K O M E N T A R Z

XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
NNW
45
55
70
86
81
80
56
37
34
30
31
41
30
SNW
87
101
127
143
138
132
94
71
64
59
63
72
96
Lp.*
Rzeka
Profil
Objętość przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
SSW
100
127
154
162
162
155
118
86
78
71
75
83
114
1.
Struga Młyńska (Trynka)
Kowalewo Pomorskie
0,03
02.10.2014
SWW
115
161
184
187
189
176
141
105
94
85
87
95
135
WWW 215
274
300
276
257
241
229
156
205
192
158
172
300
0,04
0,09
0,40
0,01
02.10.2014
02.10.2014
03.10.2014
02.10.2014
Średni przepływ w wieloleciu 1981 – 2010 na Drwęcy w Elgiszewie wynosił 28,8 m3s-1, co odpowiadało 5,8 dm3s-1km2. W poszczególnych miesiącach wielolecia średni przepływ wahał się od 19,2
m3s-1 w sierpniu do 40,8 m3s-1 w marcu. Z kolei najniższe ze średnich przepływy wahały się od 16,8 m3s-1
w sierpniu do 34,1 m3s-1 w kwietniu, zaś najwyższe od 22 w sierpniu m3s-1 do 49,5 m3s-1 w marcu (rys. 2).
Fale wezbrań w półroczu chłodnym trwają przeciętnie 40 dni (za okres 1961 – 2005), natomiast
na ciekach wysoczyzn morenowych 11 dni. Odpływy jednostkowe podczas wezbrań wynoszą ponad
12 dm3s-1km2, w mniejszych ciekach wysoczyznowych (niewielkich dopływach Drwęcy o powierzchni
do 150 km2) są zdecydowanie wyższe i przekraczają ponad 20 dm3s-1km2. Wezbrania opadowe na
Drwęcy występują tylko w bardzo wilgotnych latach i trwają 25 dni, a w małych ciekach wysoczyznowych około 10 dni. Odpływy jednostkowe wezbrań w półroczu ciepłym w zlewni Drwęcy wynoszą
9 dm3s-1km2 i około 20 dm3s-1km2 na niewielkich ciekach wysoczyznowych (Pius 2013). Niżówki zimowe
na Drwęcy trwają 38 dni (odpływ w tym czasie średnio wynosi 3,5 dm3s-1km2), w małych ciekach około
21 dni (średni odpływ wynosi 1,2 dm3s-1km2). Zdecydowanie dominują niżówki w półroczu ciepłym,
przeciętnie trwają 66 dni na Drwęcy i około 50 dni w innych ciekach na obszarze wysoczyzn morenowych. Odpływy jednostkowe podczas niżówek w półroczu ciepłym w małych ciekach spadają poniżej
1 dm3s-1km2, natomiast na Drwęcy do 2,8 dm3s-1km2 (Pius 2013).
m3 s-1
100
90
80
70
60
50
Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią hydrograficzną
Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach 1981-2010 na stacji
meteorologicznej w Kowalewie Pomorskim (wg IMGW – PIB)
40
30
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2001) północna i zachodnia
część analizowanego obszaru należy do Pojezierza Chełmińskiego (315.11), a południowo – wschodnia
do Pojezierza Dobrzyńskiego (315.14). Obydwa pojezierza rozdzielone są przez Dolinę Drwęcy
(315.13), która jest odrębnym mezoregionem (rys. 1). Ponadto występuje tutaj również fragment Kotliny
Toruńskiej.
Pod względem hipsometrycznym obszar ten jest urozmaicony. Wysoczyzny morenowe zalegają
na wysokości od 90 do około 100 m n.p.m. Ponad poziom płaskiej oraz falistej równiny morenowej
wznoszą się pagórki moren przeważnie akumulacyjnych, moren martwego lodu, pagórki, wzgórza i wały
kemowe. Wysokości tych form zazwyczaj nie przekraczają 10 m. Najwyżej wznoszą się pagórki morenowe akumulacyjne w rejonie Gronówka osiągając 106,7 m n.p.m. oraz Zielona Góra w okolicach
Zębowa (114,6 m n.p.m.).
Rzeźba omawianego obszaru jest bardzo dobrze rozpoznana (m.in. Niewiarowski 1959, 1965,
1984, Niewiarowski, Tomczak 1969). Cały obszar znajduje się w zasięgu zlodowacenia Wisły. Dominującą formą jest wysoczyzna morenowa przeważnie płaska. Wysoczyzna morenowa płaska charakteryzuje się niewielkimi deniwelacjami (zazwyczaj do 2 m) i pokryta jest różnorodną gliną, od ilastej po silnie
spiaszczoną. Morena falista odznacza się nieco większymi różnicami wysokości od 2 do 5 m w porównaniu z moreną płaską. Wysoczyzna morenowa falista występuje bezładnie na tle wysoczyzny morenowej płaskiej m.in. na zachód od Lipienicy, w okolicach Kuźnik, Łążyna oraz na zachód od Gronówka.
Pagórki morenowe martwego lodu występują w okolicach miejscowości Chełmonie, Wielkie Rychnowo
oraz Zębowo. Wspomniane formy tworzyły się przy stagnującym lodzie. Do innych form występujących
na analizowanym obszarze, a związanych z akumulacyjną działalnością wód glacjalnych, należą
równiny sandrowe, pagórki, wzgórza i wały kemowe. Główny proces ich tworzenia miał miejsce podczas fazy kujawskiej. Kemy występują w okolicach miejscowości Ostrowite oraz na wschód od Morgowa (Niewiarowski 1965). Wody fluwioglacjalne na przedpolu lądolodu sypały równiny sandrowe. Na
analizowanym obszarze występuje południowy fragment sandru chełmżyńskiego. Ciągnie się on po
zachodniej stronie rynny Strugi Rychnowskiej, a związany jest z morenami południowo – wąbrzeskimi.
