Zadłużenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie
Transkrypt
Zadłużenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie
dr Piotr Misztal Politechnika Radomska Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 Wprowadzenie RosnÈce rozmiary zadïuĝenia zagranicznego na Ăwiecie w ciÈgu ostatnich kilkudziesiÚciu lat sprawiajÈ, ĝe jest ono obecnie jednym z najwaĝniejszych problemów globalnych. Kryzys zadïuĝeniowy okazaï siÚ zjawiskiem bez precedensu zarówno dla pojedynczych krajów o róĝnym poziomie rozwoju gospodarczego (dïuĝników i wierzycieli), jak równieĝ dla gospodarki Ăwiatowej jako caïoĂci [por. zaï. 2]. Zgodnie z definicjÈ Banku ¥wiatowego (World Bank) caïkowite zadïuĝenie zagraniczne kraju to dïug podmiotów krajowych w stosunku do nierezydentów, spïacany w walutach obcych, towarach lub usïugach. RosnÈce zadïuĝenie zagraniczne danego kraju powoduje istotne problemy, gdyĝ znacznÈ czÚĂÊ wydatków publicznych i zasobów dewizowych kraju przeznacza siÚ na spïatÚ rat kapitaïowych i odsetek wobec wierzycieli zagranicznych. Ponadto, zadïuĝenie zagraniczne moĝe negatywnie oddziaïywaÊ na rozmiary inwestycji w kraju, handel zagraniczny i w efekcie wzrost gospodarczy (Hayat, Hayat, Malik 2010). Celem niniejszego opracowania byïa analiza zwiÈzku przyczynowo-skutkowego miÚdzy zadïuĝeniem zagranicznym (kosztem obsïugi zadïuĝenia zagranicznego) i wzrostem gospodarczym Polsce w okresie 1970–2008. W pracy wykorzystano metodÚ badawczÈ opartÈ na studiach literaturowych z zakresu miÚdzynarodowych stosunków gospodarczych i finansów miÚdzynarodowych oraz metody ekonometryczne (model wektorowej autoregresji – VAR). Wszystkie dane statystyczne wykorzystane w pracy pochodziïy z baz statystycznych Konferencji Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (United Nations Conference on Trade and Development – UNCTAD). 10 dr Piotr Misztal 1. Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Ăwietle teorii Dïug zagraniczny na ogóï definiuje siÚ, jako caïoĂÊ zadïuĝenia w walutach obcych, które podmioty krajowe (rzÈd, banki komercyjne, przedsiÚbiorstwa, osoby prywatne) zaciÈgnÚïy za granicÈ. StÈd, dïug zagraniczny moĝe wystÚpowaÊ w postaci dïugu pañstwowego i wówczas jest czÚĂciÈ dïugu publicznego, albo moĝe byÊ to dïug, który zaciÈgajÈ podmioty prywatne. Dïug zagraniczny wystÚpuje w formie kredytów zagranicznych, jak równieĝ w formie posiadanych przez podmioty zagraniczne skarbowych papierów wartoĂciowych lub obligacji przedsiÚbiorstw [por. tabl. 1]. Tabela 1 Ogólna klasyfikacja dïugu zagranicznego Kryterium podziaïu Termin wygaĂniÚcia Charakter przepïywów Rodzaj dïuĝnika Rodzaj wierzyciela Rodzaje dïugu zagranicznego • • • • • • • • • • Krótkoterminowy (poniĝej 1 roku) Dïugoterminowy (powyĝej 1 roku) ZobowiÈzania PïatnoĂci odsetkowe Amortyzacja Restrukturyzacja Publiczny Prywatny Oficjalny Prywatny ½ródïo: Opracowanie wïasne na podstawie Adepoju, Salau, Obayelu (2007). W warunkach postÚpujÈcych procesów liberalizacji miÚdzynarodowych przepïywów kapitaïu, oszczÚdnoĂci poszukujÈ najefektywniejszego wykorzystania bez wzglÚdu na lokalizacjÚ. Wierzyciele zagraniczni sÈ gotowi poĝyczaÊ fundusze krajowym podmiotom, gdyĝ rozdzielajÈc swoje oszczÚdnoĂci pomiÚdzy szerszÈ gamÚ aktywów finansowych niĝ w jednym kraju dywersyfikujÈ w ten sposób ryzyko wahañ dochodów ze swoich inwestycji (Sachs 1998). OszczÚdnoĂci zagraniczne sÈ jednym ze ěródeï finansowania wewnÚtrznej akumulacji w kaĝdej gospodarce. W szczególnoĂci kraje rozwijajÈce siÚ w charakteryzujÈ siÚ niewystarczajÈcÈ wewnÚtrznÈ akumulacjÈ kapitaïu ze wzglÚdu na wystÚpowanie w tych krajach bïÚdnego koïa zwiÈzanego z niskÈ wydajnoĂciÈ czynników produkcji, niskimi dochodami oraz niskim poziomem oszczÚdnoĂci. W zwiÈzku z tym, taka sytuacja wymaga technicznego i finansowego wsparcia krajów wysoko rozwiniÚtych gospodarczo w celu wypeïnienia luki w zasobach kapitaïu (Adepoju 2007). RosnÈce oszczÚdnoĂci oraz inwestycje w gospodarce prowadzÈ do wzrostu gospodarczego (Hunt 2007). Jednakĝe naleĝy zaznaczyÊ, ĝe wzrost Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 11 gospodarczy nie wystÈpi dopóty, dopóki zasoby kapitaïowe nie przekroczÈ okreĂlonego poziomu. JeĂli wzrastajÈ zasoby kapitaïu, inwestycje i produkcja, wówczas poziom oszczÚdnoĂci równieĝ wzrasta. Po przekroczeniu okreĂlonego poziomu, wzrost zarówno zasobów kapitaïu i oszczÚdnoĂci bÚdzie wystarczajÈcy do wywoïania wzrostu gospodarczego. Autorzy teorii tzw. podwójnej luki (Dual Gap Theory) twierdzÈ, ĝe inwestycje sÈ funkcjÈ oszczÚdnoĂci i w zwiÈzku z tym w krajach rozwijajÈcych