartości na punktach o współrzędnych całkowitych należących do zbioru rozwiązań układu (N*16), to
wartości te też muszą być całkowitymi wielokrotnościami milionów.
Co więcej, wartości te nie mogą przekraczać liczby 470.000.000 (wobec
optymalnej wartości 472407407). Na razie „najlepsze” zaokrąglenie
rozwiązania optymalnego, to (6,0,2) z wartością 420.000.000. Zauważymy jednak z porównywania wartości na wierzchołkach, że „lepsze”
rozwiązanie, to wierzchołek o współrzędnych całkowitych (3,7,0) leżący w całkiem innej części wielościanu rozwiązań, gdyż
f(3,7,0)= 90.000.000+350.000.000=440.000.000
Zbadamy teraz czy istnieje jakieś inne „lepsze” rozwiązanie. W tym
celu będziemy wyszukiwać punkty ze zbioru Zc, na których wartość
funkcji wynosi co najmniej 440.000.000 i które należą do zbioru rozwiązań układu (N*16). Sprawdzimy najpierw punkty, które mają trzecią
współrzędną równą 0 tj. punkty postaci (x1, x2,0) ∈ Zc, które są „lepsze”
niż wierzchołek (3,7,0) ;
•punkty (x1,8,0), gdzie x1>0 nie spełniają pierwszej nierówności
128
układu (N*16). Dla (0,8,0) mamy f(0,8,0)=400.000.000
•punkty (x1,7,0), gdzie x1>3 nie spełniają trzeciej nierówności układu (N*16)
•punkty (x1,6,0), gdzie x1>4 nie spełniają trzeciej nierówności układu (N*16). Dla (4,6,0) mamy f(4,6,0)=420.000.000
Podobnie punkty (x1,2,0) oraz punkty (x1,1,0) i (x1,0,0) też nie dadzą
optymalnego.
Sprawdzimy następnie punkty, które mają trzecią współrzędną
równą 1 tj. punkty postaci
(x1, x2,1)
Zc,
które są „lepsze” niż punkt (7,1,1):
Punkty (x1, x2,1) ∈ Zc, gdzie x2>5 nie spełniają pierwszej nierówności
układu (N*16).
Dla (1,5,1) mamy f(1,5,1)=380.000.000 (punkty (x1,5,1), gdzie x1>1 nie
spełniają pierwszej nierówności układu (N*16))
Dla (4,4,1) mamy f(4,4,1)=440.000.000(punkty (x1,4,1), gdzie x1>4 nie
spełniają trzeciej nierówności układu=
Widać, że punkty (x1,2,1) oraz punkty (x1,1,1) i (x1,0,1) nie dadzą
optymalnego.
Sprawdzimy następnie punkty, które mają trzecią współrzędną
równą 2 tj. punkty postaci
(x1, x2,2) ∈ Zc,
które są „lepsze” niż punkt (6,0,2):
Dla (0,3,2) mamy f(0,3,2)=350.000.000 (punkty (x1,3,2), gdzie x1>0 nie
spełniają trzeciej nierówności układu (N*16))
Widać, że punkty (x1,0,2) nie dadzą optymalnego. Podobnie punkty
(x1,0,3).
129
Odpowiedź matematyczna: Mamy dwa punkty optymalne o współrzędnych całkowitych : (4,4,1) i (3,7,0).
Odpowiedź ekonomiczna: Produkując cztery samoloty typu S1,
cztery samoloty typu S2 i jeden samolot typu S3 firma osiągnie maksymalny zysk wynoszący 440.000.000 dolarów. Taki sam zysk można
osiągnąć produkując trzy samoloty typu S1 oraz siedem samolotów
typu S2.
Bibliografia:
1.Grabowski W., Programowanie matematyczne, PWE, 1980.
2.Jędrzejczyk Z., Kukuła K., Skrzypek J., Walkosz A.., Badania operacyjne w przykładach
i zadaniach. PWN 2005.
3.Nykowski I., Programowanie liniowe, PWE, 1980.
4.Trzaskalik T.. Modelowanie optymalizacyjne, Absolwent 2001.
5.Włodarski T., Algebra liniowa programowanie liniowe w zadaniach i zastosowaniach
ekonomicznych Łódź, 2011.
WHOLENUMBERS LINEAR PROGRAMMING BY DIPPING IN A CUBOID
Key words: wholenumbers programming, methods of the wholenumbers programming
Summary
Wholenumbers linear programming is a special case of a linear programming problem in which we also assume that all (or only some) decision variables take only
positive integer values (which can be, for example quantity of goods produced and
the amount of cuts made certain items, etc.). Isolating this type of task is all the more
necessary that the use of the simplex method to solve them does not often leads to
the optimal solution (after rounding). However, in certain tasks such as the production of a relatively small quantities of very expensive goods, approximations are not
at all acceptable. We want to make absolutely sure that we get the optimal solution
with integer coordinates. Thanks to, a fairly transparent method of immersion in a
cuboid, we can get that certainty.
POLITYKA
REGIONALNA
I ROLNICTWO
133
Sławomir Kowalski
WPŁYW REFORMY RYNKU CUKRU
NA PLANTATORÓW I PRODUCENTÓW
CUKRU W UNII EUROPEJSKIEJ
Wstęp
Tradycja uprawy i produkcji buraków cukrowych w Europie sięga
prawie 210 lat. W historii burak cukrowy stał się jedną z najważniejszych roślin uprawnych, która także posiada wysoką wartość ekologiczną. W ciągu ostatnich lat polski sektor cukrowniczy przeszedł
głębokie przeobrażenia. Znaczącymi procesami były prywatyzacja,
restrukturyzacja i koncentracja produkcji. Konsekwencją tych przeobrażeń jest redukcja uprawy buraków cukrowych i produkcji cukru.
Gospodarstwa rolne i przemysł cukrowniczy osiągnęły duży postęp
technologiczny, który przyczynił się do poprawy efektywności uprawy i przetwórstwa buraków cukrowych.
Baza surowcowa polskiego przemysłu cukrowniczego charakteryzuje się nadal rozdrobnioną strukturą w porównaniu z głównymi
konkurentami z UE-15. W Niemczech i Francji powierzchnia średniej
plantacji jest nadal dwukrotnie większa. W 2011r. nie nastąpiły zmiany
w strukturze krajowego przemysłu cukrowniczego. Buraki cukrowe
były przetwarzane w 18 cukrowniach, które funkcjonują w strukturach czterech koncernów cukrowniczych. Nowym zjawiskiem w przemyśle cukrowniczym jest rafinacja cukru surowego z trzciny cukrowej.
Za sprawą licznych mechanizmów wsparcia produkcji i upraw
w UE wyniki branży po akcesji zdecydowanie poprawiły się, a sektor
cukrowniczy można uznać za jednego z największych beneficjentów
po akcesji Polski do UE. Zyskali plantatorzy i producenci cukru. Stracili zaś konsumenci za sprawą wzrostu cen cukru.
Agencja Rynku Rolnego jako agencja akredytowana administruje
tym rynkiem stosując następujące instrumenty WPR: administrowanie
obrotów handlu zagranicznego, nadzór rafinacji importowanego cukru
surowego, monitoring produkcji cukru, pobieranie opłat cukrowych,
kontrola przetwarzania cukru przemysłowego, działania związane
z realizacją Krajowego Programu Restrukturyzacji.
134
Sławomir Kowalski / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
1. Stan produkcji buraka cukrowego w Polsce
i innych krajach UE
W roku 2011/2012 produkcja cukru białego w Polsce wyniosła 1859
tys. (była o 27%
większa niż w sezonie poprzednim oraz o 453 tys. t od kwoty produkcyjnej). Głównym powodem wzrostu produkcji były: bardzo korzystne warunki pogodowe w okresie wegetacji buraków cukrowych
i kampanii cukrowniczej oraz pozytywne efekty restrukturyzacji
i modernizacji podmiotów sektora. Gospodarstwa rolne i przemysł
cukrowniczy osiągnęły duży postęp technologiczny, który przyczynił
się do poprawy efektywności uprawy i przetwórstwa buraków cukrowych1.
Powierzchnia uprawy buraków cukrowych wyniosła ok. 190 tys.
ha i była taka sama jak przed rokiem. Niewielkie zmiany areału powierzchni są wynikiem sytemu regulacji rynku w UE, którego podstawę stanowią kwoty produkcyjne. Średni plon korzeni osiągnął rekordowy poziom 611 dt/ha, a zbiory wzrosły o 16,5% do 11,6 mln t.
Technologiczny plon cukru, który uwzględnia wielkość plonów oraz
ich jakość, wyniósł 9,6 t/ha i był o 31,5% wyższy niż w sezonie 2010/2011
(tabela 1). Wydajność cukru z przerobionych buraków cukrowych
wzrosła do 16,21%, wobec 14,29% w sezonie poprzednim. Postępuje
proces koncentracji uprawy buraków cukrowych. Liczba plantatorów
w sezonie 2011/2012 zmniejszyła się do ok. 36 tys., a powierzchnia średniej plantacji wzrosła do 5,29 ha.
Tabela 1. Plantatorzy i producenci cukru w Polsce w latach 2001-2011
Jedn.
01/02
03/04
05/06
07/08
09/10
10/11
Liczba plantatorów
99 410 83 650 72 850 60 840 40 300 38 200
Powierzchnia uprawy 1000 ha 300,8
301,0
278,5
228,7
191,6
195,6
Plon buraków
t/ha
38,5
41,0
43,1
55,7
56,6
50,9
Technologiczny plon
t/ha
6,1
7,4
8,1
9,5
8,4
8,3
cukru
Liczba czynnych
szt.
71
57
40
29
18
18
cukrowni
Dobowy przerób burat/d
3 250
3 420
3 740
4 580
6 200
5 970
ków cukrowych
Długość kampanii
d
49
62
80
96
108
101
Produkcja cukru
1000 t
1 540
1 948
2 068
1 919
1 606
1 433
Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.suedzucker.pl z dnia 22.02.2013 r.
1
Rolnictwo w 2011 r,, GUS, Studia i analizy statystyczne, Warszawa 2012, s. 80.
Wpływ reformy rynku cukru na plantatorów i producentówcukru w Unii Europejskiej
135
Baza surowcowa polskiego przemysłu cukrowniczego charakteryzuje się nadal rozdrobnioną strukturą w porównaniu z głównymi
konkurentami z UE-15. W Niemczech i Francji powierzchnia średniej
plantacji jest nadal dwukrotnie większa. W 2010r. nie nastąpiły zmiany
w strukturze krajowego przemysłu cukrowniczego. Buraki cukrowe
były przetwarzane w 18 cukrowniach, które funkcjonują w strukturach czterech koncernów cukrowniczych (tabela 2).
Tabela 2. Struktura cukrowni w Polsce w latach 2004-2010
Kampania
04/05
06/07
09/10
Liczba cukrowni aktywnych
43
31
18
Średni przerób dobowy do 5 000 t
34
22
6
Średni przerób dobowy powyżej 5000 t
9
9
12
Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.suedzucker.pl, data dostępu
12.02.2013 r.
Europejska produkcja cukru jest przede wszystkim nastawiona na
rodzime zapotrzebowanie, które w Unii wynosi ok. 15,5 mln ton cukru. W roku 2010 w UE 27 burak cukrowy był uprawiany w około 162
000 gospodarstwach rolnych oraz przerabiany na cukier w ok. 101 fabrykach.
Do największych producentów cukru w Unii Europejskiej należą
Francja i Niemcy. Trzecie miejsce zajmuje Polska. Do dużych producentów cukru należą także: Wielka Brytania, Holandia i Belgia (tabela 3).
Tabela 3. Produkcja cukru w UE w latach 2005-2011 (w 1 000 t)
Austria
Kraj
05/06
488,9
08/09
447,0
10/11
460,0
Belgia
923,3
724,3
686,6
…
b.p.
b.p.
558,9
414,7
430,6
4 040,6
3 638,4
3 623,2
475,0
397,1
424,7
Hiszpania
1 075,4
630,6
528,8
Francja**
4 330,0
4 104,8
4 353,4
Finlandia
178,9
69,4
76,5
1 341,0
1 102,7
1 115,0
Grecja
310,3
157,4
90,5
Węgry
492,9
103,0
96,5
Włochy
1 774,2
498,2
464,5
Bułgaria
Republika Czeska
Niemcy
Dania
Wielka Brytania
136
Irlandia
190,0
b.p.
b.p.
Litwa
124,7
55,7
93,9
Łotwa
71,0
b.p.
b.p.
Holandia
976,1
863,2
868,3
75,9
b.p.
b.p.
2 046,8
1 275,0
1 433,3
Rumunia
…
112,5
152,2
Szwecja
406,4
324,5
285,0
Słowacja
263,8
116,1
159,6
Portugalia**
Polska
Słowenia
UE10
Zmiana w %***
UE27
60,4
b.p.
b.p.
3 618,2
1 964,5
2 313,9
103
66,8
90,0
20 204,4
15 034,5
15 623,2
103
86,8
91,5
Zmiana w %***
*dane wstępne wg Komisji UE ** bez DOM (Francja) oraz Azory (Portugalia),
b.p.= bez produkcji cukru *** do roku ub.
12.02.2013 r.
Europejska produkcja buraków był w pierwszym rzędzie nastawiona na rodzime zapotrzebowanie. Z tego powodu nie było potrzeby transportu na dalekie odległości. Buraki cukrowe, które w każdej
kampanii kontraktuje cukrownictwo w Europie, jest wytwarzane
w sposób przyjazny dla środowiska. Plantatorzy spełniają wysokie
oczekiwania producentów w zakresie intensywne badania i rozwój surowca, nowoczesne zarządzanie jakością oraz rozwijające się techniki
upraw (tabela 4).
Tabela 4. Uprawa buraków cukrowych w UE (w 1000 ha)
Kraj
Austria
05/06
44,2
07/08
36,8
10/11
45,0
Belgia
86,7
85,0
59,0
Bułgaria
1,0
…
0
Republika Czeska
63,2
44,1
54,0
Niemcy
418,8
391,5
362,0
Dania
47,0
39,3
39,0
Hiszpania
102,0
60,3
47,0
Francja*
340,2
265,3
342,0
Finlandia
31,1
16,0
15,0
137
Wielka Brytania
125,9
106,8
104,0
Grecja
42,0
13,7
14,0
Węgry
57,7
35,5
14,0
Włochy
253,0
85,6
63,0
Irlandia
31,1
0
0
Litwa
21,5
15,3
15,0
Łotwa
14,0
0
0
Holandia
91,5
70,1
71,0
Portugalia*
3,6
1,7
0
278,5
228,7
197,0
Rumunia
…
22,3
23,0
Szwecja
48,2
40,0
39,0
Słowacja
29,7
19,0
18,0
Słowenia
5,0
0
0
UE10
470,0
342,7
289,6
Zmiana w %**
92,2
72,9
102,9
2 135,0
1 563,6
1 541,5
99,5
73,2
98,5
Polska
UE27
Zmiana w %**
*bez DOM oraz Azory **do roku ub.
12.02.2013 r.
2. Regulacje rynku cukru
W dniu 01 lipca 2006 r. weszła w życie reforma regulacji rynku
cukru. Stała się ona konieczna z powodu czynników zewnętrznych.
Wraz ze stopniowym zwiększeniem kwot importu, względnie spadkiem ceł importowych, aż po nieograniczoną możliwość importu
z krajów najmniej rozwiniętych (LDC), powstaje przymus redukcji
europejskiej produkcji cukru. Reforma była nieunikniona i po długiej dyskusji została uchwalona w lutym 2006r. Miała ona przywrócić
równowagę na rynku, poprawić konkurencyjność sektora, jak również
umocnić pozycję UE podczas negocjacji WTO.
Produkcja UE miała zmniejszyć się o 6-7 milionów ton. Pozwoli ona
na zaspokojenie potrzeb wewnętrznych z produkcji europejskiej oraz
z importu z państw partnerskich: Afryki, Karaibów i Pacyfiku oraz
z krajów najsłabiej rozwiniętych. Również poziom eksportu miał gwałtownie się zmniejszyć, co umożliwiło Unii Europejskiej przestrzeganie
zobowiązań wobec WTO.
138
Cukier będzie w dalszym ciągu produkowany tam, gdzie jest to
najbardziej opłacalne, a rolnikom wypłacane będą rekompensaty za
straty spowodowane obniżką cen. Ich otrzymanie będzie się wiązać ze spełnieniem surowych kryteriów dotyczących środowiska
i zagospodarowania przestrzennego.
