Palenie tytoniu przez dziewczęta w Polsce w latach 1998

PRACE ORYGINALNE
Anna KOWALEWSKA
Palenie tytoniu przez dziewczêta w Polsce
w latach 1998-2008
Tobacco smoking among girls in Poland
between 1998 and 2008
Zak³ad Biomedycznych i Psychologicznych
Podstaw Edukacji, Uniwersytet Warszawski,
Warszawa
Kierownik:
Prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska
Dodatkowe s³owa kluczowe:
palenie papierosów
aktualne palenie tytoniu
dziewczêta
Additional key words:
tobacco smoking
current tobacco smoking
girls
Praca zosta³a sfinansowana w ramach
UW BW/2008 pt.: Palenie tytoniu
przez dziewczêta w wieku 15-18-lat w Polsce
w latach 1998-2008
Adres do korespondencji:
Dr n. med. Anna Kowalewska
Zak³ad Biomedycznych i Psychologicznych
Podstaw Edukacji
Uniwersytet Warszawski
00-561 Warszawa, ul. Mokotowska 16/20
Tel. (+22) 622 86 41; Fax. (+22) 622 86 41
e-mail: [email protected]
680
Przeprowadzono wiele badañ dotycz¹cych palenia tytoniu przez dziewczêta w Polsce. Porównanie ich wyników i œledzenie trendów uniemo¿liwiaj¹ jednak ró¿nice metodologiczne jak:
dobór próby, zastosowanie ró¿nych
narzêdzi badawczych, sposób przeprowadzenia badañ i zbierania danych.
W niniejszym opracowaniu na podstawie dostêpnych danych pochodz¹cych
z badañ cyklicznie przeprowadzanych
w Polsce w latach 1998-2009 na reprezentatywnych grupach m³odzie¿y, dokonano oceny czêstoœci palenia tytoniu przez dziewczêta w wieku 15-18
lat w Polsce, oraz tendencji zmian tych
zachowañ w latach 1998 -2008. W pracy wykorzystano wyniki badañ przeprowadzonych w ramach: miêdzynarodowych badañ nad zachowaniami
zdrowotnymi m³odzie¿y szkolnej HBSC
(Heath Behaviour in School-aged Children. A WHO Cross-national Colaborative Study); Miêdzynarodowych badañ ESPAD (The European School
Survey Project on Alcohol and Other
Drugs), oraz „badañ mokotowskich”
przeprowadzanych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii.
There are numerous researches
referring to tobacco smoking among
girls in Poland. Unfortunately comparing their results and trends tracking is
prevented by methodological differences, such as: sample selection, use
of different research tools, way of conducting researches and analyzing their
results. In this paper, on the basis of
data collected from periodical studies
conducted in Poland in the years 19982009 on the representative samples of
adolescents, the estimation of tobacco
smoking frequency among girls at the
age of 15-18 years in Poland was performed. Moreover, the general trend
referring to smoking among this group
was analyzed. In this article the results
were used form such a research
projects as: HBSC (Heath Behavior in
School-aged Children. A WHO Crossnational Collaborative Study); ESPAD
(The European School Survey Project
on Alcohol and Other Drugs) and
"Mokotowskie Research", leaded by
Institute of Psychiatry and Neurology.
Badania nad przyczynami i konsekwencjami palenia tytoniu przez dzieci, m³odzie¿
czy osoby doros³e wskazuj¹, na wystêpowanie istotnych ró¿nic w zale¿noœci od p³ci
osób badanych [7]. Ró¿nice te z jednej strony wynikaj¹ z ró¿nic biologicznych z drugiej
zaœ z czynników spo³eczno-kulturowych.