siÚ poziom krajowych oszczÚdnoĂci jest niewystarczajÈcy do sfinansowania niezbÚdnych inwestycji zapewniajÈcych wzrost gospodarczy (Sachs 2002). Z drugiej strony, zbyt wysokie rozmiary zadïuĝenia zagranicznego mogÈ doprowadziÊ do spowolnienia rozwoju gospodarczego poprzez tzw. nawis zadïuĝenia (Debt Overhang) (Were 2001). Nawis zadïuĝenia wystÚpuje w sytuacji, w której rozmiary zadïuĝenia zagranicznego kraju przekraczajÈ jego zdolnoĂÊ do spïaty dïugu w przyszïoĂci. W tej sytuacji, stosunkowo duĝe rozmiary zadïuĝenia zagranicznego zniechÚcajÈ przedsiÚbiorstwa do podejmowania inwestycji, poniewaĝ potencjalni inwestorzy przewidujÈ wzrost obciÈĝeñ podatkowych w przyszïoĂci w celu spïaty dïugu zagranicznego przez pañstwo. Dodatkowo, rosnÈce rozmiary zadïuĝenia zagranicznego mogÈ wywoïywaÊ wĂród uczestników rynku wraĝenie pogïÚbiajÈcej siÚ niestabilnoĂci makroekonomicznej w kraju, która jest zwiÈzana m.in. z rosnÈcym deficytem budĝetowym, deprecjacjÈ waluty krajowej czy przewidywanÈ inflacjÈ w kraju (Claessens 1996). OpisanÈ powyĝej zaleĝnoĂÊ moĝna przedstawiÊ poniĝej za pomocÈ tzw. zadïuĝeniowej krzywej Laffera [Debt Laffer Curve] [por. rys. 1]. Rysunek 1 Zadïuĝeniowa krzywa Laffera Zerowe prawdopodobieństwo niewywiązania się z zobowiązań zagranicznych GDP E A GDP1 45° 0 ½ródïo: Krugman (1989). D1 D2 D 12 dr Piotr Misztal Zadïuĝeniowa krzywa Laffera przedstawia zaleĝnoĂÊ miÚdzy wzrostem gospodarczym oraz skumulowanym dïugiem zagranicznym kraju. Mianowicie, w miarÚ wzrostu rozmiarów dïugu zagranicznego wzrasta równieĝ produkt krajowy brutto kraju, lecz jedynie do pewnego poziomu dïugu równego D2, po przekroczeniu którego, oddziaïywanie dïugu zagranicznego na wzrost gospodarczy zaczyna byÊ negatywne. Ponadto, naleĝy zauwaĝyÊ, ĝe jeĂli dïug zagraniczny przekracza bezpieczny rozmiar (poziom D1), przy którym wzrasta ryzyko niewywiÈzania siÚ kraju ze swoich zobowiÈzañ zagranicznych, wówczas dynamika wzrostu gospodarczego jest coraz niĝsza. Zatem, optymalnym poziomem dïugu zagranicznego kraju jest poziom D2, przy którym rozmiary PKB sÈ najwyĝsze. 2. Dïug zagraniczny i wzrost gospodarczy w ujÚciu modelowym Zgodnie z modelem przedstawionym przez Root (1978), równanie produktu krajowego brutto moĝna przedstawiÊ w poniĝszej postaci: Y=C+S=C+I+(X–M) (1) gdzie: Y – produkcja krajowa; C – konsumpcja; S – krajowe oszczÚdnoĂci; I – inwestycje; X – eksport; M – import. W tym modelu inwestycje obejmujÈ zarówno prywatne wydatki inwestycyjne oraz publiczne wydatki inwestycyjne. I=IP+IG (2) gdzie: IP – inwestycje prywatne; IG = G – wydatki rzÈdowe. Z równania (1) i (2) wynika, ĝe jeĂli produkcja krajowa jest równa konsumpcji i krajowym oszczÚdnoĂciom, to krajowy popyt inwestycyjny jest równy sumie krajowych oszczÚdnoĂci oraz importowi netto, który jest finansowany zagranicznymi poĝyczkami netto. Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 I=S+(M–X) 13 (3) gdzie: (M–X) – import netto (zagraniczne poĝyczki netto). Natomiast w modelu Chenery i Strout (1966) poĝyczki zagraniczne sÈ okreĂlane mianem transferów podstawowych (Basic Transfers – BT) i równe sÈ róĝnicy miÚdzy napïywem kapitaïu netto (napïywy kapitaïu brutto pomniejszone o amortyzacjÚ) i pïatnoĂci odsetkowych od dïugu zagranicznego. BT=dD–rD=D(d–r) (4) gdzie: BT – transfery podstawowe; D – caïkowity dïug zagraniczny; d – stopa wzrostu dïugu zagranicznego; r – Ărednia, roczna stopa procentowa; dD– napïyw kapitaïu netto; rD – caïkowite, roczne pïatnoĂci odsetkowe. Zgodnie z wyraĝeniem (4) transfery podstawowe oznaczajÈ zyski dla kraju, jeĂli d>r, zaĂ straty, gdy d<r. Ogólnie rzecz biorÈc, jeĂli napïyw poĝyczek zagranicznych wiÈĝe siÚ ze wzrostem produktywnoĂci, stopa zwrotu przekracza Ăredni poziom stopy procentowej w kraju, a transfery podstawowe sÈ dodatnie wówczas wzrost dïugu zagranicznego nie oddziaïywuje negatywnie na wzrost gospodarczy w danym kraju w dïugim okresie. BiorÈc pod uwagÚ zmiany dïugu zagranicznego w czasie, sytuacjÚ tÈ moĝna przedstawiÊ w nastÚpujÈcej postaci: (Dt–Dt–1)=Yt–rDt–Ct–It–Gt (5) gdzie: (Dt–Dt–1) – zmiany netto dïugu zagranicznego w okresie t–1 do t; t – okres analizy. NawiÈzujÈc do równania (5) moĝna zauwaĝyÊ, ĝe rozmiary dïugu zagranicznego mogÈ byÊ zmniejszone w wyniku wzrostu krajowej produkcji, spadku krajowej konsumpcji, krajowych inwestycji i wydatków rzÈdowych. Z drugiej strony, jeĂli dïug zagraniczny osiÈgnie tak duĝe rozmiary, ĝe suma krajowej produkcji, konsumpcji, inwestycji i wydatków rzÈdowych bÚdzie mniejsza od transferów podstawowych, wówczas sytuacja ta doprowadzi do kryzysu zadïuĝeniowego, który moĝna wyraziÊ w postaci nastÚpujÈcego wyraĝenia: 14 dr Piotr Misztal Ct+It+Gt–Yt<dDt–rDt (6) Kryzys zadïuĝeniowy, zwany takĝe kryzysem zadïuĝenia zagranicznego oznacza sytuacjÚ, w której dany kraj nie jest w stanie obsïugiwaÊ swego zagranicznego zadïuĝenia. Sytuacja ta moĝe mieÊ charakter przejĂciowy, wówczas mówi siÚ o kryzysie pïynnoĂci (Liquidity Crisis), lub moĝe mieÊ charakter trwaïy, wówczas okreĂla siÚ go mianem kryzysu niewypïacalnoĂci (Solvency Crisis). 