AEROFONY

``
DUDY WIELKOPOLSKIE
AEROFONY
tekst: Stanisław Olędzki
zdjęcia: Zbigniew Kamykowski
opracowanie graficzne: Adam Młodzianowski
redakcja: Alina Krehlikowa
Polskie Wydawnictwo Muzyczne Kraków 1978
27
26
26-27. Gwizdki wierzbowe (whistles of willow bark). Wielkopolska. Od lewej „żuraw" („crane"), „fujarka"
(whistle), „słowik" („nightingale"). Dług. 89 cm, 53 cm i (bez tłoczka) 20 cm. MNP-I 396, 275, 397.
Nazwy tych instrumentów wskazują na rodzaj dźwięku, naśladujący śpiew ptaków. Rurą jest kora,
ściągnięta z prostej gałęzi wierzbowej. W części przyustnej wycięty jest otwór wargowy, a otworem
wlotowym jest szczelina między płasko ściętym czopem a ścianką rury. Wylot "żurawia" grający na
przemian zamyka i otwiera palcem prawej ręki. W "słowiku" natomiast zmianę wysokości dźwięku osiąga się
przez wysuwanie ruchomego tłoczka.
Po prawej fragment „żurawia": u dołu widoczny czop z częścią płasko ściętą, tworzącą wewnątrz
szczelinę, u góry — otwór wargowy.
28
29
28. Gwizdki wierzbowe (whistle of willow bark), tzw. fiukacze, Kurpie i Radomskie. Dług. 9-18 cm.
MLIM WS/M.
Jednodźwiękowe gwizdki wargowe z zamkniętym wylotem, wykonywane na wiosnę z kory wierzbowej.
29. Gwizdek drewniany (wooden whistle, bird-call for owls), tzw. kusoc, okolice Żywca. Dług. 16 cm. MŻ
731.
Gwizdek wargowy z zamkniętym wylotem, służący jako wabik na sowy. Ostatni ślad pramuzycznej funkcji
narzędzia dźwiękowego we współczesnym instrumentarium ludowym.
30
30, 31. Gliniane gwizdki naczyniowe
(globular flutes), Rzeszowskie. Dług. 7-10 cm.
Kolekcja prywatna Włodzimierza Kamińskiego.
Gwizdki wargowe wykonane z wypalonej
gliny, pokryte barwną polewą. Przed grą
napełniane są wodą. Dzięki temu dźwięk tych
gwizdków naśladuje świergot ptaków. Pełnią
funkcję zabawek.
31
32
32. Fujary beskidzkie (duet pipes withaut finger-holes), tzw. postne, wyk. Jan Kawulok, Istebna k.
Cieszyna. Dług. ok. 82 cm. PME 27503, 30154.
Piszczałki czopowe bez otworów palcowych są rozwiniętą formą piszczałek linionych z kory
wierzbowej. Prymitywniejsze, wykonane z prostej, nieokorowanej gałęzi, służą jednocześnie jako laski i i
kije pasterskie. Typy staranniej wykonane mają ośmiokątny przekrój poprzeczny, wykształconą część
dziobową z kości, z ornamentacją części górnej i wierzchniej, albo też przekrój okrągły i elementy
zdobnicze w formie pierścieni i okuć. Na instrumentach tych można wydobyć dwa szeregi tonów
harmonicznych, jeden przy zamkniętym wylocie, drugi przy otwartym. Instrument znany także na Podhalu.
33
33. Piszczałki (duct pipes), Brzóza Stadnicka k. Łańcuta. Dług. 30 i 19 cm. PME 30493, 30494.
Najpopularniejszą grupę piszczałek tworzą instrumenty z charakterystycznym kołnierzowym wylotem oraz
lekko ściętą częścią przyustną, nie posiadającą jeszcze kształtu dzioba. Piszczałki tego typu mają najczęściej
po pięć lub siedem otworów palcowych.
34
34. Piszczałki i fujarki (duct pipes).Od lewej; z Istebnej k. Cieszyna; z Zamojszczyzny woj. lubelskie; z
Gorlic woj. nowosądeckie; z Mogiły k. Krakowa; z Łemków k. Gorlic woj. nowosądeckie; wyk. Teodor
Karpiuk; "fiuczka" z Dobrej k. Limanowej woj. nowosądeckie. Dług 33 cm, 32,8 cm, 28 cm, 19, cm, 20 cm
i 25,5 cm. MEK 34476, 25874, 25876, 28410, 31284, 25880.
Obok piszczałek najpopularniejszymi aerofonami wargowymi są w Polsce fujarki. Od piszczałek różn i
je walcowy profil, pierścienie otaczające część przyustną i wylot oraz umieszczenie otworu wargowego na
spodniej stronie.