W mniej konkurencyjnych obszarach zastosowana zostanie zachęta
finansowa do zamykania fabryk cukru, przekształcania ich i przekwalifikowywania pracowników. Dla państw, które zredukują produkcję
cukru o ponad połowę, lub całkowicie z niej zrezygnują, przewiduje
się dodatkową pomoc.
Reforma przewidywała, że regulacja rynku będzie obowiązywać
do końca roku produkcyjnego 2014/15 a najważniejsze wskaźniki tej
reformy i zmiany spowodowane tą reformą przedstawia tabela 5 i 6.
Tabela 5. Wskaźniki reformy rynku cukru.
Jedn.
06/07
Cena referencyjna ,,brutto’’
€/t
631,9
Opłata na fundusz restrukt.
€/t
126,4
Cena referencyjna ,,netto’’
€/t
505,5
Cena minimalna buraków
€/t
32,9
Wpłata wyrównująca*
%
60,0
*dla plantatorów (% obniżki cen buraków)
07/08
631,9
173,8
458,1
29,8
60,0
08/09
541,5
113,3
410,7
27,8
64,2
Od 09/10
404,4
0,0
404,4
26,3
64,2
12.02.2013 r.
Tabela 6. Zmiany spowodowane reformą rynku cukru (rynek spożywczy)
W UE
Jedn.
Przed reformą
Po reformie
(aktualnie)
26,29
404,4
>13
3-4
0
Cena buraków
€/t
47,65
Cena interwencyjna
€/t
631,9
Cena referencyjna
€/t
Produkcja cukru
mln t
>18*
Import cukru
mln t
2
Eksport cukru
mln t
2-3
Cukier poza kwotą
,,prawie bez zmian’’
12.02.2013 r.
3. Limity produkcji cukru w UE
Unia Europejska zadecydowała w marcu 2006 o przyjęciu propozycji Komisji Europejskiej, zmniejszającej limit produkcji cukru (kwota
maksymalna: A i B) w krajach członkowskich. Komisja UE zapropo-
139
nowała jednorazową redukcję ilości cukru, izoglukozy i insuliny o 2,5
mln t (13%). Ze względu na fakt, że wymagana reformą rynku cukru
redukcja europejskiej produkcji cukru o 6 mln t nie została osiągnięta,
w październiku 2007 r. Komisja przedstawiła bardziej korzystne warunki zwrotu kwoty dla producentów cukru. Poskutkowało to kolejnym zwrotem kwot w ilości 2,6 mln t na dzień 31 stycznia 2008 r. oraz
0,9 mln t (włącznie z zadeklarowaną do zwrotu kwotą w roku 2009) na
dzień 31 marca 2008 r. Dla Polski oznacza to zwrot 20,7% limitu cukru
(366 869 t cukru) w ramach Funduszu Restrukturyzacyjnego.
Poniższa tabela 7 przedstawia limity cukru (w 1 000 t) w UE 25
z roku 2004 (przed reformą) oraz w UE 25 z roku 2006 (po wycofaniu
kwot z rynku w wysokości 13,5%) i w UE27 od roku 2009 (po ostatnim
oddaniu kwot do Funduszu Restrukturyzacyjnego w marcu 2008).
Tabela 7. Limity produkcji cukru w UE w latach 2004-2010 (w 1000 t).
Austria
Kraj
04/05
387,3
06/07
330,1
Od 09/10
351,0
Belgia
819,8
701,6
676,2
…
…
0
Republika Czeska
454,9
411,3
372,5
Niemcy
3 416,9
2 859,9
2 898,3
Dania
420,7
353,2
372,4
Hiszpania
997,0
896,6
498,5
Francja*
3 288,7
2 760,2
2 956,8
Finlandia
146,1
129,2
81,0
1 138,6
1 005,9
1 056,5
Grecja
317,5
280,3
158,7
Węgry
401,7
364,0
105,4
Włochy
1 557,4
1 342,7
508,4
Irlandia
199,3
176,2
0
Litwa
103,0
94,2
90,2
Łotwa
66,5
60,8
0
Holandia
864,6
732,7
804,9
Portugalia*
69,7
61,7
0
1 671,9
1 498,0
1 405,6
Rumunia
…
…
104,7
Szwecja
368,3
325,7
293,2
Słowacja
207,4
183,2
112,3
Słowenia
53,0
46,8
0
Bułgaria
Wielka Brytania
Polska
140
UE10
Zmiana w %
UE27
2 958,4
2 658,3
2 086,1
…
-10,1
-29,5
16 950,4
14 614,4
13 336,7
…
-13,8
-21,3
Zmiana w %
*bez DOM (480,2 t limit cukru) oraz Azory (10,0 t limit cukru) w kampanii
2008/2009
12.02.2013 r.
4. Sytuacja cenowa na rynku cukru
Średnia cena skupu buraków cukrowych wzrosła w 2011r. o 26,5%
do 144 zł/t i przyczyniła się do poprawy dochodowości produkcji.
Wzrost cen znacznie przewyższał wskaźnik inflacji, ale był mniejszy
od wzrostu cen skupu zbóż i rzepaku. Czynnikami decydującymi o tak
dużej dynamice cen były: korzystny kurs euro przyjęty do przeliczania minimalnej ceny skupu na walutę krajową, wysoka jakość surowca oraz dobra koniunktura na krajowym i światowym rynku cukru.
Ceny cukru na rynku światowym utrzymują się na wysokim poziomie
ok. 600 USD/t. Ceny zbytu w kraju także były wysokie i warunkowały
wysoką rentowność przemysłu cukrowniczego (19,4%). Bardzo dobra
sytuacja finansowa cukrownictwa utrzymuje się od 2009 r. i powoduje,
że przemysł cukrowniczy mógł kontraktować surowiec po wyższych
cenach. Zużycie cukru w Polsce wykazuje lekką tendencję spadkową
przy wyraźnych zmianach w strukturze spożycia. W 2011r. krajowa
konsumpcja cukru wyniosła ok. 1540 tys. t i była o 2% mniejsza niż rok
wcześniej. Systematycznie maleje bezpośrednie spożycie cukru w gospodarstwach domowych (ok. 600 tys. t), które w 201 r. spadło do bardzo niskiego poziomu ok. 14,16 kg/osobę. Powodem spadku spożycia
były zarówno wysokie ceny detaliczne oraz postępujące zmiany modelu konsumpcji. Równocześnie wzrasta konsumpcja i eksport artykułów spożywczych zawierających cukier, które kreują wzrost popytu ze
strony przemysłu spożywczego do 880 tys. t. 2
Tabela 8. Produkcja i spożycie cukru w Polsce w latach 2007-2009 (1000t)
Wyszczególnienie
2007
2008
2009
Produkcja cukru
1 919,0
1 275,0
1 606,1
Łączny import
49,5
125,0
125,3
Spożycie krajowe
1 500,0
1 480,0
1 520,0
Łączny eksport
348,4
401,0
403,7
12.02.2013 r.
P. Szajner i in., Rynek cukru. Stan i perspektywy, Analizy rynkowe nr 39, IERiGŻ, ARR, MRiRW,
Warszawa 2012, s. 12.
2
141
W 2011 r. ceny cukru na rynku krajowym były wysokie, gdyż w handlu detalicznym ich wzrost wyniósł 48%, a w zbycie 37-53%. Wysokie
ceny utrzymały się także w pierwszych miesiącach 2012 r., mimo dużej
produkcji w kampanii 2011/2012. Głównym czynnikiem stymulującym wzrost cen jest przede wszystkim dobra koniunktura na rynkach
zewnętrznych, której odzwierciedleniem są wysokie ceny światowe.
W 2011 r. wystąpiło niewielkie ujemne saldo w handlu zagranicznym
cukrem. W pierwszym półroczu w wyniku małej produkcji w sezonie 2010/2011 eksport był niewielki, a import odgrywał dużą rolę
w zaopatrzeniu rynku. Sytuacja uległa diametralnej zmianie w drugiej połowie roku, kiedy pod wpływem dużej produkcji w kampanii
2011/2012 znacząco wzrósł eksport przy równoczesnym dużym spadku importu. W 2012 r. w handlu zagranicznym wystąpi dodatnie saldo na poziomie 200 tys. t. Nadwyżki podaży na rynku wewnętrznym
w warunkach niewielkiego spadku cen światowych mogą przyczynić
się do spadku cen cukru na rynku krajowym. Agencja Rynku Rolnego
na rynku cukru stosuje następujące instrumenty WPR: administrowanie obrotów handlu zagranicznego, nadzór rafinacji importowanego
cukru surowego, monitoring produkcji cukru, pobieranie opłat cukrowych, kontrola przetwarzania cukru przemysłowego, działania związane z realizacją Krajowego Programu Restrukturyzacji.
Podsumowanie
Regulacja unijnego rynku cukru opiera się na trzech filarach. Są
to: zarządzanie kwotami, ceny minimalne i referencyjne oraz środki
regulujące handel z państwami spoza UE. W 2006 r. wprowadzono
możliwość zagospodarowania cukru, który nie został wyprodukowany w ramach kwot. Można go przetwarzać na niektóre rodzaje produktów. Miał być to krok stabilizujący rynek oraz poprawiający konkurencyjność sektora cukrowniczego. Zwolennicy gruntownej reformy
systemu kwotowego wskazują jednak, że obowiązujące zasady nadal
są zbyt mało elastyczne i ograniczają możliwości zwiększenia wydajności plantatorów i producentów, przez co hamują rozwój rynku.
Komisja Europejska przygotowała projekt nowej organizacji rynku
cukru na lata 2014-2020. Zgodnie z nim system kwotowania produkcji
cukru miałby być zniesiony z dniem 30 września 2015 r. Liberalizacja ta zdaniem jej pomysłodawców i środowisk lobbujących za jak najszybszym zniesieniem kwotowania (zwłaszcza wielkich firm spożywczych) ma przynieść obniżenie ceny cukru i cen buraków cukrowych.
Zniesienie kwot może bowiem spowodować dalszą koncentrację
upraw buraków cukrowych i tym samym produkcji cukru na rynku UE. Koncentracja co prawda obniża koszty produkcji, ale również
ogranicza konkurencyjność, w tym konkurencję cenową. Prawie 60
142
proc. udziałów w produkcji cukru w Polsce mają dziś zagraniczne
koncerny, których udziałowcami są również plantatorzy buraków cukrowych z tych krajów. Wydaje się mało prawdopodobne, by te firmy
stawiały na rozwój plantacji polskich hodowców kosztem własnych
udziałowców.
Bibliografia:
1.Chmielewski Ł., Rynek cukru, FAPA, Warszawa 2009.
2.Szajner P. i in., Rynek cukru. Stan i perspektywy, Analizy rynkowe nr 39, IERiGŻ,
ARR, MRiRW, Warszawa 2012.
3.Rolnictwo w 2011 r, GUS, Studia i analizy statystyczne, Warszawa 2012.
4.Taberska A., Krajowy rynek cukru 2004-2012, Biuletyn Informacyjny ARR, Warszawa 2012.
IMPACT OF THE REFORM OF THE SUGAR MARKET TO PLANTERS
AND PRODUCERS OF SUGAR IN THE EUROPEAN UNION
Key words: sugar market, producers of sugar, sugar factories, sugar base, reform of
the Common Agricultural Policy
Summary
In 2006 a possibility of developing the sugar which wasn’t produced in frames was
implemented of amounts. It is possible to process it into some types of products. He
was supposed to be it is a step stabilizing the market and improving the competitiveness of the sugar sector. However supporters of the root and branch reform of the
quota system show that applicable rules still are too little elastic and possibilities of
increasing the productivity are limiting planters and producers, what are hindering
the market development by.
143
Piotr Michalik
PRODUKCJA INTEGROWANA
W SUBREGIONIE PŁOCKIM
Wprowadzenie
Szybki wzrost ludności na świecie po II wojnie światowej spowodował konieczność zaspokojenia potrzeb żywnościowych na coraz większą skalę. Coraz mniejsza powierzchnia ziemi przypadająca
na jednego mieszkańca spowodowała zmianę technik wytwarzania
w rolnictwie oraz rozwój i intensyfikację produkcji rolnej. Efektem
tych procesów stała się nadprodukcja żywności w krajach rozwiniętych oraz doprowadzenie, poprzez chemizację i mechanizację rolnictwa do degradacji środowiska naturalnego. Wymagania współczesnych konsumentów żywności sprawiły, że produkty żywnościowe,
które trafiają na rynek, muszą spełniać określone wymagania dotyczące bezpieczeństwa żywności oraz jakości. Ważną rolę w rynkowym konkurowaniu producentów rolnych odgrywają walory zdrowotne żywności. Taka sytuacja spowodowała potrzebę modyfikacji
technik wytwarzania w rolnictwie w kierunku poprawy jakości produktów i polepszenia ich walorów zdrowotnych. Wprowadzenie
nowoczesnych technik wytwarzania w rolnictwie przyczyniło się
do powstania systemów produkcji, które uwzględniają wymagania
współczesnego konsumenta. Producenci rolni coraz bardziej zainteresowani są produkcją dobrej jakościowo, zdrowej i bezpiecznej żywności, która jest poszukiwana na rynku przez konsumentów. Wielu
z nich odchodzi od konwencjonalnego systemu produkcji decydując
się na proekologiczną działalność produkcyjną. Systemem produkcji,
który stara się ograniczać wpływ czynników szkodliwych na produkty żywnościowe jest integrowana produkcja.
W pracy przeanalizowano proces wprowadzania Systemu Integrowanej produkcji na obszarze działania Wojewódzkiego Inspektoratu
Ochrony Roślin i Nasiennictwa Oddział w Płocku w latach 2010-2012.
144
Piotr Michalik / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
1. Techniki wytwórcze w rolnictwie
Techniki wytwórcze, to określony sposób powiązania ze sobą osobowych i rzeczowych czynników wykorzystywanych w procesie określonego rodzaju produkcji1 Cechą charakterystyczną danej techniki
produkcyjnej jest zestaw operacji i zabiegów produkcyjnych występujących w określonej kolejności, w trakcie których nakłady są przetwarzane na gotowe produkty.
Technikę wytwórczą można traktować jako jeden z typów struktury ekonomicznej rolnictwa. Struktura ta jest układem proporcji
związków i reakcji właściwych danemu organizmowi ekonomicznemu opisującym powiązania, które występują pomiędzy elementami
rozpatrywanej całości. Technikę wytwórczą można również określić
jako uporządkowany zbiór osobowych i rzeczowych elementów procesu produkcyjnego tworzony, utrzymywany i zmieniany dla realizacji
wyznaczonych celów.2
Na zróżnicowanie technik wytwórczych stosowanych w różnych
jednostkach gospodarczych mają wpływ:
•skala produkcji;
•dostępne zasoby czynników produkcji;
•stopień innowacyjności;
•sposób organizacji pracy.
Techniki wytwórcze charakteryzują3:
•struktura czynników produkcji;
•wskaźniki wydajności(produktywności) pracy;
•wskaźniki techniczne produkcji;
•wskaźniki zespolenia (substytucji) nakładów;
•wskaźniki charakteryzujące skalę skażeń środowiska;
•wskaźniki charakteryzujące jakość wyprodukowanych produktów.
Technika produkcji jest sposobem powiązania pracy żywej i rzeczowych czynników wytwórczych w procesie produkcji, a sposób tego
powiązania można przedstawić w postaci dwóch typów relacji techniczno-ekonomicznych4:
•I typ relacji – odzwierciedlający relacje między czynnikami produkcji, a wynikami procesu produkcyjnego, umożliwia wartościowanie technik według ich sprawności;
•II typ relacji – określony jest przez relacje miedzy poszczególnymi
W. Jóźwiak, Techniki wytwórcze w agrobiznesie, w: Woś A., (red.), Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s. 882.
1
Z. Gołaś, Techniki wytwarzania i ich efektywności w indywidualnych gospodarstwach rolnych,
„Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, Rozprawy Naukowe, Zeszyt 327, s. 14.
2
3
W. Jóźwiak, op. cit., s. 882-883.
4
W. Gołaś, op. cit., s. 13-14.
145
czynnikami produkcji i odzwierciedla rzeczową strukturę sił wytwórczych oraz intensywność stosowanych technik.
Techniki wytwarzania w rolnictwie ulegają ewolucyjnym zmianom. Na początku XX w. zaczęto zastępować pracę kapitałem (wzrost
wydajności pracy).5 Obecnie techniki wytwórcze
w krajach Europy Zachodniej cechują się wysokim zużyciem kapitału i dużą wydajnością ziemi, ponadto mają negatywny wpływ na
środowisko naturalne.