Sandr chełmżyński charakteryzuje się dużym spadkiem i na analizowanym obszarze jest zbudowany
z dość dobrze przesortowanych piasków i żwirów o miąższości średnio 5 m. Granica obszaru sandru
i otaczających wysoczyzn morenowych jest niewyraźna, jedynie przy ujściu do pradoliny występuje
około 2 – 4 m poniżej wysoczyzn (Niewiarowski 1959). W sandrze występują wytopiska. Na analizowanym obszarze do największych należy niecka Jeziora Kamionkowskiego. Genetycznie związane jest to
z rynną chełmżyńską i zostało wyżłobione glacjalnie. Na południe od tego jeziora występują licznie
dolinki, których początek bierze się od obniżeń po martwym lodzie, aktualnie są suche. Bardzo istotne
z punktu organizacji sieci rzecznej są rynny glacjalne. Do najbardziej znanych należy rynna kowalewska,
rychnowska, oraz rzeki Lubianki. Współcześnie dna rynien odwadniane są przez rzeki o tożsamych
nazwach. Do rozpowszechnionych form terenu należą także liczne zagłębienia wytopiskowe rozsiane
po całym obszarze i współcześnie wypełnione torfem. Centralną część analizowanego obszaru zajmuje
dolina Drwęcy. Morfologię całej doliny Drwęcy po raz pierwszy przedstawił R. Galon (1931). Bardziej
szczegółowe badania na odcinku pomiędzy Brodnicą a ujściem w latach 1961 – 1964 prowadził
W. Niewiarowski. Wyniki swojej pracy zawarł w następujących publikacjach: mapie geomorfologicznej
arkusz Kowalewo Pomorskie w skali 1:50 000 (arkusz Kowalewo, 1965) oraz morfologii i rozwoju
pradoliny i doliny dolnej Drwęcy (1968). Powstanie współczesnej formy dolinnej na analizowanym
obszarze W. Niewiarowski (1968) wiąże z odpływem wód lodowcowych w czasie postoju lądolodu na
linii moren wąbrzeskich. Początkowo niezbyt głęboka forma, podczas fazy pomorskiej, wcięła się
w otaczającą wysoczyznę na głębokość ponad 40 m. W owym czasie odpływ wód odbywał się na
zachód przez Kotlinę Toruńską, a następnie pradoliną Noteci – Warty. Ślady tego odpływu występują
w postaci terasy XI (Niewiarowski 1968). Ogólnie świadectwa zmian poziomu odpływu wód dość
dobrze zachowały się w postaci teras na odcinku doliny w obrębie obszaru objętego arkuszem.
W poziomie terasy XI, X oraz częściowo IX powstały kotlinowate rozszerzenia. Na analizowanym
obszarze występuje kotlina elgiszewska oraz młyniecka. W dolinie Drwęcy, oprócz najwyższych
i najniższych (tj. XI, X, częściowo III, II, I), terasy mają charakter erozyjny. Terasy są urozmaicone zagłębieniami wytopiskowymi oraz dolinkami późnoglacjalnymi i holoceńskimi. Do największych zagłębień
wytopiskowych należy niecka Jeziora Okonin, która występuje w obrębie teras XI i VII. Po uwzględnieniu
głębokości jeziora oraz osadów w jej dnie, okazuje się, że niecka zalega 40 – 50 m poniżej wysoczyzny
morenowej (Niewiarowski 1968). W dolinie Drwęcy na odcinku pomiędzy Strugą Młyńską i Strugą
Rychnowską występują wydmy o nieregularnych kształtach.
Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych dominują grunty o przepuszczalności słabej. Rozpowszechnione są zwłaszcza na obszarze wysoczyzny płaskiej oraz falistej, która
zbudowana jest z glin różnego typu. Piaski i żwiry sandru chełmżyńskiego, rozciągające się od Jeziora
Kamionkowskiego do doliny Drwęcy, charakteryzują się przepuszczalnością średnią. Pradolina Drwęcy
ze względu na występowanie teras, które zbudowane są głównie z piasków i żwirów, charakteryzuje się
również średnią, a w niektórych miejscach łatwą przepuszczalnością gruntów. Ze względu na zatorfienie
niektórych fragmentów rynien subglacjalnych występuje w nich przepuszczalność gruntów zmienna
(wzdłuż koryta Strugi Młyńskiej, Lubianki czy Dopływu spod Ciechocina – Parceli lokalnie znanego jako
Struga Miliszewska). Na terenie miasta Lubicz oraz w innych pomniejszych miejscowościach występują
grunty o przepuszczalności zróżnicowanej.
Na analizowanym terenie występują różne typy gleb (Bednarek, Prusinkiewicz 1984). Powszechnie występują tutaj gliny różnego rodzaju, od ilastej do silnie spiaszczonej, w związku z tym wytworzyły
się gleby brunatne a w mniejszym stopniu gleby płowe. Na piaskach sandrowych wokół Jeziora
Kamionkowskiego i dalej na południe wzdłuż Strugi Rychnowskiej wytworzyły się gleby bielicowe oraz
rdzawe. W obrębie doliny, na piaszczystych terasach również występują gleby bielicoziemne.
W okolicach Lipienicy, Elzanowa, Miliszewa oraz na wschód od Jeziora Mlewieckiego płatami występują
czarne ziemie. W obniżeniach terenu dominują gleby torfowe oraz murszowo – torfowe. Gleby brunatne
oraz płowe należą do kompleksu pszennego bardzo dobrego, dobrego, kompleksu pszennego
wadliwego oraz żytniego bardzo dobrego (Mapy glebowe 1980). Gleby bielicoziemne są mniej urodzajne, zaliczane są, więc do kompleksu żytniego słabego. Na glebach, z płytko zalegającym poziomem
wód gruntowych, występują kompleksy użytków zielonych, zazwyczaj zaliczanych do średnich, rzadziej
do kompleksów użytków zielonych bardzo dobrych i dobrych (występują one wzdłuż rynny kowalewskiej, rzeki Lubianki oraz w dnie doliny Drwęcy).
Pod względem klimatycznym, biorąc pod uwagę częstość występowania dni z różnymi typami
pogody, omawiany obszar znajduje w regionie Chełmińsko – Toruńskim (Woś 1999). Region Chełmińsko – Toruński, na tle innych regionów klimatycznych, wyróżnia się dość częstym pojawianiem się dni
przymrozkowych bardzo chłodnych z dużym zachmurzeniem, bez opadów (średnio 7 dni). Ponadto
w tym regionie notuje się występowanie dni z pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem (średnio
w roku 16 dni).