35
35. Piszczałki dwoiste (double pipes), Zakopane. Dług. 26,7 cm i 30 cm. MT E/1000, 3719.
Piszczałka dwoista jest zestawem dwóch odrębnych piszczałek wargowych o jednakowej długości,
wykonanych w jednolitej deszczułce jaworowej lub jesionowej. Przewiercone blisko siebie równoległe
kanały umożliwiają jednoczesne zadęcie obu piszczałek. Ponieważ tylko jeden kanał posiada otwory boczne,
melodii towarzyszy stały dźwięk burdonowy. W Polsce piszczałki dwoiste spotyka się obecnie wyłącznie na
Podtatrzu.
37
36
36-37.Trembita (wooden trumpet), okolice Rabki woj. nowosądeckie, 1933 r. Dług. 207 cm. Muzeum
Okręgowe w Rabce, MOR 626.
Rura sporządzona z dwóch części wydrążonego pnia, owiniętą najpierw tkaniną, a następnieokręcona
wikliną. Dźwięcznik wykonany z oddzielnego, jednolitego klocka drewna. Otwór wlotowy, okuty blachą,
nie ma ustnika.
38
39
38-39. Trembity żywieckie (wooden trumpets), Kamesznica k. Żywca. Dług. 332 cm i 248 cm. Muzeum w
Żywcu, MŻ 745, 263.
Dłuższa - owiniętą korą i wzmocniona ośmioma pierścieniami wiklinowymi, Krótsza - okuta 15
pierścieniami żelaznymi. Oba instrumenty posiadają odrębne ustniki (fot. 39).
40
41
40. Trembita cieszyńska (wooden trumpet), wyk. Jan Kawulok,
Istebna k. Cieszyna. Dług, 370 cm. PME 30151,
Rura instrumentu wykonana z drewna świerkowego,
owinięta, z wyjątkiem dźwięcznika, pasami kory czereśni.
Ustnik odrębny, toczony.
41. Róg pasterski (shepherd's horn), wyk. Jan Kawulok,
Istebna. Dług. 150 cm. PME 30153,
Wykonany jak trembity ze złączonych połówek
wydrążonego pnia, owinięty pierścieniami
wiklinowymi.
Noszony przez pasterzy na rzemieniu.
42
43
42, 43. Ligawki, kurpiowska i mazowiecka (wooden trumpets). Po lewej z Nowin k. Ostrołęki; po prawej z
Wyszkowa k. Pułtuska. Dług. 156 i 128 cm. PME 193, 4131.
Ligawki sporządzane są najczęściej z drewna wierzbowego i uszczelniane smołą na styku połówek.
Obręcze wzmacniające często wykonuje się z metalu (płaskie pierścienie lub gruby drut). Niektóre
egzemplarze owinięte są na całej długości sznurkiem.
44
44. Bazuna (wooden trumpet), wyk. Fryderyk Laski, Zalesie k. Złotowa woj. pilskie (Kaszuby). Dług. 99
cm. MNP-I. 225.
Wykonana w sposób analogiczny jak poprzednie instrumenty. Materiałem jest drewno olchowe,
pierścienie splecione z wikliny. Wlot okuty żelaznym pierścieniem wzmacniającym, ustnik wykonany
oddzielnie.
45
45. Ustniki do trembit, w środku do ligawki (wooden trumpet mouthpieces). Dług. 15 cm, 12,5 cm, 20 cm.
PME 20842, 4131, 30152.
Często starannie wytoczone, z wyżłobionym u wlotu kielichem, ułatwiają wydobycie najwyżśzych
dźwięków szeregu harmonicznego.
46
46. Rożki wierzbowe (with horns), u góry tzw. pierdziele, Wielkopolska; niżej różki i trumbki, Kurpie.
Dług. 30—48 cm. MLIM.
Instrumenty wykonane ze zwiniętego spiralnie pasma kory wierzbowej, wyposażone w stroiki podwójne,
ze spłaszczonej z jednego końca rurki wierzbowej, lub w stroiki pojedyncze, z osadki gęsiego pióra.
Wyrabia się je na wiosnę do jednorazowego użycia, podobnie jak gwizdki wierzbowe. Znane są w wielu
regionach, pełniąc funkcję sygnalizatorów-zabawek.
47
47. Rożek pasterski (smali herdsmen's horn), Kurpie. Dług. 15 cm. MLIM MS/M. Aerofon stroikowy,
używany przez pasterzy. Wykonany z bydlęcego rogu, zaopatrzony w stroik typu klarnetowego
(pojedynczy), sporządzony z pióra gęsiego. Dwa otwory palcowe umożliwiają wydobycie trzech dźwięków
o różnej wysokości.