Pod koniec XX w. zaczęto poszukiwanie w rolnictwie technik wytwórczych, pozwalających ograniczyć skalę skażenia środowiska oraz
poprawiających jakość produktów rolniczych.
W rolnictwie poza funkcjonującym systemem konwencjonalnym
ukształtowały się dwie grupy technik – rolnictwo integrowane i rolnictwo organiczne (ekologiczne).
2. Systemy gospodarowania w rolnictwie
System rolniczy jest to sposób zagospodarowania przestrzeni rolniczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz ich przetwarzania, wyceniony kryteriami ekologicznymi i ekonomicznymi.6
W rolnictwie najczęściej wyróżnia się trzy systemy gospodarowania:7
•system konwencjonalny (intensywny, uprzemysłowiony, klasyczny, zindustrializowany);
•system ekologiczny (biologiczny, organiczny, alternatywny, biologiczno-organiczny);
•system integrowany (zintegrowany, harmonijny, zrównoważony,
ekologiczno-ekonomiczny).
Charakterystyki systemów produkcji w rolnictwie zawiera tabela 1.
Rolnictwo konwencjonalne określa się jako sposób gospodarowania nastawiony na maksymalizację zysku, osiągniętego poprzez dużą
wydajność produkcji roślinnej i zwierzęcej. Produkcję tą najczęściej
prowadzi się w wyspecjalizowanych gospodarstwach wykorzystujących technologie produkcyjne oparte na dużym zużyciu środków
produkcji i małych nakładach robocizny. Wysoko intensywne, uproszczone struktury produkcji w systemie konwencjonalnym są sprzeczne
z koncepcją Trwałego Rolnictwa.8
5
W. Jóźwiak, op. cit. s. 883.
S. Krasowicz, Analiza i ocena gospodarstw ekologicznych, integrowanych i tradycyjnych w rejonie
Polski Północno-Wschodniej na tle warunków przyrodniczych i ekonomicznych rolnictwa, Rozprawa
habilitacyjna, IUNG Puławy, Puławy 1996, s. 6.
6
J. Kuś, Systemy gospodarowania w rolnictwie, Rolnictwo integrowane, Materiały szkoleniowe
42/95, IUNG Puławy, Puławy 1995, s. 3.
7
E. Majewski, Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produkcji Rolniczej (SIPR) w Polsce, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2002, s. 36.
8
146
Tabela 1. Charakterystyka systemów produkcji w rolnictwie
Wyszczególnienie
System produkcji
Konwencjonalny
Uprawa roli
Minimum uprawy,
minimum kosztów
Struktura zasiewów
Uproszczona
Struktura produkcji
Silna specjalizacja
Nawożenie organiczne
Minimalne w gospodarstwach roślinnych,
głównie gnojowica
w gospodarstwach
z produkcją
zwierzęcą
Nawożenie mineralne
Wysoki poziom
Ochrona roślin
Głównie chemiczna
Obsada inwentarza
Wysoka, w małym
stopniu limitowana
warunkami
przyrodniczymi
Integrowany
Optimum – mało jak to
możliwe, dużo na ile
potrzebne
Umiarkowanie uproszczona, zgodna z zasadami agrotechniki
Umiarkowana specjalizacja, optymalne powiązanie produkcji rolniczej
i zwierzęcej
Konieczny bilans
składników
pokarmowych
w okresie rotacji
Ekologiczny
Optimum
Wielostronna
Wielostronna
Wyłącznie
organiczne
Uzupełniające w stosunNie stosowane
ku do organicznego
Zróżnicowane metody,
ochrona chemiczna weWyłącznie metody
dług progów szkodliwo- biologiczne, mechaści, Kryterium: minimum niczne i fizyczne (bez
ekspozycji środowiska
pestycydów)
na pestycydy
Dostosowanie do potencjału absorbcyjnego
ekosystemu
Ograniczona
Wysoki udział
produktów produkcji
ekologicznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Majewski, Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produkcji Rolniczej (SIPR)
w Polsce, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2002, s. 43.
Pochodzenie środków do produkcji
Głównie z zakupu
Głównie z zakupu
Rolnictwo ekologiczne określa się jako system gospodarowania
o możliwie zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w ramach
gospodarstwa, bazujący na środkach naturalnych, nie przetworzonych
technologicznie. Aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne w gospodarstwie zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność
zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolniczych9.
U. Sołtysiak, Rolnictwo ekologiczne, w: Woś A., (red.), Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s.690.
9
147
Przestawienie gospodarstwa na gospodarowanie w systemie ekologicznym jest tym łatwiejsze, im10:
•niższa była dotychczasowa intensywność gospodarowania
(mniejsze zużycie nawozów mineralnych i środków ochrony roślin);
•im bardziej wielostronne było gospodarstwo;
•większe są zasoby siły roboczej i lepsze wyposażenie gospodarstwa w sprzęt do nowego sposobu gospodarowania;
•lepsze jest rozeznanie odnośnie możliwości zbytu produktów
ekologicznych w danym rejonie i szersze możliwości współpracy
gospodarstw;
•lepsze jest przygotowanie zawodowe rolnika do nowego sposobu
gospodarowania.
W rolnictwie ekologicznym nacisk kładzie się na komplementarne
wykorzystanie powiązań występujących między gałęziami produkcji
rolniczej11.
Rolnictwo integrowane, to system produkcji rolniczej wykorzystujący w harmonijny sposób postęp techniczny i biologiczny w uprawie,
nawożeniu i ochronie roślin. W rolnictwie tym przemysłowe środki
produkcji są stosowane w umiarkowanych ilościach, wspomagają one
poczynania agrotechniczne rolnika i są efektywnie wykorzystane.
W rolnictwie integrowanym dopuszcza się stosowanie syntetycznych środków ochrony roślin, jednak o ich doborze decyduje selektywność dla gatunków pożytecznych oraz niska toksyczność dla człowieka i środowiska naturalnego. Jako zasadę w rolnictwie integrowanym
stosuje się pierwszeństwo wykorzystania naturalnych procesów samoregulacji i innych metod ochrony przed stosowaniem chemicznych
środków ochrony roślin12.
Właściwa ochrona chemiczna możliwa jest tylko przy dobrej znajomości zarówno biologii szkodników jak i właściwości środków
ochrony roślin. Przed podjęciem decyzji o wykonaniu zabiegu ochrony roślin potrzebna jest analiza aktualnej sytuacji w uprawie. Należy
uwzględnić13:
•podatność rośliny na dany środek chemicznej ochrony roślin;
•fazę rozwojową rośliny;
•fazę rozwojową szkodnika;
K. Jończyk, Założenia organizacyjno-ekonomiczne reorganizacji gospodarstw konwencjonalnych
w integrowane ekologiczne, w: Zarządzanie gospodarstwem rolnym lub małym i średnim przedsiębiorstwem na obszarach wiejskich, Materiały szkoleniowe 88/03, IUNG Puławy, Puławy 2003,
s. 127.
10
11
W. Jóźwiak, op. cit. s. 883.
S. Pruszyński, Ochrona roślin w obecnych i przyszłych technologiach produkcji roślinnej, w: Wczoraj, dziś i jutro naszego rolnictwa, II Kongres Rolnictwa Polskiego zorganizowany przez Polską Radę
Rolną pod patronatem Prezydenta RP, Poznań 4-5 czerwca 2004, s.182.
12
13
www.minrol.gov.pl (10.02.2013)
148
•nasilenie źródła infekcji;
•warunki atmosferyczne;
•właściwości preparatu;
•rotację związków o różnym mechanizmie działania;
•występowanie form szkodników odpornych na poszczególne
środki ochrony roślin.
Celem gospodarowania w rolnictwie integrowanym jest uzyskanie
stabilnej wydajności i odpowiedniego dochodu rolniczego w sposób
uwzględniający zasady ochrony środowiska przyrodniczego14.
Gospodarowanie w ramach systemu integrowanego wiąże się ze
spełnianiem warunków służących do oceny efektów funkcjonowania
systemu. Skupiają się one wokół następujących sfer produkcji15:
•wielofunkcyjne zmianowanie;
•integrowane nawożenie roślin;
•minimalizacja ilości zabiegów uprawowych;
•integrowana ochrona roślin;
•zarządzanie infrastrukturą ekologiczną.
Proces konwersji gospodarstwa z systemu konwencjonalnego na integrowany może dotyczyć16:
przekształcenia struktury produkcji i zmianowania (dobór gatunków i zwiększenie liczby roślin, rotacja zmianowania, zmiana w organizacji i wielkości pól);
zmiany w technologii uprawy roślin i zwalczania chwastów (uprawa roli, mechaniczna walka z chwastami, pasywne opryskiwanie herbicydami, stosowanie herbicydów nowej generacji);
wdrażanie integrowanych metod ochrony roślin (oznaczanie progów szkodliwości, dobór środków ochrony roślin o niższej szkodliwości i wysokiej selektywności, uprawa mieszanin odmian i odmian
odpornych na choroby).
3. Miejsce integrowanej produkcji w polskim rolnictwie
Integrowana produkcja (IP) jest nowoczesnym systemem jakości
żywności, wykorzystującym w sposób zrównoważony postęp techniczny i biologiczny w uprawie, ochronie roślin i nawożeniu, zwracającym szczególną uwagę na ochronę środowiska i zdrowie ludzi.
Produkcja integrowana pozwala na uzyskanie zdrowych, wysokiej
jakości produktów rolnych, które można wprowadzić do obrotu z logo
„Integrowana Produkcja”.
Produkcja w ramach systemu IP podlega certyfikacji, którą prowadzi Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Certyfikat IP
14
J. Kuś, op. cit., s. 5.
15
K. Jończyk, op. cit., s. 126.
16
Tamże, s. 127.
149
jest urzędowym poświadczeniem, że wykazane w nim produkty rolne
zostały wyprodukowane w oparciu o metodyki dotyczące integrowanej produkcji, których stosowanie w praktyce gwarantuje, że w plonie
nie zostaną przekroczone dopuszczalne poziomy pozostałości środków ochrony roślin, metali ciężkich, azotanów i innych pierwiastków
oraz substancji szkodliwych. Ważne jest to, aby zasoby środowiskowe
gospodarstwa wykorzystywane były w sposób zrównoważony.
Producent rolny zainteresowany otrzymaniem certyfikatu IP
uczestniczący w systemie IP powinien spełnić kilka wymagań formalnych oraz zdobyć specjalistyczną wiedzę na szkoleniach. Ustawa z 18
grudnia 2003 roku o ochronie roślin nakłada na rolnika ubiegającego
się o certyfikat IP obowiązek ukończenia szkoleń w zakresie17:
•stosowania środków ochrony roślin;
•integrowanej produkcji.
Szkolenia z Integrowanej produkcji mają wymiar 16 godzin i prowadzone są odrębnie dla roślin sadowniczych, warzywniczych i rolniczych. Programy szkoleń kładą nacisk na18:
•ochronę upraw;
•ochronę środowiska;
•bezpieczeństwo osób wykonujących zabiegi ochrony roślin.
Na szkoleniach producent rolny zdobywa wiedzę na temat:
•zakładania danej uprawy i jej pielęgnacji;
•nawożenia;
•ochrony przed organizmami szkodliwymi;
•techniki wykonywania zabiegów;
•sposobu ewidencjonowania wykonywanych czynności, związanych z prowadzeniem IP.
Powyższe zagadnienia ujęte są w metodykach integrowanej produkcji poszczególnych gatunków roślin uprawnych.
Aby uzyskać certyfikat w zakresie Integrowanej Produkcji należy19:
a.zgłosić zamiar prowadzenia upraw w systemie IP do wojewódzkiego inspektora ochrony roślin i nasiennictwa w terminie co
najmniej 30 dni przed rozpoczęciem wegetacji lub prowadzenia
upraw, na podstawie pierwszego zgłoszenia przyznawany jest
indywidualny numer w ewidencji producentów stosujących zasady IP;
b.ukończyć 16-godzinne szkolenie w zakresie IP;
c.prowadzić produkcję roślin w oparciu o metodyki IP zatwierdzone przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa;
d.dokumentować działania związane z produkcją roślin w notat17
Ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin
Szkolenia kluczowym filarem integrowanej produkcji, „Biuletyn informacyjny, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 1-2/2011, s.13
18
19
www.piorin.gov.pl (18.01.2013)
150
niku integrowanej produkcji;
e.złożyć prawidłowo wypełniony wniosek o wydanie certyfikatu IP do końca grudnia danego roku wraz z zaświadczeniem
o ukończeniu szkolenia w zakresie IP.
Przed wydaniem certyfikatu wojewódzki inspektor może przeprowadzić kontrolę w zakresie prowadzenia upraw zgodnie z zasadami
integrowanej produkcji, która obejmuje20:
•sprawdzenie dokumentacji u wszystkich producentów stosujących zasady integrowanej produkcji;
•pobranie, u co najmniej 20[%] producentów , prób roślin i produktów roślinnych w celu stwierdzenia nie przekroczenia w nich
dopuszczalnych poziomów pozostałości środków ochrony roślin,
metali ciężkich, azotanów i innych pierwiastków oraz substancji
szkodliwych.
Produkcja płodów rolnych w systemie Integrowanej Produkcji na
rynek rosyjski podlega dodatkowym wymaganiom, takim jak21:
•złożenie przez producenta na etapie przystępowania do systemu
IP oświadczenia i chęci prowadzenia upraw zgodnie z metodykami IP oraz programami ochrony uwzględniającymi normy Federacji Rosyjskiej;
•nadanie indywidualnego numeru IP (z oznaczeniem FR - Federacja Rosyjska), który złożył oświadczenie;
•objęcie producentów, którzy złożyli oświadczenia, kontrolą na
obecność w roślinach i produktach roślinnych pozostałości środków ochrony roślin, metali ciężkich, azotanów i innych substancji
szkodliwych.
Argumenty za wdrażaniem Integrowanej Produkcji to22:
•Zbieżność założeń systemu IP z zasadami integrowanej ochrony
roślin sprawia, że wdrożenie tego systemu gwarantuje wypełnienie wymogu stosowania zasad integrowanej ochrony roślin,
który będzie obowiązywał od 1 stycznia 2014 roku;
•Uzyskanie certyfikatu IP daje możliwość na refundacji części
poniesionych kosztów związanych z uczestnictwem w systemie
promocji w ramach działań PROW 2007-2013;
•Stosowanie zasad IP umożliwia spełnienie wymogów stawianych
przez system Wzajemnej Zgodności (cross compliance) w ramach
płatności bezpośrednich;
•Wdrożenie w gospodarstwie IP jest istotne w przypadku konieczności potwierdzenia wymogów odnośnie bezpieczeństwa
żywności. Dotyczy to sprzedaży na rynku krajowym jak i przy
20
Tamże
Integrowana produkcja, „Biuletyn informacyjny, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencja
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 3-4/2011, s. 17.
21
22
Tamże, s. 17.
151
eksporcie roślin i produktów roślinnych, w szczególności na potrzeby eksportu owoców i warzyw na rynek Federacji Rosyjskiej.
W ramach IP przewidziano możliwość prowadzenia produkcji
zgodnie z normami rosyjskimi;
•IP pozwala na także na wypełnienie w dużym zakresie wymogów bezpieczeństwa żywności i ochrony środowiska w ramach
innych komercyjnych systemów jakości wymaganych przez np.
duże sieci handlowe.
4. Wsparcie integrowanej produkcji ze środków unijnych
Decyzją Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi integrowana produkcja została uznana za krajowy system jakości żywności. Stworzyło to
uczestnikom systemu możliwość uzyskania wsparcia finansowego
w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-201323.
Producenci, którzy uzyskali certyfikat IP, mogą przez okres 5 lat
ubiegać się o wsparcie z działania: ”Uczestnictwo rolników w systemie
jakości żywności”, maksymalnie 2750 [PLN/rok] – na24:
•zwrot kosztów poniesionych na zdobycie certyfikatu i związanych z nim zaświadczeń o nie przekroczeniu w roślinach dopuszczalnych poziomów zawartości pozostałości środków chemicznej
ochrony roślin, metali ciężkich , azotanów i innych pierwiastków
szkodliwych;
•refundację składek poniesionych na rzecz grup producentów;
•kosztów zakupu publikacji dotyczących prowadzenia upraw
zgodnie z zasadami integrowanej produkcji;
•kosztów zakupu pułapek feromonowych i lepowych.