Palenie tytoniu powoduje wiele problemów zdrowotnych zarówno u osób pal¹cych
jak i biernych palaczy. Szczególnie na dzia³anie dymu tytoniowego nara¿one s¹ ma³e
dzieci, które ci¹gle przebywaj¹ w towarzystwie doros³ych osób pal¹cych, najczêœciej
jest to matka lub opiekunka [1]. Z jednej strony wiele z dziewcz¹t rozpoczynaj¹c palenie tytoniu w dzieciñstwie i m³odoœci nie zdaje sobie sprawy, ¿e mo¿e mieæ du¿e problemy, aby przestaæ paliæ gdy zajd¹ w ci¹¿ê,
lub bêd¹ przebywaæ w towarzystwie dziecka. Z drugiej strony w Polsce ka¿dego roku
przychodzi na œwiat od 70-100 tys. dzieci,
które podczas okresu prenatalnego, by³y
nara¿one na toksyczne dzia³anie dymu tytoniowego [10]. Konieczne jest wiêc podejmowanie dzia³añ profilaktycznych, maj¹cych
na celu ograniczenia zjawiska palenia tyto-
niu wœród dziewcz¹t, oraz uœwiadamianie im
wp³ywu dymu tytoniowego na zdrowie i rozwój dzieci. W zwi¹zku z tym konieczne jest
sta³e œledzenie trendów palenia tytoniu
wœród dziewcz¹t.
Istnieje wiele badañ dotycz¹cych palenia tytoniu przez dziewczêta w Polsce. Porównanie ich wyników i œledzenie trendów
uniemo¿liwiaj¹ jednak ró¿nice metodologiczne jak: dobór próby, zastosowanie ró¿nych
narzêdzi badawczych, sposób przeprowadzenia badañ i zbierania danych.
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
Materia³ i metody
W niniejszym opracowaniu na podstawie dostêpnych danych pochodz¹cych z badañ cyklicznie przeprowadzanych w Polsce w latach 1998-2008 na reprezentatywnych grupach m³odzie¿y, dokonano oceny czêstoœci palenia tytoniu przez dziewczêta w wieku 15-19 lat w
Polsce i wybranych krajach, oraz tendencji zmian tych
zachowañ w latach 1998-2008
W pracy wykorzystano wyniki badañ przeprowadzonych w ramach:
1. Miêdzynarodowych badañ nad zachowaniami
zdrowotnymi m³odzie¿y szkolnej HBSC (Heath Behaviour
in School-aged Children. A WHO Cross-national Colaborative Study). Badania przeprowadzane w Polsce w
A. Kowalewska i wsp.
latach 1998, 2002, 2006, które obejmowa³y m³odzie¿ w
wieku 11, 13 i 15 lat [3,4,9].
2. Miêdzynarodowych badañ ESPAD (The European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs),
które odby³y siê w Polsce w 2003 i 2007 roku, które dotyczy³y m³odzie¿y w wieku 15-16 lat i 17-18 lat [6].
3. „Badañ mokotowskich” przeprowadzanych przez
Instytut Psychiatrii i Neurologii w niniejszej pracy
uwzglêdniono wyniki z badañ przeprowadzonych w roku
2000, 2004,2008 w których badan¹ populacje stanowili
uczniowie 15-letni ucz¹cy siê w dawnej warszawskiej
dzielnicy Mokotów [5].
Szczegó³y dotycz¹ce wielkoœci, doboru próby i wieku osób w poszczególnych badaniach umieszczono w
tabeli I.
Narzêdziem badawczym we wszystkich prezentowanych badaniach by³ kwestionariusz ankiety, który zawiera³ w kolejnych edycjach taki sam podstawowy zestaw pytañ ankietowych. Dla potrzeb tej pracy analizie
poddano jedynie pytania dotycz¹ce podejmowania prób
oraz aktualnej czêstoœci palenia tytoniu przez dziewczêta. Pytania dotycz¹ce palenia tytoniu pochodz¹ce z poszczególnych rodzajów badañ umieszczono w tabeli II.
Wszystkie badania ankietowe prowadzone by³y w
klasach metod¹ audytoryjn¹ przez przeszkolonych ankieterów spoza szko³y z zachowaniem anonimowoœci
osób badanych.
Do oceny zmian w trendach palenia papierosów
przez m³odzie¿ wybrano trzy wskaŸniki: palenie ogó³em,
który okreœla odsetki dziewcz¹t przyznaj¹cych siê do
palenia papierosów bez wzglêdu na czêstoœæ tego zachowania oraz dwa wskaŸniki palenia codziennego i
okazjonalnego (powsta³ z po³¹czenia pozosta³ych kategorii odpowiedzi œwiadcz¹cych o paleniu tytoniu przez
dziewczêta). Jednak nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e o ile w
badaniach „ESPAD” aktualne palenie tytoniu dotyczy³o
30 dni przed badaniem o tyle w badaniach HBSC i „badaniach mokotowskich” nie okreœlono tam œciœle czasu.
