Publikacja darmowa

prof. dr Adam S z p u n a r
Łódź
Umorzenie zaginionych weksli
Wypowiedzi piśmiennictwa polskiego na t e m a t umorzenia zaginionych weksli są bardzo lakoniczne. Autorzy ograniczają się
n a j c z ę ś c i e j do p a r a f r a z o w a n i a słów ustawy, t y m c z a s e m odpowiednie przepisy (art. 96 i nast. pr. weksl.) mają nie tylko char a k t e r proceduralny, wynikają z nich doniosłe konsekwencje w
dziedzinie prawa materialnego. Należy podkreślić, że sprawa umar z a n i a weksli ma istotne znaczenie teoretyczne i p r a k t y c z n e .
Wypadki zaginięcia (w szerokim tego słowa znaczeniu) weksli
nie należą do rzadkości.
Trzeba zaznaczyć, że wypowiedzi St. Wróblewskiego na t e m a t
umorzenia zaginionych weksli mają bardzo doniosły, nieraz decydujący wpływ na z a p a t r y w a n i a piśmiennictwa 1 . Nie kwestion u j ą c autorytetu St. Wróblewskiego, chciałbym zauważyć, że j e go poglądy wymagają weryfikacji wobec znacznego wpływu czasu i
zmian zaszłych w obrocie wekslowym oraz materiale normatywnym. W tej bowiem dziedzinie w y s t ę p u j e ścisłe powiązanie przepisów p r a w a materialnego i formalnego (w szczególności dotyc z ą c y c h p o s t ę p o w a n i a nieprocesowego). W tym stanie rzeczy
uzasadniona j e s t potrzeba nowego spojrzenia na te zagadnienia.
Dodajmy, że zasady dotyczące u m o r z e n i a zaginionych czeków
(art. 78 i nast. pr. czek.) nie różnią się w istotny sposób od odpowiednich przepisów p r a w a wekslowego.
1
Por. St. W r ó b l e w s k i , Prawo wekslowe i czekowe - komentarz, K r a k ó w 1936, s.
328. Widoczny j e s t wpływ na z a p a t r y w a n i a St. Grzybowskiego (System prawa
cywilnego, t. III, cz. 2, W r o c t a w - W a r s z a w a 1976, s. 1033).
9
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1994 r.
Przed p r z y s t ą p i e n i e m do wykładni art. 96 i nast. pr. weksl.
konieczne j e s t zgłoszenie kilku u w a g wstępnych. Chodzi w nich
o prowizoryczne w y j a ś n i e n i e celu oraz przesłanek postępowania
o u m o r z e n i e weksli (zwanego również amortyzacyjny).
Po pierwsze, potrzeba u n o r m o w a n i a postępowania u m a r z a j ącego wynika z c h a r a k t e r u weksla j a k o papieru wartościowego na
zlecenie. J a k wiadomo, wykonywanie praw z papieru wartościowego (zwłaszcza na zlecenie lub na okaziciela) j e s t uzależnione od
p o s i a d a n i a d o k u m e n t u . Tylko posiadacz d o k u m e n t u może wykonywać p r a w a z nim związane 2 . Dotyczy to w szczególności wykon y w a n i a praw w y n i k a j ą c y c h z weksli. P r z e d s t a w i e n i e dłużnikowi w e k s l a do zapłaty przez legitymowanego treścią d o k u m e n t u
(art. 16 pr. weksl.) posiadacza stanowi konieczny, ale zarazem wystarczający w a r u n e k w y k o n y w a n i a p r z y s ł u g u j ą c e j mu wierzytelności pieniężnej.
Po drugie, dłużnik powinien być chroniony przed niebezpiec z e ń s t w e m w y s t ę p u j ą c y m wówczas, gdy zapłaty ż ą d a osoba, w
której r ę k a c h znalazł się zaginiony weksel. Trzeba bowiem pamiętać o cieniach u n o r m o w a n i a p r z e w i d u j ą c e g o ścisłe powiązanie p r a w a z d o k u m e n t e m . Dość oczywiste są niebezpieczeństwa
w y n i k a j ą c e z ogólnej zasady, w e d ł u g której prawo idzie za dokum e n t e m . Losy tego d o k u m e n t u mogą być różne (zagubienie, kradzież, zniszczenie itd.). Trzeba z góry zaznaczyć, że cel postępow a n i a a m o r t y z a c y j n e g o może nie być w pełni osiągnięty, jeżeli
przed j e g o p r z e p r o w a d z e n i e m nowy posiadacz d o k u m e n t u uzyskał legitymację f o r m a l n ą (bo np. ostatni indos był dokonany in
blanco). Należy bowiem p a m i ę t a ć o niebezpieczeństwach związanych z indosem in blanco (art. 13 pr. weksl.). Jeżeli posiadacz
weksla utracił go w jakikolwiek sposób, nabywca w dobrej wierze
może w y k o n y w a ć p r a w a z weksla, ponieważ będzie mu przysługiwać legitymacja f o r m a l n a . Złodziej lub znalazca takiego weksla
może go zbyć osobie trzeciej, która stanie się wierzycielem wekslowym, jeżeli działała w dobrej wierze. Niebezpieczeństwu te-
Por. A.
2, s. 16.
10
S z p u n a r , Podstawowe problemy papierów
wartościowych,
PiP
1991,
nr
U m o r z e n i e zaginionych weksli
mu zapobiega w y p e ł n i e n i e indosu przez i n d o s a t a r i u s z a swoim
nazwiskiem. N a s t ę p u j e wówczas przekształcenie go w indos pełny.