Drugim źródłem wsparcia integrowanej produkcji jest działanie
z PROW: Działania informacyjne i promocyjne. Wsparcie z tego działania mogą otrzymać grupy producenckie, które realizują projekty z zakresu informacji i promocji produktów wytworzonych w systemach jakości żywności. Z tego działania grupy producenckie mogą otrzymać
refundację 70[%] kosztów kwalifikowanych, poniesionych na działania
promocyjne.
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2007, s. 216.
23
24
Integrowana produkcja, op. cit., s. 18.
152
5. Rolnictwo na obszarze działania Oddziału
Wojewódzkiego Inspektorat Ochrony Roślin
i Nasiennictwa w Płocku
Obszar działania Oddziału Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony
Roślin i Nasiennictwa w Płocku obejmuje powiaty: płocki, gostyniński
i sierpecki. Z uwagi na to, że w analizowanym latach 2010 – 2012 na obszarze powiatu sierpeckiego nie prowadzano integrowanej produkcji,
charakterystyka rolnictwa dotyczy powiatów, gdzie wdrażano system
IP.
Dane dotyczące rolnictwa powiatów gostynińskiego i płockiego zawiera tabela 2.
Tabela 2. Dane dotyczące rolnictwa powiatów gostynińskiego i płockiego
Powierzchnia
Liczba
Opryskiwa- OpryskiUżytków
GospodarGospoogólna
czy sadowwaczy
Powiat
rolnych
stwa (śr.)
darstw
niczych
polowych
[km²]
[ha UR]
[ha UR]
[szt.]
[szt.]
[szt.]
gostyniński
616
36311,32
9,23
3933
88
1700
płocki
1799
1160093,07
10,51
11042
181
4868
Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.stat.gov.pl , Dane dla jednostki
podziału terytorialnego, powiat gostyniński, powiat płocki, (19.02.2013), s.3, 6, 7.
Powiat płocki, jako jeden z największych obszarowo powiatów
w Polsce (jego powierzchnia wynosi 1799 [km²] jest słabo zaludnionym terenem o charakterze rolniczym. Rolnictwo w powiecie płockim
jest dobrze rozwinięte. Z tym sektorem gospodarki związanych jest 61
[%] mieszkańców W jego granicach znajduje się piętnaście gmin (trzy
miejsko-wiejskie: Gąbin, Drobin i Wyszogród oraz 12 gmin wiejskich:
Bielsk, Bodzanów, Brudzeń Duży, Bulkowo, Łąck, Mała Wieś, Nowy
Duninów, Radzanowo, Słupno, Słubice, Stara Biała i Staroźreby.
Rolnictwo stanowi znaczący sektor w gospodarce powiatu płockiego.
Gleby dobre (wskaźnik bonitacji powyżej 1,00), występują w gminach Bielsk, Bodzanów, Bulkowo, Drobin, Mała Wieś, Radzanowo,
Słupno i Stara Biała.
Gleby średnie (wskaźnik bonitacji 0,88 – 0,99), występują w gminach: Brudzeń Duży, Gąbin, Słubice, Staroźreby, Wyszogród.
Gleby słabe (wskaźnik bonitacji 0,67 – 0,76) występują w gminach
Łąck i Nowy Duninów.
W ostatnich latach obserwuje się rozwój rolnictwa ekologicznego.
Produkcję ekologiczną prowadzi 85 gospodarstw ekologicznych.
153
Powiat gostyniński ma charakter typowo rolniczy. Ogólna powierzchnia tego powiatu wynosi 616 [km²].Powiat gostyniński składa
się z czterech gmin (Gostynin, Pacyna, Sanniki, Szczawin Kościelny.
Grunty rolne zajmują około70[%] powierzchni powiatu gostynińskiego. Jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej oceniana jest jako słaba
do średniej. Najlepsze gleby występują w gminie Pacyna (wskaźnik
bonitacji 1,07), Sanniki (wskaźnik bonitacji 0,98), a najsłabsze w gminie
Gostynin (wskaźnik bonitacji 0,77).
Na terenie powiatu gostynińskiego dominującymi kierunkami produkcji rolnej są produkcja zwierzęca (trzoda chlewna i bydło) i uprawa
zbóż i ziemniaków.
6. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin
i Nasiennictwa Oddział w Płocku
Historia instytucji zajmujących się ochrona roślin na terenie subregionu płockiego sięga lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy to
w Polsce w 49 województwach istniało 49 Wojewódzkich Stacji Kwarantanny i Ochrony Roślin. Jednostki te posiadały Oddziały Rejonowe.
W województwie płockim w latach 1975-1996 funkcjonowała Wojewódzka Stacja Kwarantanny i Ochrony Roślin, która posiadała oddziały Odziały Rejonowe w Gostyninie, Kutnie, Łęczycy i Sierpcu.
W 1996 roku powstaje Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin. W Płocku rozpoczyna działalność Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin.
Obszar działania i struktura organizacyjna pozostają bez zmian.
W 1998 roku w wyniku reformy administracyjnej kraju powstaje 16
Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Roślin. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin w Płocku zostaje przekształcony w Delegaturę Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin w Warszawie z Oddziałami
Terenowymi w Gostyninie, Sierpcu i Sochaczewie.
Na mocy ustawy z dnia 1 marca 2002 r. o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu organów administracji rządowej i jednostek
im podporządkowanych oraz o zmianie niektórych ustaw25 z dniem
1 kwietnia 2002 roku została utworzona Inspekcja Ochrony Roślin
i Nasiennictwa. W tym roku powiększony został obszar działania
Delegatury w Płocku o powiaty: żyrardowski, warszawski zachodni
i pruszkowski.
Na podstawie ustawy o ochronie roślin26 Inspekcja Ochrony Roślin
i Nasiennictwa stała się w dniu 1 maja 2004 roku Państwową Inspekcją
Ochrony Roślin i Nasiennictwa.
Ustawa z dnia 1 marca 2002 r. o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów
administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz zmianie niektórych ustaw, D.U. nr
25, 2002, poz.253.
25
26
Ustawa z dnia 18 grudnia 2003roku o ochronie roślin, D.U. nr 11, 2004, poz. 94; poz. 959.
154
W 2010 roku na podstawie Zarządzenia Wojewody Mazowieckiego
zostają zlikwidowane Oddziały Terenowe Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Gostyninie i Sierpcu.
Od 1 stycznia 2011 roku Oddział w Płocku realizuje zadania ustawowe dotyczące ochrony roślin i nasiennictwa na terenie powiatów
gostynińskiego, sierpeckiego i miasta Płocka. Na tym obszarze działania Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa Oddział
w Płocku realizuje zadania związane z wprowadzaniem integrowanej
produkcji.
7. Wprowadzanie produkcji integrowanej na obszarze
działania Oddziału Wojewódzkiego Inspektoratu
Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Płocku
Początki wprowadzania Systemu Integrowanej Produkcji w rolnictwie subregionu płockiego sięgają roku 2004. W latach 2004-2009
wprowadzanie przez rolników na tym terenie integrowanej stało się
popularne.
Rolnicy przystępując do Systemu Integrowanej Produkcji zobowiązali się do uczestnictwa
w szkoleniach z zakresu integrowanej produkcji. W analizowanym
okresie na terenie województwa mazowieckiego przeprowadzono 84
szkolenia w których uczestniczyło 2229 [osób] (tabela 3).
Tabela 3. Szkolenia z integrowanej produkcji w województwie mazowieckim
w latach 2010-2011
Szkolenia
Liczba [szt.]
Lata
2010
11
2011
51
Razem
2012
22
84
Uczestnicy [osoby]
280
1164
585
2229
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Wojewódzkiego Inspektoratu
Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Warszawie, Warszawa 2013.
W analizowanym okresie lat 2010-2012 w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Roślin i Nasiennictwa Oddział w Płocku zgłoszono
prowadzenie 35 upraw w systemie integrowanej produkcji o łącznej
powierzchni 187,19 [ha] (tabela 4). Zgłoszeń dokonywali rolnicy z powiatów: płockiego (20 zgłoszeń) i gostynińskiego (15 zgłoszeń). Zgłoszenia te dotyczyły głównie upraw sadowniczych 23 zgłoszenia (142,87
[ha] i warzyw – 9 zgłoszeń (39,50 [ha]). Wśród zgłoszonych upraw sadowniczych dominowała jabłoń - 20 zgłoszeń ( 140,22 [ha]).
155
Tabela 4. Zgłoszenia upraw integrowanej produkcji w latach 2010-1012
Rodzaj uprawy
Jabłoń
Śliwa
Truskawka
Jabłoń
Wiśnia
Burak ćwikłowy
Marchew
Liczba zgłoszonych Powierzchnia zgłoupraw
szonych upraw
[szt.]
[ha]
2010 rok
4
22,70
1
1,15
1
0,20
3
24,00
1
1,50
1
9,00
1
10,00
Razem w 2010r.
12
Jabłoń
Truskawka
Jabłoń
Burak ćwikłowy
Marchew
4
1
3
1
1
23,36
0,20
26,50
7,00
6,00
Razem w 2011r.
10
63,06
Powiat
płocki
płocki
płocki
gostyniński
gostyniński
gostyniński
gostyniński
68,55
2011 rok
płocki
płocki
gostyniński
gostyniński
gostyniński
2012 rok
Jabłoń
Borówka wysoka
Pomidor gruntowy
Ziemniak
Kalafior
Jabłoń
Burak ćwikłowy
3
1
3
1
1
3
1
17,36
0,42
3,50
0,50
0,50
26,30
7,00
Razem w 2012 r.
13
55,58
płocki
Płocki
płocki
płocki
płocki
gostyniński
gostyniński
Razem
35
187,19
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa Oddział w Płocku, Wojewódzki Inspektorat
Ochrony Roślin i Nasiennictwa Oddział w Płocku, Płock 2013.
Podczas prowadzenia upraw w Systemie Integrowanej produkcji
pracownicy Oddziału Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin
i Nasiennictwa przeprowadzili kontrolę poprawności wprowadzania
Systemu integrowanej produkcji u rolników, którzy działają na obszarze nadzoru tej instytucji (tabela 4).
156
Tabela 5. Wydane certyfikaty integrowanej produkcji w subregionie płockim
w latach 2010-2012
Rodzaj uprawy
Liczba wydanych certyfikatów
[szt.]
Powierzchnia
certyfikowanych
upraw
[ha]
Masa certyfikowanych
owoców lub
warzyw
[t]
Powiat
119,50
3,00
516,00
500,00
500,00
płocki
płocki
gostyniński
gostyniński
gostyniński
Jabłoń
Truskawka
Jabłoń
Burak ćwikłowy
Marchew
4
1
3
1
1
2010 rok
14,70
0,20
24,00
9,00
10,00
Razem w 2010roku
10
57,90
1638,50
Jabłoń
Truskawka
Jabłoń
Burak ćwikłowy
3
1
2
1
2011 rok
14,70
0,20
14,50
7,00
219,00
5,00
258,00
455,00
Razem w 2011
roku
7
36,40
937,00
Jabłoń
Jabłoń
Burak ćwikłowy
3
2
1
2012 rok
16,47
19,80
5,80
354,40
533,00
250,00
Razem w 2012 roku
6
42,07
1137,40
Razem w powiecie
12
46,27
700,90
płocki
Razem w powiecie
11
90,10
3012,00
gostyniński
płocki
płocki
gostyniński
gostyniński
płocki
gostyniński
gostyniński
Razem w latach
23
136,37
3712,9
2010-2012
157
Tabela 6. Kontrole upraw integrowanej produkcji w latach 2010-2012
Powiat
Rok
Razem
2010
2011
2012
płocki
8
11
4
23
gostyniński
4
5
4
13
Razem w latach
12
16
8
36
W analizowanym okresie lat 2010-2012 przeprowadzono 36 kontroli
(23 w powiecie płockim i 13 w powiecie gostynińskim).
Rolnicy u których kontrola nie wykazała otrzymali certyfikaty integrowanej. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa
Oddział w Płocku w okresie lat 2010-2012 wydał 23 Certyfikaty Integrowanej Produkcji – 12 w powiecie płockim i 11 w powiecie gostynińskim (tabela 5).Łączna powierzchnia certyfikowanych w latach 20102012 upraw obejmowała powierzchnię 136,37 [ha] i masę 3712,90 [t]
owoców i warzyw.
W analizowanym okresie liczba wydanych certyfikatów w poszczególnych latach wykazuje tendencję spadkową. Wśród certyfikowanych
upraw dominuje jabłoń – 17 certyfikatów (104,17 [ha] i 1999,90 [t] ), a następne miejsce zajmują warzywa – 4 certyfikaty (31,80 [ha] i 1705,00[t]).
Z danych zamieszczonych w tabeli 5 wynika, że powierzchnia certyfikowanych upraw w powiecie gostynińskim stanowi 66,07[%] ogólnej powierzchni certyfikowanych upraw w subregionie płockim. Taką
sytuację można uzasadnić lepszym stanem środowiska naturalnego
w powiecie gostynińskim i większym oddaleniem terenu powiatu od
dużego ośrodka przemysłowego jakim jest Płock.
Według teorii odwróconych kręgów Thünena strefy bardziej oddalone od wielkich aglomeracji miejskich posiadają potencjał szczególnie
cenny dla produkcji zdrowej żywności, która na rynku osiąga wyższe
ceny niż żywność produkowana przemysłowymi metodami. Strefy
oddalone od ośrodków miejskich mają z reguły lepsze walory środowiskowe i mogą być wykorzystane do produkcji zdrowej żywności27.
Należy zaznaczyć, powiat gostyniński posiada gorsze warunki glebowe do prowadzenia upraw sadowniczych i warzywniczych.
A. Woś, Firma agrobiznesu, Lokalizacja firmy agrobiznesu, w: Woś A., (red), Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s. 241.
27
158
Podsumowanie
Rolnictwo polskie podlega ciągłym przemianom. Przy niedostatkach żywności nastawione było na maksymalizację efektów swojej
działalności poprzez intensyfikację nakładów na działalność rolniczą. W dobie dostatku żywności i okresowych jej nadmiarów ważne
stało się modyfikowanie technik wytwarzania żywności w kierunku
poprawy walorów jakościowych i zdrowotnych produktów żywnościowych. Coraz większą popularność zdobywają systemy produkcji
rolniczej, które uwzględniają walory jakościowe i zdrowotne produkowanej żywności.
System integrowany produkcji rolniczej stara się uwzględniać wymagania nowoczesnego konsumenta żywności, który dużo uwagi poświęca zdrowej żywności.
Wprowadzanie integrowanej produkcji w bliskim sąsiedztwie lokalnych rynków żywności ma istotny wpływ na zaspokojenie lokalnego popytu na zdrowe i dobre jakościowo produkty żywnościowe.
Produkcja integrowana w subregionie płockim zyskuje popularność. W analizowanym okresie lat 2010 –2012 prowadzona była
w powiatach gostynińskim i płockim na 136,37 [ha],gostynińskim
obejmowała ona znacznie większą powierzchnię – 90,10 [ha] (66,07[%]
całkowitej powierzchni upraw prowadzonych w systemie integrowanej produkcji), niż w powiecie płockim.
W najbliższej przyszłości należy spodziewać się rozszerzenia
w okolicach Płocka obszaru i asortymentu upraw prowadzonych as
w systemie produkcji integrowanej, gdyż istnieje na tym terenie znaczne zapotrzebowanie na dobre jakościowo produkty rolnicze o wysokich walorach zdrowotnych.
Na obszarze działania Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Płocku najlepsze warunki przyrodniczo-środowiskowe do prowadzenia produkcji integrowanej występują w powiecie gostynińskim.
Bibliografia:
1.Gołaś Z., Techniki wytwarzania i ich efektywność w indywidualnych gospodarstwach rolnych, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu” Rozprawy Naukowe, Zeszyt 327/2002.
2.Informacja o realizacji zadań przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślini Nasiennictwa w Warszawie w roku 2011, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Warszawie, Warszawa 2012.
3.Integrowana produkcja w świetle integrowanej ochrony roślin, „Biuletyn informacyjny, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 11/2012.
4.Integrowana produkcja, „Biuletyn informacyjny, Ministerstwo Rolnictwa
i Rozwoju Wsi, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 3-4/2011.
159
5.Jakość żywności w działaniach PROW, „Biuletyn informacyjny”, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencja Restrukturyzacji Rolnictwa”, 1-2/2012.
6.Jakość żywności w działaniach PROW, „Biuletyn informacyjny”, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 1-2/2012.
7.Korbas M., Jajor E., Horoszkiewicz - Janka J., Znaczenie integrowanej ochrony
w systemie integrowanej produkcji, „Wieś Jutra”, 6-7/2010.