Pojezierze Chełmińskie oraz Dobrzyńskie ze względu na występowanie żyznych gleb jest
obszarem głównie rolniczym i na przeważającej powierzchni nie obowiązują przepisy dotyczące
ochrony krajobrazu. Drwęca ze względu na duże walory środowiska dla bytowania ryb dwuśrodowiskowych została objęta ochroną rezerwatową. Rezerwat o nazwie Rzeka Drwęca został powołany
Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dniem 27 lipca 1961 r. (Monitor Polski nr 71,
poz. 302). Ochronie podlegają rzadkie gatunki organizmów wodnych, głównie ryb łososiowatych, certy
oraz minoga rzecznego. Jej koryto na całej długości wraz z przybrzeżnym pasem, o szerokości 5 m po
obu stronach rzeki, stanowi najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce. Ponadto dolina objęta jest
również ochroną obszarów siedliskowych Natura 2000. Całość wspomnianego obszaru wraz z szerokim
pasem wzdłuż Strugi Rychnowskiej (wraz z Jeziorem Kamionkowskim) oraz Lubianki stanowi Obszar
Chronionego Krajobrazu Doliny Drwęcy.
Stacja
meteorologiczna
Okres
pomiarowy
XI
VII
VIII
IX X Rok
KOWALEWO
POMORSKIE
1981-2010
33 39 30 27 31 27 49 58 71
69
49 33 516
XII
I
II
III
IV V
VI
20
10
XI
W przebiegu rocznym występuje letnie maksimum opadów atmosferycznych w lipcu i sierpniu,
co jest związane z zachmurzeniem konwekcyjnym o tej porze roku, które przekłada się na większe sumy
opadów. W półroczu chłodnym na stacji w Kowalewie Pomorskim notuje się średnio 187 mm opadu (36
% z sumy rocznej) zaś w półroczu ciepłym 329 mm (tj. 64 %). W przebiegu wieloletnim sumy opadów
znacząco się różnią miedzy sobą, co jest charakterystyczne dla klimatu Polski. W Kowalewie Pomorskim
najwyższa suma roczna opadów została zanotowana w 2002 roku i wyniosła 819 mm, najniższa zaś 308
mm w 1982 roku (tab. 2). Ekstremalne sumy opadów występują w miesiącach letnich i charakteryzują
się nieregularnością występowania np. w 2002 roku suma opadów sierpniowych w Kowalewie Pomorskim wyniosła ponad 330 % normy wieloletniej dla tego miesiąca.
Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacji meteorologicznej
w Kowalewie Pomorskim (wg danych IMGW – PIB)
Stacja
meteorologiczna
okres pomiarowy
0
Rok
hydrolo- XI XII
giczny
KOWALEWO
POMORSKIE
1981-2010
1982
54 26
2002
27 46
I
II
III IV V VI VII VIII IX
X
Suma
roczna
35
7
23 24 49 46 18 19
12
308
4
46 71 35 20 89 51 50 231 47 106
XII
I
II
III
NNQ
IV
V
SNQ
VI
SSQ
VII
VIII
SWQ
IX
X
Rys. 2. Przepływy charakterystyczne Drwęcy w profilu Elgiszewo w latach hydrologicznych 1981 – 2010
(wg danych IMGW)
Różnice w formowaniu zjawisk ekstremalnych są przede wszystkim wynikiem niewielkich zdolności retencyjnych małych cieków na wysoczyznach. W niewielkich ciekach, następuje bardzo szybkie
przejście od kulminacji roztopowych lub opadowych do przepływów średnich a nawet niskich. Drwęca
charakteryzuje się zdecydowanie wyższą bezwładnością odpływu, a więc występowanie wezbrań, jak
i niżówek, nie jest tak częste jak na małych ciekach.
Ekstremalne stany wody i przepływy na Drwęcy (posterunek wodowskazowy – Elgiszewo)
zaobserwowano 01 – 02.04.1979 r., (co odpowiadało 300 cm WWW oraz 150 m3s-1 WWQ) były one
związane z roztopami wiosennymi po tzw. zimie stulecia. Najniższe przepływy wystąpiły 13 – 25.02.1954
r. i wynosiły 8,15 m3s-1, a najniższe w historii obserwacji wyniosły 10 cm, 05 – 14.08.1969 r.
W Elgiszewie najczęściej pojawia się pokrywa lodowa, co jest związane z morfologią doliny.
Przeciętnie pojawia się 29 grudnia i trwa do 1 marca. Zjawiska lodowe pojawiają się w tym samym
czasie, co pokrywa, a kończą trzy dni później. Najdłużej pokrywa lodowa utrzymywała się w 1979 roku
i trwała 108 dni. Średnia roczna temperatura wody w Elgiszewie wynosi 9,1oC i waha się od 0,9oC
w styczniu do 18,4oC w lipcu (Zgliczyński 2009).
