niedoceniany potencjał - Towarzystwo Naukowe Płockie

OPINIE: TOWARZYSTWA NAUKOWE
Społecznicy w służbie nauki
– niedoceniany potencjał
Społeczny ruch naukowy w Polsce to ok. 300 towarzystw naukowych ogólnych i specjalistycznych oraz
stowarzyszenia naukowo-techniczne. Skupiają one w swoich szeregach kilkaset tysięcy osób, które
bezinteresownie pomnażają i popularyzują dorobek kulturowy narodu. Ich działania nie znajdują jednak
należnego miejsca w systemie państwa. Można nawet stwierdzić, że zostały usytuowane poza nim, nie zyskując
skutecznego oparcia w obowiązującym prawie.
r Zbigniew Kruszewski
Stowarzyszenia są wartością narodu. Ich tradycja w Polsce sięga XV w., kiedy to w Krakowie utworzono stowarzyszenie naukowo-filozoficzne Sodalitas Litteraria Vistulana. Znaczny rozwój towarzystw naukowych nastąpił w okresie renesansu. W kolejnych
wiekach stały się one ośrodkami kultury polskiej, a w czasach
faktycznego nieistnienia państwa polskiego odegrały ważną rolę
Fot. Maciej Wróbel
w zachowaniu ciągłości tradycji narodu. W 1800 r. powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, w 1815 r. Towarzystwo
Naukowe Krakowskie, w 1820 r. Towarzystwo Naukowe Płockie.
Wywarły one duży wpływ na tworzenie innych towarzystw naukowych. Skupiały uczonych i zainteresowanych nauką amatorów, którzy prowadzili badania, publikowali ich wyniki, zajmowali
r Prof. Zbigniew Kruszewski, przewodniczący Rady Towarzystw
Naukowych przy Prezydium PAN, wystąpienie podczas
I Kongresu Towarzystw Naukowych w 2013 r.
się gromadzeniem zbiorów bibliotecznych i muzealnych.
Na czas II wojny światowej działalność towarzystw naukor Zmienne losy
wych została wstrzymana. Wielu działaczy zginęło na frontach
Po 1918 r. następowało stopniowe instytucjonalizowanie orga-
i w obozach. Uszczerbku doznał zgromadzony przez organiza-
nizacji naukowych i kulturalnych. Gromadzili się w nich przede
cje majątek. Po zakończeniu działań wojennych część towa-
wszystkim ludzie zawodowo związani z nauką. Wyodrębniły
rzystw nie wznowiła działalności. Te, których struktury zostały
się wówczas towarzystwa naukowe o charakterze ogólnym
odbudowane, zyskały aprobatę władz państwowych. Spo-
oraz towarzystwa specjalistyczne. W okresie II Rzeczypospoli-
dziewano się bowiem, że towarzystwa naukowe przyczynią
tej społeczny ruch naukowy odegrał istotną rolę w budowaniu
się do zaktywizowania inteligencji w nowej sytuacji politycz-
systemu oświaty i szkolnictwa wyższego. Dzięki uczonym zrze-
nej. Jednakże po 1948 r., kiedy to nauce polskiej starano się
szonym w Towarzystwie Naukowym Warszawskim, Poznańskim
narzucić model radziecki, nastąpiło znaczne podporządkowa-
Towarzystwie Przyjaciół Nauk oraz Towarzystwie Przyjaciół Nauk
nie towarzystw naukowych nowej władzy, co nie sprzyjało ich
w Wilnie powstały w tych miastach wyższe uczelnie. W okresie
odradzaniu się.
międzywojennym nastąpił też znaczny rozwój działalności badawczej i wydawniczej towarzystw naukowych.
LISTOPAD 2014
Czynnikiem ożywczym stało się utworzenie Polskiej Akademii Nauk na bazie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
7
Polskiej Akademii Umiejętności oraz Kasy
przedstawiciele polskiej nauki. Ważnym
im. Józefa Mianowskiego. Nowa organi-
spostrzeżeniem było, że towarzystwa na-
zacja od samego początku doceniała rolę
ukowe prowadzą szereg instytucji waż-
społecznego ruchu naukowego, tworząc
nych dla polskiej nauki i kultury, jak bi-
w swoich strukturach zajmujące się nim
blioteki i muzea. Są założycielami niepu-
komórki – obecnie jest to Rada Towa-
blicznych uczelni wyższych spełniających
rzystw Naukowych przy Prezydium PAN.