3. Dïug zagraniczny i wzrost gospodarczy w Ăwietle wyników analiz empirycznych Folorunso i Felix (2008) badali wpïyw dïugu zagranicznego oraz kosztów zwiÈzanych z jego obsïugÈ na wzrost gospodarczy w Nigerii oraz krajach Afryki Poïudniowej w okresie 1980-2007. Autorzy analizy, bazujÈc na neoklasycznym modelu wzrostu gospodarczego oraz przy pomocy klasycznej i podwójnej metody najmniejszych kwadratów, potwierdzili negatywne oddziaïywanie dïugu zagranicznego i kosztów jego obsïugi na wzrost gospodarczy we wszystkich z analizowanych krajów. Co wiÚcej, ujawnili oni, ĝe ujemny wpïyw dïugu zagranicznego na wzrost gospodarczy w Nigerii miaï miejsce dopiero wtedy, gdy rozmiary tego dïugu przekraczaïy okreĂlony poziom. Karagöl (2002) badaï krótkookresowe i dïugookresowe zwiÈzki miÚdzy wzrostem gospodarczym i wydatkami z tytuïu obsïugi dïugu zagranicznego w Turcji w okresie 1956–1996 przy wykorzystaniu technik kointegracji i modelu standardowej funkcji produkcji. Rezultaty badañ ujawniïy wystÚpowanie negatywnego wpïywu wydatków z tytuïu obsïugi zadïuĝenia zagranicznego na wzrost gospodarczy w dïugim okresie. ZaleĝnoĂÊ tÈ potwierdziïy równieĝ wyniki przeprowadzonych testów przyczynowoĂci Grangera. Fosu (1996) badaï zwiÈzek miÚdzy wzrostem gospodarczym i zadïuĝeniem zagranicznym w krajach Afryki subsaharyjskiej w okresie 1986–1970. Badanie wykazaïo, ĝe kraje wysoko zadïuĝone odnotowywaïy Ăredniorocznie jednoprocentowy spadek tempa wzrostu PKB w wyniku wysokich rozmiarów dïugu zagranicznego. Deshpande (1997) analizowaï relacjÚ miÚdzy zadïuĝeniem zewnÚtrznym i rozmiarami inwestycji w 13 wysoce zadïuĝonych krajach w okresie 1991–1971 przy uĝyciu zwykïej metody najmniejszych kwadratów. Badania potwierdziïy wystÚpowanie ujemnej relacji miÚdzy rozmiarami zadïuĝenia zewnÚtrznego i inwestycji w tych krajach. Natomiast Cunningham (1993) badaï zwiÈzki miÚdzy obciÈĝeniem dïugiem zagranicznym i wzrostem gospodarczym w szesnastu krajach w okre- Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 15 sie 1971–2007. Badania ujawniïy, ĝe wzrost obciÈĝenia dïugiem zagranicznym w tych krajach miaï negatywny wpïyw na wzrost gospodarczy. Chowdhury (1994) analizowaï relacjÚ miÚdzy zadïuĝeniem zagranicznym i wzrostem gospodarczym w Bangladeszu, Indonezji, Malezji, Filipinach, Korei Poïudniowej, Sri Lance i Tajlandii w okresie 1988–1970. Wyniki badañ ujawniïy niekorzystny wpïyw zadïuĝenia zagranicznego na poziom kursu walutowego kraju. Jednakĝe nie ujawniono oddziaïywania zadïuĝenia zewnÚtrznego na tempo wzrostu PKB w tych krajach. Clements, Bhattarcharya, Nguyen (2003) potwierdzili wystÚpowanie negatywnego wpïywu dïugu zagranicznego na wzrost gospodarczy w wyniku wystÚpowania tzw. efektu wypierania (Crowding out Effect) inwestycji krajowych przez inwestycje zagraniczne. Sytuacja ta wynikaïa z faktu, ĝe wysokie koszty obsïugi dïugu zagranicznego przyczyniaïy siÚ do spadku posiadanych zasobów i inwestycji publicznych w kraju. Z kolei, Cohen (1993) analizowaï relacjÚ miÚdzy zadïuĝeniem zewnÚtrznym i inwestycjami w krajach rozwijajÈcych siÚ w latach osiemdziesiÈtych XX wieku. Badania pokazaïy, ĝe wystÚpowaï stosunkowo niewielki wpïyw rozmiarów zadïuĝenia zagranicznego na rozmiary inwestycji w tych krajach. Badania ujawniïy takĝe wystÚpowanie efektu wypierania inwestycji krajowych przez wydatki ponoszone na obsïugÚ dïugu zagranicznego. Perasso (1992) analizujÈc dane statystyczne dotyczÈce dwudziestu najbardziej zadïuĝonych krajów o Ărednim poziomie dochodu, zbadaï zwiÈzek miÚdzy wzrostem gospodarczym i zadïuĝeniem zagranicznym w okresie 1982–1989. Wyniki badañ pokazaïy, ĝe odpowiednio prowadzona polityka gospodarcza w kraju, w wiÚkszym stopniu oddziaïywaïa na wzrost inwestycji i wzrost gospodarczy w wysoce zadïuĝonych krajach, niĝ zmniejszenie zobowiÈzañ z tytuïu obsïugi zadïuĝenia zagranicznego. Natomiast, Metwally i Tamaschke (1994) analizowali przy pomocy podwójnej i zwyklej metody najmniejszych kwadratów relacje miÚdzy kosztami obsïugi zadïuĝenia zagranicznego, napïywem kapitaïu zagranicznego i wzrostem gospodarczym w Algierii, Maroku i Egipcie w okresie 1972–2002. Wyniki badañ pokazaïy, ĝe napïyw kapitaïu zagranicznego miaï istotny wpïyw na stosunek dïugu zagranicznego do wzrostu gospodarczego. ReasumujÈc, wyniki badañ empirycznych analizujÈcych wpïyw zadïuĝenia zagranicznego na wzrost gospodarczy w wiÚkszoĂci przypadków potwierdzaïy wystÚpowanie negatywnego wpïywu zadïuĝenia zagranicznego na wzrost gospodarczy, podczas gdy jedynie w niewielkiej czÚĂci przeprowadzonych analiz nie ujawniono ĝadnych istotnych relacji przyczynowo-skutkowych miÚdzy wzrostem gospodarczym i zadïuĝeniem zagranicznym. 