48
48.Sierszeńki jednopęcherzowe (bladder pipe with one bladder), Zbąszyń woj. zielonogórskie. Dług.
przebierki 19 cm. MLIM MS/S/69.
49
49. Sierszeńki dwupęcherzowe (bladder pipe with two bladders), wyk. Franciszek Domagała, Zbąszyń,
1971 r. Dług. przebierki 19 cm. Zbiory Jadwigi i Mariana Sobieskich w Warszawie (SJM).
Instrument ma dwa zbiorniki, co zapewnia większy zapas powietrza do zadęcia i umożliwiam uczącemu
sie dudziarzowi opanowanie techniki uciskania zbiornika ze stałą siłą.
50
50. Sierszeńki z dymką (bladder pipe with bellow), Zbąszyń. Dług. przebierki 30 cm. Muzeum Ludowych
Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu MS/S/165.
Dymkę wprowadził do sierszeniek Tomasz Śliwa, znany budowniczy i wychowawca młodego pokolenia
dudziarzy i koźlarzy, uważając, że uczeń powinien zostać jednocześnie wprowadzony w skomplikowane
arkana synchronizacji ruchów palców na przebierce z ruchem prawego ramienia, tłoczącego dymką
powietrze do pęcherza, uciskanego z odpowiednią siła lewym ramieniem.
51
51. Stroiki, tzw. trestki do dud (reeds for bagpipes). Dług. 5 - 7 cm. MNP-I. 113, 195, 217, 395, MNP-E.
1160.
Wykonane są z rurki trzcinowej; płytkę stroika tworzy nacięta część ścianki rurki. Długość płytki
drgającej reguluje się nawijaniem sznurka, uszczelniającego zarazem komorę stroikową przebierki. Masę
płytki reguluje się przylepiając do jej końca grudki wosku.
52
52. Stroiki (reeds for bagpipe) osadzone w piszczałkach melodycznych gajd śląskich (u dołu) i dud
wielkopolskich (u góry). Dług. 30 sm i 25 cm. MNP-I. 217,395
Głębokość osadzenia stroika jest jednym z czynników wpływających na wysokość stroju; głębsze
osadzenie powoduje podwyższenie stroju, płytsze - obniżenie.
53
53. Dudy podhalańskie (bagpipe from the Tatra Highlands), wyk. Adam Kuchta, Bukowina Tatrzańska.
Dług. gajdzicy 17 cm. PME 35569.
53 - 54. Dudy podhalańskie (bagpipe from the Tatra
Highlands), wyk. Adam Kuchta, Bukowina Tatrzańska.
Dług. gajdzicy 17 cm. PME 35569.
Cechami charakterystycznymi tej odmiany dud są:
trójkanałowa piszczałka melodyczna, tzw. gajdzica, prosta
piszczałka burdonowa, tzw. bąk, rurka służąca do nadymania
zbiornika, tzw. duhac. Gajdzica zawiera w swym wnętrzu
trzy równoległe kanały, z których pierwszy ma pięć otworów
palcowych, sąsiedni tylko jeden otwór, a trzeci nie ma
żadnego. Na gajdzicy zatem uzyskuje się współbrzmienie, w
którym dwa najniższe dźwięki mają stałą wysokość, a
melodię gra się na piszczałce z pięcioma otworami
palcowymi. Wylot kanału melodycznego, a często również i
sąsiedniego, jest zaklinowany, i wówczas rolę otworu
wylotowego przejmuje najniższy z otworów palcowych.
Szczegóły te dowodzą, iż nastąpiła tu modyfikacja obcej
formy piszczałki melodycznej w tym kierunku, aby mogła
służyć potrzebom rodzimego folkloru muzycznego.
Dudy podhalańskie ukształtowane zostały pod silnymi
wpływami południowosłowiańskimi.
Skala (gajdzica i bąk):
54
55
Skala (gajdzica i huk):
55. Dudy żywieckie (bagpipe from the Żywiec region), zakupione u Michała Pluty z Pewli Wielkiej k.
Żywca, koniec XIX w. Dług. gajdzicy 28 cm. SJM. Zbiornik powietrza wykonany jest z koziej skóry,
wywróconej sierścią do wewnątrz. Rurka zadęciowa (duhac) — podobnie jak w sierszeńkach i dudach
podhalańskich — posiada wentyl, pozwalający tylko na jednokierunkowy przepływ powietrza, z ust grającego do zbiornika. Piszczałka melodyczna (gajdzica), osadzona w komorze powietrznej, przybierającej
nieraz kształt koziej główki, zaopatrzona jest w 7 otworów palcowych: 6 wierzchnich i 1 spodni, dla kciuka.