ważne funkcje w regionach. Imponująca
Władze PAN spodziewały się, że towarzy-
jest działalność wydawnicza społeczne-
stwa naukowe mogą się przyczynić do
go ruchu naukowego. Wiele organizacji
naukowego ożywienia w Polsce. Uwidocz-
wydaje oprócz książek także czasopisma.
niło się to zwłaszcza po zmianach, jakie
Niektóre z nich znajdują się na liście cza-
przyniosła tzw. „odwilż” 1956 r.
sopism
punktowanych
Ministerstwa
W następnych okresach społeczny
Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Bardzo
ruch naukowy zwielokrotnił dorobek po-
intensywna jest aktywność popularyza-
przedników, umocnił swoje struktury oraz
wytworzył własne metody działania. Dzięki
temu nastąpił znaczny rozwój towarzystw
naukowych. Skupione w nich osoby budo-
r Ze strony „Panoramy PAN” można pobrać
treść obszernej analizy społecznego
ruchu naukowego w Polsce w wersji
elektronicznej (dostępna tutaj)
wały społeczeństwo obywatelskie na dłu-
torska i naukowa. Rocznie towarzystwa
organizują ponad 7 tys. odczytów, sesji,
konferencji i wystaw, których odbiorcami
są różne grupy społeczne. Współpracują
także z innymi podmiotami.
go przed pojawieniem się tego pojęcia. Dzięki nim łatwiej było
Interesujące jest zagadnienie bazy lokalowej organizacji.
zbudować w Polsce demokrację. Dziedzictwo, z którym Polska
Jak się okazało w przeprowadzonej analizie zaledwie jedna
weszła w struktury Unii Europejskiej było w znacznej mierze
piąta prowadzi działalność statutową we własnych przestrze-
dziełem społeczników działających na rzecz dobra wspólnego.
niach, 65% działa w pomieszczeniach użyczonych, a 14% nie
posiada lokalu wcale.
r Działanie pod nie swoim dachem
Przeanalizowano także główne źródła przychodów to-
W celu poznania aktualnego stanu towarzystw naukowych
warzystw. Do najważniejszych należą składki członkowskie.
w Polsce Rada Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN
Najmniejszy udział stanowią dotacje od gmin i powiatów.
podjęła w 2013 r. decyzję o przeprowadzeniu badań w tym
Zdobywanie funduszy na prowadzenie działalności jest
zakresie. Poddano im towarzystwa naukowe ogólne, towa-
najpoważniejszym problemem społecznego ruchu nauko-
rzystwa naukowe specjalistyczne i stowarzyszenia naukowo-
wego. Nie istnieje bowiem system, który pozwoliłby pod-
-techniczne. Wyniki tej analizy zebrano w publikacji pt. „Spo-
miotowo finansować wybrane placówki. Szczególnie trudna
łeczny ruch naukowy w Polsce – historia i przyszłość” autor-
sytuacja występuje w organizacjach, które posiadają własne
stwa Zbigniewa Kruszewskiego, Stanisława Kunikowskiego,
siedziby i prowadzą instytucje, np. biblioteki, muzea (Towa-
Andrzej Kansego, Tadeusza Majsterkiewicza. Książka aktualnie
rzystwo Naukowe Płockie, Poznańskie Towarzystwo Przyja-
czeka na publikację, natomiast można już zapoznać się z jej wer-
ciół Nauk, Naczelna Organizacja Techniczna). Istotnymi kło-
sją elektroniczną (pdf do pobrania tutaj).
potami okazały się też biurokracja administracji publicznej
Analizy potwierdziły, że organizacje te stanowią ważny filar
oraz skomplikowane formalności związane z pozyskiwa-
polskiej nauki. Zrzeszają społeczników, pracujących w szcze-
niem grantów, co jest dużym utrudnieniem zwłaszcza dla
gólności na rzecz rozwoju polskiej kultury, nauki i jej popu-
osób działających całkowicie społecznie, często bez zaple-
laryzowania. W ich zarządach funkcje pełnią najwybitniejsi
cza administracyjnego.