Badania HBSC
Wyniki ostatniej edycji badañ HBSC w 2006 r. wskazuj¹, ¿e wraz z wiekiem osób badanych wzrasta odsetek dziewcz¹t, które podejmowa³y próby palenia tytoniu, o ile w wieku 11-lat odsetek ten stanowi³ 7% to wœród
dziewcz¹t w wieku 15 lat wynosi³ ju¿ 55%. Z wiekiem
zwiêksza³ siê równie¿ odsetek dziewcz¹t pal¹cych tytoñ z ró¿n¹ czêstotliwoœci¹, o ile wœród dziewcz¹t 11letnich odsetek ten zarówno dla palenia codziennego i
okazjonalnego nie by³ wy¿szy ni¿ 1% to wœród dziewcz¹t 15-letnich codziennie pal¹cych wynosi³ 10%, a przyznaj¹cych siê do palenia okazjonalnego 11%.
W latach 1998-2002 liczba dziewcz¹t podejmuj¹cych próby palenia tytoniu utrzymywa³a siê na sta³ym
poziomie, zaœ w latach 2002-2004 uleg³a obni¿eniu we
wszystkich badanych grupach wiekowych. Najwiêkszy
spadek z 38% do 28% obserwowano wœród dziewcz¹t
13-letnich, mniejszy by³ wœród 11-latek (z 12% do 7%) a
najni¿szy wœród 15-latek (z 60% do 55%). Na przestrzeni oœmiu lat pomiêdzy kolejnymi badaniami liczba
codziennie pal¹cych tytoñ dziewcz¹t prawie siê nie zmienia³a wœród dziewcz¹t najm³odszych, a wœród najstarszych nastêpowa³ niewielki ale systematyczny spadek.
W grupie, zaœ dziewcz¹t pal¹cych tytoñ okazjonalnie
uleg³ on obni¿eniu tylko w latach 2002-2006.
Badania ESPAD
Wyniki uzyskane w badaniach ESPAD wskazuj¹,
¿e w ci¹gu czterech lat pomiêdzy kolejnymi edycjami
badañ odsetek dziewcz¹t, które podjê³y próby palenia
tytoniu uleg³ obni¿eniu z 62% do 54% wœród dziewcz¹t
15-16 letnich i z 75% do 62% wœród dziewcz¹t 17-18
letnich. W czasie 30 dni przed badaniem do codziennego palenia tytoniu w 2007 r. przyzna³o siê 11% dziewcz¹t w wieku 15-16 lat i 21% a w wieku 17-18 lat.
Na przestrzeni czterech lat 2003-2007 odsetek
dziewcz¹t, codziennie pal¹cych tytoñ zmniejszy³ siê o 5
punktów procentowych w przypadku dziewcz¹t m³odszych i o 8 punktów procentowych w przypadku dziewcz¹t starszych. W grupie uczennic pal¹cych tytoñ okazjonalnie zmiany te nie by³y takie wyraŸne (tylko o 3%),
a w grupie dziewcz¹t 17-18 dane wskazywa³y na stabilizacjê liczby okazjonalnych palaczek w tym okresie.
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
Tabela I
Dobór próby do badañ i wielkoœæ próby w poszczególnych badaniach.
Sample selection and size in different studies.
Rodzaj badania
Rok badania
Liczba osób badany ch Wiek osób badany ch
H BSC
1998
858
853
745
11-lat
13-lat
15- lat
2002
1022
1037
1115
11-lat
13-lat
15- lat
2006
794
850
1194
11-lat
13-lat
15- lat
ESPAD
941
1163
2007
2000
2004
2008
Badania
M okotow skie
Próba reprezentaty w na dla
kraju
15-16
17-18
2003
Próba reprezentaty w na dla
kraju
15-16
17-18
1107
664
566
Dobór próby
Reprezentaty w na
próba klas trzecich ze
w szy stkich gim nazjum
publiczny ch i nie publiczny ch
w daw nej dzielnicy
Warszaw a M okotów
15-lat
Tabela II
Pytania uwzglêdnione w niniejszej pracy dotycz¹ce palenia tytoniu zawarte w poszczególnych ankietach.
Questions included in this paper referring to tobacco smoking from respective surveys.