Po trzecie, w e d ł u g art. 921 1 4 § 1 k.c. u m a r z a n i e p a p i e r ó w
w a r t o ś c i o w y c h r e g u l u j ą p r z e p i s y szczególne. Jeżeli n a s t ą p i ł o
umorzenie, dłużnik dłużnik j e s t zobowiązany wydać wierzycielowi nowy d o k u m e n t , a w razie w y m a g a l n o ś c i w i e r z y t e l n o ś c i spełnić świadczenie. Wobec w y s t ę p o w a n i a c h a r a k t e r y s t y c z n y c h
cech obrotu wekslowego, obowiązują w tej sprawie odrębne postanowienia art. 96-100 pr. weksl., które stanowią lex specialis.
Do p o s t ę p o w a n i a tego nie mają zastosowania przepisy d e k r e t u z
dnia 10 XII 1946 r. o u m a r z a n i u utraconych d o k u m e n t ó w (Dz.U.
1947, Nr 3, poz. 20). Trzeba j e d n a k podkreślić, że przez wszystkie wymienione przepisy przewija się podobna myśl legislacyjn a . U t r a t a lub zniszczenie d o k u m e n t u nie musi prowadzić do
wygaśnięcia p r a w a . Jeżeli weksel został prawomocnie umorzony,
na podstawie orzeczenia sądowego można wykonywać p r a w a wyn i k a j ą c e z dokumentu. Umorzenie ma podwójny skutek 3 : s t w a r z a
surogat w e k s l a (art. 100 pr. weksl.) oraz p r z e k r e ś l a p r a w a wynik a j ą c e z z a g i n i o n e g o d o k u m e n t u , z w a l n i a j ą c w ten sposób od
odpowiedzialności tych wszystkich, wobec których nowy posiadacz mógłby dochodzić wierzytelności wekslowej.
1. P r z e c h o d z ą c do wykładni art. 96 pr. weksl., należy uwypuklić n a j w a ż n i e j s z e zagadnienia, j a k i e w y s t ę p u j ą na tym tle. Z góry z a z n a c z a m , że r e z y g n u j ę z próby w y c z e r p u j ą c e g o wyliczenia
możliwych sytuacji, gdyż byłoby to bezcelową k a z u i s t y k ą .
a) W przepisie art. 96 pr. w e k s l . u s t a w a mówi o zaginięciu
w e k s l a . Pojęcie to należy rozumieć bardzo szeroko 4 . Zaginionym
j e s t z pewnością weksel, jeżeli d a n a osoba utraciła jego posiadanie i nie wie, gdzie się d o k u m e n t z n a j d u j e . P r z e p i s art. 96 pr.
weksl. dotyczy t a k ż e kradzieży weksla oraz jego całkowitego zniszczenia (np. wskutek spalenia bądź podarcia dokumentu). Szczególne problemy p o w s t a j ą , jeżeli weksel został uszkodzony. Moim
zdaniem, przepis art. 96 pr. weksl. wejdzie wówczas w zastoso1
4
Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s. 332.
Por. K. Piasecki, Prawo wekslowe i czekowe z komentarzem,
s. 93.
Warszawa
1993,
11
R E J E N T Nr 12 - g r u d z i e ń 1994 r.
w a n i e , gdy weksel został tak silnie uszkodzony, że nie da się
ustalić jego istotnej treści 5 . P r z y k ł a d o w o można wymienić wypadki, w których n a z w i s k a osób wymienionych na wekslu stały
się nieczytelne. Podobnie wypadnie rozstrzygnięcie, jeżeli wskutek upływu czasu dokument rozpadł się na kilka części. Całokształt
okoliczności sprawy decyduje o tym, czy można powiedzieć, że weksel został zniszczony.
Z drugiej j e d n a k strony należy p r z y j ą ć , że posiadacz weksla
nie j e s t zmuszony do p r z e p r o w a d z a n i a postępowania amortyzacyjnego, jeżeli m i m o d o k o n a n e g o u s z k o d z e n i a p o t r a f i w y k a z a ć
istotną treść d o k u m e n t u . Za takim r o z w i ą z a n i e m p r z e m a w i a cel
p o s t ę p o w a n i a amortyzacyjnego. Jest ono zbędne, gdy w r a c h u b ę
wchodzi przepis art. 69 pr. weksl. i mimo dokonanych zmian weksel j e s t nadal ważny 6 .
D e c y d u j ą c e znaczenie ma więc okoliczność, że osoba, której
d o k u m e n t z a g i n ą ł , nie może w y k o n y w a ć p r a w w y n i k a j ą c y c h z
w e k s l a . Aby uprościć rozważania, w dalszym toku wywodów będzie m o w a o wekslach zaginionych. Uwagi dotyczą także weksli
skradzionych, utraconych w inny sposób lub zniszczonych (w ustalonym j u ż znaczeniu).
b) Treść weksla j e s t zasadniczo obojętna. Należy szeroko ujm o w a ć z a k r e s przedmiotowy u m o r z e n i a . Można ż ą d a ć umorzenia t a k ż e wówczas, gdy wierzytelność wekslowa uległa już przed a w n i e n i u albo gdy bezskutecznie u p ł y n ą ł termin do dokonania
protestu lub innych czynności zachowawczych (art. 53 pr. weksl.) 7 .
P r z e d m i o t e m u m o r z e n i a mogą być weksle po dokonaniu protestu. Co więcej, m o ż n a d o m a g a ć się u m o r z e n i a t a k ż e wówczas,
gdy wierzyciel uzyskał już prawomocny wyrok na podstawie weksla, a nie może prowadzić egzekucji, ponieważ i w tym wypadku dłużnik ma płacić tylko za zwrotem d o k u m e n t u (art. 39 pr.
weksl.).
5
Por. A. B a u m b a c h , W. Hi
M i i n c h e n 1990, s. 407. Orzecznictwo n i e m i e c k i e w tej s p r a w i e nie j e s t j e d n o lite.
'
Por. A. S z p u n a r , Zmiana tekstu weksla, „Rejent"
Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 329.
12
1994, nr 6, s.
12.
