Palenie papierosów oraz inne czynniki ryzyka chorób układu
Transkrypt
Palenie papierosów oraz inne czynniki ryzyka chorób układu
PRACE ORYGINALNE Zdzis³awa CHMIEL-PO£EÆ1 Idalia CYBULSKA1,2 Palenie papierosów oraz inne czynniki ryzyka chorób uk³adu sercowo-naczyniowego, zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ têtnic, wród m³odzie¿y Smoking and other risk factors of cardiovascular diseases, connected with arteriosclerosis among youth 1 Instytut Pielêgniarstwa i Po³o¿nictwa, Wydzia³ Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski Dyrektor Instytutu: Prof. dr hab. n. med. Pawe³ Januszewicz Instytut Kardiologii w Warszawie Dyrektor: Prof. dr hab. Zbigniew Religa 2 Dodatkowe s³owa kluczowe: mia¿d¿yca palenie papierosów nadcinienie têtnicze BMI rodzinne ryzyko m³odzie¿ Additional key words: arterial sclerosis smoking hypertension BMI Hereditary youth Adres do korespondencji: Zdzis³awa Chmiel-Po³eæ Instytut Pielêgniarstwa i Po³o¿nictwa Uniwersytet Rzeszowski 35-321 Rzeszów, ul. Warzywna 1 Tel.: (+17) 872 33 60 e-mail: [email protected] Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) mówi o drugiej fali epidemii chorób sercowo-naczyniowych (ChSN), zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ têtnic i przewiduje, ¿e w roku 2020 ChSN bêd¹ prawdopodobnie pierwsz¹ przyczyn¹ zgonów na wiecie. Rozwój zmian mia¿d¿ycowych zaczyna siê ju¿ w dzieciñstwie i postêpuje z wiekiem, a jej nasilenie zale¿y od czynników ryzyka, do których nale¿¹: palenie tytoniu, nadcinienie têtnicze, nadwaga i oty³oæ oraz zaburzenia gospodarki lipidowej i wêglowodanowej. Wiele czynników ryzyka mia¿d¿ycy, które mog¹ wyprzedzaæ ujawnienie siê choroby u doros³ych, stwierdza siê w wieku rozwojowym. Celem pracy by³a ocena rozpowszechnienia palenia papierosów oraz innych czynników ryzyka chorób uk³adu sercowo - naczyniowego, takich jak: obci¹¿enie rodzinne oraz podwy¿szone wartoci cinienia têtniczego i wskanika masy cia³a (BMI), wród m³odzie¿y ponadgimnazjalnej w województwie podkarpackim. Badania przeprowadzono w okresie od listopada 2007 roku do marca 2008 roku, wród 193 ochotników, uczniów szkó³ ponadgimnazjalnych, w wieku od 16 do 20 roku ¿ycia. W badaniach wykorzystano sonda¿ diagnostyczny oraz pomiary cinienia têtniczego krwi, wykonane metod¹ os³uchow¹, a tak¿e pomiary antropometryczne, w tym ocenê wzrostu i masy cia³a. Podstaw¹ oceny wartoci cinienia têtniczego krwi by³a rednia z dwóch pomiarów wykonanych w warunkach podstawowych. Wyniki poddano analizie statystycznej, w której wykorzystano test niezale¿noci chi2 Persona, przyjmuj¹c za poziom znamiennoci a=0,05. Badania wykaza³y, ¿e 23,31% m³odzie¿y pali papierosy, z czego 64,44% stanowi¹ dziewczêta, a 35,56% ch³opcy. Regularnie po papierosy siêga 12,14% pal¹cych dziewcz¹t i 15,09% ch³opców, a okazjonalnie odpowiednio: 8,57% i 15,09%. Ponad po³owa pal¹cej m³odzie¿y z na³ogiem zwi¹zana jest d³u¿ej ni¿ 2 lata, a wiek The World Health Organization (WHO) conference on a "second wave" epidemic of cardiovascular diseases connected with arterial sclerosis (AS) foresee that in 2020 cardiovascular diseases will most likely be the leading cause of death in the world. The development of AS begins in youth and progresses with age. It's intensity depends on the risk factors involved, such as: smoking, hypertension, obesity and fat and sugar disorder in a body. Many of these risk factors, manifesting themselves as diseases in adults, can be found during adolescence. The aim of this study was to establish the spread of smoking and other risk factors of cardiovascular diseases, like: hereditary and increasing incidence hypertension and body mass index (BMI), among youth of upper gymnasium school in Podkarpacie. The research was conducted between November 2007 and March 2008, using 193 volunteer students from upper and lower gymnasium schools, aged between 16-20 years. Our research methods included: diagnostic questionnaire, measurement of blood pressure (BP) through the use of sphygmomanometer, as well as anthropometric measurements including high, weight and body mass estimation. BP was established by obtaining an average between two measurements taken under normal conditions. The results were statistically analyzed, in with the in dependent test chi- Parson square, the level of changes a = 0,05 - was used. The research showed that 23.31% of respondents smoke, that's 64.44% girls, and 35.56% boys. 12.41% of the girls and 15.09% of boys smoke on regular basis. And 8.57% girls and 15.09% boys smoke from time to time. More than half of young smokers (51.10%) smoked for longer than 2 years, and the initiations of smoking starts at the age of 15 (26.67%) and the age of 16 (26.67%). 10 and more cigarettes a day smoke 26.67% of boys and 13.79% girls. 75.74% of respondents 437 inicjacji palenia przypada g³ównie na 15 (26,67%) i 16 (26,67%) rok ¿ycia. Wród ch³opców 26,67% wypala dziennie 10 i wiêcej sztuk papierosów, a wród dziewcz¹t 13,79%. Ogó³em 75,74% badanych przyznaje, ¿e s¹ nara¿eni na palenie bierne. U 17,61% badanej m³odzie¿y, w wiêkszoci u ch³opców (64,70%) stwierdzono podwy¿szone wartoci cinienia têtniczego, z czego w 82,35% dotyczy³y cinienia skurczowego. W grupie osób z podwy¿szonym cinieniem nadcinienie skurczowe wykazano w 35,72%, a rozkurczowe w 16,66% przypadków, tylko u dziewcz¹t. Zdecydowana wiêkszoæ badanych z podwy¿szonymi wartociami zarówno cinienia skurczowego (75,00%), jaki rozkurczowego (83,00%) pali³a papierosy. Nadwagê lub oty³oæ stwierdzono u 12, 43% badanych osób. Podwy¿szone wartoci cinienia skurczowego i rozkurczowego by³y bardziej charakterystyczne dla osób z oty³oci¹ (odpowiednio: 50,00%, 10,00%) ni¿ z prawid³owym BMI (12,91%, 5,81%). Rodzinne obci¹¿enie mia¿d¿ycowymi czynnikami ryzyka, ze strony ojca, stwierdzono u 33,67% m³odzie¿y, natomiast ze strony matki u 23,31%. Wród rodziców badanych osób najczêciej wystêpowa³o nadcinienia têtniczego (u ojców 18,65%, u matek 10,36%) oraz nadwaga lub oty³oæ (odpowiednio: 15,03%, 13,99%), a u ojców w znacznym stopniu (14,51%) tak¿e hiperlipidemia. Przypadki cukrzycy odnotowano jedynie u matek (2,07%), u których z kolei, w przeciwieñstwie do ojców (2,07%), nie stwierdzono zawa³u miênia sercowego. Wród badanych w 43,52% przypadków wykazano obecnoæ jednego z czynników ryzyka mia¿d¿ycy, natomiast u ponad po³owy (56,48%), odnotowano wspó³istnienie 2 i wiêcej czynników, w tym kolejno: 30,57% - 2 , 19,18% - 3, 5,70% - 4 i 1,03%- 5 czynników ryzyka. U wszystkich badanych osób stwierdzono co najmniej jeden z czynników ryzyka mia¿d¿ycy, a ponad po³owy wspó³istnia³o dwa i wiêcej czynników. Obci¹¿enie rodzinne (33,67% - ze strony ojca i 23,31% ze strony matki) oraz palenie tytoniu (23,31%) by³o najczêstszymi czynnikami ryzyka mia¿d¿ycy wystêpuj¹cymi wród m³odzie¿y, a podwy¿szone wartoci cinienia oraz wskanika BMI stwierdzono u istotnego (odpowiednio: 17,61%, 12,43%) odsetka respondentów Wstêp Jednym z priorytetowych zadañ opieki zdrowotnej w krajach rozwiniêtych jest zmniejszenie miertelnoci z powodu ChSN i ich nastêpstw [18]. Mimo obserwowanego, w niektórych krajach wysoko uprzemys³owionych, istotnego spadku zapadalnoci na chorobê niedokrwienn¹ serca i inne schorzenia spowodowane mia¿d¿yc¹, w skali wiatowej epidemia chorób uk³adu kr¹¿enia pozostaje naczelnym problemem zdrowotnym [38]. W Polsce, podobnie, jak na wiecie, choroba