kulturozofia - Andrzej L. Zachariasz

Andrzej L. Zachariasz
KULTUROZOFIA
WYDAWNICTWO
WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ
RZESZÓW 2000
Opiniowała
prof. dr hab. MARIA SZYSZKOWSKA
Opracowanie redakcyjne i korekta
ANNA SZYDŁO
Opracowanie techniczne
KRYSTYNA BARAN
Wydanie publikacji dofinansowane
przez Komitet Badań Naukowych
© Copyright by
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej
Rzeszów 2000
ISBN 83-7262-161-6
Printed in Poland
831
WYDAWNICTWO WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ W RZESZOWIE
35-310 Rzeszów, ul. Rejtana 16B, skr. poczt. 155, tel. 862-56-28, w. 1087
Wydanie I.
Ark. druk. 20,75.
Format B5.
Ark. wyd. 21,90.
Żarn. 199/2000.
WYKONANO W DRUKARNI WSP W RZESZOWIE
Der Mensch ist
der geborene Grenzüberschreiter
G. Simmel
Przyjaciołom...
Spis treści
Od Autora ............................................................................................................................ 13
Wprowadzenie ..................................................................................................................... 15
Część pierwsza
NAMYSŁ NAD KULTURĄ
Rozdział pierwszy
Kultura sposobem istnienia człowieka .............................................................................
1. Uwagi wstępne .........................................................................................................
2. Człowiek bytem w kulturze ......................................................................................
3. Pojmowanie się człowieka przez kulturę ..................................................................
4. Kultura jako wyraz i przedłużenie możliwości realizacji aktywności bytu
ludzkiego ..................................................................................................................
5. Kultura jako formuła uzasadniania się człowieka w istnieniu .................................
6. Wielość kultur a kwestia realizacji bycia człowieka w świecie (uwagi końcowe) ..
23
23
24
26
29
31
33
Rozdział drugi
Kulturozofia jako samowiedza zasadności istnienia jestestwa ludzkiego .................... 36
1. Uwagi wstępne .......................................................................................................... 36
2. Kulturozofia jako forma namysłu nad kulturą i dziejami ......................................... 36
3. Filozofia: drogą do prawdy i drogą do doskonałości ................................................ 38
4. Dzieje jako przedmiot namysłu ................................................................................ 40
5. Namysł filozoficzny nad dziejami i jego ograniczenia ............................................ 41
6. Rozum historyczny a wizje przyszłości i problem doskonalenia człowieka
(uwagi końcowe) ...................................................................................................... 43
Rozdział trzeci
Uniwersalność filozofii a tradycja narodowa ..................................................................
1. Uwagi wstępne .........................................................................................................
2. Czym zatem jest filozofia? .......................................................................................
3. Naród i tradycja ........................................................................................................
4. Filozofia a naród .......................................................................................................
5. Naród i tradycja narodowa jako przedmiot refleksji i tworzywo
rzeczywistości kulturowej ........................................................................................
6. Uniwersalność a zaściankowość (parafializm) filozofii ...........................................
7. Filozofia polska a filozofia w Polsce (uwagi końcowe) ...........................................
47
47
48
50
53
56
56
58
7
Część druga
LUDZKOŚĆ WOBEC WYZWAŃ CZASU
Rozdział czwarty
Człowiek wobec pytania o naturę swego jestestwa a problem racjonalności
jego działań .........................................................................................................................
1. Uwagi wstępne .........................................................................................................
2. Człowiek a problem natury .......................................................................................
3. Człowiek a problem rozumu. Rozum jako formuła racjonalności ...........................
4. Czy człowiek jest bytem racjonalnym? ....................................................................
5. Racjonalność jako formuła realizacji aktywności bytu ludzkiego i jej
bytowe uwarunkowania ............................................................................................
6. Racjonalność a kwestia irracjonalności działań człowieka ......................................
7. Racjonalność a mądrość kultur (uwagi końcowe) ....................................................
Rozdział piąty
Kultura jako mądrość trwania i mądrość stawania (mądrość istnienia
statycznego i dynamicznego)..............................................................................................
1. Uwagi wstępne .........................................................................................................