U m o r z e n i e zaginionych weksli
U m o r z e n i u mogą podlegać t a k ż e wtóropisy (por. art. 67 pr.
weksl.). Dotyczy to t a k ż e odpisów, jeżeli j u ż zamieszczono na
nich podpisy (poręczenia, indosy) 8 .
c) Stale orzecznictwo p r z y j m u j e słusznie, że u m o r z e n i a może
ż ą d a ć także osoba, której zaginął podpisany przez wystawcę weksel in blanco. Stanowisko takie znalazło wyraz w wielu orzeczeniach, które różnią się j e d n a k co do szczegółów. Umorzenie takiego
d o k u m e n t u zapobiega dostaniu się weksla do obrotu wekslowego i
nadużyciu u p r a w n i e n i a do jego wypełnienia. Jest rzeczą w ą t p l i wą, czy na podstawie orzeczenia sądowego wierzyciel może wypełnić nowy blankiet i po wypełnieniu dochodzić praw z weksla.
Przedwojenna j u d y k a t u r a na ten t e m a t była chwiejna 9 . Sądzę, że
nie należy w y ł ą c z a ć możliwości dochodzenia praw z weksla in
blanco po jego umorzeniu 1 0 . Zachowane zostało u p r a w n i e n i e do jego wypełnienia. U p r a w n i e n i a tego nie utracił dotychczasowy posiadacz weksla, chociaż sam d o k u m e n t zaginął.
Z ż ą d a n i e m u m o r z e n i a może w y s t ą p i ć uprawniony, ale nie zob o w i ą z a n y z weksla. Dlatego niepodobna się zgodzić z bronionym
niekiedy z a p a t r y w a n i e m , jakoby umorzenia mogła się domagać
także osoba podpisana na wekslu w charakterze dłużnika 1 1 .
d) Jeżeli dana osoba utraciła posiadanie weksla, ale wie, gdzie
się on z n a j d u j e , może w y s t ą p i ć z powództwem w i n d y k a c y j n y m o
w y d a n i e d o k u m e n t u (art. 16 ust. 2 pr. weksl.). Trzeba j e d n a k
przypomnieć, że przepis art. 16 ust. 2 pr. weksl. chroni w szerokim zakresie dobrą wiarę nabywcy weksla utraconego przez dotychczasowego p o s i a d a c z a . P o s t ę p o w a n i e a m o r t y z a c y j n e j e s t zasadniczo tylko wówczas dopuszczalne, gdy osoba, której weksel
z a g i n ą ł , nie wie, gdzie się on z n a j d u j e .
e) Przy w y k ł a d n i art. 96 pr. weksl. doniosłe z n a c z e n i e ma
odpowiedź na pytanie, kto j e s t legitymowany do złożenia wnio8
10
Por.
K.
Piasecki, Komentarz, jw., s. 93.
9
Por. St. Wróblewski. Komentarz, jw., s. 329.
U w a ż a m , że w t a k i m w y p a d k u posiadacz może na p o d s t a w i e nowego b l a n k i e tu w p o ł ą c z e n i u z orzeczeniem o u m o r z e n i u dochodzić p r a w wekslowych. W ą t pliwości z g ł a s z a St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 330.
11
Z a p a t r y w a n i e to z d a j e się w y n i k a ć z orzeczenia SN z d n i a 1 II
1936, poz. 45).
13
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1994 r.
sku o u m o r z e n i e weksla. Sformułowanie ustawy j e s t nieco enigmatyczne, gdyż przepis art. 96 ust. 1 pr. weksl. mówi, że umorzenia może ż ą d a ć „ten, komu weksel zaginął" 1 2 . Ale z przepisu
art. 96 ust. 2 pr. weksl. wynika, że musi istnieć interes prawny,
który u z a s a d n i a ż ą d a n i e umorzenia. Poza sporem j e s t legitymacja posiadacza weksla. Kwestia legitymacji f o r m a l n e j z art. 16
ust. 1 pr. weksl. nie ma w tym w y p a d k u decydującego znaczenia.
Aby u n i k n ą ć nieporozumień, trzeba podkreślić, że posiadacz nie
musiał być właścicielem weksla w chwili zaginięcia.
K r ą g osób l e g i t y m o w a n y c h u j m u j e St. Wróblewski b a r d z o
s z e r o k o 1 A u t o r p r z y z n a j e , ż e samo dzierżenie j a k o t a k i e „nie
s t w a r z a jeszcze dostatecznego i n t e r e s u prawnego". U w a ż a jednak, że dzierżyciel może mieć interes prawny „ze względu na własną korzyść, czy też ze względu na grożącą mu ewentualnie odpowiedzialność". Może więc żądać umorzenia ten, komu p r z y s ł u g u j e
prawo z a t r z y m a n i a cudzego weksla, i n d o s a t a r i u s z per procura,
dalej przechowawca lub osoba, której oddano weksel celem spieniężenia itd. Wiemy j e d n a k , że dzierżyciel włada wekslem za kogo innego (por. art. 338 k.c.). Dlatego Wróblewski p r z y z n a j e , że
legitymację będzie mieć również posiadacz, chociaż weksel zagin ą ł bezpośrednio dzierżycielowi.
U w a ż a m , że u m o r z e n i a może ż ą d a ć tylko ten, kto był posiadaczem (także zależnym) w chwili utraty weksla. P r z e m a w i a za
tym prosty a r g u m e n t , że tylko on ma interes prawny, który uzas a d n i a ż ą d a n i e umorzenia. Stanowisko Wróblewskiego prowadzi
do ogromnych komplikacji (autor określa je j a k o „interesujące kombinacje") w r e l a c j a c h między p o s i a d a c z e m a dzierżycielem. W
szczególności t r u d n o zrozumieć, dlaczego u m o r z e n i a może się
d o m a g a ć t a k ż e przechowawca weksla. Tym bardziej u m o r z e n i a
weksla nie mogą domagać się osoby, które miały tylko prawo oblig a t o r y j n e do ż ą d a n i a w y d a n i a d o k u m e n t u .