16 dr Piotr Misztal 4. Dïugoterminowe zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce Stosunkowo wysokie rozmiary zadïuĝenia zagranicznego Polski przyczyniïy siÚ do podejmowania coraz czÚstszych dyskusji dotyczÈcych wpïywu dïugu zagranicznego oraz kosztów zwiÈzanych z jego obsïugÈ na wzrost gospodarczy kraju [zaïÈcznik 3]. Rozmiary dïugoterminowego zadïuĝenia zagranicznego w Polsce wzrastaïy w ujÚciu absolutnym w caïym analizowanym okresie 1970–2008 z poziomu 24 mln USD w 1970 roku do poziomu ponad 81 mld USD w 2008 roku. Z kolei, rozmiary zadïuĝenia zagranicznego w ujÚciu wzglÚdnym, tzn. w stosunku do PKB oraz krajowego eksportu wzrastaïy do poczÈtku lat 90. XX wieku, a nastÚpnie charakteryzowaïy siÚ tendencjÈ spadkowÈ do koñca 2008 roku [rys. 2] Rysunek 2 Rozmiary dïugoterminowego zadïuĝenia zagranicznego w Polsce w stosunku do PKB i eksportu towarów w okresie 1970–2008 [w %] 350 300 250 200 150 100 50 08 06 20 04 20 02 20 00 20 98 20 94 96 19 19 92 19 90 Debt/GDP 19 88 19 86 19 84 19 82 19 80 19 78 19 76 19 74 19 72 19 19 19 70 0 Debt/EX ½ródïo: UNCTAD Handbook of Statistics (2009). Zadïuĝenie zagraniczne Polski byïo wynikiem polityki gospodarczej prowadzonej w Polsce w latach 70. XX wieku, kiedy to rozwój gospodarczy opieraï siÚ gïównie na kredytach zagranicznych. Na poczÈtku lat 80. XX wieku dynamicznie rosnÈce zadïuĝenie zagraniczne Polski przeksztaïciïo siÚ z czynnika wspierajÈcego rozwój gospodarczy w istotnÈ barierÚ wzrostu gospodarczego kraju. Co wiÚcej, stosunkowo wysokie koszty obsïugi dïugu zagranicznego poïÈczone z ujemnym saldem bilansu handlowego przyczyniïy siÚ do powstania problemu niewypïacalnoĂci Polski. Pomimo podjÚtych prób restrukturyzacji zadïuĝenia zagranicznego Polski w latach 80. i 90. XX wieku, w pierwszych latach XXI wieku doszïo do znacznego przyspieszenia wzrostu zadïuĝenia zewnÚtrznego kraju. Sytuacja ta wynikaïa m. in. z wysokich realnych stóp procentowych w Polsce, polityki kredytowej Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 17 banków komercyjnych oraz korzystnych zmian kursów walutowych (Kosztowniak, Misztal, Pszczóïka, SzelÈgowska 2009). W celu analizy zwiÈzku przyczynowo-skutkowego pomiÚdzy zmianami PKB i zadïuĝeniem zagranicznym (kosztem obsïugi dïugu zagranicznego) w Polsce w okresie 1970–2008 wykorzystano model wektorowej autoregresji (VAR) zaproponowany przez Afzal, Rehman i Rehman (2009) i przedstawiajÈcy siÚ poniĝszymi wyraĝeniami: p p p GDPi,t = dk + / ak GDPi,t - k + / bk DSi,t - k + / mk EXi,t - k + ni,t k=1 p k=1 p DSi,t = dk + / ak GDPi,t - k + / bk DSi,t - k + / mk EXi,t - k + ni,t k=1 p k=1 p k=1 (2) k=1 p Xi,t = dk + / ak GDPi,t - k + / bk DSi,t - k + / mk EXi,t - k + ni,t k=1 (1) k=1 p (3) k=1 gdzie: DS – koszt obsïugi dïugoterminowego zadïuĝenia zagranicznego wyraĝony w USD; GDP – produkt krajowy brutto wyraĝony w USD; EX – eksport towarów wyraĝony w USD ŝ – skïadnik resztowy; t – okres analizy; k – liczba opóěnieñ zmiennych Wszystkie wymienione powyĝej szeregi czasowe miaïy czÚstotliwoĂÊ rocznÈ i obejmowaïy okres od 1970 roku do 2008 roku. Wszystkie analizowane zmienne poddano procedurze logarytmowania, co umoĝliwiïo uzyskanie liniowego estymatora wzglÚdem parametrów Ostatecznie, indeksy zmian analizowanych zmiennych w Polsce w okresie przedstawiaïy siÚ w okresie 1970–2008 zgodnie z poniĝszym rysunkiem [rys. 3]. Przed dokonaniem estymacji modelu, niezbÚdne byïo równieĝ okreĂlenie stacjonarnoĂci analizowanych szeregów czasowych. W tym celu wykorzystano rozszerzony test Dickeya-Fullera – ADF (Augmented Dickey-Fuller). WĂród analizowanych danych wykorzystanych w dalszej czÚĂci opracowania znalazïy siÚ szeregi czasowe o stopniach integracji 0 i 1. Brak stacjonarnoĂci szeregów czasowych wymusiï modyfikacjÚ postaci funkcyjnej modelu, w celu doprowadzenia zmiennych do stacjonarnoĂci. Modyfikacja ta polegaïa na zastÈpieniu wielkoĂci analizowanych zmiennych przez ich pierwsze róĝnice. Naleĝy równieĝ podkreĂliÊ, ĝe ze wzglÚdu na brak wystÚpowania kointegracji miÚdzy