wieñcowa i jej powik³ania stanowi¹ jedn¹ z najczêstszych przyczyn zachorowalnoci i miertelnoci [18], a ChSN s¹ powodem oko³o 50% wszystkich zgonów oraz najczêstsz¹ przyczyn¹ hospitalizacji i trwa³ej niezdolnoci do pracy [17]. Ocenia siê, ¿e w Polsce na chorobê wieñcow¹ choruje od 1 do 1,5 miliona ludzi, a niemal 80 tysiêcy osób, od rozpoznania choroby, przebywa zawa³ serca w ci¹gu pierwszych 12 miesiêcy. Co roku choroba wieñcowa i jej nastêpstwa s¹ przyczyn¹ 50 tysiêcy zgonów, w tym 40% zgonów mê¿czyzn w rednim wieku. U kobiet natomiast choroby uk³adu kr¹¿enia s¹ drug¹ przyczyn¹ mierci po nowotworach z³oliwych [6]. Mia¿d¿yca le¿¹ca u podstaw wiêkszo438 agree that they are victims of passive smoking. Through 17.61% of respondents (mostly boys 64.70%) we found increasing incidence of hypertension, and 82.35% were related to systolic BP. In the group of people with higher BP systolic hypertension demonstrated itself in 35.72% of positive cases, while diastolic hypertension related to 16.66% of the population and was present mainly among adolescence girls. Most of respondents with higher systolic (75.00%) and diastolic (83.00%) BP were found to be present in those with an obesity problem (50.00%, 10.00%) than in those with correct BMI (12.91%, 5.81%).Hereditary risk factors of AS, from father side, was found among 33.67% of respondents, and mother side, through 23.31% of respondents. Through respondents parents we found quite often: hypertension (fathers 18.65%, mothers 10.36%) and overweight and obesity (fathers 15.03%, mothers 13.99%) also through fathers we found hiperlipidemia (14.51%). Through mothers only, we found cases of diabetes (2.07%) but we didn't find heart stroke cases, which were found through fathers only (2.07%). Among respondents, 43.52% cases, we found one of risk factor of AS and more than half of respondents (56.48%) we found co -existence of 2 and more factors, including: 30.57% - 2, 19.18% - 3, 5.70% - 4, 1.03% - 5 risk factors. Through all respondents we found the existence of at least one of the risk factor of AS and through more than half of them, co-existence of two and more risk factors. Hereditary (33.67%- father side, 23.31% - mother side) and smoking (23.31%) were the common risk factors of AS in youth. An increase of hypertension and an increase incidence of BMI were present in (17.61%, 12.43%) respondents. ci schorzeñ uk³adu sercowo - naczyniowego jest metaboliczn¹ chorob¹ o wielu czynnikach przyczynowych i z³o¿onej patogenezie [6]. Rozwija siê w b³onie wewnêtrznej cian naczyñ têtniczych, doprowadzaj¹c do ich zwê¿enia wskutek tworzenia siê blaszek mia¿d¿ycowych, zawieraj¹cych g³ównie cholesterol i jego estry. Wstêpnym jej etapem jest uszkodzenie komórek ródb³onka, uruchomienie procesów krzepniêcia oraz rozwój zapalenia [25,18]. Pocz¹tkowe zmiany mia¿d¿ycowe w têtnicach mog¹ wystêpowaæ ju¿ we wczesnym dzieciñstwie, a ich nasilenie, podobnie, jak u doros³ych, zale¿y od klasycznych czynników ryzyka. Obok niezale¿nych czynników nara¿enia takich jak: postêpuj¹cy wiek, p³eæ mêska i obci¹¿enia genetyczne, dochodz¹ kolejne, które mo¿na modyfikowaæ i skutecznie leczyæ [36]. Jednym z nich jest palenie papierosów, które w istotny sposób zwiêksza ryzyko przedwczesnej mia¿d¿ycy, choroby wieñcowej, zawa³u i nag³ej mierci sercowej [8]. Nikotynizm stanowi obecnie najwiêkszy pojedynczy czynnik sprzyjaj¹cy rozwojowi ChSN. Ryzyko wyst¹pienia zawa³u miênia sercowego jest wiêksze u pal¹cych z niewielkimi zmianami w naczyniach wieñcowych, ni¿ u niepal¹cych z bardziej zaawansowanymi Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 zmianami mia¿d¿ycowymi, a po zaprzestaniu palenia ryzyko choroby wieñcowej zmniejsza siê o po³owê [35]. Do innych czynników, sprzyjaj¹cych powstawaniu z³ogów cholesterolowych w têtnicach wieñcowych, nale¿¹ czêsto wspó³istniej¹ce ze sob¹ oty³oæ, nadcinienie têtnicze i dyslipidemia, a tak¿e cukrzyca [13]. Skojarzone wystêpowanie wiêkszej liczby czynników ryzyka wi¹¿e siê z nasileniem chorób uk³adu kr¹¿enia [6]. Do niedawna mia¿d¿ycorodne oddzia³ywanie czynników ryzyka wi¹zano g³ównie z wiekiem dojrza³ym, chocia¿ ju¿ dawno odkryto wystêpowanie dyskretnych zmian mia¿d¿ycowych w wieku rozwojowym [37]. Obecnie istnieje coraz wiêcej dowodów wskazuj¹cych na znaczne rozpowszechnienie czynników ryzyka mia¿d¿ycy tak¿e u ludzi m³odych. St¹d wa¿ne jest objêcie dzia³aniami prewencyjnymi nie tylko populacji ludzi doros³ych, ale tak¿e dzieci i m³odzie¿. Ustalenie strategii dzia³añ prewencyjnych nale¿y rozpocz¹æ od wyselekcjonowania osób z podwy¿szonym ryzykiem zachorowania. W zwi¹zku z powy¿szym podjêlimy próbê identyfikacji wybranych czynników ryzyka ChSN, zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ wród m³odzie¿y ponadgimnazjalnej. Z. Chmiel-Po³eæ i wsp. Materia³ i metoda Badania przeprowadzono w okresie od listopada 2007 roku do marca 2008 roku, wród 193 ochotników, uczniów szkó³ ponadgimnazjalnych, w wieku od 16 do 20 roku ¿ycia. Warunkiem uczestniczenia w badaniach by³o wyra¿enie zgody przez ochotnika oraz jego rodziców lub prawnych opiekunów w formie pisemnej. W realizacji badañ wykorzystano metodê sonda¿u diagnostycznego oraz pomiary antropometryczne i pomiary cinienia têtniczego krwi. Pytania w Autorskim Kwestionariuszu Ankiety dla m³odzie¿y i ich rodziców skierowane by³y na sytuacjê socjodemograficzn¹ respondentów, ich biografiê zdrowotn¹, wybrane zachowania zdrowotne oraz genezê wystêpowania chorób w rodzinie. Badanie cinienia têtniczego krwi wykonano metod¹ os³uchow¹, za pomoc¹ aparatu rtêciowego oraz stetoskopu, z zachowaniem metodyki pomiaru. Podstaw¹ oceny wartoci cinienia by³a rednia z dwóch pomiarów wykonanych w warunkach podstawowych. Pomiaru wzrostu i masy cia³a dokonano przy u¿yciu wagi lekarskiej ze wzrostomierzem. Do interpretacji wyników pomiarów wykorzystano aktualne normy, tabele i siatki centylowe, z uwzglêdnieniem wieku oraz p³ci badanych osób. Klasyfikacjê cinienia têtniczego krwi u m³odzie¿y poni¿ej 18 roku ¿ycia wykonano wed³ug 4 Raportu Grupy Roboczej (NHBPEP) [31,39], natomiast u osób od 18 roku ¿ycia - wed³ug wytycznych Polskiego Towarzystwa Nadcinienia Têtniczego (PTNT) [32] oraz European Society of Hypertension (ESH), European Society of Cardiology (ESC) [21]. Centyl wzrostu, wagi oraz wskanika masy cia³a BMI u osób do 18 roku ¿ycia okrelono na podstawie tabel i siatek centylowych dzieci i m³odzie¿y warszawskiej [27]. U respondentów powy¿ej 18 roku ¿ycia klasyfikacje BMI przeprowadzono wed³ug wytycznych wiatowej Organizacji Zdrowia [14]. Wyniki poddano analizie statystycznej, w której wykorzystano test niezale¿noci chi-kwadrat Persona, przyjmuj¹c za poziom znamiennoci a = 0,05. Wyniki Wród badanej populacji 72,23% stanowi³y dziewczêta, a 27,46% ch³opcy. Najwiêksza grupa to m³odzie¿ 17-letnia (35,85%), oraz 18-letnia (30,30%), nastêpnie kolejno: 16-letnia (16,16%), 19-letnia (10,10%) oraz 20-letnia (7,57%). Analiza wyników wykaza³a, ¿e wiêkszoæ dziewcz¹t (73,57%) oraz ponad po³owa ch³opców (62,26%) nie pali³a papierosów, co stanowi³o 70,46% ogó³u badanych, natomiast do palenia w ogóle przyzna³o siê 29,53% badanych. Po nikotynê w przesz³oci siêgnê³o 7,55% ch³opców i 5,71% dziewcz¹t, natomiast w okresie przeprowadzania badañ pali³o 23,31% respondentów, w tym 12,96% regularnie, a 10,36% okazjonalnie. Wród dziewcz¹t pali³o 20,71%, w tym 