2. Kultura jako formuła realizacji aktywności człowieka ............................................
3. Mądrość jako umiejętność postępowania .................................................................
4. Kultury statyczne i ich mądrość działania ................................................................
5. Kultury dynamiczne a wiedza i właściwa im mądrość ............................................
6. Kultury statyczne i dynamiczne wobec naruszenia właściwego im porządku
trwania (uwagi końcowe) .........................................................................................
64
64
65
70
71
74
76
79
81
81
82
86
89
91
93
Rozdział szósty
Prawo naturalne jako prawo kultury i formuła porządku społecznego ....................... 97
1. Uwagi wstępne ......................................................................................................... 97
2. Aktualność prawa naturalnego i prawa natury we współczesnej kulturze .............. 101
3. Prawo naturalne a prawo natury i ich uzasadnienie ................................................ 106
4. Prawa wynikające ze struktury istnienia wobec idei bytu „stającego się" .............. 109
5. Prawa naturalne i prawa natury jako prawa kultury ................................................ 113
6. Idea prawa naturalnego jako formuła regulatywna porządku społecznego
(uwagi końcowe) ...................................................................................................... 115
Rozdział siódmy
Tolerancja jako formuła trwania człowieka w istnieniu ............................................... 117
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 117
2. Idea tolerancji i jej geneza ....................................................................................... 118
3. Tolerancja jako wartość i jej miejsce w strukturze rzeczywistości kulturowej ....... 121
4. Tolerancja jako wytwór kultury a problem natury .................................................. 124
5. Tolerancja, jej znaczenie i granice zasadności ........................................................ 128
6. Tolerancja i jej konsekwencje praktyczne (uwagi końcowe) .................................. 131
8
Rozdział ósmy
Ludzkość wobec wyzwań czasu. O potrzebie etyki odpowiedzialności .........................134
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 134
2. Człowiek wobec swoich możliwości i zagrożeń ..................................................... 135
3. Człowiek wobec pytania: być czy też nie być? ....................................................... 138
4. Moralność europejska i jej konkretyzacje ............................................................... 138
5. Moralność w ponowożytności ................................................................................. 142
6. O potrzebie etyki odpowiedzialności (uwagi końcowe) .......................................... 145
Rozdział dziewiąty
Ideał społeczeństwa moralnego, czyli o potrzebie prawa moralnego ........................... 149
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 149
2. Idea społeczeństwa moralnego jako formuła przezwyciężenia pragmatyzacji
kultury europejskiej ................................................................................................. 151
3. Czy człowiek jest bytem skażonym złem? .............................................................. 152
4. Etyka odpowiedzialności i idea prawa moralnego jako formuła
samodoskonalenia .................................................................................................... 156
5. Idea społeczeństwa moralnego: utopia czy rzeczywistość? (uwagi końcowe) ....... 160
Rozdział dziesiąty
Wolność badań naukowych i odpowiedzialność uczonych ........................................... 163
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 163
2. Wolność badań a skutki praktyczne działań poznawczych ..................................... 164
3. Odpowiedzialność jako zasada mądrości i norma moralności ................................ 170
4. Dlaczego uczony winien być odpowiedzialny? ....................................................... 172
5. Odpowiedzialność uczonego a problem doskonalenia świata i człowieka ............. 175
6. Odpowiedzialność uczonego a kwestia świadomości skutków działań
poznawczych (uwagi końcowe) ............................................................................... 177
Rozdział jedenasty
Humanizm jako formuła perfekcjonizacji jestestwa ludzkiego ................................... 182
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 182
2. Humanizm i jego znaczenia ..................................................................................... 183
3. Humanizm a antropocentryzm, teocentryzm i kosmocentryzm .............................. 187
4. Humanizmy i granice ich zasadności ...................................................................... 194
5. Humanizm jako idea perfekcjonizacji bytu ludzkiego ............................................ 198
6. Humanizm jako antropotelizm (uwagi końcowe) . .................................................. 201
Rozdział dwunasty
Ekologizm a uzasadnienie człowieka w istnieniu............................................................ 203
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 203
2. Eko filozofia jako formuła myślenia końca naszego wieku .................................... 205
3. Granice zasadności ekofilozofii i myślenia ekologicznego ..................................... 208
4. Ekologizm a zasadność przeżycia ........................................................................... 210