WODY PODZIEMNE
Centralne miejsce na obszarze objętym arkuszem Kowalewo Pomorskie zajmuje rzeka Drwęca,
której obszar źródłowy sięga Wzgórz Dylewskich. Na analizowanym obszarze Drwęca stanowi dolny,
prawie ujściowy odcinek. W związku z tym zasoby wodne rzeki są już ukształtowane i na tym odcinku
nie notuje się już dużego przyrostu przepływu. Drwęca uchodzi do Wisły w km 728,4 w Złotorii koło
Torunia (na wys. 36,6 m n.p.m). Całkowita długość cieku wynosi 230,6 km, powierzchnia zlewni 5343,5
km2 (wg Podziału Hydrograficznego Polski 1983). Drwęca na całej swej długości jest przegrodzona
w trzech miejscach. W źródłowym odcinku w Idzbarku (MEW), w Samborowie (jaz na potrzeby rozrządu
wody do Kanału Elbląskiego) oraz w Lubiczu (jaz na potrzeby ujęcia wody dla m. Torunia). Koryto
Drwęcy ma charakter dzikiej rzeki nizinnej z licznymi zakolami, meandrami i starorzeczami. Pomiędzy
Brodnicą a Elgiszewem średni spadek rzeki wynosi 0,33‰. Dopływy Drwęcy w obrębie analizowanego
obszaru są niewielkie i nie wpływają zasadniczo na jej zasoby wodne ani reżim przepływu. Struga
Rychnowska to prawoboczny dopływ Drwęcy i uchodzi do niej w rejonie Młyńca. Jest to ciek stały
o długości 14,3 km i powierzchni zlewni 49,3 km2. Rzeka ta wypływa z Jeziora Mlewieckiego, które
stanowi obszar bifurkacyjny dla Strugi Rychnowskiej oraz Strugi Toruńskiej. Odpływ wód do Strugi
Rychnowskiej regulowany jest jazem i głównie ma miejsce w okresie wiosennych wezbrań. Poniżej
jeziora Struga Rychnowska płynie w głębokiej, często zatorfionej, rynnie. Wśród stałych dopływów
można wymienić Dopływ z Kamionek Małych. Średni spadek rzeki wynosi 2,94‰. W dnie rynny zlokalizowano niegdyś kilka młynów (Podgórski 2004), aktualnie w okolicach miejscowości Struś zlokalizowana
jest mała elektrownia wodna oraz stawy rybne. Struga Młyńska jest również prawym dopływem Drwęcy
o długości 19,3 km i powierzchni 96,6 km2. Przez większą część swego biegu przepływa przez zabagnioną, podmokłą rynnę glacjalną. Koryto na niektórych odcinkach jest uregulowane i ma głębokość do
0,5 m, natomiast w niektórych miejscach brzegi są płaskie. Przepływa przez tereny rolnicze, tylko
południowa część zlewni jest zalesiona. Po drodze przyjmuje dwa większe stałe dopływy: Dopływ spod
Kiełpin oraz Dopływ spod Lipienicy. Źródła znajdują się na wysokości 91,25 m n.p.m. Spadek rzeki
wynosi 2,33 ‰. Struga Lubicka na odcinku objętym obszarem opracowania stanowi niewielki fragment
całej rzeki, płynie w głębokiej dolinie ze spadkiem 6,9 ‰. Bierze początek z obszaru bifurkacyjnego
w Grębocinie, część wód odprowadzana jest do Strugi Toruńskiej (około 30 % z całkowitego przepływu). Z kolei Lubianka, reprezentująca lewobrzeżny dopływ Drwęcy, odwadnia słabo przepuszczalną
część Pojezierza Dobrzyńskiego. Na analizowanym obszarze występuje tylko jej fragment ujściowy,
położony w głębokiej rynnie subglacjalnej. Lubianka swój początek bierze w mokradłach na wysokości
116,6 m n.p.m., po drodze przepływa przez szereg jezior: Kikolskie, Sumińskie, Lubińskie, Kijaszkowskie
oraz Piotrkowskie. W dolnym odcinku, w miejscowości Dulnik, zlokalizowana jest mała elektrownia
wodna. Po przepłynięciu 33,72 km wpada do Drwęcy na wysokości 49 m n.p.m. Średni spadek rzeki
wynosi 2 ‰. Dopływ spod Ciechocina – Parceli (Struga Miliszewska) jest następnym lewym dopływem
Drwęcy. Bierze początek na Wysoczyźnie Dobrzyńskiej z mokradeł na wysokości 98 m. Długość Strugi
wynosi 5,4 km a spadek wyrównany 4 ‰. Uchodzi do Drwęcy na poziomie 45 m n.p.m. Ciek płynie
rynną subglacjalną głęboką wąską doliną u zbocza wysoczyzny morenowej (Mrózek 1984). Ostatnim na
tym obszarze lewym dopływem Drwęcy jest Dopływ z Dobrzejewic (Bywka). Bierze swój początek na
Wysoczyźnie Dobrzyńskiej w okolicy Dobrzejewic. Odcinkowo charakteryzuje się znacznymi spadkami,
a w dnie jej doliny pojawiają się bystrza przypominające potoki górskie (Mrózek 1984).
W granicach analizowanego obszaru znajduje się 5 jezior o powierzchni przekraczającej 10 ha
(tab. 3). Do największych należą: Mlewieckie (wg AJP 70,0 ha) oraz Kamionkowskie (63,5 ha). Największym jeziorem na analizowanym obszarze jest Jezioro Mlewieckie (Mlewiskie), jest to płytki zbiornik (tab.
3) z intensywnie rozwiniętą roślinnością brzegową. Brzegi jeziora są zazwyczaj bagienne lub płaskie.
Długość jeziora wynosi 2800 m, a szerokość 600 m. Jak już wspomniano jest to zbiornik bifurkujący do
Strugi Toruńskiej (Bachy) i Strugi Rychnowskiej. Regulacja odpływu z jeziora odbywa się jazem. Głównym dopływem Jeziora Mlewieckiego jest Struga Toruńska. Ze względu na niekorzystne warunki
morfometryczne i zlewniowe jezioro charakteryzuje się bardzo wysoką podatnością na degradację,
wykraczającą poza kategorię. Z kolei Jezioro Okonin ze względu na wysokie walory przyrodnicze jest
miejscem turystyki i rekreacji mieszkańców miasta Torunia i okolic. Jest to zbiornik bezodpływowy
z bardzo małą zlewnią bezpośrednią liczącą 1,6 km2 (Stan środowiska...1996). Jej obszar zbudowany
jest z piasków i w całości jest zalesiony, przez co nie występują tutaj zagrożenia dla jakości wody tego
jeziora. Dno zbiornika jest płaskie, największa głębokość wynosi 11,5 m. W okresie letnim zaznacza się
stratyfikacja wód, a warunki tlenowe w jeziorze są korzystne. Jezioro to charakteryzuje się dużą przezroczystością wody (do około 3 m). Podobnie jak Jezioro Okonin, Jezioro Kamionkowskie nie zostało
włączone do powierzchniowej sieci odpływu. Ze względu na mało urodzajne gleby zlewnia bezpośrednia jest zalesiona, a przez to jezioro nie jest narażone na zanieczyszczenia obszarowe pochodzenia
rolniczego. Jest to jezioro częściowo stratyfikowane. Ze względu na dobrą jakość wód jest miejscem
rekreacji mieszkańców Torunia i okolic.
Tabela 3. Zestawienie większych jezior (AJP – Atlas jezior Polski, red. Jańczak 1996)
Powierzchnia
Lp.
Objętość
[tyś.m3]
Głębokość
średnia[m]
Głębokość
max[m]
79,4
1613,9
1,9
4,3
63,5
66,7
5354,3
7,5
15,0
21,0
19,0
674,1
2,7
7,2
Nazwa jeziora
AJP
Planimetr
70,0
3.