8.Krasowicz S., Analiza i ocena gospodarstw ekologicznych, integrowanych i tradycyjnych
w rejonie Polski Północno-Wschodniej na tle warunków przyrodniczych i ekonomicznych rolnictwa, Rozprawa habilitacyjna, IUNG Puławy, Puławy 1996.
9.Kuś J., Systemy gospodarowania w rolnictwie, Rolnictwo integrowane, Materiały
szkoleniowe 42/95, IUNG Puławy, Puławy 1995.
10.Majewski E., Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produkcji Rolniczej (SIPR) w Polsce, Wydawnictwo SGGW, Warszawa
2002.
11.Program Ochrony środowiska w powiecie płockim na lata 2011-2015 z perspektywą do roku 2018, Starostwo powiatowe w Płocku, Płock 2010.
12.Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013),
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2007.
13.Pruszyński S., Ochrona roślin w obecnych i przyszłych technologiach uprawy roślin,
w: Wczoraj, dziś i jutro naszego rolnictwa, II Kongres Rolnictwa zorganizowany przez Polską Radę Rolną, Poznań 4-5 czerwca 2004.
14.Szkolenia kluczowym filarem integrowanej produkcji, „Biuletyn informacyjny, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 1-2/2011.
15.Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności, Działania informacyjne
i promocyjne, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2011.
16.Ustawa o ochronie roślin, D.U. nr 11,2004, poz.94 – 95.
17.Ustawa o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów
administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz zmianie niektórych ustaw, D.U. nr 25,2002, poz. 253.
18.Woś A.(red.),Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998.
19.Zarządzanie gospodarstwem rolnym lub małym i średnim przedsiębiorstwem na obszarach wiejskich, materiały szkoleniowe 88/03,(pr. zbiorowa) IUNG Puławy,
Puławy 2003.
Źródła internetowe:
1.www.minrol.gov.pl
2.www.piorin.gov.pl
3.www.stat.gov.pl
160
INTEGRATED PRODUCTION IN THE SUBREGION PLOCK
Key words: agricultural, growers, agricultural production, agricultural production
system, integrated production
Summary
The introduction of modern agricultural production techniques contributed to the
development of production systems that reflect the needs of modern consumers.
Agricultural producers are increasingly interested in producing high-quality, healthy and safe food, which is sought after by consumers in the market. Many of them
are moving away from the production conventional production system opting for
eco-friendly production activities.
Production system, which limits the impact of harmful food is integrated production.
The paper analyzed the progress of implementing the integrated production system in the sub-region Plock in the years 2010-2012.
WSPÓŁPRACA
MIĘDZYNARODOWA
163
Рибчак О.С., к.е.н.
Уманський Національний Університет Садівництва (Україна)
АНАЛІЗ ВПЛИВУ ТІНЬОВОЇ
ЕКОНОМІКИ НА ФІНАНСОВО – ГОСПОДАРСЬКІ
ВІДНОСИНИ В УКРАЇНІ
Вступ
Сучасний етап розвитку суспільства характеризується не тільки
зростанням масштабів тіньової економіки, але і її еволюцією. Підвищується інтелектуальний рівень протиправної діяльності, розширюється сфера використання нових способів посягань на власність, у тому числі на основі новітніх інформаційних технологій, а
також інших способів її перерозподілу.
Дослідження тіньової економіки та проблем, пов’язаних із нею,
займались Е.Фейг, Д.Гершуні, В.Гінзбург, О.Шохін.
Метою даної статті є дослідження впливу тіньової економіки
на фінансово-господарські відносини в Україні.
Виклад основного матеріалу. На теренах України стрімкого розвитку тіньові економічні відносини набули в перших роках XX сторіччя. Не дивлячись на бурхливе зростання капіталізму, паралельно з ним продовжували зберігатися феодальні
і напівфеодальні відносини, які не витіснялися, а вростали в нього
і тісно з ним перепліталися. Традиційний правовий нігілізм, маса
неписьменного населення і страх перед владою призвели до високого рівня корумпованості численного державного апарату на всіх
рівнях влади. Окрім цих напрямів тіньової економічної діяльності,
можна виділити такі, дуже поширені в той час, як: підробка казначейських зобов’язань, векселів і інших цінних паперів; розкрадання
державних фінансових і матеріальних цінностей тощо.
Після набуття Україною незалежності тіньова економіка стрімко набрала темпи. Почали формуватися та набирати сили мафіозно-спекулятивні та кримінальні структури, чий капітал примножувався на грунті не лише пограбувань та майнових переділів, а й
164
Рибчак О.С. / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
не виваженої інфляційної політики держави, невпорядкованості її
кредитно-фінансової та банківської систем.
У цей період в економічній думці домінували позиції прихильників економічного трактування сутності тіньової економіки.
Наголошувалося на таких характерних ознаках цього феномена –
ухилянні від сплати податків та формуванні доходів поза рамками
офіційної економіки. Звичайно, не лише ухиляння від оподаткування є ознакою тіньової економіки. Практичним проявом її може
бути:
•корупція;
•тіньова приватизація;
•зловживання з бюджетними коштами;
•фінансове шахрайство.
Подібного підходу притримувалася група авторів [5], яка до тіньової економіки відносить діяльність, що не враховується або не
повністю враховується при визначенні суспільного продукту. Так,
на їх думку, тіньова економіка є сукупністю відносин між окремими індивідами, групами індивідів, індивідами та інституційними
одиницями, між окремими інституційними одиницями з приводу
виробництва, розподілу, перерозподілу, обміну та споживання матеріальних благ і послуг, виробництво яких не враховується офіційною статистикою і не включається у валовий внутрішній продукт.
В наведених визначеннях тіньової економіки кримінальним аспектам
її функціонування відводиться другорядна роль. Тут головним є не
юридичний, а саме економічний аспект, на можливості врахування
результатів трудової діяльності в показники суспільного виробництва.
Починаючи з 1992 року, криза неплатежів, лібералізація зовнішньої торгівлі і валютного регулювання, високі банківські ставки
змінили структуру тіньового бізнесу. Формування системи вільних
економічних зон з пільговим оподаткуванням підприємств, спрощеною процедурою отримання дозволів здійснення зовнішньоекономічної діяльності активізувало процес утворення фіктивних
фірм. На початковому етапі найбільша корумпованість і тіньовий
капітал зосередилися у сфері зовнішньоекономічної діяльності та
фінансово-кредитній. Тіньові структури отримували прибутки
при заниженні вартості поставок за кордон – товар продавався за
демпінговими цінами.
На думку більшості експертів з цієї проблеми, найвищими
темпами тіньова економіка в Україні розвивалася у 1994-1998 роках, коли її обсяги сягали 65% офіційного ВВП. На той час тіньовий сектор охопив більшу частину промислового виробництва,
особливо паливно-енергетичного комплексу, сільського господарства, приватизації. Характерною ознакою цього періоду був підвищений попит на готівку поза банками, темпи зростання якої
Аналіз впливу тіньової економіки на фінансово – господарські відносини в Україні
165
майже удвічі перевищували темпи зростання депозитних внесків
у банківській системі. Великого поширення набули «неофіційні»
готівкові розрахунки за різноманітні «послуги» (за встановлення
телефонних ліній, реєстрацію підприємств, перевірку санітарної,
пожежної, податкової інспекцій тощо).
Таким чином, тіньова економіка стала матеріальною основою
формування кримінальних структур. Залучаючи до сфери тіньових
операцій цілі галузі, організована злочинність перетворювала їх на
постійне джерело існування і збагачення.
В період ринкових реформ відбулося зростання обсягів тіньової економічної діяльності. Якщо раніше тіньова економіка включала в себе такі елементи, як дрібні крадіжки продукції, приписки, хабарництво, підпільне виробництво продукції,
то наприкінці ХХ століття стала формуватися складна розгалужена
система, яка мала вже спеціалізацію, своїх лідерів та “авторитетів”.
У нашій країні причини поширення тіньових економічних відносин можна згрупувати за такими факторами впливу:
1.короткострокові чинники (прорахунки в реформуванні відносин власності; фіскальний тиск; відсутність стабільного й
ефективного законодавства; відставання правового поля від
практики здійснення тіньової діяльності; низька платоспроможність населення; нерозвинена ринкова структура);
2.середньострокові чинники (деформованість структури виробництва; висока витратомісткість виробництва; надмірне
втручання держави в економічні процеси, монополізм влади
і її майже повна безвідповідальність; низький рівень розвитку
продуктивних сил і конкурентоспроможності вітчизняних товарів; низькі стандарти якості життя людей);
3.довгострокові чинники (відсутність адаптаційного періоду входження в світогосподарську економічну систему; відсутність у
підсвідомості людей демократичних традицій; історичні традиції народу, формування патерналістичної ідеології реалізації соціальних відносин, висока залежність народу від державної політики; відсутність механізмів відповідальності влади за
дії або бездіяльність у разі порушення національних інтересів
держави) [2, C.112-114].
Роль тіньової економіки щодо розподілу ресурсів і ринкової діяльності загалом негативна. Виведення значної частини коштів зі
системи державного розподілу, насамперед, стримує процес оптимізації економічних відносин і, в кінцевому підсумку, не відповідає забезпеченню довгострокових інтересів держави та громадян,
зокрема щодо формування ефективної системи пенсійного забезпечення, охорони здоров’я, освіти та ін. [4, С. 136].
Тіньова економіка опосередковано знижує інвестиційну прива-
166
Рибчак О.С. / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
бливість національної економіки. Дефіцитні ресурси з офіційного
сектору економіки відходять у тіньовий, де їх можуть використовувати не на користь суспільним інтересам.
Окремою проблемою є вплив тіньової економіки на інституційну інфраструктуру ринку – фінансові, банківські, інвестиційні,
страхові установи, торговельно-посередницькі, консультаційні фірми. Вони активно використовуються у сфері тіньових відносин: у
процесі перерозподілу державної власності, шахрайсько-спекулятивних фінансових операціях, конвертаційних схемах, відмиванні коштів, отриманих злочинним шляхом тощо. Через них легалізується основна частина тіньових і злочинно набутих коштів,
що вкладаються в легальний бізнес, придбання нерухомості та ін.
Вони створюють необхідні господарські механізми для одержання суб’єктами тіньової господарської діяльності високих валових
прибутків, але не виконують економічних функцій так, як це необхідно для розвитку ринкових відносин. Своєю участю у тіньовій
і злочинній господарській діяльності вони деформують свою дуже
важливу функціональну роль у становленні ринкової інфраструктури.
Ухиляння від податкових і соціальних виплат у тіньовому секторі спричиняє зниження темпів зростання національної економіки,
перешкоджає проведенню ефективної економічної політики. Звужуються можливості держави у здійсненні нею соціально-трансферної функції, спрямованої на захист соціально вразливих груп
населення, котрі не можуть себе реалізувати в тіньовому секторі. Тіньовий сектор посилює цю диференціацію і соціальну нерівність,
зумовлюючи складні соціально-економічні, політичні й соціально-психологічні деформації [4, С. 140].
Державна політика детінізації, на думку професора З. Варналія,
має містити дві взаємоузгоджені складові.
1.Адміністративна складова детінізації. Ця складова передбачає кроки щодо посилення адміністрування збору
податків та перекриття шляхів ухиляння від сплати податків. Заходи у рамках цієї складової базуються на припущенні, що уряд має достатньо ресурсів для виконання своїх
функцій, система державних витрат як така є задовільною,
а її неефективність обумовлена зловживаннями та відсутністю
належного контролю.
При цьому необхідно зазначити, що ліквідація можливостей ухиляння від сплати податків може стимулювати пошук
нових шляхів несплати податків, а також призвести до уповільнення економічного зростання, якщо значна частина підприємців прийме рішення про припинення або скорочення
економічної діяльності.
Аналіз впливу тіньової економіки на фінансово – господарські відносини в Україні
167
2.Мотиваційна складова детінізації передбачає подальше зниження податкового навантаження, спрощення податкового законодавства та регулювання економічної діяльності одночасно
з поліпшенням якості державних послуг.
Висновки
Отже, підсумовуючи вищезазначене необхідно зауважити, що
обмеження масштабів поширення тіньової економіки, і, як наслідок, процесу зростання тіньового капіталу, може відбутися тільки
за умов гармонізації суспільних відносин на основі усунення суперечностей і недоречностей економічної моделі, які порушують
паритетність розвитку окремих сфер і сегментів ринку, зачіпають
інтереси окремих суб’єктів.
Література:
1.Нагребельний В. П. Тіньова економіка / В. П. Нагребельний, В.М. Попович
// Юридична енциклопедія: В 6 т. / Редкол.: Ю.С.Шемшученко (голова редкол.) та ін. – К., 1998.- Т.6.- С. 74-76
2.Предборський В. До питання про сутність тіньової економіки//Підприємництво, господарство і право.-2004.-№ 12.-С.111-115
3.Турчинов О. Тіньова економіка: теоретичні основи дослідження. – К.: Артек, 1995.- 300 с.
4.Бойко А.М. Тіньова економіка в структурі детермінації корупції в Україні/А.М. Бойко //Науковий вісник Львівського державного університету внутрішніх справ. – 2011. - №1. – С.134-141
5.Теневая экономика / А. П. Бунич, А. И. Гуров, Т. И. Корягина и др. - М., 1991. 159 с.
ANALYSIS OF THE INFLUENCE OF SHADOW ECONOMY
ON THE FINANCIAL AND ECONOMIC RELATIONS IN UKRAINE
Key words: financial-economic relations, the shadow economy, public finance.
Summary
The article analyses the influence of the shadow economy on the financial and economic relations in Ukraine. Defined reasons for the spread of shadow economic
relations.
168
Рибчак В.І., к.е.н., доцент
Уманський Національний Університет Садівництва (Україна)
СТРАТЕГІЧНІ АСПЕКТИ РОЗВИТКУ
ПІДПРИЄМНИЦЬКИХ СТРУКТУР
МАЛОГО БІЗНЕСУ
Вступ
В умовах посилення конкурентної боротьби, особливої актуальності набуває розвиток суб’єктів господарювання. Ситуація на макроекономічному рівні вимагає посиленої уваги до внутрішніх джерел
зростання господарського комплексу, модернізації підприємницьких
структур малого бізнесу на основі передових, конкурентноздатних
технологій, реалізації наукових досягнень і ефективних винаходів.
Метою даної статті є обґрунтування алгоритму розробки стратегії розвитку підприємницьких структур малого бізнесу.
Виклад основного матеріалу. Розвиток теорії та практики стратегічного управління в Україні пов’язаний із економічним розвитком
країни, зокрема процесами, що відбуваються у сфері підприємництва.
Початок 90-х років минулого століття - це етап опанування теорії стратегічного управління та впровадження ідеї стратегічної орієнтації в діяльність підприємницьких структур.
Із середини 90-х років відбувається процес практичного використання концепції стратегічного управління й для підприємств
малого бізнесу. Сектор малого підприємництва починає ширше
застосовувати елементи стратегічного управління: визначати місію,
систему стратегічних цілей, SWOТ-аналіз тощо.
Зростання актуальності стратегічного управління для сфери підприємництва обумовило збільшення кількості наукових досліджень
із проблематики стратегічного управління, розроблення наукових та
навчально-методичних видань.
Кінець 90-х років XX ст. - початок XXI ст. - етап перетворення стратегічної орієнтації на філософію підприємництва. На макрорівні
приймається низка стратегічних програмних документів щодо соціально-економічного розвитку України. На мікрорівні увага керівників
Стратегічні аспекти розвитку підприємницьких структур малого бізнесу
169
концентрується на питаннях перспективного розвитку в умовах динамічного зовнішнього середовища. Посилення конкуренції обумовлює пошук шляхів інтеграції потенціалу суб’єктів господарювання та
співробітництва для забезпечення життєдіяльності й конкурентних
позицій на ринку. Інтеграційні процеси на мікрорівні здійснюються
в напрямі зовнішнього зростання, що передбачає використання стратегії вертикальної та горизонтальної інтеграції.
У даному контексті слід зазначити, що ступінь розвитку стратегічної орієнтації, готовність до впровадження стратегічного підходу обумовлюють особливості процесу формування системи стратегічного
управління у підприємницьких структурах малого бізнесу. Стосовно
повноти використання малими підприємствами концепції стратегічного управління можна виділити три рівні.
Перший рівень – малі підприємства, які передбачають використовувати концепцію стратегічного управління у майбутньому (за
результатами дослідження таких підприємницьких структур, їх виявилося 53.7%).
Другий рівень - у своїй діяльності малі підприємства використовують окремі елементи стратегічного управління (25,2 % підприємницьких структур).