Zarówno gajdzica, jak i piszczałka burdonowa (huk) złożone są z trzech segmentów i zakończone krowimi
rogami i mosiężnymi dźwięcznikami. Rury obu piszczałek zdobią okucia z blachy cynowej lub mosiężnej.
57
Skala (gajdzica i huk):
56
56 - 57. Gajdy śląskie, istebniańskie (Silesian bagpipe), wyk. Jan Kawulok, Istebna k. Cieszyna. Dług.
gajdzicy 28 cm. PME 26322.
Gajdy śląskie są niemal identyczne z dudami żywieckimi, jedynie zamiast duhaca posiadają mieszek,
tzw. dymkę. Gajdzica ma tylko 6 otworów palcowych (brak otworu spodniego), w związku z czym skala
instrumentu nie obejmuje najwyższego dźwięku skali dud żywieckich. Okazalsze, nowsze egzemplarze
posiadają zbiornik powietrza z pozostawionym na zewnątrz białym włosiem.
58
57
58. Dudy wielkopolskie, typ gostyńsko-rawicki.
59
58 - 59. Dudy wielkopolskie (bagpipe from Great Poland), odmiana rawicko-gostyńska, okolice Pleszewa,
XIX w. Dług. przebierki 25 cm. MNP-L 395.
W Wielkopolsce dominują dwa warianty dud: rawicko-gostyński i bukowsko-kościański. Pierwszy
występuje w południowo-wschodniej Wielkopolsce, drugi — w północno-zachodniej. Charakterystyczną
cechą pierwszej odmiany są mniejsze wymiary, wyższy strój, kolano przebierki wykonane z rogu, bąk
zakończony rogiem krótkim i zagiętym w jednej płaszczyźnie.
Na fot. 57: główka i przebierka dud gostyńsko-rawickich. Typowe dla tej odmiany zdobnictwo
charakteryzują cienkie, metalowe rożki i drewniane lub skórzane uszy.
Skala (przebierka i bąk):
60
60. Dudy wielkopolskie, (bagpipe from Great Poland), odmiana bukowsko-kościańska, Kościan, 1918 r.
Dług. przebierki 21 cm. MNP-E. 1160.
Charakterystycznymi rysami tej odmiany są większe wymiary, niższy strój, kolano przebierki wykonane
z drewna obciągniętego skórą i bąk zakończony dużym rogiem, skręconym śrubowo.
Skala (przebierka i bąk):
61
61. Główka dud bukowsko-kościańskich, z typowymi dużymi rogami z kłów kiernoza, cienkimi,
odwiniętymi uszami z blachy mosiężnej i zawieszonymi na nich łańcuszkami.
62
Skala (przebierka i bąk):
62. Kozioł biały (white goat), Chobienice k. Wolsztyna (Ziemia Lubuska). Dług. przebierki 35,5 cm.
MNP-I. 113.
Zbiornik powietrza wykonany jest z całej koziej skóry, z pozostawionym na zewnątrz białym włosiem.
Przebierka posiada 8 otworów palcowych: 7 wierzchnich i 1 spodni, dla kciuka lewej ręki. Obie piszczałki
zakończone są rogami, zwieńczonymi mosiężnymi dźwięcznikami. Budowa bąka i dymki analogiczne jak w
dudach wielkopolskich.
Skala przebierka i bąk):
63
63. Kozioł doślubny, tzw. czarny (black goat), Ziemia Lubuska. Dług. przebierki 28 cm. MLIM MS/S/45.
Charakterystycznymi rysami instrumentu są: mniejsze wymiary zbiornika powietrza, prosty, bez załamań
(składań) bąk, przebierka z 8 otworami palcowymi, podobnie jak w koźle białym, i często brak główki. Na
instrumencie tym grano razem z mazankami, wyłącznie podczas obrzędów weselnych, stąd też nazwa
instrumentu (również — dudki doślubne).
64
65
64 - 65. Piszczałki melodyczne dud (chanters of bagpipes). Fot. 63 od lewej: piszczałki dud podhalańskich,
gajd śląskich i dud wielkopolskich gostyńsko-rawickich. Dług 19 -35,5 cm. MNP-I. 195, 217,395.
Fot. 64 od lewej: piszczałki dud wielkopolskich bukowsko-kościańskich i kozła białego. MNP-I. 518, 113.
Drewniane lub rogowe kolana wraz z mosiężnymi dźwięcznikami wieńczącymi wyloty piszczałek
oprócz funkcji zdobniczej pełnia ważną rolę akustyczną, wzmacniając siłę dźwięku i wzbogacając jego
barwę.