12
W a r t o zaznaczyć, że w myśl art. 84 pr. weksl. p r a w o m i e j s c a płatności w e k s l a
o k r e ś l a środki, j a k i e n a l e ż y p r z e d s i ę w z i ą ć w razie zaginięcia lub k r a d z i e ż y
weksla.
13
Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 334. Jeszcze dalej idzie K. Piasecki (Komentarz, jw., s. 94), w e d ł u g którego ż ą d a j ą c y u m o r z e n i a może być „posiadaczem lub dzierżycielem w e k s l a w dacie j e g o u t r a t y (zaginięcia)".
14
U m o r z e n i e zaginionych weksli
2. P r z e j d ź m y z kolei do omówienia n a j w a ż n i e j s z y c h zagadnień, w i ą ż ą c y c h się z postępowaniem o umorzenie. N a s u w a j ą się
t u t a j n a s t ę p u j ą c e uwagi:
a) Wniosek o u m o r z e n i a składa się w sądzie rejonowym miejsca płatności weksla (por. art. 96 ust. 1 pr. weksl.). Gdy nie było
ono podane, właściwy będzie sąd miejsca zamieszkania trasata. We
wniosku należy podać istotną treść weksla oraz uprawdopodobnić j e g o u t r a t ę , j a k również interes prawny, który u z a s a d n i a żądanie u m o r z e n i a . O u p r a w d o p o d o b n i e n i u mówi przepis art. 243
k.p.c., w e d ł u g którego zachowanie szczegółowych przepisów o postępowaniu dochodowym nie jest konieczne, jeżeli ustawa przewid u j e uprawodpodobnienie zamiast dowodu. W r a m a c h niniejszych
rozważań niepodobna szczegółowo analizować tego pojęcia. Ograniczam się do przytoczenia wywodów K. Piaseckiego, który problematyce tej poświęcił wiele uwagi 1 4 . Autor wyjaśnia, że uprawdopodobnienie (semiplena probatio) z a k ł a d a w z a s a d z i e samą
możliwość istnienia pewnych procesowo istotnych okoliczności i
nie w y m a g a zgodności stwierdzeń (ustaleń) z prawdą obiektywną. Można w istocie mówić w tym wypadku o sumarycznym ustaleniu okoliczności f a k t y c z n y c h . U p r a w d o p o d o b n i e n i e spoczywa
na stronie, która wywodzi skutki p r a w n e ze swych twierdzeń.
Przytoczone zasady należy odpowiednio stosować w postępow a n i u nieprocesowym. Wnioskodawca powinien uprawdopodobnić u t r a t ę weksla oraz interes prawny, który uzasadnia ż ą d a n i e
umorzenia. Przepis art. 96 ust. 2 j e s t ujęty tak szeroko, że tylko w
w y j ą t k o w y c h w y p a d k a c h w y m a g a n i e ustawy będzie przeszkodą
do p r z e p r o w a d z e n i a postępowania a m o r t y z a c y j n e g o 1 ' . Cel przepisu art. 96 ust. 2 pr. weksl. j e s t jasny. Chodzi o to, żeby nie tamować i nie przewlekać r o z p a t r y w a n i a sprawy głównej, j a k ą j e s t
u m o r z e n i e weksla.
b) P o s t ę p o w a n i e o u m o r z e n i e toczy się w kilku f a z a c h . Wystarczy wskazać na ich zasady przewodnie, nie wchodząc w szcze14
Por. K. Piasecki, [w:| Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem (pod red a k c j ą J. J o d ł o w s k i e g o i K. Piaseckiego), W a r s z a w a 1989, t. II, s. 426. Zob.
także
M.Iżykowski,
Charakterystyka prawna
uprawdopodobnienia
w postępowaniu cywilnym, NP 1980, nr 3, s. 71.
Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 333.
15
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1994 r.
góły. P o s t ę p o w a n i e toczy się w trybie nieprocesowym. W y k a z u j e
ono j e d n a k odrębne cechy w p o r ó w n a n i u z ogólnymi z a s a d a m i
p o s t ę p o w a n i a nieprocesowego (art. 506 i nast. k.p.c.). Będzie o
nich mowa w toku dalszych wywodów.
Sąd w postępowaniu a m o r t y z a c y j n y m musi zbadać f o r m a l n e
p r z e s ł a n k i wniosku. Ale sąd j e s t ograniczony w przedmiocie swej
kognicji 1 6 . Nie może z a j m o w a ć się z a r z u t a m i dotyczącymi samego z o b o w i ą z a n i a wekslowego. W szczególności nie może zajmować się z a r z u t a m i dłużników wekslowych podnoszących, że ich
z o b o w i ą z a n i a nie powstały lub wygasły. Dłużnicy mogą podnieść
te zarzuty później, przy dochodzeniu przeciw nim praw z weksla
(art. 100 pr. weksl.).
W myśl art. 96 ust. 3 pr. weksl., sąd przez ogłoszenie wezwie
posiadacza zaginionego d o k u m e n t u do zgłoszenia się w ciągu 60
dni i do o k a z a n i a weksla sądowi. W obecnym stanie p r a w n y m
nie wchodzi w r a c h u b ę „ogłoszenie w Monitorze Polskim" (jak to
stanowi art. 96 ust. 3 pr. weksl.). Ogłoszenie n a s t ę p u j e przez obwieszczenie w b u d y n k u s ą d o w y m lub lokalu miejscowej adminis t r a c j i p a ń s t w o w e j b ą d ź s a m o r z ą d o w e j (por. zresztą d e k r e t z
dnia 12 V 1954 r., Dz.U. Nr 23, poz. 83). Przepis art. 96 ust. 4 pr.
weksl. szczegółowo określa zasady dotyczące obliczania t e r m i n u
60 dni, który powinien być oznaczony w ogłoszeniu.
c) Jeżeli w ciągu oznaczonego t e r m i n u nikt się nie zgłosi, sąd
wyda orzeczenie u z n a j ą c e weksel za umorzony (art. 96 ust. 5 pr.
weksl.). Orzeczenie to z o s t a j e w y d a n e w f o r m i e p o s t a n o w i e n i a
(por. art. 516 k.p.c.).