12,14% stanowi³y osoby pal¹ce regularnie, a 8,57% pal¹ce w sposób okazjonalny. Ch³opców natomiast pali³o 30,18%, z czego jedna po³owa w sposób regularny, a druga w sposób okazjonalny. P³eæ nie ró¿nicowa³a (p>0,05) badanych osób w zakresie palenia papierosów (rycina 1). W grupie osób pal¹cych w przesz³oci 50,00% wypala³o tygodniowo od 1 do 5 sztuk papierosów, drug¹ w kolejnoci grupê (25%) stanowi³y równorzêdnie osoby, które pali³y od 10 do 35 sztuk oraz 70 i wiêcej papierosów w ci¹gu tygodnia. Wród dziewcz¹t, maj¹cych czynny kontakt z nikotyn¹ w przesz³oci, ponad po³owa (62,50%) wypala³a od 1 do 5 sztuk papierosów tygodniowo, a pozosta³e 37,50% pali³o zdecydowanie wiêcej, bo 70 sztuk powy¿ej. Natomiast ch³opcy z tej grupy w wiêkszoci (75,00%) wypalali od 10 do 35 sztuk, a poPrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 14 0 70 ,46% 12 0 10 0 80 12 ,95% 12,14% 10 ,36% 6,12 % 5,71% 7,5 5% 15 ,09% 60 40 20 0 73 ,57% 62 ,26% 8,57 % 15 ,0 9% ta k, w p r z e sz ³ o c i t ak, r e g ul ar n i e ta k, o ka z jo n a ln ie nie 12 25 20 1 36 dz ie w cz êt a 8 17 12 1 03 ch ³o p cy 4 8 8 33 og ó³e m p* > 0,05; *p - dla testu Persona - ró¿nica (ZS - znamiennoæ statystyczna) w sposobie palenia papierosów w zakresie p³ci Rycina 1 Deklaracja palenia papierosów z uwzglêdnieniem systematycznoci oraz p³ci badanej m³odzie¿y. Declaration of smoking in compliance with regularity and sex of respondents. 26 ,67 % 15 2 2,22% 12 5 8,33% 15,56 % 9 3 0 11 ,1 1% 6,67% 25 ,0 0% 1 6,6 7% 6 0% 1 - 6m 1 7,77% 0% 0% 0 ,5 - 1 r o k u 1 - 1,5 r o k u 2 - 2 ,5 r o k u 3 - 4 lata 5 -7 lat w p r z e s z ³o ci 0 7 2 3 0 0 w tr ak cie r e aliz acji b ad añ 12 7 3 5 10 8 Rycina 2 Okres palenia papierosów wród pal¹cej m³odzie¿y. The period of smoking within smoking respondents. 14 26,6 7% 12 26,6 7% 10 8 13,3 3% 6 4 1 1,12% 8,8 9% 4 ,4 4% 4 ,44% 1 1 la t 1 2 la t 1 3 lat 1 4 lat 15 la t 1 6 la t 2 2 6 4 12 12 2,2 2% 2,22 % 1 7 la t 1 8 lat 19 lat 5 1 1 2 0 w ar to æ Rycina 3 Wiek inicjacji palenia papierosów przez m³odzie¿. Age of smoking initiation among youth. 80 70 60 70 76 36, 27 % 39 ,3 7% 50 40 30 20 10 47 2 4,36 % 0 ta k , cz ê s to ta k , cz as am i r acze j n ie Rycina 4 Palenie bierne wród respondentów. Passive smoking among respondents. 439 zostali (25%) od 1 do 5 papierosów tygodniowo. Wród osób, deklaruj¹cych palenie w okresie przeprowadzanych badañ, najwiêksz¹ grupê (35,55%) stanowili ankietowani, którzy wypalali tygodniowo od 10 do 35 sztuk papierosów, czyli oko³o 1-5 sztuk dziennie. Taka iloæ wypalanych papierosów by³a charakterystyczna dla 41,38% dziewcz¹t i 26,67% ch³opców. Drug¹ w kolejnoci (22,22%) grupê stanowi³y osoby pal¹ce tygodniowo 1-5 sztuk papierosów, z tak¹ czêstotliwoci¹ po nikotynê siêga³o 27,59%, ankietowanych dziewcz¹t i 13,33% ch³opców, kolejne grupy przedstawia³y siê nastêpuj¹co: 17,77% wypala³o 70 sztuk i wiêcej (odpowiednio: 13,75% i 26,67%), 15,55% 5-10 sztuk (10,34% i 26,67%), a 8,88% od 35 do 70 papierosów (6,90% i 13,33%). Zaobserwowano istotn¹ (p<0,05) ró¿nicê statystyczn¹ pomiêdzy p³ci¹ a iloci¹ wypalanych tygodniowo papierosów przez osoby pal¹ce w przesz³oci, natomiast nie stwierdzono podobnej zale¿noci (p>0,05) u osób maj¹cych czynny kontakt z nikotyn¹ w okresie realizacji badañ (tabela I). Wród osób deklaruj¹cych palenie papierosów, w trakcie realizacji badañ, a¿ po³owa z tej grupy (51,10%) zwi¹zana by³a z na³ogiem d³u¿ej ni¿ 2 lata, w tym 22,22% przez okres 3-4 lat, 17,77% - 5-7 lat, a 11,11% przez 2-3 lata. Pozosta³a grupa (48,90%) pali³a papierosy krócej, w tym 42,23% do roku czasu, a 6,67% powy¿ej tego okresu. Wród osób, które pali³y w przesz³oci ponad po³owa (58,33%) nie pali³a d³u¿ej ni¿ rok czasu, a u pozosta³ych 41,67% kontakt z na³ogiem nie przekroczy³ 2,5 roku (rycina 2). Ponad po³owa ankietowanych (53,34%) pierwsze próby palenia papierosów podjê³a w czasie nauki w gimnazjum, maj¹c 15 (26,67%) i 16 (26,67%) lat. Drug¹ grupê stanowi³y osoby, które rozpoczê³y palenie w 13 roku ¿ycia (13,33%), nastêpnie w wieku 17 - (11,12%) i 14 - (8,89%) lat. Dla 4 osób (8,88%) wiekiem inicjacji palenia papierosów by³ 11 lub 12 rok ¿ycia, natomiast najmniejszy odsetek (4,44%) badanej m³odzie¿y stanowili respondenci, którzy rozpoczêli palenie papierosów w wieku 18 i 19 lat (rycina 3). Z badañ wynika, ¿e zdecydowana wiêkszoæ ankietowanych (75,74%) by³a nara¿ona na palenie bierne, w tym 36,27% czêsto, natomiast 39,37% badanych czasami. Pozostali respondenci (24,36%) uznali, ¿e raczej nie s¹ biernymi palaczami, poniewa¿ na ogó³ nie przebywaj¹ w towarzystwie osób pal¹cych papierosy (rycina 4). Analiza wyników wykaza³a, ¿e u 17, 61% badanej m³odzie¿y wystêpuj¹ podwy¿szone wartoci cinienia têtniczego (CT) krwi, pozosta³a grupa (82,38%) charakteryzuje siê prawid³owym cinieniem têtniczym (rycina 5). W zakresie cinienia skurczowego (CS) ogó³em podwy¿szone wartoci tego parametru wystêpowa³y w 28 przypadkach, z czego niemal dwie trzecie (64,28%) to stan przednadcinieniowy, pozosta³e 35,72% to nadcinienie ³agodne (28,57%) i umiarkowane (7,14%). Stan przednadcinieniowy w zdecydowanej wiêkszoci (83,33%), wystêpowa³ u ch³opców natomiast zarówno nadcinienie ³agodne, jak i umiarkowane stwierdzono u równej czêci u obu p³ci. W 440 8 2,3 8% 2 00 1 60 17 ,6 1% 1 20 80 40 0 Pr a w id ³o w e C T Po d w y ¿ s z o n e w ar t o ci C T 1 59 34 w ar t o æ Rycina 5 Czêstoæ wystêpowania podwy¿szonych wartoci cinienia têtniczego. The frequency of increased hypertension. 16 0 7 9,27% 14 0 12 0 10 0 80 60 8 ,2 9 % 40 20 0 5 ,18 % 7 ,25 % n ie d ow aga p r aw id ³ow a n ad w aga o ty³o æ 16 1 53 14 10 w ar to æ Rycina 6 Wskanik wzglêdnej masy cia³a (BMI) wród m³odzie¿y. Ratio of relative BMI through youth. 43 ,02 % 100 33 ,67 % 80 23 ,3 1% 60 40 20 0 z e s t r o n y o jc a z e s t r o n y m at k i b rak 65 45 83 w ar t o æ Rycina 7 Obci¹¿enie genetycznymi czynnikami ryzyka badanej m³odzie¿y. Genetic depended risk factors of respondents 40 1 8,6 5 % 35 1 3,9 9 % 30 25 1 4,5 1 % 1 5,03 % 1 0,3 6 % 20 3,63 % 15 10 2 ,0 7% 1 ,04 % 2 ,07 % 0 ,0 0% 5 0 1 ,55 % 0 ,52 % 0 ,00 % 0 ,00 % Z S p r z e d 35 Z S m i êd z y r¿ 3 5 a 5 9 r¿ 4 0 0 0 1 3 NT N lu b O Ch W H C u m a tk i 20 27 2 7 u o j ca 36 29 4 28 NT - nadcinienie têtnicze; N lub O - nadwaga lub oty³oæ; ChW - choroba wieñcowa; H - hiperlipidemia; C- cukrzyca; ZS - zawa³ serca Rycina 8 Czynniki ryzyka chorób uk³adu sercowo - naczyniowego (ChSN) u rodziców badanej m³odzie¿y. Risk factors of cardiovascular diseases through respondents parents. Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 Z. Chmiel-Po³eæ i wsp. zakresie cinienia rozkurczowego, wród podwy¿szonych wartoci tego parametru, równie¿ dominowa³ stan przednadcisnieniowy (83,33%), czêciej wystêpuj¹cy wród dziewcz¹t (60,00%), ani¿eli ch³opców (40,00%), natomiast w pozosta³ych 16,66% stwierdzono nadcinienie ³agodne. Wród ch³opców stan przednadcinieniowy charakteryzowa³ 28,30% badanych, w zakresie cinienia skurczowego i 7,55% w zakresie cinienia rozkurczowego, natomiast nadcinienie ³agodne i umiarkowane, w tej grupie, dotyczy³o tylko cinienia skurczowego, odpowiednio: 7,55% i 1,89%. Wród dziewcz¹t stan przednadcisnieniowy wystêpowa³ u 2,14% respondentek w zakresie cinienia skurczowego i 4,29% w zakresie cinienia rozkurczowego, a nadcinienie ³agodne odpowiednio: 2,86%, 1,43%. Natomiast nadcinienie umiarkowane stwierdzono wród 1,43% dziewcz¹t i dotyczy³o ono tylko cinienia rozkurczowego. P³eæ, w sposób istotny statystycznie (p<0,001), ró¿nicowa³a badane osoby w zakresie wartoci cinienia skurczowego, natomiast nie stwierdzono istotnej zale¿noci statystycznej (p>0,05) pomiêdzy p³ci¹ a wartociami cinienia rozkurczowego (tabela II). Wród osób z prawid³owym cinieniem zarówno skurczowym, jak i rozkurczowym wiêkszoæ (odpowiednio: 78,18% i 74,03%) nigdy nie pali³a tytoniu. Natomiast zdecydowana grupa badanych z podwy¿szonymi wartociami, cinienia skurczowego (75,00%) i rozkurczowego (83,00%) pali³a papierosy. Obie osoby ze skurczowym nadcinieniem umiarkowanym by³y dotkniête na³ogiem nikotynizmu, a z nadcinieniem ³agodnym i stanem przednadcinieniowym na³óg ten dotyczy³ odpowiednio: 75,00% i 72,22% tej grupy respondentów. U badanych charakteryzuj¹cych siê stanem przednadcinieniowym oraz nadcinieniem ³agodnym w zakresie cinienia rozkurczowego palenie papierosów stwierdzono odpowiednio w 80,00% i 100,00% przypadków. Zaobserwowano istotne ró¿nice w zakresie wartoci cinienia skurczowego (p<0,05) 100% 200 150 100 43,52% 30,57% 19,18% 50 0 1,03% 5,70% 1 i w iê cej c z yn n i ków 1 c z yn n i k 2 cz yn n ik i 3 cz y n n ik i 4 c z y n n i ki 5 c z yn n i ków 83 59 37 11 2 1 93 w a r to æ Rycina 9 Wystêpowanie mia¿d¿ycowych czynników ryzyka chorób uk³adu sercowo-naczyniowego wród m³odzie¿y. Existence of arterial sclerosis risk factors of cardiovascular diseases through youth. Tabela I Iloæ wypalanych tygodniowo papierosów z uwzglêdnieniem p³ci pal¹cej m³odzie¿y. The quantity of cigarettes smoked weekly in compliance with respondents' sex. Iloæ w y palany ch papierosów przez osoby pal¹ce w przesz³oci Iloæ w y palany ch papierosów ty godniow o P³eæ Ch³opcy p - dla testu Persona* Dziew czêta N % N % Razem N % 1 - 5 sztuk 1 25,00 5 62,50 6 50,00 5 - 10 sztuk 0 0,00 0 0,00 0 0,00 10 - 35 sztuk 3 75,00 0 0,00 3 25,00 35 -70 sztuk 0 0,00 0 0,00 0 0,00 70 sztuk i w iêcej 0 0,00 3 37,50 3 25,00 p<0,05 Iloæ w y palany ch papierosów przez osoby deklaruj¹ce palenie w czasie realizacji badañ 1 - 5 sztuk 2 13,33 8 27,59 10 22,22 5 - 10 sztuk 4 26,67 3 10,34 7 15,55 10 - 35 sztuk 4 26,67 12 41,38 16 35,55 35 -70 sztuk 2 13,33 2 6,90 4 8,88 70 sztuk i w iêcej 4 26,67 4 13,79 8 17,77 p>0,05 * ró¿nica (ZS) w sposobie palenia papierosów w zakresie p³ci Tabela II Klasyfikacja cinienia têtniczego skurczowego i rozkurczowego z uwzglêdnieniem podzia³u na p³eæ. Classification of systolic and diastolic BP in compliance with sex. Klasy fikacja w artoci cinienia têtniczego Cinienie skurczow e Ogó³em N % Cinienie Praw id³ow e 165 85,49 Stan przednadcinieniow y 18 9,33 Nadcinienie ³agodne 8 4,15 Nadcinienie um iarkow ane 2 1,04 Klasy fikacja w artoci cinienia têtniczego p- dla testu Persona * p < 0,001 Cinienie rozkurczow e Ch³opcy Dziew czêta Ogó³em N % N % N % 33 62,26 132 9428 181 93,78 15 28,30 3 2,14 10 5,18 4 7,55 4 2,86 2 1,04 1 1,89 1 0,71 0 0,00 Cinienie skurczow e Ogó³em N % Cinienie Praw id³ow e 165 85,49 Stan przednadcinieniow y 18 9,33 Nadcinienie ³agodne 8 4,15 Nadcinienie um iarkow ane 2 1,04 p- dla testu Persona * p < 0,001 p > 0,05 Ch³opcy Dziew czêta N % N % 49 92,45 132 94,28 4 7,55 6 4,29 0 0,00 2 1,43 0 0,00 0 0,00 Cinienie rozkurczow e Ch³opcy N p- dla testu Persona * Dziew czêta Ogó³em % N % N % 33 62,26 132 9428 181 93,78 15 28,30 3 2,14 10 5,18 4 7,55 4 2,86 2 1,04 1 1,89 1 0,71 0 0,00 p- dla testu Persona * p > 0,05 Ch³opcy Dziew czêta N % N % 49 92,45 132 94,28 4 7,55 6 4,29 0 0,00 2 1,43 0 0,00 0 0,00 * ró¿nica (ZS) w wartociach cinienia têtniczego w zakresie p³ci Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 441 i rozkurczowego (p<0,05) pomiêdzy osobami pal¹cymi papierosy i tymi, u których na³óg ten nie wystêpowa³ (tabela III). Nieprawid³owoci dotycz¹ce masy cia³a wystêpowa³y u 20,73% badanej m³odzie¿y. Wród respondentów 8,29% mia³o niedowagê, natomiast 12,43% charakteryzowa³o siê nadmiern¹ mas¹ cia³a, w zakresie której 7,25% mia³o nadwagê a 5,18% oty³oæ (rycina 6). U wiêkszoci ch³opców (75,47%), jak i dziewcz¹t (80,71%) stwierdzono prawid³owy wskanik wzglêdnej masy cia³a (BMI). Oty³oæ i nadwaga czêciej dotyczy³a ch³opców ni¿ dziewcz¹t (odpowiednio: 9,43% ch³opców, 3,57% dziewcz¹t), (7,55% ch³opców i 7,14% dziewcz¹t), natomiast niedowagê stwierdzono w nieco wiêkszym odsetku wród dziewcz¹t (8,57%), ani¿eli ch³opców (7,55%). P³eæ nie ró¿nicowa³a badanych osób w zakresie BMI (tabela IV). U osób z prawid³ow¹ mas¹ cia³a podwy¿szone wartoci cinienia skurczowego stwierdzono w 12,91%, w tym w 9,03% by³ to stan przednadcisnieniowy, w 3,23% - nadcinienie ³agodne, a w 0,65% nadcinienie umiarkowane, natomiast w grupie osób z nadwag¹ podwy¿szone wartoci cinienia zaobserwowano ju¿ w 21,42% przypadków, odpowiednio:7,14%, 7,14% 7,14%. Wród respondentów z oty³oci¹ a¿ po³owa badanych (50%) mia³a podwy¿szone wartoci cinienia, w tym 30,00% stan przednadcisnieniowy, a 20,00% nadcinienie ³agodne. Wskanik BMI ró¿nicowa³ badanych w zakresie wartoci cinienia skurczowego w sposób istotny statystycznie (p<0,05), im wy¿szy wskanik masy cia³a, tym wiêksza czêstoæ wystêpowania podwy¿szonych wartoci cinienia skurczowego. Podobn¹ zale¿noæ (p<0,05) zaobserwowano pomiêdzy BMI a cinieniem rozkurczowym. W tym przypadku stan przednadcinieniowy wystêpowa³ czêciej u osób z nadwag¹ (7,14%), ani¿eli z prawid³ow¹ mas¹ cia³a (5,81%), natomiast nadcinienie ³agodne mia³o 10,00% osób oty³ych oraz 6,25% respondentów z niedowag¹ (tabela V). U ponad po³owy (56,98%) badanej m³odzie¿y stwierdzono rodzinne obci¹¿enie czynnikami ryzyka chorób uk³adu sercowo - naczyniowego, w tym w 33,67% ze strony ojca, a 23,31% ze strony matki, natomiast w 43,02% przypadków nie odnotowano dodatniego wywiadu rodzinnego w tym zakresie (rycina 7). Najczêciej wystêpuj¹cym czynnikiem ryzyka ChSN, zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹, wród ojców badanej m³odzie¿y, by³o nadcinienie têtnicze (18,65%), nastêpnie kolejno: nadwaga lub oty³oæ-15,03%, hiperlipidemia-14,51%, choroba wieñcowa 2,07% oraz zawa³ miênia sercowego miêdzy 35 a 59 rokiem ¿ycia -1,55% i przed 35 r¿. (0,52%). Natomiast wród matek najczêciej (13,99%) wystêpowa³a nadwaga lub oty³oæ, w dalszej kolejnoci nadcinienie têtnicze (10,36%), hiperlipidemia (3,63%), cukrzyca (2,07%) oraz choroba wieñcowa (1,04%) (rycina 8). Analiza badañ wykaza³a, ¿e prawie po³owê badanych (43,52%) charakteryzuje jeden z mia¿d¿ycowych czynników ryzyka, w 30,57% przypadków odnotowano dwa, a w 19,18% trzy ró¿ne czynniki. Wspó³istnie442 Tabela III Skurczowe i rozkurczowe cinienie krwi a palenie papierosów. Systolic and diastolic BP and smoking. Klasy fikacja skurczow ego cinienia têtniczego Palenie papierosów Stan przednadci nieniow y Cinienie praw id³ow e Nie, nigdy Palenie papierosów Nie, nigdy % N % N % N % 129 78,18 5 27,78 2 25,00 0 0,00 36 21,81 13 72,22 6 75,00 2 100,00 N % N % N % N % 134 74,03 2 20,00 0 0,00 0 0,00 2 100,00 0 0,00 p<0,05 Klasy fikacja rozkurczow ego cinienia têtniczego p - dla testu Persona Tak Nadcinienie um iarkow ane N p - dla testu Persona Tak Nadcinienie ³agodne p<0,05 47 25,96 8 80,00 * ró¿nica (ZS) w wartociach cinienia têtniczego pomiêdzy osobami pal¹cymi papierosy, a tymi, u których na³óg ten nie wystêpowa³ Tabela IV Wskanik wzglêdnej masy cia³a wród m³odzie¿y z uwzglêdnieniem podzia³u na p³eæ. Ratio of relative BMI in compliance with