Rodzaj badania
Py tanie i kategorie odpow iedzi
H BSC
1. Czy pali³eœ kiedy kolw iek ty toñ ? kategorie odpow iedzi: Tak, Nie
2. Jak czêsto obecnie palisz papierosy ? kategorie odpow iedzi: Codziennie, co
najm niej 1 raz w ty godniu ale nie codziennie,
rzadziej ni¿ 1 raz w ty godniu, nie palê w cale.
ESPAD
1. Jak czêsto pali³eœ papierosy ? Nigdy nie pali³em , 1-2 razy, 3-5 razy, 6-9 razy, l019 razy, 20-39 razy, 40 razy lub w iêcej
2. Jak czêsto pali³eœ papierosy w ostatnich 30 dniach? Nie pali³em ,
m niej ni¿ 1 papierosa na ty dzieñ, m niej ni¿ 1 papierosa na dziennie,
1-5 papierosów dziennie, 6-10 papierosów dziennie,
11-20 papierosów dziennie, w iêcej ni¿ 20 papierosów dziennie
Badania M okotow skie
1. Czy palisz papierosy ? kategorie odpow iedzi: nie, tak kilka razy w roku,
tak kilka razy w m iesi¹cu, tak kilka razy w ty godniu, tak codziennie
Palenie okazjonalne obejmuje kategorie: *co najmniej 1 raz w tygodniu ale nie codziennie,
rzadziej ni¿ 1 raz w tygodniu; ** mniej ni¿ 1 papierosa na tydzieñ, mniej ni¿ 1 papierosa na dziennie;
*** tak kilka razy w roku, tak kilka razy w miesi¹cu, tak kilka razy w tygodniu,
2
Odsetki mniejsze od 1%
37
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1988
21
31
39
37
39
0
10
20
30
40
HBSC
50
60
70
80
90
100
M okotowskie
Rycina 1
Ogólna czêstoœæ palenia tytoniu przez dziewczêta 15-letnie (badania HBSC i badania mokotowskie).
General frequency of tobacco smoke by 15th years old girls (HBSC and Mokotowskie studies).
Badania mokotowskie
Prezentowane wyniki badañ wskazuj¹, ¿e w badanej grupie dziewcz¹t 15-letnich ucz¹cych siê w dawnej
warszawskiej dzielnicy Mokotów, oko³o 1/10 pali³a tytoñ
codziennie a ponad 1 czyni³a to okazjonalnie. W latach
2000-2004 odsetek dziewcz¹t pal¹cych codziennie tytoñ by³ w miarê sta³y, a w nastêpnym okresie 2004-2008
nast¹pi³o jego obni¿enie z 15% do 9%. Jednoczeœnie w
ci¹gu pierwszych czterech lat obni¿eniu uleg³a liczba
dziewcz¹t pal¹cych tytoñ okazjonalnie, a w nastêpnym
czteroleciu odsetek ten uleg³ wzrostowi. W nastêpstwie
tego odsetek uczennic pal¹cych tytoñ okazjonalnie uleg³
w latach 2000-2008 wzrostowi z 23% do 28%, a palenie ogólne (palenie codzienne i okolicznoœciowe) pozosta³o na sta³ym poziomie (rycina 1).
681
Omówienie wyników
Zestawione dane pochodz¹ce z ró¿nych
badañ dotycz¹ce palenia papierosów przez
dziewczêta w Polsce w latach 1998-2008
wskazuj¹, ¿e na przestrzeni ostatnich 10
lat liczba uczennic podejmuj¹cych próby
palenia tytoniu ulega³a wahaniom, jednak w
ostatnich latach wykazywa³a tendencje malej¹c¹. Równie¿ obni¿eniu uleg³ odsetek
dziewcz¹t codziennie pal¹cych tytoñ. Jeœli,
zaœ chodzi o dziewczêta pal¹ce tytoñ okazjonalnie, to w przypadku dziewcz¹t starszych 17-18 lat mo¿emy mówiæ o pewnej
stabilizacji. Jeœli chodzi o dziewczêta m³odsze, to sytuacja nie jest ca³kowicie jasna,
bo o ile badania ogólnopolskie wskazuj¹, ¿e
mo¿emy mówiæ o obni¿eniu odsetka dziewcz¹t pal¹cych tytoñ okazjonalnie, to „badania mokotowskie” wskazuj¹ zjawisko odwrotne, Z jednej strony, badania prowadzone w Warszawie by³y prowadzone najpóŸniej i mog¹ byæ zwiastunem zmian jakie
zostan¹ zaobserwowane w przysz³oœci równie¿ przez innych badaczy w tym temacie.