Jezioro Mlewieckie
(Jezioro Mlewiskie)
Jezioro Kamionkowskie
Oszczywilk
4.
Jezioro Ostrowite
11,0
8,6
-
-
8,0
5.
Okonin
35,0
36,3
2779,2
7,5
11,5
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
1.
Obszar objęty arkuszem znajduje się na pograniczu niecki pomorskiej i niecki warszawskiej. Wypełniona jest osadami jury, triasu, permu, kredy i trzeciorzędu. Utwory kredy dolnej nie zostały nawiercone na analizowanym obszarze. Osady kredy górnej stwierdzono w Lubiczu Dolnym, Dobrzejewicach,
Rogówku oraz Brzeźnie. Kreda reprezentowana jest przez wapienie, margle, kredę piszącą, opoki
i gezy. Rozpoznana kreda na obszarze objętym arkuszem Kowalewo Pomorskie układa się na wysokości od -51 do 3 m n.p.m. Najpłycej występuje w rejonie Dobrzejewic oraz Lubicza. W kierunku północnym i wschodnim zapada się pod utwory trzeciorzędu i czwartorzędu (Olszewski 2002). Utwory trzeciorzędu występują dość powszechnie pod pokrywą osadów czwartorzędu. Należą do nich szarobrunatne
iły z domieszką drobnoziarnistych jasnoszarych piasków kwarcowych (iły toruńskie). Jest to seria morska
2.
Kontrolę stanu czystości wód powierzchniowych na analizowanym obszarze prowadzono
w różnych latach (WIOŚ, Raport…2013, 2011). Badania jakości wód Drwęcy w 2013 roku prowadzono
na stanowisku w Młyńcu i obejmowały zakres przewidziany dla monitoringu wód pitnych (w Lubiczu
Dolnym znajduje się ujęcie wód powierzchniowych, zagadnienie to omówiono szerzej w przemianach
stosunków wodnych). W zakresie fizykochemicznym stwierdzono dobry stan wód, natomiast stan
sanitarny określono jako niezadowalający. W porównaniu do kilku lat wcześniejszych stan jakości wód
Drwęcy nie uległ znaczącej zmianie, w 2013 r. odnotowano jedynie niewielki wzrost związków azotu.
W 2013 roku WIOŚ dokonał również oceny jakości wód Strugi Rychnowskiej oraz Dopływu z Dobrzejewic (Bywki). Jest to mały ciek o długości zaledwie 7,2 km i powierzchni zlewni 28,3 km2. Ze względu na
intensywną zabudowę w ostatnich latach oraz zrzut ścieków z oczyszczalni w Dobrzejewicach wzrosło
zagrożenie dla jakości wód tego cieku. Badania wykazały słaby stan ekologiczny, co związane było
z przekroczeniem związków biogennych i organicznych (tab. 8). Niekorzystną jakość wód należy wiązać
głównie z intensywną zabudową mieszkaniową, która powoduje niekontrolowany spływ zanieczyszczeń
do tego cieku. Z kolei wyniki badań jakości wód Strugi Rychnowskiej wskazały na umiarkowany potencjał ekologiczny. Głównym zagrożeniem dla czystości wód, oprócz intensywnego rolnictwa w zlewni,
jest również oczyszczalnia ścieków w Wielkiej Łące, odprowadzająca 80,0 m3/d. Rzeka Lubianka była
kontrolowana w 2011 roku przy ujściu do Drwęcy w Dulniku. Badania wykazały dobry stan fizykochemiczny. W odniesieniu do poprzednich badań jakość wód uległa zdecydowanej poprawie, zanotowano
jedynie wzrost azotanów (Raport…2011). W zlewni Lubianki głównym zagrożeniem są zanieczyszczenia obszarowe oraz w górnej części (już poza arkuszem mapy) oczyszczalnia ścieków w Kikole, która
wprowadza ścieki oczyszczone w ilości 272 m3/d. Struga Młyńska (Trynka) była badana również w 2011
roku. Największym zagrożeniem dla Strugi jest oczyszczalnia ścieków w Kowalewie Pomorskim, która
dostarcza 420 m3/d ścieków oczyszczonych. Rolnicze wykorzystanie gruntów również nie sprzyja
jakości wody, zwłaszcza dotyczy to górnej części jej zlewni. Jednak poniżej Kowalewa Pomorskiego
rzeka płynie w podmokłej rynnie, a dolny odcinek cieku położony jest w zalesionej pradolinie Drwęcy,
gdzie następuje samooczyszczenie wody Strugi Młyńskiej. Badania jakości wody wykazały dobry stan
ekologiczny, w porównaniu z badaniami z lat wcześniejszych (2007 – 2008) nie odnotowano większych
zmian w tym zakresie.
Tabela 8. Ocena jakości wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych WIOŚ w Bydgoszcz.
Objaśnienia: MMI – indeks makrobentosowy; MIR – indeks makrofitowy rzeczny
WWQ
819
WODY POWIERZCHNIOWE
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
W obrębie obszaru objętego arkuszem wyodrębniono następujące użytkowe piętra wodonośne:
kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe (Olszewski 2002). Najbardziej rozpowszechnionym jest
piętro czwartorzędowe, użytkowe piętro kredowe i trzeciorzędowe występuje w południowo – zachodniej
części obszaru.
Wody kredowego piętra wodonośnego występują w szczelinach i spękaniach wapieni, których
miąższość wynosi od 30 do 50 m, lokalnie może dochodzić do 100 m. Powierzchnia stropu poziomu
wodonośnego najpłycej zalega w okolicach Dobrzejewic, Lubicza i dalej zapada się pod utwory
trzeciorzędowe. Wody tego piętra znajdują się pod ciśnieniem i są słabo odnawialne. Związane jest to
z odległym położeniem stref zasilających omawiane piętro, które znajdują się na północnym wschodzie
poza obszarem objętym arkuszem mapy. Zasoby dyspozycyjne tego piętra wynoszą 52 m324h-1km2.