N a t o m i a s t w razie zgłoszenia się posiadacza przed wydaniem
orzeczenia, sąd umorzy dalsze postępowanie po p r z e s ł u c h a n i u
z a i n t e r e s o w a n y c h i po okazaniu weksla ż ą d a j ą c e g o u m o r z e n i a
(por. art. 96 ust. 6 pr. weksl.) 1 7 . Z reguły będzie to weksel, który
z a g i n ą ł wnioskodawcy 1 8 . Strony mogą wówczas prowadzić proces o p r a w a do weksla. Dawny posiadacz powinien wytoczyć po16
I,v
Por. K. P i a s e c k i , Komentarz, jw., s. 94.
Por. St. W r ó b l e w s k i , Komentarz, jw., s. 336, który szc
wstałą sytuację.
Jeżeli w n i o s k o d a w c a w y k l u c z a identyczność z z a g i n i o n y m w e k s l e m , postępow a n i e a m o r t y z a c y j n e może być d a l e j p r o w a d z o n e .
16
U m o r z e n i e zaginionych weksli
wództwo i ż ą d a ć w y d a n i a weksla od nowego posiadacza. Będzie
to n a j c z ę s t s z e powództwo wydobywcze, w którym chodzi o własność weksla. Trzeba zaznaczyć, że przepis art. 16 ust. 2 pr. weksl.
chroni nabywcę w dobrej wierze. Powództwo może być oparte t a k ż e
na przepisach p r a w a obligacyjnego.
3. Charakterystyczna cecha postępowania amortyzacyjnego polega na tym, że samo jego wszczęcie wywołuje prowizoryczne skutki prawne. W ujęciu uproszczonym można powiedzieć, że oznacza to umocnienie p r a w n e g o stanowiska ż ą d a j ą c e g o umorzenia.
U z a s a d n i e n i e m przyjętych w ustawie r o z w i ą z a ń j e s t d ą ż e n i e do
możliwie szybkiego rozwikłania stosunków prawnych z a c h o d z ą cych między stronami. Tendencja ta przenika prawo wekslowe.
W z w i ą z k u z przeprowadzeniem postępowania amortyzacyjnego
n a s u w a j ą się n a s t ę p u j ą c e uwagi:
a) Zarówno o wszczęciu postępowania, j a k też o jego wyniku,
sąd zawiadomi t r a s a t a i wszystkich dłużników wekslowych, wskaz a n y c h przez ż ą d a j ą c e g o u m o r z e n i a w e k s l a (art. 96 ust. 7 pr.
weksl.). Zajmiemy się najpierw skutkami zawiadomienia o wszczęciu postępowania amortyzacyjnego.
Przepis art. 97 pr. weksl. ma n a s t ę p u j ą c e brzmienie: „Dłużnik wekslowy i t r a s a t , który po o t r z y m a n i u z a w i a d o m i e n i a o
wszczęciu postępowania płaci weksel, czyni to na w ł a s n e niebezpieczeństwo. Wolno mu j e d n a k sumę wekslową złożyć do depozytu sądowego miejsca płatności i zwolnić się przez to z zobowiązania". Wykładnia tego przepisu upoważnia do trzech wniosków.
Po pierwsze, z a p ł a t a d o k o n a n a po o t r z y m a n i u z a w i a d o m i e n i a
do r ą k osoby formalnie legitymowanej (por. art. 16 pr. weksl.) nie
zwalnia dłużnika. U s t a w a wymienia t a k ż e t r a s a t a , który nie j e s t
dłużnikiem, j a k długo nie akceptował weksla. Bez znaczenia j e s t
dobra czy zła wiara dłużnika przy spełnieniu świadczenia. U j m u j ą c to nieco inaczej powiemy, że zawiadomienie przez sąd wyłącza
dobrą w i a r ę s p e ł n i a j ą c e g o świadczenie. D ł u ż n i k n a r a ż a się na
niebezpieczeństwo, że będzie musiał dokonać ponownej zapłaty
do r ą k prawdziwego wierzyciela, po uzyskaniu przez niego orzeczenia sądowego (por. art. 100 pr. weksl.). Sprawa p r z e d s t a w i a
się mutatis mutandis, j a k przy zapłacie d o k o n a n e j przez t r a s a t a
przed t e r m i n e m płatności (por. art. 40 ust. 2 pr. weksl.).
17
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1994 r.
Po drugie, zaraz po otrzymaniu zawiadomienia o wszczęciu pos t ę p o w a n i a a m o r t y z a c y j n e g o dłużnik (także t r a s a t ) może złożyć
sumę wekslową do depozytu sądowego miejsca płatności i zwolnić się przez to z zobowiązania.
Po trzecie, chociaż nie n a s t ą p i ł o p r z e d s t a w i e n i e weksla do zapłaty, dłużnik może po nadejściu t e r m i n u płatności złożyć sumę
wekslową do depozytu sądowego. Przepisy art. 467-470 k.c. norm u j ą przesłanki i skutki tego surogatu wykonania zobowiązania.
b) Przepis art. 98 pr. weksl. p r z e w i d u j e roszczenie ż ą d a j ą c e g o
u m o r z e n i a przeciw akceptantowi weksla trasowanego. Takie samo roszczenie p r z y s ł u g u j e przeciw wystawcy w e k s l a w ł a s n e g o
(por. art. 103 pr. weksl.). Za przyjętym w tych przepisach rozwiąz a n i e m p r z e m a w i a n a s t ę p u j ą c y motyw legislacyjny: Ogłoszenie
przez sąd w e z w a n i a d a j e w pewnej mierze gwarancję, że wniosek o u m o r z e n i e j e s t oparty na realnych podstawach 1 9 . Dlatego
a k c e p t a n t (wystawca weksla własnego) powinien być zobowiązany do spełnienia świadczenia, ale w odpowiednio zmodyfikowanej postaci. Z drugiej strony chodzi o ochronę interesów ż ą d a j ącego u m o r z e n i a , który m u s i się liczyć z tym, że p o s t ę p o w a n i e
a m o r t y z a c y j n e może t r w a ć dłużej. Dlatego może on, j a k o wierzyciel wekslowy, dochodzić swych praw z weksla przeciw akceptantowi. Okoliczność, że nie ma on weksla w swych rękach, prowadzi do odpowiedniej modyfikacji jego u p r a w n i e ń .