zmiennymi modelu, nie byïo moĝliwoĂci rozszerzenia i przeksztaïcenia strukturalnego modelu VAR w wektorowy model korekty bïÚdem. Obliczone na podstawie stacjonarnych szeregów czasowych wspóïczynniki korelacji miÚdzy kosztem obsïugi dïugu zagranicznego i PKB w okresie 1970–2008 mogïy ĂwiadczyÊ o wystÚpowaniu niskiej zaleĝnoĂci liniowej miÚdzy tymi zmiennymi. JednoczeĂnie stosunkowo najsilniejszÈ zaleĝnoĂÊ 18 dr Piotr Misztal liniowÈ stwierdzono w przypadku eksportu i PKB w Polsce w badanym okresie [tabl. 1]. Rysunek 3 Logarytm naturalny kosztu obsïugi dïugoterminowego zadïuĝenia zagranicznego, produktu krajowego brutto i eksportu towarów w Polsce w okresie 1970–2008 GDP DS 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1970 1976 1982 1988 1994 2000 2006 13.5 13 12.5 12 11.5 11 10.5 10 1970 1976 1982 1988 1994 2000 2006 EX 12.5 12 11.5 11 10.5 10 9.5 9 8.5 8 1970 1976 1982 1988 1994 2000 2006 ½ródïo: Opracowanie wïasne. Tabela 1 Wspóïczynniki korelacji liniowej miÚdzy zmiennymi modelu w okresie 1970–2008 DS 1,0000 GDP 0,0658 1,0000 EX 0,3589 0,4644 1,0000 DS GDP EX ½ródïo: Opracowanie wïasne. W analizie przyjÚto jeden okres opóěnieñ miÚdzy zmiennymi objaĂniajÈcymi, a zmiennÈ objaĂnianÈ (jeden rok). Wyboru rzÚdu opóěnieñ dokonano zgodnie z wynikami kryteriów informacyjnych modelu Akaike, Schwartza-Bayesiana oraz Hannana-Quinna. Wedïug tych kryteriów najwiÚkszÈ pojemnoĂÊ informacyjnÈ miaï model z jednym opóěnieniem. Kolejnym etapem analizy byïo oszacowanie parametrów strukturalnych modelu VAR. Wyniki oszacowania parametrów modelu przedstawiono w poniĝszej tablicy [tabl. 2]. 19 Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 Tabela 2 Wyniki oszacowania parametrów strukturalnych modelu VAR System VAR (model wektorowej autoregresji), rzÈd opóěnienia 1 Estymacja KMNK dla obserwacji 1972–2008 (T=37) Logarytm wiarygodnoĂci = 46,404168 Wyznacznik macierzy kowariancji = 1,6338854e-005 AIC=–1,8597 BIC=–1,3372 HQC=–1,6755 Test Portmanteau: LB(9)=70,6165, df=72 [0,5241] Równanie 1: GDP Wspóïczynnik const GDP_1 DS_1 EX_1 0,0633934 –0,17757 –0,0731252 0,44088 ¥redn.aryt.zm.zaleĝnej Suma kwadratów reszt Wsp. determ. R-kwadrat F(3, 33) Autokorel.reszt – rho1 BïÈd stand. t-Studenta wartoĂÊ p 0,02331 0,180618 0,0392582 0,168558 2,7196 –0,9831 –1,8627 2,6156 0,01034 0,33270 0,07143 0,01333 0,076496 0,358766 0,190702 2,592018 0,015256 Odch.stand.zm.zaleĝnej BïÈd standardowy reszt Skorygowany R-kwadrat WartoĂÊ p dla testu F Stat. Durbina-Watsona ** * ** 0,110969 0,104267 0,117129 0,069237 1,940035 Test F dla hipotezy o braku restrykcji: Wszystkie opóěnienia zm. GDP F(1, 33)=0,96654 [0,3327] Wszystkie opóěnienia zm. DS F(1, 33)=3,4695 [0,0714] Wszystkie opóěnienia zm. EX F(1, 33)=6,8414 [0,0133] Równanie 2: DS const GDP_1 DS_1 EX_1 Wspóïczynnik BïÈd stand. 0,0932315 –0,485745 –0,00767327 1,86313 0,10032 0,77733 0,168957 0,725427 ¥redn.aryt.zm.zaleĝnej Suma kwadratów reszt Wsp. determ. R-kwadrat F(3, 33) Autokorel.reszt – rho1 0,240753 6,645074 0,196483 2,689810 0,149295 t-Studenta 0,9293 –0,6249 –0,0454 2,5683 wartoĂÊ p 0,35946 0,53634 0,96405 0,01493 Odch.stand.zm.zaleĝnej BïÈd standardowy reszt Skorygowany R-kwadrat WartoĂÊ p dla testu F Stat. Durbina-Watsona Test F dla hipotezy o braku restrykcji: Wszystkie opóěnienia zm. GDP F(1, 33)=0,39049 [0,5363] Wszystkie opóěnienia zm. DS F(1, 33)=0,0020626 [0,9640] Wszystkie opóěnienia zm. EX F(1, 33)=6,5963 [0,0149] ** 0,479293 0,448738 0,123436 0,062230 1,682743 20 dr Piotr Misztal Równanie 3: EX Wspóïczynnik const GDP_1 DS_1 EX_1 0,0615787 –0,0918524 –0,0442302 0,580234 ¥redn.aryt.zm.zaleĝnej Suma kwadratów reszt Wsp. determ. R-kwadrat F(3, 33) Autokorel.reszt – rho1 BïÈd stand. t-Studenta wartoĂÊ p 0,0252745 0,195841 0,0425669 0,182764 2,4364 –0,4690 –1,0391 3,1748 0,02040 0,64214 0,30632 0,00324 0,101792 0,421788 0,256276 3,790427 0,037910 Odch.stand.zm.zaleĝnej BïÈd standardowy reszt Skorygowany R-kwadrat WartoĂÊ p dla testu F Stat. Durbina-Watsona ** *** 0,125513 0,113055 0,188664 0,019317 1,878005 Test F dla hipotezy o braku restrykcji: Wszystkie opóěnienia zm. GDP F(1, 33)=0,21998 [0,6421] Wszystkie opóěnienia zm. DS F(1, 33)=1,0797 [0,3063] Wszystkie opóěnienia zm. EX F(1, 33)=10,079 [0,0032] ½ródïo: Opracowanie wïasne. Na podstawie wyników oszacowañ równania 1 (GDP) moĝna zauwaĝyÊ, iĝ jednym z czynników, który w istotnym stopniu determinowaï tempo wzrostu PKB w Polsce w okresie 1970–2008 byï, obok krajowego eksportu, koszt zwiÈzany z obsïugÈ zadïuĝenia zagranicznego Polski. Obliczony wspóïczynnik oddziaïywania kosztów obsïugi dïugu