5. Ekologizm a perspektywa uzasadnienia człowieka w istnieniu (uwagi końcowe) . 211
9
Część trzecia
KULTURA POLSKA A GLOBALIZACJA CYWILIZACJI
Rozdział trzynasty
Religia a tożsamość narodowa Słowian . ......................................................................... 215
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 215
2. Naród a problem jego tożsamości ........................................................................... 217
3. Religia a kształtowanie się tożsamości narodowej .................................................. 221
4. Religie partykularne i uniwersalne a partykularyzm narodowy .............................. 224
5. Pluralizm religii i bezreligijność a pojęcie narodu .................................................. 225
6. Religia jako czynnik dekonstrukcji, czy też destrukturalizacji narodu ................... 228
7. Religia w Polsce a problem tożsamości narodowej Polaków (uwagi końcowe)...... 229
Rozdział czternasty
Między kulturą „słowa i gestu" a kulturą „czynu i pojęć". Narody Europy
Środkowowschodniej na rozdrożu .................................................................................. 233
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 233
2. Bliski Wschód jako kultura słowa i gestu ............................................................... 234
3. Kultura Grecji i Rzymu jako kultura pojęć i czynów .............................................. 235
4. Kultura Zachodu jako dialektyka emocji, rozumu i czynu ...................................... 236
5. Jedna Europa i dwie czasoprzestrzenie znaczeniowe .............................................. 237
6. Okcydentalizacja Wschodu ..................................................................................... 238
7. Emocjonalizacja Zachodu a Europa w wieku ideologii .......................................... 239
8. Narody Europy Środkowej i Wschodniej wobec komunizmu ................................ 240
9. Kultura polska i próba jej sakralizacji ..................................................................... 241
10. Europa Środkowa i Wschodnia wobec procesu emocjonalizacji kultur ................ 246
11. Kultury emocjonalne a racjonalizacja i pragmatyzacja działań (uwagi końcowe) 247
Rozdział piętnasty
Idea „integracji" wobec tradycji religijnej i filozoficznej a kwestia
przyszłości narodów słowiańskich..................................................................................... 249
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 249
2. Integracja jako kategoria kulturowa ........................................................................ 250
3. Religia a idee i procesy integracji Słowiańszczyzny ............................................... 251
4. Filozofia a idea integracji w tradycji Słowiańszczyzny .......................................... 254
6. Religia i filozofia wobec procesu integracji Europy a przyszłość
Słowiańszczyzny (uwagi końcowe) ......................................................................... 257
Rozdział szesnasty
Społeczeństwo polskie wobec przemian politycznych. Demokracja i co dalej? .......... 262
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 262
2. Demokracja i jej tradycja ......................................................................................... 263
3. Czy demokracji potrzebna jest ideologia ................................................................. 265
4. Społeczeństwo a demokracja ................................................................................... 268
5. Czym jest demokracja ............................................................................................. 270
6. Demokracja jako system polityczny a kwestia realizowanych celów
i celowości (sensowności) istnienia człowieka (uwagi końcowe) .......................... 273
10
Część czwarta
KULTURA WOBEC PRZYSZŁOŚCI
Rozdział siedemnasty
Globalizacja świata a problem dyferencjacji cywilizacji i konfliktu kultur ............... 279
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 279
2. Pojęcie globalizacji i zakres jego zasadności .......................................................... 281
3. Procesy globalizacji we współczesnym świecie i ich mechanizmy ........................ 287
4. Globalizacja kultur a problem ich dynamiki ........................................................... 292
5. Globalizacja a problem dyferencjacji i wielości kultur ........................................... 294
6. Dyferencjacja systemów znaczeń a konflikty cywilizacji (uwagi końcowe) .......... 297
Rozdział osiemnasty
Kultura jako mądrość bycia wobec przeszłości i w obliczu przyszłości
a pytanie o zasadność trwania w teraźniejszości . ......................................................... 300
1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 300
2. Człowiek jako byt wobec czasu kulturowego ........................................................ 301
3. Kultury „stawania się” jako kultury czasu historycznego ........................................306
4. Kultura a problem wielości czasów ........................................................................ 309
5. Kultura polska wobec czasu mitycznego i historycznego ...................................... 310
6. Czas kulturowy a problem spełnienia sensu jestestwa ludzkiego
(uwagi końcowe) ..................................................................................................... 313
Zakończenie
Armageddon czy Paruzja a koniec historii ................................................................... 315
Indeks osób........................................................................................................................ 327