Третій рівень – малі підприємства зорієнтовані на пошук можливостей у зовнішньому середовищі, застосовують принципи та елементи стратегічного управління (21,1 % малих підприємств).
Отже, можна констатувати, що на сучасному етапі для забезпечення стійкого розвитку в умовах ринку необхідно, щоб стратегічне
управління стало реальним інструментом розвитку підприємницьких структур малого бізнесу.
Аналіз практичних аспектів підприємницької діяльності дозволяє виділити її специфічні риси.
1.Підприємець виступає як самостійно господарюючий суб’єкт.
Незалежність як вихідну ознаку підприємництва не можна розуміти спрощено. Самостійність підприємця полягає в
тому, що над ним немає інстанції, що примушує щось робити.
2.Підприємницька діяльність пов’язана з ризиком, тобто імовірністю виникнення збитків, недоодержання доходів чи,
навіть, банкрутство. Ризик є наслідком економічної свободи
і незалежності підприємництва. Причини ризику – це непередбачуваність ринкової ситуації і новаторський характер підприємництва.
3.Підприємницька діяльність передбачає матеріальну відповідальність за реалізацію ідей.
4.Новаторський характер діяльності підприємця. Оцінюючи
ефективність впроваджуваних змін, підприємці, здебільшого,
визначають такі критерії: отримання більшого прибутку; збіль-
170
Рибчак B.I. / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
шення обсягів збуту; зростання заробітної плати працівників;
зміни в системі роботи з постачальниками та споживачами.
Необхідно зазначити, що сучасна стратегія розвитку підприємницьких структур малого бізнесу повинна передбачати:
•стратегічна орієнтація ринку;
•стратегія ціноутворення, прогнози цін на основні товари виробленні в регіоні;
•стратегія охоплення ринків;
•стратегія розробки нових товарів;
•вибір ресурсної стратегії;
•стратегія стимулювання збуту товарів, вироблених регіональними підприємствами (організаціями);
•стратегії реклами і зв’язків із громадськістю регіону;
•маркетинг науково – технічної продукції.
Оцінка результатів впровадження новацій на підприємстві малого бізнесу може здійснюватися за типовими «середніми показниками»: 15-20 % зростання продуктивності; . 10-20 % зменшення
складських запасів; 20-50 % скорочення виробничого, операційного,
фінансового циклів.
При цьому обґрунтованої методики, яка б дозволяла чітко визначити вплив кожного перетворення на ефективність підприємницьких структур, не існує.
У рамках стратегії розвитку підприємницьких структур малого
бізнесу економічну та соціальну ефективність змін доцільно оцінювати
керуючись такими принципами:
•ефективність оцінюють порівнюючи економічні та соціальні
результати, визначені перед початком процесу змін, зі станом,
який складеться в процесі діагностики цих змін;
•кількісні результати оцінюють шляхом підведення балансу
про стан до та після змін, для оцінювання за якісними критеріями використовують відповідні інструменти - анкети, опитування, спостереження тощо.
Згідно з традиційним підходом, при оцінюванні ефективності
організаційних перетворень увага зосереджується, насамперед, на
визначенні економічної ефективності у кількісних показниках. Деякі провідні вчені зазначають, що найбільш прогресивним є підхід,
який передбачає визначення того, чи була реалізована загальна мета
та всі конкретні організаційні перетворення. Отримані результати
при цьому оцінюються як кількісними, так і якісними показниками.
У контексті підвищення значущості соціальних факторів такий підхід
до оцінки ефективності стратегічних змін є найбільш доцільним, а
тому потребує удосконалення.
Вихідним етапом оцінювання результатів вважатиметься момент
закінчення підготовчого етапу. Оцінка змін в управлінських про-
171
цесах може бути об’єктивною лише після того, як мине визначений
проміжок часу. Щодо якісних наслідків змін (психосоціологічні фактори), оцінювання рекомендується проводити не раніше ніж через
шість місяців або рік із моменту започаткування проекту. Воно здійснюється на основі опитувань усіх груп працівників підприємницьких
структур малого бізнесу для визначення їхньої думки стосовно не
лише загальної оцінки змін, а й умов роботи, результатів навчання і
підвищення кваліфікації, способів винагороди, атмосфери у колективі,
стилю управління, перспектив на майбутнє, недоліків і проблем, що
виникають, тощо.
Упорядкування й оцінювання структурних компонент стратегічного потенціалу дозволяє ідентифікувати можливість ефективної реалізації стратегічних напрямів розвитку малого підприємства. При
цьому вагомого значення набуває діагностика його потенційних
можливостей, яка проводиться на основі порівняння існуючих параметрів використання стратегічного потенціалу при наявних потужностях, ресурсному забезпеченні та ринковій ситуації, із потенційними параметрами. Основною метою такої діагностики та порівняння
є виявлення дестабілізуючих факторів, які обмежують потенційні
можливості будь-яких малих підприємств.
Якщо результати проведеного порівняння свідчать про негативні
тенденції досліджуваної системи та недостатній фактичний рівень
використання стратегічного потенціалу, необхідно розробляти відповідні управлінські рішення з використанням технологій фінансового
інжинірингу. Ці технології мають бути спрямовані на нарощування
стратегічного потенціалу і доведення його до нормативного значення,
при якому мале підприємство зможе реалізувати заплановані стратегічні напрями розвитку.
Завершальним етапом алгоритму оптимізації є розроблення та
реалізація методик нарощування стратегічного потенціалу на основі реальних опціонів, як одного із дієвих інструментів фінансового
інжинірингу за умов непередбачуваних впливів зовнішнього середовища за наявності неточної та неповної інформації. Застосування
реальних опціонів при управлінні стратегічним потенціалом дозволяє не тільки збільшувати вартість, а й управляти корпоративними
ризиками, прогнозуючи їх, та мінімізувати втрати.
Сукупність цих залежностей знайшла своє відображення у запропонованому методологічному інструментарії управління стратегічним потенціалом малого підприємства, зокрема у використанні інструментів фінансового інжинірингу, що має вирішальне значення
для забезпечення конкурентоспроможності та довготривалого успіху
підприємства.
Основні вимоги щодо управління стратегічним потенціалом підприємницьких структур малого бізнесу є такі:
172
Рибчак B.I. / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
•проведення постійного моніторингу за процесом формування
стратегічного потенціалу; аналіз динаміки зміни співвідношення структурних компонент, оскільки зміна структури стратегічного потенціалу може виявитися наслідком деформації його
функціональних елементів, що впливатиме на виробничо–господарську діяльність;
•оцінювання рівня використання стратегічного потенціалу в динаміці, що надасть керівництву додаткову інформацію про
співвідношення існуючих параметрів із потенційними можливостями для реалізації стратегічних напрямів розвитку;
•аналіз впливу зовнішніх факторів та ринкових сил на функціонування підприємницьких структур малого бізнесу, оскільки
саме це впливає на досягнення стратегічних цілей і визначає
необхідність внесення коректив у певні композиційні складові
стратегічного потенціалу;
•в умовах динамічного й непередбачуваного зовнішнього середовища постійний пошук нових методів та підходів оптимізації
рівня використання стратегічного потенціалу із залученням
сучасних фінансових інструментів.
Підсумовуючи вищевикладене, можна констатувати, що розвиток
стратегічного управління перебуває на етапі становлення стратегічного планування. Однією із головних проблем цього етапу для суб’єктів
господарювання є формування стратегічного мислення та підготовка
фахівців зі стратегічного управління. Загальновідомо, що без нового
економічного світогляду практично неможливо застосувати принципи стратегічного управління.
Висновки
Підсумовуючи викладене вище, можна стверджувати, що фактичний рівень використання стратегічного потенціалу не сприяє
ефективній роботі підприємницьких структур малого бізнесу.
Впровадження технологій фінансового інжинірингу для оптимізації рівня використання стратегічного потенціалу дозволить вирішити складні завдання, які неможливо вирішити традиційними підходами. Адже в умовах глобалізації зарубіжних фінансових ринків та
жорсткої конкурентної боротьби виникає необхідність використання
революційних фінансових інструментів, які дозволять перекладати
ризики на контрагентів, максимально ефективно використовувати
стратегічний потенціал при управлінні процесами нарощування
вартості капіталу за допомогою реалізації моделей реальних опціонів.
173
1.Садєков А. Методичний підхід до оцінки ефективності стратегічних змін на
підприємстві /А. Садєков //Вісник Київського національного торгівельно-економічного університету. – 2011. - №2. – С.5-10
2.Пастухова В. Розвиток теорії та практики стратегічного управління Україні /В.
Пастухова //Вісник Київського національного торгівельно-економічного університету. – 2012. - №1. – С. 36-39
3.Танько К.С. Стратегічне маркетингове планування як одна з найважливіших
функцій регіонального розвитку /К.С. Танько //Ринкова трансформація економіки України: проблеми регулювання: Колективна монографія /за ред. В.Ф.
Бесєдіна, А.С. Музиченка. – К.: НДЕІ. – 2005. – С. 523-528
STRATEGIC ASPECTS OF THE DEVELOPMENT
OF ENTREPRENEURIAL STRUCTURES OF SMALL BUSINESS
Key words: small business, strategy of development, competition.
Summary
The article is devoted to the strategic aspects of development of business structures
of small business. Analyzed the stages of dissemination of the concept of strategic
management at the micro level.
174
Марченко Ю.В.
кандидат політичних наук, докторант
Національного Інституту Стратегічних Досліджень, м. Київ, Україна
СОЦІАЛЬНО-ПОЛІТИЧНІ КРИТЕРІЇ ОЦІНКИ
ЕФЕКТИВНОСТІ НАЦІОНАЛЬНОЇ СИСТЕМИ
БЕЗПЕКИ ПІДПРИЄМНИЦТВА
Головною діючою особою ринку в недержавному секторі економіки і стрижнем будь-якої економічної системи, побудованої не на
державно-монополістичних, а на конкурентних засадах є підприємець. Підприємець виступає гарантом стабільності громадянського суспільства, гарантом економічної безпеки держави. Але повсякденна практика недержавних суб’єктів господарювання постійно
свідчить про їх підвищену, порівняно з державними структурами,
уразливість.
Формування системи безпеки підприємницької діяльності є
стрижневою проблемою розвитку демократичної держави та обіймає комплекс організаційно-правових, техніко-технологічних, адміністративних, економічних і спеціальних заходів, спрямованих на
виявлення, попередження і припинення загроз стабільності функціонування і розвитку бізнесу в державі1.
Ця проблема є особливо актуальною для постсоціалістичних
країн, які, починаючи з 1990-х років, намагаються реалізовувати
ринкову економічну модель на фоні переходу держави до демократичного устрою, проте суттєвими перешкодами на цьому шляху
лишаються історично сформовані стереотипи планово-економічної моделі, авторитарного управління суспільством і складності
олігархічних впливів.
Спираючись на здобутки світової практики та досягнень у справі розбудови демократичного суспільства, задля формування дієвої
Назаров В.В. Деякі аспекти забезпечення безпеки підприємницької діяльності [Електронний ресурс] / В.В.Назаров // Матеріали I-ї Всеукраїнської науково-практичної конференції
«Недержавна система безпеки підприємництва як складова національної безпеки України» м. Київ, 9-10 квітня 2003 р. Європейський університет. – Режим доступу: http://www.
antiterunity.org/ru/conferences/030409/speech/nazarov.php.
1
Соціально-політичні критерії оцінки ефективності національної системи безпеки підприємництва
175
системи захисту та підтримки підприємництва впроваджувані механізми, що прийняті в світовій практиці, необхідно постійно співвідносити з критеріями оцінки їх ефективності. Оскільки підприємництво не може прогресивно розвиватись без сприятливого впливу
держави, першочерговими виступають соціально-політичні критерії, які відображають міру залежності бізнесу від жорстких законодавчих рамок, а також можливість зворотного зв’язку від підприємців,
їх впливу на державну економічну політику.
У попередніх наших роботах2, аналізуючи демократичну, ліберальну, олігархічну і автократичну моделі безпеки підприємництва, ми вже частково торкались питання їх ефективності. На підставі аналізу головним критерієм ефективності системи безпеки
підприємництва було виділено міру захищеності та можливості
вільної реалізації підприємницької ініціативи. Мета даної статті –
розробити соціально-політичні критерії як часткові показники, за
допомогою яких можна оцінювати ефективність системи безпеки
підприємництва в окремій країні.
Цей аспект конкретно не розкритий в літературі. Проте в нашому аналізі ми маємо можливість виходити з дотичних ідей,
обґрунтованих українськими і зарубіжними дослідниками.
Принципів розбудови держави, ідеологічних цінностей політичних систем торкаються Дж. Беррі, Дж. Б’юкенен, Р. Даль, Б. Констан, А. Лейхартом, Дж. Локк, К. Поппер, М. Фрідман, Ф. Хайєк,
С. Хантінгтон. Особливості розвитку пострадянських держав
та порівняльний аналіз світових економік, вплив соціальних інституцій на політичні практики розкриваються в працях провідних
українських науковців: Т. Вахненко, Є. Головахи, Д. Лук’яненко, П.
Кутуєва, А. Мазаракі, Н. Паніної. Проблемами сприяння підвищенню ефективності підприємництва займались такі зарубіжні науковці, як З. Варналій, В. Горфінкель, Б. Мільнер, А. Рубе, В. Швайнер.
Вагомий внесок у дослідження питання формування державних
інститутів щодо забезпечення підтримки малого підприємництва
зробили вітчизняні вчені, серед яких Л. Беленок, Л. Воротіна, О.
Долгальова, Д. Ляпіна, М. Пивоваров, Т. Уманець та інші.
Сьогодні проблема створення сприятливого клімату для підприємництва, його цивілізований розвиток, активізація інвестиційної
діяльності, захист прав і інтересів від зазіхань набуває в Україні особливого значення. Суттєві соціально-економічні зміни, що відбуваються в українському суспільстві останніми роками, істотно впливають на відповідні стан підприємництва, динаміку його розвитку,
специфіку взаємин з державними інституціями тощо.
Марченко Ю.В. Модель формування безпеки підприємництва в демократичному
суспільстві: інституціональні межі та можливості / Ю.В.Марченко // Грані. Науковотеоретичний та громадсько-політичний альманах. – 2012. – № 3 (83). - С. 92-96
2
176
Марченко Ю.В. / Nauki Ekonomiczne, tom XVIII, 2013.
Підприємницька діяльність є основою економічного і соціального розвитку, вирішення соціальних проблем, подолання бідності
та забезпечення високого рівня життя громадян, що є для України надзвичайно важливою проблемою. В кожній країні питання
створення належних умов для формування відповідального перед
державою, соціально-орієнтованого, спрямованого на вирішення
як поточних, так і довгострокових задач бізнесу завжди належали
до першочергових. Така діяльність передбачає вирішення цілого
комплексу складних, нерідко суперечливих проблем з урахуванням загальнодержавних та регіональних інтересів, а також мотивів
діяльності різних соціальних груп населення3.
Для більшості українських підприємств сьогодні характерним є
більш-менш типове коло проблем, пов’язаних із функціонуванням
у пострадянському просторі: зміна економічного середовища, в якому вони існують; втрата традиційних ринків збуту власної продукції;
зміна системи планування і, як результат – порушення ритмічності
виробничої діяльності; нестабільність правового поля тощо.
Найбільш істотною в останні роки проблемою безпеки підприємництва в Україні є проблема банкрутства. Можна виділити такі
основні фактори, які є передумовою банкрутства підприємств: зовнішні по відношенню до підприємства (економічні, політичні, демографічні, посилення міжнародної конкуренції, НТП, банкрутство
боржників), на які воно не має можливості впливати або цей вплив
дуже слабкий, та внутрішні (зростання дебіторської заборгованості, дефіцит власних оборотних коштів, неефективність фінансових
вкладень, відсутність договірної дисципліни тощо), які безпосередньо залежать від організації роботи на самому підприємстві. Банкрутство підприємства є наслідком одночасного впливу на нього
усіх цих факторів4.
На основі аналізу зарубіжної практики було виявлено, що в країнах з розвинутою ринковою економікою та сталою політичною
системою, як правило, більша кількість банкрутств зумовлена внутрішніми факторами, а меншість – зовнішніми. Щодо вітчизняних
умов, то вплив зовнішніх факторів на виникнення стану банкрутства підприємств, безумовно, значно більший, серед яких нестабільність законодавчої бази, непередбачені зміни цін на товари, різке коливання курсу гривні, зміна облікової ставки Національного
банку. Це є важливою специфічною рисою вітчизняного економічного та політико-правового простору.