Jeżeli rozbijemy przepis art. 98 pr. weksl. na punkty, otrzym a m y n a s t ę p u j ą c e stwierdzenia: Po pierwsze, przepis j e s t aktualny dopiero po ogłoszeniu w e z w a n i a o okazanie weksla i po nadejściu t e r m i n u j e g o płatności. P o drugie, ż ą d a j ą c y u m o r z e n i a
może wówczats domagać się od a k c e p t a n t a złożenia sumy do depozytu albo zapłaty za zabezpieczeniem (art. 364 k.c.) 20 . Mamy
19
20
Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 339.
Polega ona na t y m , że osoba ż ą d a j ą c a u m o r z e n i a m u s i przy o t r z y m a n i u zapłaty u s t a n o w i ć odpowiednie z a b e z p i e c z e n i e ( n p . zastaw), z którego d ł u ż n i k może
zaspokoić swe e w e n t u a l n e roszczenie o zwrot z a p ł a c o n e j sumy. Ma to znaczenie, j e ż e l i d a n a osoba nie u z y s k a ł a o r z e c z e n i a o u m o r z e n i u . Z a b e z p i e c z e n i e
p o w i n n o być zwrócone, j e ż e l i sąd wydal orzeczenie o u m o r z e n i u . O b o w i ą z e k
d a n i a z a b e z p i e c z e n i a w y g a s a z chwilą u z y s k a n i a przez u p r a w n i o n e g o wierzyciela orzeczenia o u m o r z e n i u ( a r t . 100 pr. weksl.).
18
U m o r z e n i e zaginionych weksli
tu do czynienia z zobowiązaniem przemiennym (art. 365 k.c.r)21. Po
trzecie, prawo wyboru przysługuje dłużnikowi (akceptantowi). Dokonany wybór ma moc wiążącą. Po czwarte, złożenie do depozytu
zwalnia a k c e p t a n t a z zobowiązania.
Roszczenie z art. 98 pr. weksl. opiera się na akcepcie wekslowym. Ze s t w i e r d z e n i a tego w y n i k a j ą doniosłe konsekwencje 2 2 .
N a j w a ż n i e j s z e znaczenie ma stwierdzenie, że ż ą d a j ą c e m u umorzenia przysługują przywileje, jakie ustawa przyznaje roszczeniom
wekslowym. Może on zatem wnieść pozew w trybie postępowania
nakazowego (art. 486 k.p.c.). Powód musi j e d n a k udowodnić, że na
wekslu - zgodnie z treścią podaną na wniosku - z n a j d o w a ł się
akcept pozwanego.
c) P r a w o polskie p r z e w i d u j e , że w toku p o s t ę p o w a n i a amort y z a c y j n e g o osoba ż ą d a j ą c a u m o r z e n i a może dochodzić t a k ż e
swych roszczeń zwrotnych przeciw wystawcy weksla t r a s o w a n e go i indosantom (art. 99 pr. weksl.) 2 3 . Przeciw indosantom mogą
być a k t u a l n e roszczenia zwrotne, jeżeli został wystawiony weksel własny. Przepis art. 99 pr. weksl. chroni n i e w ą t p l i w i e interesy osoby ż ą d a j ą c e j umorzenia. Jego w y k ł a d n i a musi uwzględnić p o w i ą z a n i a z pozostałymi przepisami p r a w a wekslowego.
W myśl art. 43 pr. weksl. posiadacz weksla może wykonywać
roszczenia zwrotne przeciw wystawcy, indosantom oraz poręczycielom. P o d s t a w o w e znaczenie ma w tym względzie f a k t , że trasat (a po przyjęciu weksla - akceptant) nie dokonał zapłaty. Odm o w a zapłaty p o w i n n a być s t w i e r d z o n a p r o t e s t e m (art. 44 pr.
weksl.). I n n e przyczyny p o w s t a n i a roszczenia zwrotnego m a j ą
m n i e j s z e znaczenie p r a k t y c z n e i możemy je pominąć.
Przepis art. 99 pr. weksl. w p r o w a d z a pewne modyfikacje, jeżeli p o s z u k i w a n i e z w r o t n e ma n a s t ą p i ć w toku p o s t ę p o w a n i a
a m o r t y z a c y j n e g o . P o d s t a w o w y m w a r u n k i e m r e g r e s u j e s t okoli21
22
2i
Por. W. C z a c h ó r s k i , Zobowiązania. Zarys wykładu, W a r s z a w a 1994, s. 87. Zob.
t a k ż e art. 365 § 3 k.c. o w y z n a c z e n i u stronie u p r a w n i o n e j t e r m i n u do d o k o n a nia wyboru.
Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 340.
P r a w o niemieckie nie p r z e w i d u j e w y r a ź n i e roszczenia zwrotnego. Dlatego pan u j ą c y p o g l ą d w p i ś m i e n n i c t w i e p r z y j m u j e , że t a k i e roszczenie nie p r z y s ł u g u je ż ą d a j ą c e m u umorzenia.