sex. BM I p- dla testu Persona * Ogó³em N % Niedow aga 16 8,29 Praw id³ow a m asa cia³a 153 79,27 Nadw aga 14 7,25 Oty ³oæ 10 5,18 p>0,05 Ch³opcy Dziew czêta N % N % 4 7,55 12 8,57 40 75,47 113 80,71 4 7,55 10 7,14 5 9,43 5 3,57 * ró¿nica (ZS) w wartociach BMI w zakresie p³ci Tabela V Skurczowe i rozkurczowe cinienie têtnicze krwi a wskanik masy cia³a respondentów. Systolic and diastolic BP and ratio of body mass of respondents. BM I Klasy fikacja cinienia têtniczego krw i p - dla testu Persona Niedow aga Praw id³ow a m asa cia³a Nadw aga N % N % N % N % 16 100,00 135 87,10 11 78,57 5 50,00 0 0,00 14 9,03 1 7,14 3 30,00 Oty ³oæ Cinienie skurczow e Praw id³ow e Stan przednadcinieniow y £agodne nadcinienie p<0,05 Um iarkow ane nadcinienie 0 0,00 5 3,23 1 7,14 2 20,00 0 0,00 1 0,65 1 7,14 0 0,00 15 93,75 146 94,19 13 92,86 9 90,00 0 0,00 9 5,81 1 7,14 0 0,00 1 6,25 0 0,00 0 0,00 1 10,00 Cinienie rozkurczow e Praw id³ow e Stan przednadcisnieniow y £agodne nadcinienie p<0,05 * ró¿nica (ZS) w wartociach cinienia têtniczego w zakresie wskanika BMI nie wiêkszej iloci czynników stwierdzono w 6,73% przypadków, w tym 5,70% dotyczy³o osób z czterema, a 1,03% z piêcioma czynnikami mia¿d¿ycowego ryzyka (rycina 9). Dyskusja i omówienie Niekorzystne zmiany stylu ¿ycia oraz starzenie siê spo³eczeñstw spowodowa³y zwiêkszone nara¿enia na choroby cywilizacyjne, wynikaj¹ce z uszkodzenia uk³adu sercowo-naczyniowego (ChSN), w mechanizmie zmian mia¿d¿ycowych [6]. SchorzePrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 nia te s¹ wci¹¿ wa¿n¹ przyczyn¹ zgonów i niepe³nosprawnoci w krajach rozwiniêtych, w tym tak¿e w Polsce [13,30]. Mia¿d¿yca le¿¹ca u podstaw wiêkszoci ChSN jest przewlek³ym procesem zaczynaj¹cym siê ju¿ w dzieciñstwie, uwarunkowanym wp³ywem czynników genetycznych i rodowiskowych [18]. Ma stopniowy przebieg, postêpuj¹cy z wiekiem, a jej nasilenie zale¿y od czynników ryzyka, do których nale¿¹ nadwaga i oty³oæ, zaburzenia gospodarki lipidowej i wêglowodanowej, nadcinienie têtZ. Chmiel-Po³eæ i wsp. nicze oraz palenie tytoniu [36]. Znaczenie wy¿ej wymienionych czynników w patogenezie mia¿d¿ycy u m³odych doros³ych potwierdzi³y wyniki wieloorodkowych badañ autopsyjnych PDAY (Pathological Determinant soft Atherosclerosis in Youth) [22]. Pierwsze prace powiêcone wystêpowaniu czynników ryzyka mia¿d¿ycy w wieku rozwojowym (dzieci i m³odzi doroli) równie¿ by³y badaniami sekcyjnymi, które wykaza³y, ¿e czêstoæ wystêpowania nacieczeñ t³uszczowych i w³óknistych blaszek mia¿d¿ycowych wzrasta wraz z wiekiem [4,10]. Jednym z najwa¿niejszych czynników ryzyka mia¿d¿ycy i choroby niedokrwiennej serca jest palenie tytoniu, które zwiêksza ryzyko wyst¹pienia choroby wieñcowej w ka¿dym przedziale wieku, a szczególnie u osób m³odych. Palenie papierosów jest zwi¹zane z dwukrotnym wzrostem ryzyka nag³ej mierci sercowej u mê¿czyzn i piêciokrotnym wzrostem tego ryzyka u kobiet [35]. Zidentyfikowano wiele sk³adników dymu tytoniowego negatywnie oddzia³ywuj¹cych na uk³ad kr¹¿enia. Jednym z nich jest pogorszenie profilu lipidowego oraz funkcjonowania ródb³onka naczyñ, co doprowadza do przyspieszenia nasilenia rozwoju zmian mia¿d¿ycowych [15]. Nikotyna wykazuje tak¿e w³aciwoci sympatykomimetyczne, potencjalnie zwiêkszaj¹c w ten sposób ryzyko chorób sercowo-naczyniowych [7]. Zmiany te pojawiaj¹ siê w ci¹gu 1-2 minut po wypaleniu papierosa powoduj¹c zwiêkszenie zapotrzebowania miênia sercowego na tlen. Niedokrwienie miênia sercowego u palaczy wystêpuje piêciokrotnie czêciej podczas palenia ni¿ w czasie przerw miêdzy kolejnymi papierosami [35]. Zagro¿enie wyst¹pienia incydentu wieñcowego u palaczy jest co najmniej dwukrotnie wiêksze ni¿ u osób niepal¹cych. Zawa³ serca wystêpuje o 10 lat wczeniej u pal¹cych papierosy, chorzy za po przebytym zawale, którzy przerwali palenie maj¹ o 50% mniejsze ryzyko wyst¹pienia ponownego zawa³u ni¿ osoby nadal pal¹ce [38]. Czêstoæ palenia papierosów wród populacji polskiej wynosi oko³o 33%, na³óg ten dotyczy oko³o 25% kobiet i 41% mê¿czyzn [35]. Uzale¿nienie od tytoniu stanowi tak¿e coraz wiêkszy problem wród dzieci i m³odzie¿y, w krajach europejskich w populacji 15 18 latków wystêpuje w 30-40% przypadków [3]. Szacuje siê, ¿e w wieku 12 lat papierosy pali³o a¿ 24,4% dzieci, a w grupie 10 i 8 latków odpowiednio: 16,7% i 10,2% [9]. Wed³ug ankietowego badania przeprowadzonego w Warszawie u uczniów gimnazjów w wieku 15-16 lat, codzienne papierosy pali 10,5% ch³opców i 12,3% dziewcz¹t [34]. W badania w³asnych ogó³em do palenia papierosów przyzna³o siê 29,53% m³odzie¿y, z czego 78,94% pali³o nadal, to jest w czasie realizacji badañ. Wród dziewcz¹t 12,14% pali³o w sposób regularny, a 8,57% w sposób okazjonalny, co ogó³em stanowi³o 20,71% tej grupy, natomiast ch³opców pali³o 30,18%, a rozk³ad procentowy w sposobie palenia by³ równy (50,00%). Wyniki Slone i Vriz wskazuj¹, ¿e m³ode pal¹ce kobiety maj¹ szczególnie wysokie ryzyko zawa³u miênia sercowego w porównaniu do ich niepal¹cych rówieniczek. Wp³yw presyjny palenia papierosów jest wiêkszy u osób m³oPrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 dych, u których czêstsze ryzyko incydentów sercowo-naczyniowych mo¿e byæ zwi¹zane z efektem hemodynamicznym palenia papierosów [35]. Doniesienia naukowe dowodz¹, ¿e wiele dzieci, które rozpoczê³y palenie w wieku kilkunastu lat, czêsto w wieku doros³ym jest uzale¿nionych od tytoniu z wszystkimi konsekwencjami tego na³ogu [9]. Zapadalnoæ na chorobê wieñcow¹ jak równie¿ ryzyko nag³ej mierci jest od 2 do 4 razy wy¿sze w grupie palaczy w porównaniu z niepal¹cymi. Stopieñ zagro¿enia jest proporcjonalny do iloci wypalanych papierosów, co jest szczególnie widoczne wród roczników m³odszych np. miêdzy 30-49 rokiem ¿ycia ryzyko zawa³u serca jest u palaczy a¿ 5 razy wiêksze, na³óg ten jest przyczyn¹ 4 z 5 zawa³ów serca [8]. W przeprowadzonych ostatnio badaniach w naszym kraju stwierdzono, ¿e oko³o 30% dzieci w wieku 13-15 lat, zarówno ch³opców, jak i dziewcz¹t, pali co najmniej 1 papierosa na miesi¹c [9]. Badania w³asne wykaza³y, ¿e 26,67% ch³opców i 13,79% dziewcz¹t wypala tygodniowo 70 i wiêcej sztuk papierosów, a odpowiednio: 13,33% i 6,90% - 35-70 sztuk, co daje oko³o 5-10 papierosów dziennie. Najwiêksza grupa pal¹cej m³odzie¿y (35,55%) w ci¹gu dnia wypala oko³o 1 do 5 papierosów, wród ch³opców iloæ ta jest charakterystyczna dla 26,67%, a wród dziewcz¹t dla 41,38%. Liczne wieloorodkowe badania jednoznacznie wykaza³y, ¿e u osób, które zaprzesta³y palenia papierosów, spada ca³kowita miertelnoæ oraz miertelnoæ z powodu choroby wieñcowej, a wiêksze korzyci z rzucenia tego¿ na³ogu maj¹ osoby m³ode z mniej zaawansowanymi zmianami mia¿d¿ycowymi w naczyniach [8]. Oprócz iloci wypalanych papierosów wa¿ny jest tak¿e czas ekspozycji na czynnik szkodliwy. Nawet krótkotrwa³a ekspozycja na dym upoledza tolerancjê wysi³ku ludzi zdrowych, jak i chorych, po przebytym zawale serca [8]. Wród osób deklaruj¹cych palenie papierosów, w trakcie realizacji badañ, a¿ po³owa z tej grupy (51,10%) zwi¹zana by³a z na³ogiem d³u¿ej ni¿ 2 lata, w tym 22,22% przez okres 3-4 lat, 17,77% - 5-7 lat, a 11,11% przez 2-3 lata. Pozosta³a grupa (48,90%) pali³a papierosy nieco krócej, w tym 42,23% do roku czasu, a 6,67% powy¿ej tego okresu. Powszechnie wiadomo, ¿e dzia³anie dymu tytoniowego mo¿e powodowaæ nieodwracalne zmiany w dojrzewaj¹cym organizmie, tym bardziej niepokoj¹cy