Trzeciorzędowe piętro wodonośne występuje głównie w mioceńskich piaskach kwarcowych z pyłem
i wkładkami węgla brunatnego. Wody te są lub były ujmowane w Kowalewie Pomorskim, Lubiczu,
Dobrzejewicach, Olszówce, Zębowie, Głogowie oraz w okolicach Rogówka i Józefowie. Poziom
wodonośny w obrębie analizowanego obszaru nie jest ciągły, a miejscami zanika. Obecnie wody tego
piętra używane są głównie tam, gdzie nie występuje użytkowy czwartorzędowy poziom wodonośny tj.
w okolicach Dobrzejewic, Lubicza, Olszówki oraz miejscowości Józefowo. Poziom ten zalega na
głębokości od 37 m p.p.t. do 89 m p.p.t. Zasoby dyspozycyjne wynoszą 83 m324h-1km2 (Olszewski
2002).
Czwartorzędowe piętro wodonośne, choć dominujące na obszarach młodoglacjalnych, nie ma
charakteru ciągłego. Ze względu na złe warunki hydrogeologiczne nie występuje w południowo –
zachodniej części obszaru i jest to około 67 km2. Wody w utworach czwartorzędowych występują
w piaszczystych osadach interglacjału eemskiego i innych starszych utworach interstadiałów zlodowacenia północnopolskiego. Poziomy wodonośne zazwyczaj są izolowane gliną. Jednak ze względu na
występowanie tutaj doliny Drwęcy, która zajmuje znaczącą część analizowanego obszaru poziom
wodonośny w jej obrębie jest słabo izolowany. Poziom wodonośny występuje tutaj głównie w piaskach
rzecznych, a zwierciadło wody jest swobodne. Miąższość osadów wodonośnych w obrębie wysoczyzn
wynosi średnio 21 m, natomiast głębokość zalegania od 15 m do 50 m, a w dolinie Drwęcy od 5 m do
15 m. Przewodności czwartorzędowego poziomu wodonośnego są zmienne, maksymalne występują
w okolicach Kowalewa Pomorskiego i Wielkiej Łąki (1200 – 1000 m2/24h), zaś minimalne na południu
(100 m2/24h). Wydajność potencjalna studni mieści się w przedziale od 50 do 70 m3/h (Olszewski 2002).
Dynamika wód czwartorzędowych obserwowana była przez PIG – PIB w nieczynnym dziś
punkcie badawczym w miejscowości Brzezinko. Jest to studnia wiercona o głębokości 30 m, w której
głębokość ustalonego zwierciadła wody wynosi 16,1 m. Sezonowa dynamika zwierciadła wód podziemnych została przedstawiona w tabeli 5. W przebiegu rocznym można stwierdzić, że maksymalne
stany wód podziemnych przypadają na okres ich intensywnego zasilania wodą roztopową. Maksymalne
stany występują z pewnym opóźnieniem i są notowane w kwietniu z przedłużeniem na maj, po czym
następuje powolne obniżenie zwierciadła wód podziemnych.
Tabela 5. Średnie miesięczne i roczne (1981 – 2000) stany wód podziemnych (m) w punkcie badawczym PIG – PIB nr II/353/1 w miejscowości Brzezinko (opracowano na podstawie danych PIG – PIB)
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
16,9
16,9
16,9
16,9
16,8
16,7
16,7
16,8
16,9
17,0
16,9
17,0
16,9
Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do typu HCO3 – Ca. Wody piętra
czwartorzędowego poziomu wodonośnego charakteryzują się dużą twardością, odczynem od słabo
obojętnego do słabo zasadowego, podwyższoną zawartością żelaza i manganu (tab. 6). Przekroczenia
jonu amonowego notowane były w obrębie obszarów, gdzie poziom wodonośny nie jest izolowany m.in.
w obrębie Jeziora Kamionkowskiego. Powszechne jest przekraczanie żelaza oraz manganu dla wód
pitnych, dlatego wody te zaliczane są do III klasy. Jedynie w południowo – wschodniej części obszaru
występuje klasa II b. Należy jednak podkreślić, iż zawartość żelaza i manganu w wodach czwartorzędowych jest typowa dla tego obszaru, jak i innych regionów przyległych (Olszewski 2002).
Tabela 6. Wybrane parametry jakości wody w utworach czwartorzędowych (Olszewski 2002)
Parametr
sucha pozostałość mg/dm3
siarczany, mg/dm3
chlorki, mg/dm3
amoniak N-NH4, mgN/dm3
azotany N-NO3, mgN/dm3
żelazo, mg/dm3
mangan, mg/dm3
Zakres
Średnia
Tło
204 – 934
0,0 – 162,0
4,99 – 113,0
0,0 – 3,2
0,0 – 24,0
0,02 – 25,0
0,0 – 4,5
419
44,9
22,9
0,35
0,93
4,69
0,33
300 – 600
20 – 80
< 40
< 0,5
< 2,5
2,5 – 7,5
< 1,0
Wody piętra trzeciorzędowego charakteryzują się dość dobrą jakością, nie notowano przekroczeń dla substancji biogennych ani innych wskaźników. Jedyne przekroczenia zanotowano w stosunku
żelaza oraz manganu. Sprawia to, że wody zaliczono do klasy IIb.
Wody piętra kredowego należą zazwyczaj do średnio twardych o odczynie słabo zasadowym.
Charakteryzują się dobrą izolacją od powierzchni terenu, dlatego nie są notowane przekroczenia
substancji biogennych. W rejonie Rogówka oraz Brzeźna zostały zanotowane przekroczenia chlorków,
sodu, fluorków, boru i woda ta nie nadaje się do picia, użytkowana jest do nawadniania upraw. Jednak
na pozostałym obszarze woda z piętra trzeciorzędowego jest dobrej jakości i należy do klasy IIa,
oznacza to, że wymaga tylko prostego uzdatniania.
Do głównych zagrożeń wód podziemnych zaliczyć można rolnicze wykorzystanie gleb, co przy
braku izolacji piętra czwartorzędowego powoduje duże zagrożenie zanieczyszczeń obszarowych.
Większość punktowych zagrożeń związanych jest z największymi miejscowościami tj. Lubicz Dolny,
Lubicz Górny oraz Kowalewo Pomorskie, a także z obiektami wzdłuż tras nr 15 oraz nr 10. Większość
odpadów komunalnych wywożona jest poza omawiany obszar. Poważnym zagrożeniem dla wód
Powyżej ujęcia
wody w Lubiczu
Struga Rych- Ujście do
nowska (2013) Drwęcy, Młyniec
Ujście do
Bywka (2013) Drwęcy, Nowa
Wieś
Lubianka
Ujście do
(2011)
Drwęcy, Dulnik
Struga Kowa- Ujście do
lewska (2011) Drwęcy, Łega
Drwęca (2013)
Ocena bakteriologiczna
Analizę opadów atmosferycznych przeprowadzono w oparciu o archiwalne wyniki pomiarów
prowadzonych w Kowalewie Pomorskim przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej.