19
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1994 r.
czność, że t r a s a t (po przyjęciu - akceptant) nie zastosował się do
obowiązków w y n i k a j ą c y c h z art. 98 pr. weksl., a zatem nie złożył
sumy wekslowej do depozytu ani też nie dokonał zapłaty za zabezpieczeniem. Odmowę należy stwierdzić protestem na podstawie odpisu weksla. Regres, o którym mówi art. 99 pr. weksl., j e s t
możliwy dopiero po nadejściu t e r m i n u płatności.
Do r e g r e s u z art. 99 pr. weksl. stosuje się odpowiednio przepis
art. 98 pr. weksl., co oznacza, że zwrotnie poszukiwany ma wybór
między złożeniem sumy wekslowej do depozytu sądowego a zapłatą za zabezpieczeniem. Złożenie do depozytu zwalnia t a k ż e w
tym w y p a d k u z zobowiązania.
Jest rzeczą w ą t p l i w ą , czy pozostałe przepisy o roszczeniu zwrotnym (art. 43 i nast. pr. weksl.) mają zastosowanie do uregulowanego w art. 99 pr. weksl. regresu. Trzeba zaznaczyć, że St. Wróblewski udziela na to pytanie odpowiedzi twierdzącej, chociaż u s t a w a
tej kwestii nie rozstrzyga" 24 . Nie wchodząc w szczegóły, chciałbym
zaznaczyć, że silne argumenty przemawiają za przyznaniem dłużnikowi dalszego roszczenia zwrotnego przeciw swym poprzednikom (art. 49 pr. weksl.). Jeżeli np. indosant złożył sumę wekslową do depozytu sądowego, powinno mu przysługiwać roszczenie
zwrotne przeciw wystawcy.
4. Skutki orzeczenia o u m o r z e n i u weksla określa przepis art.
100 pr. weksl., ale czyni to w sposób bardzo lakoniczny i nie przes ą d z a j ą c y wielu z a g a d n i e ń . Stanowi bowiem, że na p o d s t a w i e
orzeczenia u z n a j ą c e g o weksel za umorzony m o ż n a w y k o n y w a ć
w s z y s t k i e p r a w a z weksla. Nic też dziwnego, że p r z e d w o j e n n a
j u d y k a t u r a na t e m a t art. 100 pr. weksl. nie była jednolita. Aby
w y j a ś n i ć z a g a d n i e n i a z w i ą z a n e z wykładnią art. 100 pr. weksl.,
t r z e b a n a w i ą z a ć do ogólnych zasad dotyczących u m o r z e n i a papierów wartościowych. W dalszym toku wywodów zakładamy, że
orzeczenie u z n a j ą c e weksel za umorzony j e s t p r a w o m o c n e . W
z w i ą z k u z wykładnią art. 100 pr. weksl. n a s u w a j ą się n a s t ę p u j ą ce uwagi:
24
20
Por. K. Piasecki, Komentarz, jw., s. 345.
U m o r z e n i e zaginionych weksli
a) Orzeczenie o u m o r z e n i u weksla wywołuje skutki zarówno
formalne, jak i materialne 2 5 . Skutki formalne polegają przede wszystkim na tym, że posiadanie weksla nie stanowi j u ż przesłanki wykonywania wynikających z niego praw. Legitymacji f o r m a l n e j nie
z a p e w n i a posiadanie weksla oraz istnienie n i e p r z e r w a n e g o szeregu indosów (art. 16 ust. 1 pr. weksl.). Legitymowany j e s t obecnie ten kto uzyskał na swą korzyść orzeczenie o umorzeniu. Z
drugiej strony, bez znaczenia j e s t okoliczność, że kto inny może
być p o s i a d a c z e m weksla, ponieważ został on j u ż p r a w o m o c n i e
u m o r z o n y Można powiedzieć, że orzeczenie s ą d o w e p r z e k r e ś l a
w y n i k a j ą c ą z art. 16 ust. 1 pr. weksl. legitymację f o r m a l n ą 2 6 . Działa zatem na niekorzyść obecnego posiadacza weksla.
Samo orzeczenie sądowe nie j e s t p a p i e r e m wartościowym, ale
stanowi środek z a p e w n i a j ą c y f o r m a l n ą legitymację w y k a z a n e j w
nim osoby. Można więc powiedzieć, że orzeczenie stanowi niedoskonały surogat weksla. J e d n o c z e ś n i e pozbawia zaginiony weksel bytu prawnego 2 7 .
b) Skutki m a t e r i a l n e orzeczenia u m a r z a j ą c e g o są wielostronne. Polegają one przede wszystkim na tym, że obecnie uprawnionym z weksla j e s t osoba, k t ó r a uzyskała na swą korzyść orzeczenie o u m o r z e n i u . Na podstawie orzeczenia sądowego może ona
wykonywać wszystkie p r a w a w y n i k a j ą c e z weksla. Dłużnik wekslowy nie może kwestionować legitymacji f o r m a l n e j osoby, która uzyskała orzeczenie sądowe. Zwalnia go jedynie zapłata dokonana do r ą k tej osoby. Przy zapłacie może żądać wydania d o k u m e n t u
orzeczenia od u p r a w n i o n e g o (por. art. 39 pr. weksl.). N a t o m i a s t
dłużnika nie zwalnia z a p ł a t a d o k o n a n a do r ą k osoby, która j e s t
posiadaczem weksla i może się wykazać nieprzerwanym ciągiem
indosów.
c) Wiele w ą t p l i w o ś c i w y w o ł u j e s p r a w a nabycia w dobrej wierze u m o r z o n e g o weksla. Należy t u p r z e p r o w a d z i ć n a s t ę p u j ą c e
rozróżnienie. U w a ż a m , że w toku postępowania a m o r t y z a c y j n e go (tym bardziej przed jego rozpoczęciem) możliwe j e s t nabycie
2,1
2h
27
Por. A. B a u m b a c h , W. H e f e r m e h l , Wechselgesetz, jw., s. 408.