jest fakt, ¿e pierwsze próby podejmowania palenia papierosów siêgaj¹ okresu dzieciñstwa i wczesnej m³odoci. Ponad po³owa ankietowanych (53,34%) wypali³a pierwszego papierosa w wieku 15 (26,67%) i 16 (26,67%) lat, kolejn¹ grupê stanowi³y osoby, rozpoczynaj¹ce palenie w 13 roku ¿ycia (13,33%), nastêpnie w wieku 17 - (11,12%) i 14 - (8,89%) lat, a dla 8,88% ankietowanych wiekiem inicjacji palenia papierosów by³ 11 lub 12 rok ¿ycia. American Heart Association uzna³o, ¿e tzw. bierne palenie tak¿e stanowi istotny czynnik ryzyka ChSN u osób doros³ych i u dzieci. Oszacowano, ¿e co roku ponad sto piêædziesi¹t tysiêcy biernych palaczy zapada na choroby serca. Badania kliniczne wykaza³y, ¿e bierne wdychanie dymu powoduje wzrost czêstoci pracy serca i warto- ci cinienia têtniczego, a tak¿e wzrost rzutu serca, co jest konsekwencj¹ stymulacji uk³adu adrenergicznego przez nikotynê [8]. Bierni palacze maj¹ podobne zmiany zarówno w krzepliwoci krwi, jak i w zakresie lipidów w surowicy co osoby aktywnie pal¹ce. Wieloletnie wdychanie dymu powoduje zaburzenia w dostarczaniu tlenu do miokardium na skutek wczeniejszego rozwoju mia¿d¿ycy, kurczu naczyñ i powstawania karboksyhemoglobiny. Zmiany te usposabiaj¹ do zawa³u serca w m³odym wieku, którego rozleg³oæ jest proporcjonalna do czasu ekspozycji na dym tytoniowy. Udowodniono, ¿e zarówno krótkotrwa³a, jak i przewlek³a ekspozycja na dym tytoniowy, wywiera niekorzystny wp³yw na uk³ad kr¹¿enia i zwiêksza ryzyko choroby wieñcowej [8]. W badaniach w³asnych stwierdzono, ¿e zdecydowana wiêkszoæ ankietowanych (75,74%), z ró¿n¹ czêstotliwoci¹ (36,27% - czêsto, 39,37% - czasami) by³a nara¿ona na palenie bierne. Drugim wa¿nym czynnikiem ryzyka mia¿d¿ycy jest nadcinienie têtnicze (NT), które miêdzy innymi doprowadza do uszkodzenia ródb³onka naczyniowego [6]. Jest uznanym niezale¿nym czynnikiem, sprzyjaj¹cym rozwojowi wielu chorób uk³adu kr¹¿enia, wród których na czo³o wysuwa siê choroba niedokrwienna serca, zawa³ miênia sercowego oraz udar mózgu [25]. Szacuje siê, ¿e z powodu NT umiera corocznie na wiecie oko³o 3 milionów osób, co stanowi 6% wszystkich zgonów [12]. Rozpowszechnienie NT w Polsce (badanie NATPOL PLUS) wynosi 29%, co oznacza, ¿e choruje 8,6 milionów osób. Kolejne 8,9 miliona osób jest zagro¿onych wyst¹pieniem choroby nadcinieniowej, poniewa¿ wystêpuje u nich cinienie wysokie prawid³owe [35]. NT nale¿y do najistotniejszych problemów zdrowotno-spo³ecznych w Polsce, a wyniki badañ epidemiologicznych wskazuj¹, ¿e u oko³o po³owy osób pozostaje nierozpoznane, a tylko co 3-4 osoba jest leczona skutecznie [12]. W badaniach Tendery stwierdzono nadcinienie u 45,3% badanych, a tylko19,6% by³o efektywnie leczonych. Wed³ug badania POL-MONICA na NT choruje 46% mê¿czyzn i 36% kobiet, a leczonych efektywnie jest 4% mê¿czyzn i 9% kobiet. Badanie to wykaza³o równie¿, ¿e nadcinienie têtnicze obok hipercholesterolemii by³o jednym z dominuj¹cych czynników, maj¹cych mia¿d¿ycorodne oddzia³ywanie. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e s¹ to czynniki, których modyfikacja mo¿e dawaæ wyj¹tkowo korzystne wyniki. Obni¿aj¹c stê¿enie cholesterolu i cinienie têtnicze mo¿na uzyskaæ znaczny spadek liczby incydentów wieñcowych [38]. Badanie populacji Goeteborga wykaza³o na przyk³ad, ¿e obni¿aj¹c stê¿enie cholesterolu i wartoæ cinienia têtniczego, mo¿na uzyskaæ spadek liczby incydentów wieñcowych o 37% [40]. Ryzyko zachorowania na chorobê niedokrwienn¹ serca u osób z nadcinieniem têtniczym jest 2,5-krotnie wiêksze ni¿ u osób z cinieniem prawid³owym. Schorzenie to powoduje tak¿e przerost lewej komory, który jest niezale¿nym czynnikiem predysponuj¹cym do zawa³u serca i zgonu [38]. Samoistne nadcinienie têtnicze równie¿ w populacji wie- 443 ku rozwojowego nie jest chorob¹ rzadk¹, a jego rozpoznawalnoæ wzrasta wraz z wiekiem Wystêpowanie NT w wieku rozwojowym wed³ug ró¿nych autorów waha siê od 1 - 11%. Wyszyñska szacuje czêstoæ NT u dzieci i m³odzie¿y na 1-2%, czyli 10-krotnie rzadziej ni¿ u doros³ych [42]. Ponad to wykaza³a, ¿e wród osób z podwy¿szonymi wartociami cinienia têtniczego w 38% przypadków nadcinienie ma charakter graniczny, a ciê¿kie NT dotyczy oko³o 0,1% tej populacji. Z badañ wykonanych w zespole prof. Wyszyñskiej wynika równie¿, ¿e u 68% dzieci z granicznym NT pierwotnym dochodzi w czasie 4 lat do utrwalenia siê nadcinienia [19]. Wed³ug badania Krzy¿aniak i wsp., przeprowadzonego w województwach mazowieckim i wielkopolskim, nadcinienie skurczowe dotyczy³o 2,6-3,1%, a rozkurczowe 1,8-4,1% dzieci w wieku 7-18 lat [16]. W naszych badaniach 17,61% m³odzie¿y mia³o podwy¿szone wartoci cinienia têtniczego, natomiast nadcinienie skurczowe wystêpowa³o w 5,19% a rozkurczowe w 1,04% przypadków. Badania epidemiologiczne pokazuj¹, ¿e nadcinieniu zazwyczaj towarzysz¹ lub te¿ nadcinienie zazwyczaj towarzyszy innym czynnikom ryzyka rozwoju mia¿d¿ycy i chorób uk³adu kr¹¿enia [25]. Wspó³istnienie NT oraz palenia tytoniu stanowi szczególne nara¿enie na rozwój ChSN. Efekt podwy¿szonego cinienia i przyspieszonej akcji serca, po wypaleniu papierosa, trwa co najmniej 30 min i mo¿e byæ przyczyn¹ wiêkszej czêstoci wystêpowania udarów mózgu oraz choroby wieñcowej u osób pal¹cych. Wzrost cinienia têtniczego krwi w czasie palenia papierosa jest wiêkszy u osób choruj¹cych na nadcinienie w porównaniu ze zdrowymi [15]. W naszych badaniach zdecydowana wiêkszoæ m³odzie¿y, z podwy¿szonymi wartociami, zarówno cinienia skurczowego (75,00%), jak i rozkurczowego (83,00%) pali³a papierosy. Wród osób z nadcinieniem ³agodnym rozkurczowym oraz umiarkowanym skurczowym 100% ankietowanych by³o zwi¹zanych z nikotynowym na³ogiem. W pozosta³ych przedzia³ach cinienia têtniczego krwi, podwy¿szone wartoci, zarówno skurczowego i rozkurczowego cinienia, obserwowano zdecydowanie czêciej u osób pal¹cych papierosy [stan przednadcisnieniowy (odpowiednio: 72,22%, 80,00%), nadcinienie ³agodne skurczowe 75,00%], ani¿eli u osób wolnych od tego na³ogu [stan przednadcinieniowy (odpowiednio: 27,78%, 20,00%), nadcinienie skurczowe ³agodne 25,00%]. Kolejnym wa¿nym czynnikiem, sprzyjaj¹cym rozwojowi mia¿d¿ycy i chorób uk³adu kr¹¿enia jest oty³oæ oraz nadwaga [36]. Zmiany cywilizacyjne, jakie dokona³y siê na przestrzeni ostatniego pó³wiecza, spowodowa³y dramatyczny wzrost liczby osób z nadwag¹ i oty³oci¹. Globalna epidemia oty³oci jest problemem szczególnie szybko narastaj¹cym w spo³eczeñstwach wysoko rozwiniêtych [23]. Pomimo istnienia predyspozycji genetycznych do nadwagi i oty³oci dominuj¹c¹ rolê w powstawaniu tych niekorzystnych zmian odgrywaj¹ czynniki rodowiskowe, zwi¹zane z zachowaniami antyzdrowotnymi takimi jak postêpuj¹cy spadek aktywnoci fizycznej oraz wzrost spo¿ycia 444 wysokokalorycznego po¿ywienia, w tym potraw typu fast food [23]. Szacuje siê, ¿e obecnie na wiecie ponad 1 mld ludzi ma nadwagê, a oty³ych jest ponad 300 mln osób [11]. Ocenia siê, ¿e w Europie ok. 10-20% populacji ma cechy oty³oci, natomiast w USA ok. 20-30% populacji wykazuje nadwagê lub oty³oæ [41]. W ostatnich latach obserwuje siê znacz¹cy wzrost odsetka dzieci z nadmiern¹ mas¹ cia³a, która charakteryzuje ponad 1/3 dzieci na wiecie [11]. Oty³oæ w tej grupie wiekowej jest obecnie jednym z najwa¿niejszych zagro¿eñ zdrowotnych, zarówno epidemiologicznych, jak i klinicznych. Znaczenie oty³oci u dzieci i m³odzie¿y, jako jednego z g³ównych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego uwzglêdniono w oficjalnych ustaleniach American Heart Association i American Academy of Pediatrics dotycz¹cych prewencji i leczenia tego schorzenia [33]. Badania prowadzone w ró¿nych krajach, zarówno wysokorozwiniêtych, jak i rozwijaj¹cych siê wskazuj¹ na gwa³towny wzrost czêstoci wystêpowania tego zjawiska w ci¹gu ostatnich lat. Badanie National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES III) wykaza³o, ¿e w Stanach Zjednoczonych problem oty³oci dotyczy ponad 11% dzieci i m³odzie¿y, a zagro¿onych oty³oci¹ jest kolejne 14% populacji, co odpowiada trzykrotnemu wzrostowi zachorowalnoci od lat 60 XX wieku [1]. Szacuje siê, ¿e oty³oæ dotyczy blisko 1/3 ludnoci wiata w wieku oko³o 20 lat [7]. Dane dotycz¹ce czêstoci wystêpowania oty³oci pochodz¹ce z poszczególnych krajów ró¿ni¹ siê, sta³a natomiast pozostaje tendencja narastania tego problemu [1]. W badaniu POL-MONICA Bis w 2001 roku wród warszawskiej populacji w wieku 20-34 lat oty³oæ stwierdzono u 14,7% mê¿czyzn i 9,6% kobiet, a nadwagê odpowiednio: 33,9% i 15,6%, natomiast w by³ym województwie tarnobrzeskim oty³oæ charakteryzowa³a 4,8% mê¿czyzn i 8,1% kobiet, za nadwaga odpowiednio: 31,3% i 27,4% [29]. Badania w³asne wykaza³y, ¿e 12,43% respondentów charakteryzuje siê nadmiern¹ mas¹ cia³a, z czego 7,25% ma nadwagê, a 5,18% oty³oæ. Oty³oæ w wieku 12 lat zapowiada w 75% przypadków wystêpowanie oty³oci w wieku doros³ym [5], ogólnie oko³o 40-80% oty³ych dzieci pozostaje oty³ymi w wieku dojrza³ym [28]. Istnieje szereg dowodów dokumentuj¹cych zwi¹zek miêdzy nadwag¹ i oty³oci¹ stwierdzan¹ w dzieciñstwie a zwiêkszonym ryzykiem chorób cywilizacyjnych w póniejszym ¿yciu [1]. U oko³o 60% dzieci z nadwag¹ stwierdza siê jeden z biochemicznych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, a u oko³o 25% dwa i wiêcej czynników [41]. Odsetek m³odych oty³ych osób wród pacjentów z chorob¹ wieñcow¹ siêga 30-58%. Jednoczenie wiadomo, ¿e u m³odych oty³ych mê¿czyzn ryzyko wyst¹pienia zawa³u serca ronie 2- krotnie, a wród kobiet 2,5-krotnie [7]. Nadwaga i oty³oæ wi¹¿¹ siê ze zwiêkszonym prawdopodobieñstwem wyst¹pienia zaburzeñ gospodarki lipidowej i wêglowodanowej oraz pierwotnego nadcinienia têtniczego [36]. Oty³oæ i podwy¿szone cinienie w dzieciñstwie oraz zwiêkszony BMI i dyslipidemia u m³odzie¿y s¹ wa¿nymi czynnikami ryzyka powstania z³oPrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 gów w têtnicach wieñcowych [13]. Odsetek przypadków nadcinienia têtniczego u dzieci, u których wskanik BMI wynosi > 95c siêga a¿ 30% [39]. W naszych badaniach wród m³odzie¿y z oty³oci¹ a¿ po³owa mia³a podwy¿szone wartoci cinienia skurczowego, w tym 20% charakteryzowa³o siê nadcinieniem. W oparciu o kryteria cinienia rozkurczowego nadcinienie stwierdzono w 10% przypadków. Podwy¿szone wartoci cinienia rozkurczowego znacznie czêciej wystêpowa³y tak¿e wród respondentów z nadwag¹ (21,42%), ani¿eli prawid³ow¹ mas¹ cia³a (12,91%). Pod³o¿em mia¿d¿ycy mo¿e byæ wiele ró¿nych czynników, zarówno rodowiskowych, jak i genetycznych [24]. Wywiad rodzinny, postrzegany jako istotne ród³o danych genetycznych pozwala na zgromadzenie informacji dotycz¹cych tak zwanego obci¹¿enia dziedzicznego w kierunku ChSN, zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ [11]. Wywiad ten okrelany jest jako obci¹¿aj¹cy, je¿eli np. choroba wieñcowa wystêpuje u cz³onków rodziny w pierwszym stopniu pokrewieñstwa przed 60 rokiem ¿ycia [38]. Wród rodzin, w których wystêpowa³y przedwczesne przypadki choroby wieñcowej, stwierdzono wiêksze zaawansowanie zmian mia¿d¿ycowych u dzieci i m³odzie¿y. Ryzyko choroby wieñcowej by³o u tych osób o 1,5 razy wiêksze, ani¿eli u cz³onków rodziny, w której nie stwierdzono wczesnego wystêpowania tej choroby [18]. W badaniu GISS-2 (Ggruppo Italiano per Io Studio della Sopravvivenza nell'Infarto miocardico) dodatni wywiad rodzinny w zakresie chorób uk³adu kr¹¿enia, dotycz¹cy oceny ryzyka wyst¹pienia zawa³u stwierdzono u 42% m³odych osób, wród pacjentów w wieku 51-70 lat u 32%, a u osób powy¿ej 70 roku ¿ycia u 21% [20]. Ponad po³owa (56,98%) m³odzie¿y uczestnicz¹cej w naszych badaniach by³a obci¹¿ona rodzinnym ryzykiem ChSN, w tym w 33,67% ze strony ojca, a 23,31% ze strony matki. W ocenie tego¿ ryzyka poza chorob¹ wieñcow¹ i zawa³em miênia sercowego, nale¿y równie¿ uwzglêdniæ wystêpowanie nadcinienia têtniczego, oty³oci, cukrzycy, czy te¿ hiperlipidemii. Ka¿de z tych schorzeñ, bêd¹ce wa¿nym czynnikiem ryzyka mia¿d¿ycy, ma bowiem pod³o¿e genetyczne i wykazuje tendencjê do rodzinnego wystêpowania [18]. Wród rodziców badanych osób najczêciej stwierdzano wystêpowanie nadcinienia têtniczego (u ojców 18,65%, u matek 10,36%) oraz nadwagi lub oty³oci (odpowiednio: 15,03%, 13,99%), a u ojców w znacznym stopniu (14,51%) tak¿e hiperlipidemii. Przypadki cukrzycy odnotowano jedynie u matek (2,07%), u których z kolei, w przeciwieñstwie do mê¿czyzn (2,07%) nie stwierdzono zawa³u miênia sercowego. Badania nad mia¿d¿yc¹ u ludzi m³odych potwierdzaj¹ zale¿noæ nasilenia zmian mia¿d¿ycowych, jak i powierzchni intimy przez nie zajêtych od czynników ryzyka tej choroby. Dodatkowo wykazuj¹ zale¿noæ powierzchni intimy zajêtej przez blaszki w³ókniste od liczby wspó³istniej¹cych czynników ryzyka. Im wiêksza liczba czynników ryzyka tym szybciej dochodzi do zmian mia¿d¿ycowych, obejmuj¹cych znaczn¹ powierzchniê têtnic[36]. W badaniach w³aZ. Chmiel-Po³eæ i wsp. snych pod uwagê wziêto takie czynniki ryzyka, jak palenie tytoniu, podwy¿szone wartoci cinienia têtniczego i wskanika masy cia³ oraz obci¹¿enie rodzinne ze strony ojca i matki. U wszystkich badanych stwierdzono, co najmniej jeden z mia¿d¿ycowych czynników ryzyka. Szczegó³owa analiza wykaza³a obecnoæ jednego czynnika u 43,52% badanych, natomiast u ponad po³owy (56,48%), co budzi zaniepokojenie, stwierdzono wspó³istnienie 2 i wiêcej czynników, kolejno: 2 30,57%, 3 19,18%, 4 5,70% i 5 1,03%. Podsumowuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e rozpowszechnienie czynników ryzyka mia¿d¿ycy, takich jak palenie papierosów, nadwaga i oty³oæ oraz nadcinienie têtnicze wród m³odych osób jest znaczne i sukcesywnie wzrasta. Maj¹c na uwadze fakt, ¿e du¿a grupa czynników ryzyka mia¿d¿ycy podlega modyfikacji, poprzez zmianê stylu ¿ycia i zachowañ z nim zwi¹zanych na prozdrowotne, nale¿y zintensyfikowaæ dzia³ania, maj¹ce na celu wdro¿enie szeroko zakrojonego programu profilaktyki mia¿d¿ycy i rozwijaj¹cych siê na jej pod³o¿u chorób uk³adu sercowo - naczyniowego obejmuj¹cego dzieci i m³odzie¿. Wnioski 1. U wszystkich badanych osób stwierdzono co najmniej jeden z czynników ryzyka mia¿d¿ycy, a u ponad po³owy (56,48%) wspó³istnia³o dwa i wiêcej czynników. 2. Obci¹¿enie rodzinne (33,67% ze strony ojca i 23,31% ze strony matki) oraz palenie tytoniu (23,31%) by³o najczêstszymi czynnikami ryzyka mia¿d¿ycy wystêpuj¹cymi wród m³odzie¿y, a podwy¿szone wartoci cinienia oraz wskanika BMI stwierdzono u istotnego (odpowiednio: 17,61%, 12,43%) odsetka respondentów. Pimiennictwo 1. Abramowicz P., Bia³okoz-Kalinowska I., Konstantynowicz J., Piotrkowska-Jastrzêbska J.: Wystêpowanie nadwagi i oty³oci u dzieci w wieku 7-9 lat w zale¿noci od ró¿nych wartoci referencyjnych wskanika masy cia³a (BMI). Pediatria Polska 2007, 82, 408. 2. American Association of Clinical Endocrinologists Medical guidelines for clinical practice for the diagnosis and treatment of hypertension. AACE Hypertension Task Force. Endocrine Practice 2006,12, 193. 