Średnia roczna suma opadów atmosferycznych w latach 1981 – 2010 w Kowalewie Pomorskim
wyniosła 516 mm (tab.1), natomiast w wieloleciu 1951 – 1980 średnio 522 mm (Wójcik, Marciniak 1993).
2.
Struga Rychnowska
Pruska Łąka
3.
Struga Młyńska (Trynka)
L. Leśno
4.
Lubianka
Rudaw
5.
Dopływ z Dobrzejewic
Brzozówka
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Stan ekologiczny
OPADY
Tabela 7. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Stan chemiczny
Obszar objęty arkuszem w całości należy do zlewni Drwęcy. W związku z tym przebiegają tutaj
działy wodne III rzędu, które wyznaczają zlewnie jej dopływów. W kolejności można wymienić: Strugę
Młyńską, Strugę Rychnowską, Dopływ z Brzeźna, Strugę Lubicką, Lubiankę, Dopływ spod Ciechocina –
Parceli, Dopływ spod Lelitowa, Dopływ z Dobrzejewic, a także fragment rzeki Czarnej. Wszystkie wyżej
wymienione dopływy Drwęcy są ograniczone działami wodnymi III rzędu. Dopływy Strugi Młyńskiej,
a więc Dopływ spod Lipienicy oraz Dopływ spod Kiełpin ograniczone są działem wodnym IV rzędu.
Dopływ spod Kamionek Małych (zlewnia Strugi Rychnowskiej) ograniczona jest także działem wodnym
IV rzędu. Ponadto należy wymienić obszar bezodpływowy należący do zlewni Jeziora Kamionkowskiego oraz Jeziora Okonin. Poza tym w obrębie wydzielonych zlewni występują pojedyncze, izolowane
zagłębienia bezodpływowe, zarówno typu chłonnego, jak i ewapotranspiracyjnego.
Stan wód powierzchniowych był mało zróżnicowany. Pomiary terenowe głębokości zalegania
wód podziemnych w studniach gospodarskich wykonano w październiku 2014 roku. Sytuacja
hydrometeorologiczna w październiku oraz miesiącach poprzedzających znalazła swoje
odzwierciedlenie w chwilowych przepływach, które były niskie na całym analizowanym obszarze.
Zestawienie wyników pomiarów przepływów chwilowych w ciekach zawiera tabela 7.
Ocena morfologiczna
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Tabela 4. Stany wody charakterystyczne Drwęcy w profilu Elgiszewo w latach hydrologicznych 1981 –
2010 (wg danych IMGW)
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Ocena fizykochemiczna
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Na obszarze objętym arkuszem mapy znajduje się jeden posterunek wodowskazowy IMGW na
rzece Drwęcy w Elgiszewie. Stacja wodowskazowa zlokalizowana jest na 25,8 km biegu rzeki i obejmuje
powierzchnię 4959 km2.
Cieki na rozpatrywanym obszarze charakteryzują się śnieżno – deszczowym reżimem zasilania
z jednym wyraźnym maksimum i minimum w ciągu roku. Wzrost stanów wody i przepływów można
zaobserwować już od lutego z maksimum w marcu i kwietniu. Po okresie roztopów wiosennych stany
wody i przepływy w Drwęcy systematycznie się obniżają. Średni stan wody w wieloleciu 1981 – 2010
wynosił 114 cm i wahał się w przedziale 17 cm w lipcu do 162 cm w marcu i kwietniu (rys. 2). Z kolei
najniższe ze średnich miesięcznych stanów wody wahały się od 59 cm w sierpniu do 143 cm w lutym,
zaś najwyższe od 85 cm do 189 cm w marcu. Stany ekstremalne na Drwęcy w Elgiszewie wahały się od
30 cm w sierpniu do 300 cm w lutym (tab. 4).
podziemnych jest brak kanalizacji sanitarnej oraz deszczowej w niektórych rejonach. W ostatnich latach
obserwuje się instalację przydomowych oczyszczalni ścieków. W okolicach Kowalewa Pomorskiego
i Wielkiej Łąki wydzielono obszar o średnim zagrożeniu wód podziemnych. Związane jest to z obiektami
oczyszczalni ścieków w Kowalewie Pomorskim, Wielkiej Łące oraz stacji paliw w tych miejscowościach.
Na pozostałym obszarze stopień zagrożenia wód podziemnych jest niski, wynika to z izolacji poziomów
wodonośnych lub braku obiektów uciążliwych.
Stopień zagrożenia dla wód w utworach kredowych ze względu na doskonałą izolację jest bardzo
niski. Jedynie punktowo występują ascenzje wód słonych powodując wzrost stopnia zagrożenia dla
jakości tych wód.
Ocena biologiczna
(klasa/wskaźnik)
Opracowała:
Bożena Pius
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Stanowisko
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-98-D
KOWALEWO POMORSKIE
oligocenu, o miąższości kilku metrów, nawiercona m.in. w Kowalewie Pomorskim, Jedwabnie, Rogówku
oraz Brzeźnie. Na utworach oligocenu zalegają iły z wkładkami węgla brunatnego należące do utworów
lądowo – jeziornych. Występują praktycznie na całym obszarze i nie przekraczają kilkudziesięciu
metrów, zalegając na wysokości od -17 do 32 m n.p.m. Na osadach miceńskich zalegają iły pliocenu,
które powstały w zbiorniku słodkowodnym u schyłku trzeciorzędu. Miąższość utworów plioceńskich
wynosi od 7 m w Lubiczu do około 60 m w rejonie Krobi i Brzeźna. Osady te zalegają na wysokości od
20 do 72 m n.p.m.