8
DWUTYGODNIK PANORAMA PAN NUMER 18 (30)
OPINIE: TOWARZYSTWA NAUKOWE
rWykorzystajmy ten potencjał
Poczucie marginalizowania społecznego ruchu naukowego przez państwo polskie oraz braku odpowiedniego usytuowania towarzystw naukowych w systemie prawnym,
mimo jego rosnącego znaczenia w społeczeństwie wiedzy
Fot. Jan Waćkowski
i społeczeństwie informacyjnym, zostało wyrażone podczas
I Kongresu Towarzystw Naukowych „Towarzystwa naukowe
w Polsce – dziedzictwo, kultura, nauka, trwanie”, który odbył
r W I Kongresie Towarzystw Naukowych wzięli udział przedstawiciele 103 Towarzystw z całej Polski
się w Warszawie we wrześniu 2013 r. Jego organizatorami
byli: Polska Akademia Nauk, Polska Akademia Umiejętności, Towarzystwo Naukowe Warszawskie i Towarzystwo Na-
rNadzieja w samorządzie
ukowe Płockie. Podczas obrad poruszono szereg tematów,
Starania o prawne uregulowanie działalności społecznego ru-
m.in.: miejsce i rola towarzystw naukowych w systemie nauki
chu naukowego w Polsce trwają od 1967 r. Jednakże najbardziej
w Polsce, działalność towarzystw naukowych na rzecz upo-
intensywne prace w tym zakresie rozpoczęto w pierwszej de-
wszechniania nauki, społeczny ruch naukowy w rozwoju go-
kadzie XXI w. Opracowano wówczas projekt ustawy o towarzy-
spodarczym, wspomaganie finansowe społecznego ruchu
stwach i stowarzyszeniach naukowych, który obejmował rozwią-
naukowego w Polsce. Referat główny „Rozwój i wkład towa-
zania prawne, dotyczące sposobu funkcjonowania i finansowa-
rzystw naukowych w kształtowanie świadomości narodowej
nia społecznego ruchu naukowego w Polsce. W projekcie zapro-
i obywatelskiej na przestrzeni wieków” wygłosił prof. Henryk
ponowano definicję: „Towarzystwem naukowym regionalnym
Samsonowicz. Dorobek Kongresu to ukazanie potencjału
ogólnym lub specjalistycznym jest dobrowolne stowarzyszenie
polskiego społecznego ruchu naukowego i zwrócenie uwa-
lub związek stowarzyszeń, w rozumieniu prawa o stowarzysze-
gi na konieczność jego wykorzystania w budowaniu społe-
niach, obejmujące uprawiających działalność naukową pra-
czeństwa w pełni demokratycznego, samostanowiącego.
cowników nauki i miłośników nauki oraz ludzi z uprawianiem
Znalazło to odzwierciedlenie w przyjętej na koniec uchwale
nauki związanych osobistymi zainteresowaniami lub działalno-
(pdf do pobrania tutaj). Uczestnicy Kongresu wyrazili w niej
ścią zawodową, realizujące przewidziane w swoich statutach
przekonanie o potrzebie przyjęcia ustawy o towarzystwach
zadania związane z rozwijaniem działalności naukowej i upo-
naukowych i stowarzyszeniach naukowo-technicznych oraz
wszechnianiem nauki, odpowiadające warunkom określonym
o konieczności ich finansowego wspierania ze środków
w niniejszej ustawie”.
budżetu państwa oraz samorządów. Ponadto zaapelowali
Niestety, wysiłki na rzecz uregulowania sytuacji towarzystw
naukowych nie przyniosły rezultatów do dziś. Wybrana przez
o lepsze wykorzystanie potencjału eksperckiego i moralnego towarzystw naukowych.
społeczeństwo władza nie wykazała tym tematem żadnego zain-
Stowarzyszenia naukowe z uwagi na wyjątkową aktywność,
teresowania. W tej sytuacji w 2013 r. przygotowano projekt zmian
kreatywność i mobilność stanowią wyjątkowy kapitał społecz-
w ustawach o samorządzie gminnym, ustawie o samorządzie po-
ny, którego potencjału polskie państwo nie docenia. Oby opa-
wiatowym oraz ustawie o samorządzie województwa. W wyniku
miętanie jak zwykle nie przyszło po czasie. Bo możemy – histo-
proponowanych zmian samorządy mogłyby udzielać wsparcia
ria lubi zataczać koło – nie mówić już wówczas po polsku.
towarzystwom naukowym działającym na ich terenie, czego
obecnie robić nie mogą. A chętnie finansowałyby prowadzone
przez towarzystwa muzea czy biblioteki, zwłaszcza że placówki te
wypełniając ważne misje społeczne, wspierają samorządy.
LISTOPAD 2014
prof. Zbigniew Kruszewski – przewodniczący Rady Towarzystw
Naukowych przy Prezydium PAN, prezes Towarzystwa
Naukowego Płockiego
9