3. Basa A., Mocarcka D., Buczyñska-Górna M. i wsp.: Problem uzale¿nienia od tytoniu wród m³odzie¿y szkó³ licealnych. Przegl¹d Lekarski 2007, 64, 10, 770. 4. Berenson G.S., Srinivasan S.R., Bao W. et al.: Association between multiple cardiovascular risk factors and atherosclerosis In children and young adults. NEJM 1998, 338, 1650. 5. Czekalski S.: Narodowy Program Zdrowia i Leczenia Oty³oci zg³oszony w ramach Projektu Programów Profilaktyki Zdrowotnej w Dziedzinie Endokrynologii do realizacji w latach 2001-2005. Endokrynologia Polska 2000, 51, 591. 6. D¹browski R.: Choroby cywilizacyjne XXI wieku Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10 (hipercholesterolemie, mia¿d¿yca) - leczenie, zapobieganie. Nowa Klinika 2005, 13, 932. 7. Dobrowolska E., Trzos E., Plewka M.: Czynniki ryzyka zawa³u serca u m³odych osób. Forum Kardiologów 2002, 7, 79. 8. D³u¿niewska M.: Choroby uk³adu kr¹¿enia a palenie tytoniu - epidemiologia, mechanizmy patogenne. Kardiologia Polska 1997, 47,149. 9. Dubiel B., Zatoñski W.: Ocena skutecznoci i bezpieczeñstwa plastrów uwalniaj¹cych nikotynê i gumy do ¿ucia zawieraj¹cej nikotynê w leczeniu zespo³u uzale¿nienia od tytoniu u nastolatków. Medycyna Praktyczna - Pediatria 2006, 1, 103. 10. Eggen D.A., Solberg L.A.: Variation of atherosclerosis with age. Labor Invest 1968, 18, 571. 11. Europejskie wytyczne dotycz¹ce prewencji chorób sercowo-naczyniowych w praktyce klinicznej - wersja skrócona. Czwarta Wspólna Grupa robocza Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego i innych towarzystw do spraw prewencji chorób sercowonaczyniowych w praktyce klinicznej. Kardiol. Pol. 2008, 66, 1. 12. G³owiñska B., Urban M., Hryniewicz A. et al.: Endothelin - 1 plasma concentration in children and adolescents with atherogenic risk factors. Kardiol. Pol. 2004, 61, 329. 13. Kavey W.R., Daniels S. R., Lauer R. M. et al.: American Heart Association Guidelines for primary prevention of atherosclerotic cardiovascular disease beginning in childhood. Circulation 2003, 107, 1562. 14. Klasyfikacja oty³oci w zale¿noci od BMI wg WHO, Report of a WHO "Consultation on Obesity", Genewa, 1997. 15. Knypl K.: Niefarmakologiczne metody leczenia nadcinienia têtniczego. Medycyna Rodzinna 1999, 7, 15. 16. Krzy¿aniak A., Stawiñska-Witoszyñska B., Szilagyj-P¹gowska I., Parczewska I.: Cinienie têtnicze dzieci i m³odzie¿y województwa mazowieckiego i wielkopolskiego. Przegl. Lek. 2003, 60, 81. 17. Kubicka A., Grzesik G., Gr¹bczewska Z.: Choroby uk³adu sercowo - naczyniowego - wyzwanie dla promocji zdrowia. Cardiovascular Forum 2006, 11, 44. 18. Kuczyñska R., Sielu¿ycka A., G¹siorowska J., Czerwonka-Szaflarska M.: Wybrane czynniki ryzyka mia¿d¿ycy w wieku rozwojowym. Ped. Pol. 2007, 82, 177. 19. Litwin M.: Leczenie nadcinienia têtniczego u dzieci i m³odzie¿y. Terapia 2004, 7-8, 67. 20. Machate T., Malacrida R., Pasotti E. et al.: Epidemiologic variables and outcome of 1972 young patients with acute myocardial infarction. Data from the GISS - 2 database. The GISS investigators. Arch. Int. Med. 1997, 157, 865. 21. Mancia G., De Backer G., Dominiczak A. et al.: Guidelines for the management of arterial hypertension: the task force for the management of arterial hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and of the European Society of Cardiology (ESC). J. Hypertension 2007, 25, 1105. 22. McGill H.C., McMahan C.A., Zieske A.W. et al.: The Pathobiological Determinant soft Atherosclerosis in Youth (PDAY) Research Group. Effects of non lipid risk factors on atherosclerosis In youth with a favorable lipoprotein profile. Circ. J. 2001, 103, 1546. 23. Mrozkiewicz-Rakowska B., Karnafel W.: Oty³oæ a cukrzyca. Nowa Klinika 2006, 13, 308. 24. Mrozowski T.: Mia¿d¿yca. Medycyna Rodzinna 2002, 3-4,128. 25. Nowicka G., Naruszewicz M.: Nadcinienie têtnicze a wybrane czynniki ryzyka mia¿d¿ycy. Terapia 2003, 7-8, 74. 26. Pac-Ko¿uchowska E., Majewski M., Szajner-Milart I. i wsp.: Zaburzenia gospodarki lipidowej u dzieci i m³odzie¿y z nadcinieniem têtniczym. Przegl. Ped. 2001, 31, 278. 27. Palczewska I., Niedwiecka Z.: Siatki centylowe do oceny rozwoju somatycznego dzieci i m³odzie¿y. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1999, uzupe³nienie 2007. 28. Polskie Towarzystwo Patologii i Terapii Oty³oci, Polskie Towarzystwo Endokrynologii, Komitet Endokrynologii i Diabetologii, Komitet Patofizjologii Klinicznej Wydz. Nauk Medycznych PAN. Komunikat z dnia 1 sierpnia 1998 r.: W sprawie polskich zasad zapobiegania oraz leczenia oty³oci. Medycyna po Dyplomie 1999, 8, 1113. 29. Program Pol-MONICA bis Warszawa oraz by³e województwo Tarnobrzeskie. Stan zdrowia ludnoci w Warszawie oraz w by³ym województwie Tarnobrzeskim w roku 2001. Instytut Kardiologii. Warszawa 2002. 30. Sawiec P.: Aktualne (2003) wytyczne American Heart Association dotycz¹ce rozpoczynania u dzieci pierwotnej profilaktyki chorób uk³adu sercowo naczyniowego zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ têtnic. Medycyna Praktyczna - Pediatria 2003, 4, 43. 31. Sawiec P., Mrukowicz J.: Rozpoznawanie i leczenie nadcinienia têtniczego u dzieci i m³odzie¿y. Aktualne (2004) stanowisko amerykañskich ekspertów. Medycyna Praktyczna - Pediatria 2005, 1, 13. 32. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Nadcinienia Têtniczego (PTNT). Zasady postêpowania w nadcinieniu têtniczym. Nadcinienie Têtnicze 2003, 7, A 5-A 21. 33. Steinberger J., Daniels S.R.: Obesity, insulin resistance, diabetes and cardiovascular risk in children. An American Heart Association Scientific Statement from the Atherosclerosis, Hypertension, and Obesity in the Young Committee and the Diabetes Committee. Circulation 2003, 107, 1448. 34. Supranowicz P.: Ocena wp³ywu samopoczucia fizycznego, psychicznego i spo³ecznego m³odzie¿y oraz negatywnych zdarzeñ ¿yciowych na powstanie zaburzeñ zdrowia i rozwijanie siê zachowañ szkodliwych dla zdrowia. Wstêpne wyniki badañ. Pañstwowy Zak³ad Higieny, Zak³ad Promocji Zdrowia i Szkolenia Podyplomowego, Warszawa 2005. 35. Szczêch R., Hering D., Szyndler A., Narkiewicz K.: Nadcinienie têtnicze a palenie papierosów. Terapia 2004, 7-8, 12. 36. Szostak-Wêgierek D.: Profilaktyka mia¿d¿ycy u dzieci i m³odych doros³ych. Pediatria Polska 2007, 82, 550. 37. Szostak-Wêgierek D.: ¯ywienie w okresie prenatalnym i rozwojowym a metaboliczne choroby cywilizacyjne u ludzi doros³ych. Ped. Pol. 2004, 79, 757. 38. Tendera M., Kozakiewicz K., Bartnik M., Ma³eckaTendera E.: Wystêpowanie g³ównych czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca w grupie 41 927 osób objêtych akcj¹ prewencji pierwotnej w Polsce po³udniowej (Southern Poland Epidemiological Survey - SPES). Wiad. Lek. 2001, LIV, 292. 39. The fourth report on the diagnosis, evaluation, and treatment of high blond pressure in children and adolescents. National High Blood Pressure Education Program Working Group on High Blood Pressure in Children and Adolescents. Pediatric 2004, 114, 555. 40. Wilhelmsen L.: Cardiovascular monitoring of a city over 30 years. Euro. Heart J. 1997, 18, 1220. 41. Wosik-Erenbek M., Perlicjusz-Sysa V., Mazurowski W. i wsp.: Zachowanie siê niektórych parametrów kr¹¿enia u dzieci z oty³oci¹. Lekarz Wojskowy 2000, 76, 90. 42. Wyszyñska T.: Nadcinienie têtnicze u m³odzie¿y szkolnej. Ped. Pol. 1985, 50, 169. 445