Про стан і перспективи розвитку підприємництва в Україні: Національна доповідь //
Державний комітет України з питань регуляторної політики та підприємництва. http://www.
dkrp.gov.ua/info/746
3
Савицька Г.В. Економічний аналіз діяльності підприємства [Текст] / Г.В.Савицька. – К.:
Знання, 2004. – С. 86.
4
177
Так, згідно інформації, яка надходить до Державного департаменту
з питань банкрутства, протягом 2010 року порушено 14642 справ про
банкрутство підприємств різної форми власності, тоді як у 2009 році
ця кількість складала 15642 справ, тобто відбулось деяке зменшення.
З них справ про банкрутство державних підприємств та підприємств
з державною часткою більше за 25 % порушено на 6 % більше, ніж
за 2009 рік (204 та 217 відповідно).
Станом на кінець 2011 року загальна кількість підприємств, які
перебували у процедурах банкрутства, становить 17178, що на 2536
більше, ніж у 2010 році, та на 1536 – ніж у 2009 році. Із 502 припинених у 2011 році справ про банкрутство підприємств лише
9 суб’єктів господарювання використали механізм санації з метою
відновлення платоспроможності боржника, 452 підприємства було
ліквідовано5.
Щоб процеси банкрутства господарюючих суб’єктів завдавали
найменшої шкоди економіці держава, повинна активно виконувати свою регулюючу роль у формуванні відносин власності. А для
цього необхідно мати відповідну зважену законодавчу базу, яка насолодні відсутня.
Сьогодні в Україні, за даними Державного комітету статистики,
кількість збанкрутілих підприємств зменшується. Загалом це пояснюється тим, що динаміка зміни частки кризового стану на підприємствах України помітно, хоч і не швидко, але спадає. Так у 2009
році вона становила 32 %, у 2010 році – 30,8 %, а у 2011 році – 28,6 %6.
Проблема банкрутства, хоч і є однією з центральних проблем
формування системи безпеки підприємництва, – не єдина. Другою
яскравою рисою, яка демонструє уразливість вітчизняного підприємництва, є проблема тінізації та переведення бізнесу в площину
фіктивного, що викликає відповідні санкції та підвищення жорсткості регуляторної політики з боку держави.
На жаль, сьогодні українське підприємництво більшою мірою реалізується в межах тіньової діяльності. Найбільш негативним явищем стало те, що значна кількість зареєстрованих підприємств, особливо малих та середніх, не діє фактично, а більша
частина реально діючих займається такими швидко прибутковими видами господарської діяльності, як торгівля та посередницькі послуги. І це тільки зверхній аналіз актуальних проблем
та загроз підприємницької діяльності в Україні.
Тож як вже зазначалось, побудова ринкової економіки в Україні
нагально зумовлює необхідність створення системи формування
Міргорян М. Феномен банкрутства підприємств України [Електронний ресурс] / М.Міргорян.
– Режим доступу: http://conf-cv.at.ua/forum/85-826-1
5
Міргорян М. Феномен банкрутства підприємств України [Електронний ресурс] / М.Міргорян. – Режим доступу: http://conf-cv.at.ua/forum/85-826-1
6
178
безпеки підприємницької діяльності відповідно до світової практики, проте з урахуванням національних особливостей. Дії держави
сьогодні в напрямку формування такої системи, звісно, наявні і є певні
результати, проте до повнофункціональної їй ще далеко.
Обумовлюється це тим, що система безпеки, яка має бути
комплексною та врівноваженою за безліччю своїх різноякісних
складових, сьогодні розвивається не рівномірно. Якщо питанням
економічної та податкової безпеки приділяється велика увага,
то це здійснюється нажаль у відриві від загального соціально-політичного та правового контексту безпеки підприємництва і навпаки.
Виходячи з цього, ефект від всіх реалізовуваних в даному напрямку
заходів є в цілому неповним та обмеженим.
В умовах фінансово-економічної кризи в Україні відзначалося
значне погіршення показників розвитку бізнесу. До факторів негативного впливу на їх динаміку належать скорочення споживчого
попиту, загострення проблем у банківській сфері, погіршення умов
кредитування, обмеження державних інвестицій та фінансової підтримки бізнесу, зменшення іноземного інвестування в розвиток
приватного сектору тощо.
З метою їх подолання державними органами влади запроваджено заходи з покращення ведення підприємницької діяльності. Їх
було спрямовано на підвищення рівня навчальної підготовки кадрів
для підприємництва, впровадження його фінансово-кредитної та
експортної підтримки, стимулювання інвестиційно-інноваційних
процесів, врахування європейського досвіду розвитку малого та середнього бізнесу, активізації державно-приватного партнерства та
ін.
Варто конкретизувати досягнення, яких здобула Україна в справі
формування системи безпеки підприємництва за період незалежності.
У першу чергу досягненням є те, що в Україні прийняті та діють
ряд нормативних актів, що закладають підґрунтя для формування
і розвитку підприємництва. Згідно з цими нормативними актами,
державна підтримка підприємництва спрямована на створення
в першу чергу сприятливих організаційних та економічних умов для
його розвитку.
Це – надання підприємцям земельних ділянок; передання державного майна, необхідного для здійснення підприємницької діяльності; сприяння підприємцям в організації матеріально-технічного забезпечення та інформаційного обслуговування, підготовці
кадрів; здійснення первісного облаштування неосвоєних територій
об’єктами виробничої та соціальної інфраструктури з продажем
або передачею їх підприємцям у порядку, передбаченому законом;
стимулювання модернізації технології, інноваційної діяльності,
179
освоєння нових видів продукції і послуг та інші види допомоги.
У загальних рисах основними реалізованими напрямками прискорення розвитку підприємництва, переходу до більш ефективної
соціально-політичної моделі безпеки підприємництва України є:
1.суттєве вдосконалення законодавчої та нормативної бази
щодо створення сприятливих умов для розвитку підприємництва на загальнодержавному рівні;
2.постійні спроби оптимізації кредитної політики;
3.удосконалення податкової політики стосовно спрощеної системі оподаткування, соціального та пенсійного забезпечення
підприємців;
4.посилюється фінансово-кредитна, майнова, інформаційна та
кадрова державна підтримка суб’єктів підприємництва;
5.стимулюється розвиток підприємництва в галузях, що забезпечують найвищу ефективність і конкурентоспроможність
суспільного виробництва завдяки використанню досягнень
науково-технічного прогресу, ресурсозберігаючих технологій,
випуску принципово нових видів продукції;
6.створюється єдина автоматизована система державної реєстрації суб’єктів підприємницької діяльності;
7.здійснюються заходи щодо створення при центрах зайнятості
мережі навчальних центрів з підготовки підприємців з-поміж
безробітних;
8.посилюється міра відповідальності органів виконавчої влади, державних службовців за виконання відповідних законів
щодо розвитку підприємницької діяльності, зокрема малого
бізнесу.
Дані заходи з точки зору їх теоретичної оцінки є дієвими та перспективними на окремих ділянках вирішення проблеми, проте на
практиці вони надто обмежені внаслідок своєї частковості та безсистемності у реалізації. Адже складна проблема може бути вирішена лише за допомогою комплексного підходу. До цього додається
негативний ефект від того, що впровадження змін та новацій відбувається суто механічно та подекуди декларативно. Боротьба з кризовими явищами в економіці не відрізняється послідовністю внаслідок специфічної політичної ситуації, і задачі щодо стримування
тенденцій до поглиблення означених проблем не виконуються. До
причин такого стану відносяться: неузгодженість дій політичних
сил, низький ступінь довіри до влади з боку громадян, низький рівень співпраці державного виконавчого апарату з бізнесом, низький
рівень співпраці державного виконавчого апарату з громадськими
організаціями.
Для оптимізації ситуації необхідна консолідація дій політиків, а
також громадськості та представників підприємництва, спрямована
180
на вирішення проблем, які накопичилися у сфері бізнесу.
В умовах ринкової трансформації економіки України розвиток
підприємництва та бізнесу, має бути оцінений як найважливіший
чинник соціально-економічного зростання. Усвідомлюючи новаторську роль підприємництва, держава має надати йому всебічної підтримки.
Так, з одного боку, у сфері формування системи безпеки підприємництва досягнуто певних результатів, з іншого – дані результати,
виходячи з динаміки соціальних умов, мають бути розглянуті з позиції оновлених критеріїв оцінки ефективності. Очевидно, що існуюча
модель безпеки підприємництва залишає поза увагою дієві та реальні
механізми участі підприємців у політичних процесах, їх впливу на регуляторну політику, законодавство тощо.
Для забезпечення розвитку вільного підприємництва в Україні
на законодавчому рівні визначено права, обов’язки та відповідальність суб’єктів підприємницької діяльності, яка зорієнтована на
ефективне господарювання, проте в реальній діяльності відсутній
дієвий спосіб впливу підприємців на регулювання бізнесової сфери.
А в той же час, підприємництво як явище несумісне з громадянською та політичною інертністю, безвідповідальністю, острахом або
небажанням висловити свою думку, безмовним підпорядкуванням
встановленому законодавству. В Україні державна регуляторна політика та особливості національного менталітету зумовлюють саме
це.
Проблема участі підприємців в регуляторній політиці держави в
першу чергу відображається на питаннях державного кредитування підприємств, особливо малих і середніх. Недостатня активність
підприємців в справі звернення уваги держави (а особливо місцевої
влади) на необхідність створення лояльних програм кредитування
підприємницької ініціативи призводить до того, що суб’єкти малого підприємництва розвиваються в умовах несприятливого інвестиційного клімату.
Аналіз стану підприємницької діяльності в Україні показує, що
сектор бізнесу, в першу чергу малого і середнього, потребує ефективної фінансової підтримки як на загальнодержавному, так і регіональному рівнях.
Особливого значення тут набуває саме регіональний вимір фінансової підтримки підприємництва, оскільки місцева влада має
більш прозоре уявлення про обмеження та перспективи того чи іншого виду бізнесу на місцях. В Україні регіональний рівень регулювання підприємницької діяльності суттєво страждає. Він має врахувати найрізноманітніші місцеві аспекти бізнесу через відкриту
взаємодію з його безпосередніми представниками, а замість цього
181
копіює загальнодержавні схеми, які можуть поставати недостатньо
ефективними в місцевому аспекті7.
Світова практика формування систем безпеки підприємництва свідчить, що доступним джерелом фінансування бізнесу є
надання урядом гарантій повернення позик у разі неплатоспроможності підприємств. Це зменшує кредитні ризики і усуває головну
перешкоду на шляху надання позик суб’єктам малого підприємництва, особливо початківцям малого бізнесу. Але для цього необхідні відповідні кредитні ресурси банків. На жаль, кредитні
ресурси в Україні для підприємництва, особливо малого та середнього, суттєво обмежені. Для більшості суб’єктів підприємницької діяльності банківський кредит залишається недоступним через надто високі процентні ставки та неприйнятні умови.
Це пояснюється тим, що в національній економіці фактично не діє
механізм гарантування кредитів, який має бути забезпечений державою8.
Однією з вагомих перепон на шляху розвитку вітчизняного підприємництва є недосконалість чинної податкової системи та надмірний податковий тиск і обтяжлива система звітності, приховування від оподаткування великих обсягів реалізованої продукції,
невпевненість підприємців у стабільності умов ведення комерційної діяльності, постійне відчуття загрози з боку держави та небажання до співпраці.
Сьогодні вкрай негативно впливають на розвиток підприємництва складні та довготривалі післяреєстраційні процедури суб’єктів підприємництва, втручання органів державної влади в їхню діяльність, надмірне адміністрування податків та численні перевірки
фіскальних органів.
Законодавство, спрямоване на вирішення проблеми фіктивного
підприємництва сьогодні по суті просто захищає державу від мінімізації податкового зобов’язання підприємцями, жодним чином не
стимулюючи населення займатись реальним бізнесом.
Означені питання відносяться власне до економічної безпеки
підприємництва (адже підприємництво взагалі – є, по суті, економічним явищем) і сьогодні вони активно вирішуються через застосування економічних важелів. Але соціально-політичні аспекти
формування даних проблем залишаються поза увагою, а це унеможливлює їх комплексне вирішення.
Марченко Ю.В. Модель формування безпеки підприємництва в демократичному суспільстві: інституціональні межі та можливості / Ю.В.Марченко // Грані. Науково-теоретичний та
громадсько-політичний альманах. – 2012. – № 3 (83). - С. 92-96.
7
Савицька Г.В. Економічний аналіз діяльності підприємства [Текст] / Г.В.Савицька. – К.: Знання, 2004. – С. 86.
8
182
У період економічної кризи проблеми недієвості державної політики підтримки та забезпечення безпеки підприємництва, а також
пасивності підприємців щодо впливу на органи влади виходять на
перший план. Сьогодні кожен окремий підприємець має бути вимогливим щодо держави. Однак – якщо представники великого бізнесу
ще проявляються активність щодо відстоювання своїх інтересів – то
середній і малий бізнес надає перевагу стратегії «не чіпати державу, допоки вона не чіпає їх».
Суттєвою загрозою безпеки підприємництва з соціально-політичної точки зору є нерозуміння більшістю підприємців необхідності впровадження тих чи інших законодавчих нововведень або адміністративно-організаційних заходів з одного боку,
і небажання давати роз’яснення з боку держави, з іншого. Це підкріплюється очевидною невиправданістю багатьох з них.
Проте реакція бізнесової громади є також незадовільною: це або
мовчання, або жаління, або тихі перемовини у вузькому колі. Соціальна дія з цього приводу не відбувається.
Щоправда, в цьому випадку покладати відповідальність виключно на підприємців не можна, оскільки дієві механізми звернення
громадськості щодо корекції законодавства (такі, які б реально давали результат) фактично відсутні. Державна політика в сфері регулювання підприємницької діяльності їх декларує, проте не формує
фактично.
Пошуки чинників подолання кризових явищ в економіці мають
бути спрямовані передусім на створення більш сприятливих умов
для підприємництва як політичної сили, компоненту громадянського
суспільства, що забезпечить поступальний розвиток як бізнесу окремо, так і країни загалом. Це і є ключова проблема.
З іншого боку, мають посилитись вимоги до діяльності підприємців. Вона має підпорядковуватися не тільки реалізації інтересів
бізнесу, а і вирішенню загальнодержавних, регіональних та соціальних
проблем.
Тож, в Україні питанням підприємницької діяльності сьогодні приділяється вельми значна увага. Проте, у порівнянні з розвинутими країнами її рівень є недостатнім та потребує суттєвого
покращення. До причин такого стану належить як наявність проблем регуляторного характеру (на загальнодержавному і регіональному рівнях), так і неадекватна вимогам цивілізованої соціально-ринкової економіки діяльність значного сегменту бізнесу.
З одного боку, державне регулювання підприємництва є занадто
обтяжливим, що потребує заходів дерегуляції, спрямованих на досягнення європейських стандартів. З іншого – діяльність значного
прошарку суб’єктів господарювання характеризується низькою соціальною відповідальністю; нерідкими є факти ухилення від опо-
183
даткування, проведення тіньових операцій та виведення капіталу
за межі країни, загальної громадянської пасивності.
Державне регулювання підприємництва в Україні потребує не
тільки підтримки стабільного, поступального його розвитку, а й
створення умов для суттєвого прискорення темпів його приросту,
впровадження інновацій, активізації міжнародних операцій та
формування конкурентоспроможних вітчизняних підприємств.
У той же час, в Україні спостерігається відсутність належної координації діяльності всіх гілок влади, громадськості та об’єднань
підприємців, спрямованої на вирішення зазначених проблем. Наслідком стало накопичення багатьох гострих питань, які потребують розв’язання та визначать критерії ефективності соціально-політичної моделі формування системи безпеки підприємництва в
Україні.
Ключовим моментом для виділення критеріїв оцінки ефективності системи безпеки підприємництва є в першу чергу аналіз такого її втілення, як регуляторна політика держави.
В умовах фінансово-економічної кризи в Україні значно погіршилося підприємницьке середовище. Відзначалися тенденції зниження багатьох показників розвитку бізнесу та подальшої його концентрації в провідних регіонах країни. На державному рівні були
прийняті заходи з державної підтримки підприємницької діяльності. Проте, виявилося, що вони здебільшого мали нормативний
характер і не були в достатній мірі підкріпленими ресурсним забезпеченням.