Z drugiej strony nale¿y pamiêtaæ, ¿e dotyczy³y one specyficznej grupy dziewcz¹t pochodz¹cych z du¿ego miasta. Nale¿y równie¿ pamiêtaæ o tym, ¿e o ile w grupie bada-
682
nych ch³opców i mê¿czyzn, od lat obserwowane jest sta³e obni¿anie siê odsetka osób
podejmuj¹cych próby palenia tytoniu i pal¹cych tytoñ z ró¿n¹ czêstotliwoœci¹, to w grupie dziewcz¹t i kobiet odsetki te ulegaj¹ ci¹g³ym wahaniom [2,7]. Potwierdza to koniecznoœæ prowadzenia dalszych badañ nad uwarunkowaniem palenia tytoniu z uwzglêdnieniem kryterium p³ci. Poniewa¿ liczba dziewcz¹t pal¹cych tytoñ regularnie zwiêksza siê
z wiekiem, konieczne jest prowadzenie
dzia³añ profilaktycznych maj¹cych na celu
uœwiadamianie im ryzyka uzale¿nienia od
nikotyny nawet przy paleniu okazjonalnym,
oraz zwiêkszeniu motywacji do rzucenia
palenia.
Piœmiennictwo
1. Kowalewska A.: Palenie tytoniu przez rodziców a
rozwój i zdrowie dzieci i m³odzie¿y. Edukacja
biologiczna i œrodowiskowa. 2006, 4, 9.
2. Kowalewska A., Mazur J., Woynarowska B.:
Palenie tytoniu przez m³odzie¿ w okresie dojrzewania
a jej œrodowisko spo³eczne. Roczniki PZH 2004, 55,4,
363.
3. Mazur J., Woynarowska B., Ko³o³o H.: Zdrowie
subiektywne, styl ¿ycia i œrodowisko psychospo³eczne m³odzie¿y szkolnej w Polsce. Instytut
Matki i Dziecka Warszawa 2007.
4. Mazur J., Woynarowska B., Kowalewska A.:
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
Zdrowie m³odzie¿y szkolnej w Polsce. Palenie
tytoniu. Warszawa 2000.
5. Ostaszewski K, Bobrowski K, Borucka A. i wsp.:
Raport z realizacji projektu badawczego p.n.
Monitorowanie zachowañ ryzykownych m³odzie¿y.
Badania mokotowskie, Instytut Psychiatrii i Neurologii
w Warszawie, Warszawa 2009.
6. Sieros³awski J.: U¿ywanie alkoholu i narkotyków
przez m³odzie¿ szkoln¹. Raport z ogólnopolskich
badañ ankietowych zrealizowanych w 2007 r.
Europejski Program Badañ ankietowych w szko³ach
ESPAD. Instytut Psychiatrii i Neurologii. PARPA
Warszawa 2007.
7. WHO. Gender and Tobacco control: A Policy brief.
WHO Department of Gender, Women and Health
(GWH), Tobaco Free Inttiative (TFI). IDRC and CRDI
WHO 2007
8. WHO. Raport stan zagro¿enia epidemi¹ palenia
tytoniu w Polsce. Biuro Œwiatowej Organizacji
Zdrowia w Polsce 2009.
9. Woynarowska B., Mazur J.: Zachowania zdrowotne,
zdrowie i postrzeganie szko³y przez m³odzie¿ w
Polsce w 2002 roku. Katedra Biomedycznych
Podstaw Rozwoju i Wychowania Wydzia³ Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego i Zak³ad
Epidemiologii Instytut Matki i Dziecka. Warszawa
2002.
10. Zatoñski W.: Palenie papierosów [W:] Raport
zdrowie kobiet w wieku prokreacyjnym 15-49 lat.
Polska 2006 T. Niemiec (red.). Program Narodów
Zjednoczonych ds. Rozwoju oraz Ministerstwo
Zdrowia. Warszawa 2007, 64.
A. Kowalewska i wsp.