zagranicznego na PKB w Polsce wyniósï w analizowanym okresie –0,07, co potwierdzaïo tym samym ujemny wpïyw dïugu zagranicznego i kosztów zwiÈzanych z jego obsïugÈ na wzrost gospodarczy. Kolejnym krokiem analizy byï pomiar siïy oddziaïywania zmian produktu krajowego brutto, kosztów obsïugi zadïuĝenia zagranicznego i eksportu na rozmiary PKB w Polsce w okresie 1970–2008. Pomiaru tego dokonano przy pomocy tzw. funkcji odpowiedzi impulsowych (impulse response function), czyli funkcji reakcji PKB na impuls w postaci jednostkowej zmiany wyĝej wymienionych czynników determinujÈcych wzrost gospodarczy. Na podstawie powyĝszych rysunków zauwaĝono, iĝ szokowy wzrost PKB w Polsce o jednostkÚ prowadziï do natychmiastowego wzrostu PKB w ciÈgu pierwszego roku, a nastÚpnie do stabilizacji po upïywie czterech lat od momentu wystÈpienia szoku. Nieco inaczej wyglÈdaïa sytuacja w przypadku reakcji PKB na szok w postaci zmiany kosztów obsïugi dïugoterminowego zadïuĝenia zagranicznego Polski. Otóĝ, wzrost kosztów obsïugi dïugu zagranicznego prowadziï do stopniowego spadku rozmiarów PKB w Polsce w ciÈgu kolejnych dwóch lat, a w dalszej kolejnoĂci do stabilizacji po upïywie szóstego roku. Z kolei, wzrost eksportu towarów prowadziï do stopniowego wzrostu rozmiarów PKB w Polsce w ciÈgu dwóch kolejnych lat od wystÈpienia szoku, a nastÚpnie do stabilizacji po upïywie szóstego roku. Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 21 Rysunek 4 Wykresy funkcji odpowiedzi impulsowych produktu krajowego brutto w Polsce na impuls wywoïany jednorazowÈ, jednostkowÈ zmianÈ produktu krajowego brutto, kosztów obsïugi zadïuĝenia zagranicznego i eksportu w Polsce w okresie 1970–2008 odpowiedź GDP na impuls z GDP odpowiedź GDP na impuls z DS 0 0.10 0.09 –0.005 0.08 0.07 –0.01 0.06 0.05 –0.015 0.04 0.03 –0.02 0.02 0.01 –0.025 0 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 okresy okresy odpowiedź GDP na impuls z EX 0.045 0.04 0.035 0.03 0.025 0.02 0.015 0.01 0.005 0 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 okresy ½ródïo: Opracowanie wïasne. Ostatnim etapem analizy byïa dekompozycja wariancji skïadnika resztowego kolejnych czynników determinujÈcych rozmiary PKB w Polsce, w celu oszacowania wpïywu zmian tych czynników na ksztaïtowanie siÚ zmiennoĂci PKB w kraju. Na podstawie danych z powyĝej tablicy moĝna zauwaĝyÊ, ĝe zmiany kosztów obsïugi zadïuĝenia zagranicznego Polski wyjaĂniaïy okoïo 3,5% zmiennoĂci PKB w Polsce po upïywie roku od momentu wystÈpienia szoku. Dla porównania, zmiany rozmiarów polskiego eksportu wyjaĂniaïy okoïo 15,5% zmian PKB w Polsce po upïywie roku od momentu wystÈpienia szoku. Jednakĝe, najwiÚkszy udziaï w wyjaĂnieniu zmiennoĂci PKB w Polsce w okresie 1970–2008 miaï czynnik inercyjny, czyli opóěnione PKB. 22 dr Piotr Misztal Tablela 3 Dekompozycja wariancji skïadnika resztowego w równaniu produktu krajowego brutto w Polsce w okresie 1970–2008 Liczba lat po wystÈpieniu szoku GDP DS EX 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 100,0 81,1 81,0 81,0 81,0 81,0 81,0 81,0 81,0 81,0 0,0 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 0,0 15,4 15,5 15,5 15,5 15,5 15,5 15,5 15,5 15,5 ½ródïo: Opracowanie wïasne. Zakoñczenie Na podstawie przeprowadzonej analizy dotyczÈcej zwiÈzku przyczynowoskutkowego miÚdzy zadïuĝeniem zagranicznym (kosztem obsïugi zadïuĝenia zagranicznego) i wzrostem gospodarczym w Polsce w okresie 1970–2008 moĝna wskazaÊ na kilka kluczowych wniosków. Po pierwsze, w analizowanym okresie wystÚpowaïa stosunkowo istotna zaleĝnoĂÊ liniowa miÚdzy zmianÈ wysokoĂci kosztów obsïugi dïugoterminowego zadïuĝenia zagranicznego i rozmiarami PKB w Polsce. Ponadto, na podstawie oszacowañ modelu VAR potwierdzono negatywne oddziaïywanie kosztów zwiÈzanych z obsïugÈ dïugu zewnÚtrznego na rozmiary PKB w Polsce w badanym okresie. Z drugiej strony, stwierdzono równieĝ, iĝ jednym z najistotniejszych czynników determinujÈcych wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 byï eksport towarów. Wyniki badañ ujawniïy takĝe ĝe zmiany kosztów obsïugi zadïuĝenia zagranicznego Polski wyjaĂniaïy w okoïo 3,5% zmiennoĂÊ produktu krajowego brutto w Polsce, a zmiany eksportu wyjaĂniaïy blisko 15,5% zmiennoĂci produktu krajowego brutto po upïywie roku od szokowej zmiany danego czynnika. Rezultaty przeprowadzonej analizy sÈ szczególnie istotne dla wïadz gospodarczych kraju, które powinny promowaÊ racjonalne i wïaĂciwe wykorzystanie zasobów, przy jednoczesnym zwiÚkszeniu udziaïu krajowych Ărodków w finansowaniu przedsiÚwziÚÊ inwestycyjnych. W tym celu wïadze pañstwowe powinny