Накопичилися проблеми, пов’язані з проведенням регуляторної
політики. Більш рельєфно виявилися недоліки реєстраційної діяльності. Загострилися питання функціонування дозвільної системи у
сфері господарської діяльності. Не в повній мірі відповідає вимогам розвитку бізнесу, адекватного інтересам не тільки підприємців,
а і держави в цілому також чинний перелік видів господарської діяльність, що підлягає ліцензуванню. Чимало складних проблем накопичилося в системі оподаткування діяльності підприємництва.
Потребує реформування державний нагляд у сфері господарської
діяльності.
Першочерговим питанням стає те, що подекуди розвиток підприємництва стримується самими механізмами державної регуляторної політики (складністю адміністрування податків, отримання
дозволів, технічного регулювання /сертифікації та стандартизації/,
перевірок органів державного нагляду).
Тому важливими є питання удосконалення правової та організаційної бази, спрямованої на створення більш сприятливих умов
для функціонування соціально-орієнтованого, налаштованого на
роботу в умовах конкурентного середовища, бізнесу. Проте ініці-
184
атива з цього питання має надходити не лише від держави, а й від
підприємців (у вигляді конкретних пропозицій).
Серед інших пріоритетних завдань підвищення ефективності
українського підприємництва – створення умов для прискорення
технологічної перебудови вітчизняного виробництва з метою підвищення його техніко-технологічного потенціалу та досягнення
рівня світових стандартів.
Важливим напрямом зміцнення конкурентоспроможності національного бізнесу є оволодіння сучасними важелями впливу
представників бізнесу на регуляторну політику держави. Умовою
прискорення стабілізації економічного та соціального розвитку
України є реалізація заходів, спрямованих на активізацію участі
підприємців в соціально-політичних та законодавчих процесах як
на загально державному так і національному рівні з урахуванням
досвіду розвинутих країн.
Результативність державної підтримки та формування сприятливого підприємницького середовища передбачає її здійснення на
всіх рівнях влади. Проте, як на загальнодержавному, так і на регіональних рівнях мається значна кількість проблем, вирішення яких
потребує впровадження активних заходів. Ключовою проблемою є
те, що місцеві органи влади в недостатній мірі виконують роль посередників між бізнесом, державою і суспільством.
Сьогодні регуляторна політика держави постійно вдосконалюється. Особлива увага приділяється розвитку малого та середнього
бізнесу. Посилення регуляторної політики передбачає продовження
роботи, спрямованої на удосконалення нормативно-правової бази,
з використанням якої здійснюється регулювання розвитку підприємництва. Важлива роль належить запровадженню заходів, спрямованих на стабілізацію внутрішнього та зовнішнього попиту на
продукцію вітчизняних підприємств. Покращуються режими кредитування національного товаровиробника. Для попередження
антидержавних явищ в розвитку бізнесу впроваджуються заходи з
обмеження тінізації економіки та рейдерства.
В усіх цих питаннях ключовим фактором дієвості та ефективності системи підтримки підприємництва має стати формування
дійсно відкритого діалогу бізнесу і влади, який має бути спрямований
на вирішення ряду першочергових проблем:
•покращення стану ресурсного забезпечення розвитку малого
та середнього бізнесу;
•формування регіональних програми підтримки малого бізнесу;
•приведення у відповідність до вимог інфраструктури, функції
якої зводяться до обслуговування підприємницької діяльності;
185
•активізація участі громадськості в прийнятті управлінських
рішень стосовно покращення бізнес-середовища;
•формування цілеспрямованої державної політики розвитку
державно-приватного партнерства в Україні.
Основою вирішення задач з активізації розвитку бізнесу в Україні є формування адекватної нормативно-правової бази, з використанням якої здійснюється проведення регуляторної політики.
Значне покращення регуляторної політики залишається одним
з найважливіших напрямів забезпечення поступального розвитку національної економіки та вирішення соціальних проблем. Тому постає задача проведення подальшої роботи
з її удосконалення, розрахованої на середньо- й довгострокову перспективу. Реалізація принципів спадкоємності в здійсненні державної політики стосовно розвитку підприємництва передбачає
виявлення проблем та обґрунтування пропозицій з їх вирішення з
урахуванням довгострокових орієнтирів.
Державна регуляторна політика є фактично основним механізмом впливу держави на сферу бізнесу. І саме в її полі має взаємодіяти з державою підприємець. Проте до регуляторних органів
належить велика кількість агентів впливу різного рівня: Верховна
Рада України; Президент України; Кабінет Міністрів України; Національний банк України; Національна рада України з питань телеба
чення і радіомовлення; інші державні органи; центральні органи
виконавчої влади; Верховна Рада і Рада міністрів Автономної Республіки Крим; місцевий орган виконавчої влади і органи місцевого
самоврядування; державні спеціалізовані установи та організації;
некомерційні самоврядні організації, які здійснюють керівництво
та управління окремими видами загальнообов’язкового державного
соціального страхування.
Сам перелік регуляторних органів та його оцінка привертає увагу. Адже, доцільна взаємодія представників сфери підприємництва та
бізнесу з регуляторними органами ускладнюється вже через їх велику
кількість, розмаїтість та різномасштабність і різнопідпорядкованість.
Також (і у зв’язку зі складністю цієї системи в тому числі) робота
органів регуляторного впливу характеризується низкою суттєвих
недоліків:
•встановлення досить нечітких термінів підготовки проектів
регуляторних актів та виконання планованих заходів (напр.: «з
І по ІV кв.», «необмежений», «протягом року» і т.д.);
•відсутність на інформаційних веб-сторінках обласних державних адміністрацій планів з підготовки проектів регуляторних
актів районними державними адміністраціями;
•затвердження деякими місцевими органами влади у їх пла-
186
нах досить обмеженої кількості проектів регуляторних актів,
запланованих для прийняття протягом року (іноді лише дватри проекти) та внесення іноді досить численних змін до річного плану вже в процесі здійснення регуляторної діяльності.
Сумнівним із точки зору ефективності є, наприклад, те, що ст.
7 Закону України «Про засади державної регуляторної політики у
сфері господарської діяльності» надає право регуляторному органу
вносити проект регуляторного акта до річного плану навіть у день
його оприлюднення. В результаті це:
•суттєво зменшує ефективність процедури планування, призводить до порушення принципу передбачливості регуляторної політики, визначеного ст. 4 Закону України «Про засади
державної регуляторної політики у сфері господарської діяльності»;
•змушує суб’єктів господарювання, їх об’єднання ретельно й
постійно відстежувати діяльність регуляторних органів, які
фактично в будь-який час можуть внести до плану й оприлюднити несподівані регуляторні ініціативи;
•не дає змоги суб’єктам господарювання своєчасно реагувати
на зміни регуляторного середовища, відповідним чином планувати свою господарську діяльність, готувати обґрунтовані
зауваження і пропозиції до заздалегідь не запланованих проектів регуляторних акта, а внесених до річного плану перед їх
оприлюдненням або в день їх оприлюднення.
Тож, з метою підвищення ефективності реалізація державної
регуляторної політики у сфері бізнесу та формування ефективної
соціально-політичної моделі безпеки підприємництва вимагає таких умов:
•встановлення єдиного підходу до аналізу регуляторного впливу та до відстежень результативності регуляторних актів;
•обов’язкову підготовку аналізу регуляторного впливу;
•ретельне планування підготовки проектів регуляторних актів;
•оприлюднення проектів регуляторних актів з метою одержання зауважень і пропозицій від фізичних та юридичних
осіб, їх об’єднань;
•відстеження результативності регуляторних актів;
•перегляд регуляторних актів;
•систематизація регуляторних актів;
•недопущення прийняття регуляторних актів, які є непослідовними або не узгоджуються чи дублюють діючі регуляторні
акти;
•викладення положень регуляторного акта у спосіб, доступний
та однозначний для розуміння особами, які повинні впроваджувати або виконувати вимоги цього регуляторного акта;
187
•оприлюднення інформації про здійснення регуляторної діяльності.
Дотримання цих умов забезпечить комплексне формування базової умови ефективності системи безпеки підприємництва – встановлення рівного – не лише економічного, а й соціально-політичного – діалогу «держава-бізнес».
Відповідно для ефективної взаємодії обов’язковим є можливість
реалізації наступних прав суб’єктів господарювання:
1.право подавати до регуляторних органів пропозиції про необхідність підготовки проектів регуляторних актів, а також про
необхідність їх перегляду;
2.право брати участь у розробці проектів регуляторних актів у
випадках, передбачених законодавством;
3.право подавати зауваження та пропозиції щодо оприлюднених проектів регуляторних актів, брати участь у відкритих обговореннях питань, пов’язаних з регуляторною діяльністю;
4.право бути залученими регуляторними органами до аналізу
регуляторного впливу, експертних висновків щодо регуляторного впливу та виконання заходів з відстеження результативності регуляторних актів;
5.право самостійно готувати аналіз регуляторного впливу проектів регуляторних актів, відстежувати результативність останніх, подавати за наслідками цієї діяльності зауваження та
пропозиції регуляторним органам;
6.право одержувати від регуляторних органів у відповідь на
звернення, інформацію щодо їх регуляторної діяльності.
Забезпечення безпеки підприємницької діяльності потребує не
допущення прийняття або схвалення підготовленого регуляторного
акта у разі, якщо:
•відсутній аналіз регуляторного впливу;
•проект регуляторного акта не був оприлюднений;
•проект регуляторного акта не був поданий на погодження
спеціально уповноваженим органом або його відповідним територіальним органом;
•щодо погодження проекту регуляторного акта спеціально
уповноваженим органом або його територіальним органом
було прийнято рішення про відмову;
•урядовим комітетом або апеляційною регуляторною комісією
не прийнято рішення стосовно поданої розробником проекту
регуляторного акта скарги щодо відмови в погодженні;
•розробником проекту регуляторного акта не виконано рішення урядового комітету або апеляційної регуляторної комісії
стосовно скарги щодо відмови в погодженні.
Жоден регуляторний акт у сфері господарювання не може
188
бути прийнятий регуляторним органом, якщо: 1) відсутній реальний аналіз його регуляторного впливу, 2) його проект не був
оприлюднений, 3) його проект не був поданий на погодження
зі спеціально уповноваженим органом або з його територіальним
органом.
У разі існування одного з таких порушень, органи юстиції зобов’язані за повідомленням спеціально уповноваженого органу
провести відповідну перевірку і в разі підтвердження факту порушення – відмовити в реєстрації або скасувати реєстрацію регуляторного акта, прийнятого з такими порушеннями.
Таким чином, з аналізу практики захисту підприємництва постає, що головними соціально-політичними критеріями оцінки
ефективності сучасної моделі безпеки підприємництва повинні
стати:
1.міра діалогічності та суб’єкт-суб’єктної взаємодії між органами влади та підприємцями при реалізації регуляторної політики;
2.доцільна обмеженість державного тиску та адміністративна
спрощеність взаємодії;
3.системність та комплексність – наявність чіткого взаємозв’язку
між всіма компонентами системи безпеки підприємництва та
застосування всіх важелів впливу регуляторної політики для
ведення бізнесу в державі;
4.соціальна відповідальність бізнесу при здійсненні господарської діяльності з одного боку, і посилення його автономності,
з іншого;
5.недопущення зловживання повноваженнями органів влади
при здійсненні регуляторного впливу;
6.посилення регіонального аспекту при формуванні системи
безпеки підприємництва; поєднання централізації та децентралізації;
7.прогресуюче стимулювання підприємницької ініціативи як
щодо організації бізнесу, так і щодо участі в регуляторній політиці держави.
Втілені повною мірою, такі критерії дозволять оцінити систему безпеки підприємництва як дієву і комплексну та стануть підґрунтям для вирішення фундаментальних проблем у цій сфері.
Тож, головною проблемою, що знижує ефективність системи
безпеки підприємництва в Україні є розузгоджене планування
регуляторної та господарської діяльності, які є функціонально взаємопов’язаними. Рівноправну взаємодію держави і бізнесу можна вважати ключовим чинником сталого соціально-економічного
розвитку та безпеки підприємництва, і вона має бути досягнута.
Так, існують приклади, коли органи місцевого самоврядування
189
вносять протягом року до своїх річних планів підготовки проектів
регуляторних актів багато нових ініціатив з регулювання діяльності суб’єктів підприємництва. У багатьох випадках це зумовлено
необхідністю швидкого реагування місцевих органів влади на проблеми й наслідки фінансово-економічної кризи, але, разом з тим,
така спонтанна, не узгоджена з бізнесом регуляторна практика, не
забезпечена належним моніторингом проблем і своєчасним виявленням об’єктів регуляторного впливу, знижує рівень ефективності
й функціональності процедури планування регуляторної діяльності. На усунення цих недоліків і спрямовані сформульовані критерії
ефективності системи безпеки підприємництва та означені вимоги,
яким має відповідати державна регуляторна політика.
1.Аналіз існуючого стану реалізації державної регуляторної політики у сфері господарської діяльності на місцевому рівні та нормативно-правового
регулювання у зазначеній сфері: Заключний звіт [Електронний ресурс] /
О.М.Танчук, О.В.Кучер // ГО Аналітичний центр «Академія». – Режим доступу: eep.org.ua/files/analysis_regulations_gtz.doc.
2.Кашина О. Малий бізнес в Україні: сучасний стан та перспективи розвитку [Електронний ресурс] / О.Кашина. – Режим доступу:
http://conf-cv.at.ua/forum/61-500-1.
3.Марченко О.І. Сучасний стан та тенденції розвитку малого підприємництва [Електронний ресурс] / О.І.Марченко. – Режим доступу: http://www.
nbuv.gov.ua/portal/soc_gum/inek/2012_6/54.pdf.
4.Марченко Ю.В. Модель формування безпеки підприємництва в демократичному суспільстві: інституціональні межі та можливості / Ю.В.Марченко
// Грані. Науково-теоретичний та громадсько-політичний альманах. – 2012.
– № 3 (83). - С. 92-96.
5.Марченко Ю.В. Соціально-політичні моделі формування безпеки підприємництва в недемократичних суспільствах / Ю.В.Марченко // Науковий
часопис НПУ ім. М.П. Драгоманова. Серія 22. – 2012. – Випуск 7. – С. 79-86.
6.Міргорян М. Феномен банкрутства підприємств України [Електронний
ресурс] / М.Міргорян. – Режим доступу: http://conf-cv.at.ua/forum/85-826-1.
7.Назаров В.В. Деякі аспекти забезпечення безпеки підприємницької діяльності [Електронний ресурс] / В.В.Назаров // Матеріали I-ї Всеукраїнської
науково-практичної конференції «Недержавна система безпеки підприємництва як складова національної безпеки України» м. Київ, 9-10 квітня 2003
р. Європейський університет. – Режим доступу: http://www.antiterunity.
org/ru/conferences/030409/speech/nazarov.php.
8.Про стан і перспективи розвитку підприємництва в Україні: Національна
доповідь // Державний комітет України з питань регуляторної політики та
підприємництва. http://www.dkrp.gov.ua/info/746.
9.Савицька Г.В. Економічний аналіз діяльності підприємства [Текст] / Г.В.Савицька. – К.: Знання, 2004. – 225 с.
190
SOCIO-POLITICAL CRITERIA OF ESTIMATION OF EFFICIENCY
OF THE NATIONAL SYSTEM OF ENTERPRISE SAFETY
Key words: enterprise, enterprise safety, power, business.
Summary
The article deals with socio-political criteria of estimation of efficiency of the system
of enterprise safety in a separate country. They are needed as eventual orienteer
of national development and foundation for the estimation of quality of democratic processes in socio-economic and socio-political life. In fact, coming from world
experience, the successes of enterprise, its social and economic efficiency define
quality of life of people in a country. This problem is especially actual for the postsocialist states, which are on the initial stage of becoming of both social institute of
enterprise and the system of its safety from threats.
As the main criteria of efficiency of the national system of enterprise safety measure of its protection and possibilities of free realization of enterprise initiative were
grounded. They are exposed in the article and can be appraised in practice through
such partial indexes:
•a measure of dialog in the co-operation between public authorities and businessmen during realization of regulator policy;
•force and inflexibility of the administrative setting of norms of this co-operation;
•forming of the system of enterprise safety: presence of all of the components and
closeness of intercommunications between them;
•degree of social responsibility of business and state possibilities of its realization;
•displays of abuses by public authorities during realization of regulator policy;
•correlation of centralization and decentralization in a state regional management
of the entrepreneurial activity;
•force of state stimulation of business development;
•possibilities of businessmen expert influence on the projects of normatively legal
acts on relevant questions.

Zobacz więcej - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Płocku

Transkrypt

Podobne dokumenty

prezentacja Oskar Kolberg