Por. W. Zóllner, Wertpapierrecht, 14 wyd., Miinchen 1987, s. 43.
Por. K. Piasecki, Komentarz, jw., s. 97.
21
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1994 r.
w dobrej wierze (np. od znalazcy). Rozstrzygnięcie w y p a d n i e inaczej, jeżeli zostało już wydane orzeczenie o umorzeniu weksla. Wyp a d a bowiem uznać, że orzeczenia t a k i e w y w o ł u j e zasadniczo
skutki erga omnes.
Należy zatem p r z y j ą ć , że po w y d a n i u orzeczenia o u m o r z e n i u
osoba trzecia nie może j u ż kwestionować legitymacji uprawnionego, p o w o ł u j ą c się na to, że nabyła weksel w dobrej wierze 2 8 .
Osobie takiej mogą j e d n a k przysługiwać roszczenia na podstawie
p r a w a cywilnego. W szczególności może ona dochodzić roszczenia z t y t u ł u b e z p o d s t a w n e g o wzbogacenia (art. 405 k.c.), jeżeli
wykaże, że ż ą d a j ą c y u m o r z e n i a nie był rzeczywiście uprawnionym.
Rozważmy te zagadnienia na następujących przykładach.
Osoba A uzyskała orzeczenie u z n a j ą c y weksel za umorzony, ale
B twierdzi, że osoba A nigdy nie była posiadaczem tego weksla i
wierzycielem z niego. Albo B twierdzi, że nabył weksel przed wdrożeniem postępowania. Jeżeli B potrafi udowodnić swe twierdzenia,
nie p r z e k r e ś l a przez to orzeczenia sądowego. Może on j e d n a k dom a g a ć się w y d a n i a korzyści u z y s k a n e j przez osobę A bez podstawy p r a w n e j . N a t o m i a s t roszczenie takie nie p r z y s ł u g u j e osobie
B, jeżeli nabyła posiadanie weksla j u ż po prawomocnym orzeczeniu sądowym o jego umorzeniu.
d) O r z e c z e n i e s ą d o w e r o z s t r z y g a o tym, kto j e s t f o r m a l n i e
legitymowany z weksla. Nie p r z e s ą d z a j e d n a k sprawy, w j a k i m
z a k r e s i e p r z y s ł u g u j ą p r a w a z w e k s l a osobie, na której korzyść
zapadło orzeczenie sądowe. Dochodzący swych praw powód musi
w razie zaprzeczenia wykazać, że umorzony weksel był podpisany przez pozwanego. N a t o m i a s t pozwany może się bronić zarzut a m i , j a k i e mógłby podnieść w r a z i e wytoczenia p o w ó d z t w a z
umorzonego w e k s l a (por. orzeczenie SN z dnia 29 m a r c a 1932,
OSP 1933, poz. 139). Sytuacja p r a w a n a dłużnika nie ulega pogorszeniu w s k u t e k w y d a n i a orzeczenia sądowego.
28
I n a c z e j St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 347. Według tego a u t o r a „fakt, że
przy w d r o ż e n i u p o s t ę p o w a n i a a m o r t y z a c y j n e g o u z n a n o j u ż u t r a t ę w e k s l a i int e r e s p r a w n y p o w o d a " nie z a s t ę p u j e dowodu i s t n i e n i a j e g o u p r a w n i e n i a .
22
U m o r z e n i e zaginionych weksli
e) Osoba, która uzyskała orzeczenie sądowe, może n i e w ą t p l i wie dochodzić swych p r a w przeciw akceptantowi (bądź wystawcy
weksla własnego). Realizacja j e j u p r a w n i e ń j e s t ułatwiona dzięki
dłuższemu terminowi p r z e d a w n i e n i a (art. 70 ust. 1 pr. weksl.).
Wątpliwości w y ł a n i a j ą się przy ocenie j e j roszczenia regresowego. Należy uznać, że osoba ta może zasadniczo dochodzić swych roszczeń t a k ż e p r z e c i w z o b o w i ą z a n y m z w r o t n i e (art. 43, 48 pr.
weksl.). N o r m a l n i e rzecz biorąc, w a r u n k i e m j e s t dokonanie we
w ł a ś c i w y m czasie p r o t e s t u . Orzeczenie s ą d o w e nie p r z e k r e ś l a
skutków upływu t e r m i n u do dokonania protestu.
Szczególne problemy powstają, jeżeli weksel był płatny za okaz a n i e m lub w pewien czas po okazaniu. Gdy chodzi o inne weksle, j e s t rzeczą mało prawdopodobną, żeby protest mógł być jeszcze dokonany we właściwym czasie. Dlatego roszczenie zwrotne
ma p r a k t y c z n e znaczenie zwłaszcza wówczas, gdy weksel zagin ą ł j u ż po dokonaniu protestu. Podobnie należy rozstrzygnąć, jeżeli n a s t ą p i ł o z w o l n i e n i e od p r o t e s t u (art. 46 pr. weksl.). We
wszystkich tych w y p a d k a c h dłużnik, który zgodnie z przepisami
p r a w a wekslowego dokonał zapłaty, może z kolei dochodzić roszczenia zwrotnego przeciw swym poprzednikom (art. 49 pr. weksl.).
f) Była j u ż o tym mowa, że orzeczenie sądowe stanowi niedoskonały surogat zaginionego d o k u m e n t u . Orzeczenie to nie umożliwia dalszego indosowania przez osobę, która je uzyskała. Weksel
traci swą f u n k c j ę obiegową. Celem orzeczenia o u m o r z e n i u weksla j e s t tylko umożliwienie w y k o n y w a n i a praw z weksla. Należy uznać, że p r a w a z umorzonego weksla mogą być przenoszone
na osobę trzecią tylko przez przelew. Naturalnie, indosy zamieszczone u p r z e d n i o na zaginionym wekslu pozostają w mocy.
23