podjÈÊ dziaïania w celu intensyfikacji napïywu do Polski zagranicznych funduszy niepoĝyczkowych (Nonborrowed Funds), takich jak zagraniczne inwestycje bezpoĂrednie (Foreign Direct Investment), Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 23 zagraniczne inwestycje portfelowe (Foreign Portfolio Investment) czy inne prywatne inwestycje zagraniczne niegwarantowane przez pañstwo. Wreszcie, w celu ograniczenia wystÚpowania negatywnego efektu wypierania krajowych inwestycji przez inwestycje zagraniczne, rzÈd Polski powinien dÈĝyÊ do opracowania planu redukcji zadïuĝenia zagranicznego Polski. JednoczeĂnie, dziaïania te powinny ïÈczyÊ siÚ z prowadzeniem aktywnej polityki promocji i ekspansji krajowego eksportu, dziÚki któremu moĝna obniĝyÊ relatywny ciÚĝar obsïugi zadïuĝenia zagranicznego kraju w wyniku pozytywnego oddziaïywania eksportu na wzrost gospodarczy. Bibliografia Adepoju A.A., Salau A.S., Obayelu A.E., The Effects of External Debt Management on Sustainable Economic Growth and Development: Lessons from Nigeria, “Munich Personal RePEC Achieve Paper”, 2007, No. 2147. Afzal M., Rehman H., Rehman J., Causal Nexus between Economic Growth, Export and External Debt Servicing-The Case of Pakistan, 2009.08.28, http://www.pide.org.pk/PSDE/pdf/32.pdf. Chenery H.B., Strout A., Foreign Assistance and Economic Development, “American Economic Review”, 1966, Vol. 56. Chowdhury K., A structural analysis of external debt and economic growth: some evidence from selected countries in Asia and the Pacific, “Applied Economics”, 1994, No 26. Clements B., Bhattarcharya R., Nguyen T.Q., External Debt, Public Investment, and Growth in Low – Income Countries, “International Monetary Fund Working Paper”, 2003, No. 03/249. Cohen D., Low Investment and Large LCD Debt in the 1980s, “The American Economic Review”, 1993, Vol. 83, No. 3. Cunningham R.T., The Effects of Debt Burden on Economic Growth in Heavily Indebted Nations, “Journal of Economic Development”, 1993, Vol. 18, No. 1. Deshpande A., The Debt Overhang and the Disincentive to Invest, “Development Economics”, 1997, Vol. 52. Folorunso S.A., Felix O.A., The Impact of External Debt on Economic Growth: A Comparative Study of Nigeria and South Africa, “Journal of Sustainable Development in Africa”, 2008, Vol. 10, No.3. Fosu A.K., The Impact of External Debt on Economic Growth in Sub-Saharan Africa, “Journal of Economic Development”, 1996, Vol. 12, No 1. Hayat M.K., Hayat M.U., Malik S., External Debt and Economic Growth: Empirical Evidence from Pakistan, “International Research Journal of Finance and Economics”, 2010, Issue 44. Hunt S.D., Economic Growth: Should Policy Focus on Investment or Dynamic Competition?, “European Business Review”, 2007, Vol. 19 No. 4. 24 dr Piotr Misztal Karagol E., The Causality Analysis of External Debt Service and GNP: The Case of Turkey, “Central Bank Review”, 2002, Vol. 2, Issue 1. Kosztowniak A., Misztal P., Pszczóïka I., SzelÈgowska A., Finanse i rozliczenia miÚdzynarodowe, C.H. Beck, Warszawa 2009. Krugman P., Market-Based Debt Reduction Schemes, “National Bureau of Economic Research Working Paper”, 1989, No. 2587. Metwally M.M., Tamaschke R., The interaction among foreign debt, capital flows and growth; case studies, “Journal of Policy Modelling”, 1994, Vol. 16(6). Perasso G., Debt Reduction versus Appropriate Domestic Policies, “Kyklos”, 1992, Vol. 45, Issue 4. Root R.F., Constraints on Domestic Investment Faced by Developing Countries. International Trade and Investment, South-Western Publishing, Ohio, 1978. Sachs J.D., External Debt, Structural Adjustment and Economic Growth, in: UNCTAD International Monetary and Financial Issues for the 1990s, Vol. IX, New York-Geneva 1998. Sachs, J.D., Resolving the Debt Crisis of Low Income Countries, “Brooking Papers on Economic Activity”, 2002, Vol. 33, Issue 1. Shabbir S., Does External Debt Affect Economic Growth: Evidence from Developing Countries, “Business & Economics”, 2010, 06/24/2010. The World Factbook, Central Intelligence Agency, Washington 2010. UNCTAD Handbook of Statistics, United Nations Conference on Trade and Development, Geneva 2009. Were M., The Impact of External Debt on Economic Growth in Kenya. An Empirical Assessment, “World Institute for Development Economics Research Discussion Paper”, 2001, No. 2001/116. Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 25 ZaïÈcznik 1 Wyniki najwaĝniejszych analiz dotyczÈcych zwiÈzku miÚdzy zadïuĝeniem zagranicznym i wzrostem gospodarczym Autor Zmienne zaleĝne Chowdhury PKB (1994) Kapitaï Dïug zagraniczny Lyoha (1999) PKB Zmienne objaĂniajÈce (znak) Kapitaï (+), Analizowane kraje Kraje Azji i Pacyfiku Analizowany okres 1970–1988 PKB (+), Koszt obsïugi dïugu zagranicznego (–), Dïug zagraniczny (+), Inflacja (–) Stopa procentowa (–) PKB(+), Dïug zagraniczny (+), Stopa procentowa (+), Siïa robocza (–) Siïa robocza (+), Dochód per capita (+) Kraje Afryki 1970–1994 Subsaharyjskiej Krajowe inwestycje brutto per capita Wskaěniki dïug zagraniczny/koszt obsïugi dïugu (+), Nawis zadïuĝenia (–), Wypychanie inwestycji (–) Schclarek PKB per capita, Caïkowity dïug zagraniczny 59 krajów roz(2004) Caïkowity wskaěnik (–), Publiczny dïug zagrawijajÈcych siÚ produktywnoĂci, niczny (–) i 24 kraje rozAkumulacja kapitawiniÚte gospoïu per capita, Stopa darczo oszczÚdnoĂci prywatnych Mohamed Stopa wzrostu real- Inflacja (–), stopa wzrostu Sudan (2005) nego PKB dïugu zagranicznego do PKB(–), stopa wzrostu realnego eksportu (+) Jayaraman, Realny PKB Dïug zagraniczny (+), 14 krajów Lau Export (+), Deficyt budĝe- wyspiarskich (2008) towy (–) Pacyfiku Hameed, Tempo wzrostu Koszt obsïugi dïugu zagra- Pakistan Ashraf, PKB nicznego (–) Chaudhary (2008) Butts Krótkookresowy Stwierdzona przyczynowoĂÊ 27 krajów Ame(2009) dïug zagraniczny, Grangera miedzy zmienny- ryki aciñskiej PKB mi w 13 krajach (–) i Karaibów ½ródïo: Shabbir (2010). 1970–2002 1978–2001 1988–2004 1970–2003 1970–2003 26 dr Piotr Misztal ZaïÈcznik 2 Udziaï krajów rozwijajÈcych siÚ, transformujÈcych siÚ i rozwiniÚtych gospodarczo w caïkowitym dïugoterminowym zadïuĝeniu zagranicznym na Ăwiecie w okresie 1970–2008 [w %] Lata Kraje rozwijajÈce siÚ Kraje transformujÈce siÚ Kraje rozwiniÚte gospodarczo 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 96,4 96,0 95,6 95,3 95,5 94,6 94,6 94,4 92,4 91,5 90,0 89,9 90,2 91,2 89,8 87,9 88,5 88,3 88,8 88,8 87,9 87,2 86,9 84,5 85,3 85,9 86,3 86,1 84,3 84,0 83,8 83,8 82,8 80,8 78,1 75,7 71,4 67,4 63,7 3,5 3,9 4,2 4,4 4,1 4,8 4,4 4,5 4,6 4,7 4,9 4,5 3,9 3,7 5,2 5,4 4,8 5,0 5,1 5,2 5,8 6,1 6,8 9,5 9,1 8,4 8,3 8,8 10,2 10,1 10,0 10,0 10,2 11,2 12,7 14,8 16,1 18,6 19,9 0,1 0,1 0,2 0,3 0,4 0,6 1,0 1,1 3,0 3,9 5,1 5,6 5,9 5,2 5,0 6,7 6,6 6,7 6,2 6,0 6,3 6,6 6,3 6,0 5,5 5,7 5,4 5,1 5,6 5,9 6,1 6,2 7,0 8,0 9,2 9,6 12,5 14,0 16,4 ½ródïo: UNCTAD Handbook of Statistics (2009). Zadïuĝenie zagraniczne i wzrost gospodarczy w Polsce w okresie 1970–2008 27 ZaïÈcznik 3 Rozmiary zadïuĝenia zagranicznego w 30 najbardziej zadïuĝonych krajach Ăwiata (stan na koniec lipca 2009 roku) [w mld USD] Miejsce w rankingu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Kraj USA Wielka Brytania Niemcy France Holandia Hiszpania Irlandia Japonia Luksemburg Szwajcaria Australia Kanada Austria Szwecja Hongkong Dania Grecja Norwegia Portugalia Rosja Finlandia Chiny Korea Poïudniowa Turcja Indie Brazylia Polska Meksyk Indonezja Zjednoczone Emiraty Arabskie ½ródïo: The World Factbook (2010). WartoĂÊ zadïuĝenia zagranicznego w mld USD 13,450 9,088 5,208 5,021 3,733 2,41 2,287 2,132 1,994 1,339 920 833 808 669 655 607 552 548 507 369 364 347 333 274 223 216 201 177 150 128 28 dr Piotr Misztal External debt and economic growth in Poland in the period 1970–2008 Summary The aim of the study was to analyze the causal relationship between longterm, external debt (external debt service) and economic growth in Poland during 1970–2008. In the paper were used methods based on the literature study of public finance and international finance as well as econometric methods (Vector Autoregression Model – VAR). All statistic data used in paper came from the United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD). On the basis of the analysis concerning the relationship between foreign debt (external debt service) and economic growth in Poland in the period 1970–2008 there were pointed several key conclusions. Firstly, in was confirmed relatively significant linear relationship between long-term, external debt service and GDP in Poland. Moreover, on the basis of VAR model estimation it was confirmed a negative impact of external debt service on the volume of GDP in Poland in the considered period. On the other hand, it was affirmed that one of the most important factors which determined economic growth in Poland in the period 1970–2008 was export of goods. Results of investigation also revealed that the changes in external debt service in Poland accounted for about 3.5% of GDP variability and changes in export accounted for near 15.5% of GDP variability after one year from shock change of the given factor. Key words: external debt, economic growth, export