Budowa geologiczna związana z utworami czwartorzędowymi jest skomplikowana i bardzo
zmienna przestrzennie. Pokrywa osadów czwartorzędowych wykazuje minimalne miąższości w rejonie
Lubicza i Krobi (około 0,7 m), a maksymalne w rejonie Gronówka (około 90 m). Osady zlodowacenia
południowopolskiego nie występują w dolinie Drwęcy oraz w południowej części obszaru. Reprezentowane są przez różnego typu gliny, czasem spiaszczone lub z wkładkami żwiru i głazów, a ponadto
występują iły i mułki. Osady interglacjału wielkiego występują fragmentarycznie w dolinach oraz depresjach powierzchni podczwartorzędowej (Olszewski 2002). Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane są przez osady różnego typu i występują dość powszechnie. Zazwyczaj jest to szara glina
zwałowa, zwięzła, piaszczysta z wkładkami mułków i osadów trzeciorzędowych. Powierzchnia porozcinana jest przez rynny, w których występowały jeziora i rzeki funkcjonujące podczas interglacjału eemskiego. Osady z tego okresu wykształciły się w postaci piasków, żwirów oraz serii mułków i iłów. Na
osadach zlodowacenia południowopolskiego oraz interglacjału eemskiego zalegają utwory zlodowacenia Wisły (północnopolskiego). Gliny z tego okresu zazwyczaj są dwudzielne. Dolna glina jest szarozielona z domieszką mułków lub piasków, często z głazami i otoczakami. Szarobrunatna lub czerwonobrunatna górna glina charakteryzuje się występowaniem mniejszej ilości otoczaków. Gliny rozdzielone są
osadami piaszczysto – żwirowymi lub iłami wstęgowymi. W dolinie Drwęcy, która miejscami wcięta jest
do pliocenu, występuje zazwyczaj dolna glina. W północnej części występują osady wodnolodowcowe
fazy leszczyńskiej oraz osady zastoiskowe i wodnolodowcowe fazy poznańsko – dobrzyńskiej (Olszewski 2002). W fazach tych powstawały ozy, kemy, sandry, moreny czołowe. Glina z fazy pomorskiej na
analizowanym obszarze występuje płatami i nie tworzy zwartego, oddzielnego poziomu. Holocen
reprezentowany jest przez gytie i torfy wypełniające zagłębienia bezodpływowe oraz dna rynien
o miąższości średnio 3 m, choć w niektórych miejscach mogą osiągać znaczne miąższości. Ponadto
u podnóża wzniesień oraz krawędzi rynien występują osady deluwialne, są to zazwyczaj niewarstwowane osady piaszczyste z domieszką drobniejszej frakcji.
Rzeka/Rok oceny
KOMENTARZ
-
II
II
-
-
niezadowalająca
III (IO)
II
II
-
umiarkowany
-
II
-
słaby
zadowalająca
III IV (IO,
BZT5, PO4,
MMI)
P, N, NH4
-
II
-
-
-
dobra
II (IO,
MIR)
II
-
-
dobry
dobra
W ostatnich latach ocenę jakości wód jeziornych przeprowadzono dla Jeziora Kamionkowskiego
oraz Jeziora Mlewieckiego (tab. 9). Wody Jeziora Kamionkowskiego niezmiennie wykazują dobrą
jakość. Badania wykonane zgodnie z najnowszą metodyką RDW wskazały na dobry stan ekologiczny
jeziora. Natomiast ocena płytkiego Jeziora Mlewieckiego wskazała na zły stan ekologiczny.
Tabela 9. Ocena stanu ekologicznego jezior (wg WIOŚ w Bydgoszczy)
Klasyfikacja
Typ
abioElementy
Elementy
Jezioro
Rok
tyczny
biologiczne
fizykochemiczne
Kamionkowskie
2013
2a
klasa II
powyżej II klasy
Mlewieckie
2012
3b
V
SD, PE, N,P
Ocena stanu
ekologicznego
dobry
zły
Oczyszczalnie ścieków rozmieszczone są nierównomiernie i na badanym obszarze łącznie jest
ich 7 (tab. 10). Przy rozwiniętej sieci wodociągowej obszar ten narażony jest na punktowe zrzuty ścieków
nieczyszczonych, jak również na ewentualnie zanieczyszczenia wód podziemnych. Dodatkowym
problemem stają się zrzuty ścieków oczyszczonych do rzek i rowów charakteryzujących się niewielkim
przepływem (Dopływ z Dobrzejewic, Struga Młyńska).
Tabela 10. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków
Lp.* Miejscowość
Rodzaj
ścieków
Ilość
Urządzenia
[m3/d]
oczyszczająmax/aktual
ce
na
Oczyszczalnia
komunalne 590/420
gminna
Oczyszczalnia
2
Ostrowite
komunalne
b.d.
gminna
Oczyszczalnia
3
Wielka Łąka
komunalne 120/80
gminna
Oczyszczalnia
ścieków „Pałac
4
Gronowo
mieszane
160/80
Gronowo Sp. z
o.o.”
Oczyszczalnia
5
Elgiszewo
komunalne 214,7/80
gminna
Oczyszczalnia
6 Lubicz Górny
komunalne 780/520
gminna
Oczyszczalnia
7 Dobrzejewice
mieszane 600/362
gminna
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
1
Kowalewo
Pomorskie
Zakład
Kierunek zrzutu
mech. – biol.
Struga Młyńska
mech.
Rzeka Czarna
mech. – biol. Struga Rychnowska
biol. – chem. Struga Rychnowska
mech. – biol.
Drwęca
mech. – biol.
Drwęca
mech. – biol.
Dopływ z Dobrzejewic
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Przeobrażenia stosunków wodnych – podobnie jak w przypadku innych tego rodzaju obszarów –
posiadają genezę, zarówno naturalną, jak i antropogeniczną. Z działalnością gospodarczą człowieka
związane jest odlesienie, uregulowanie cieków, zmeliorowanie znacznych obszarów gruntów uprawnych oraz niektórych mokradeł.
Ze względu na wczesne zasiedlenie Ziemi Chełmińskiej oraz Dobrzyńskiej na analizowanym obszarze występują znaczące przeobrażenia antropogeniczne. Obszar ten pod względem sieci hydrograficznej został bardzo zmieniony, wskazują na to badania zarówno osadów jeziornych, fluwialnych,
deluwialnych, teras jeziornych, oraz źródła pisane i archeologiczne (Bienias 2003). Ogólnie zmiany
w sieci hydrograficznej polegały na jej zubożeniu. Niewątpliwie proces zanikania jezior czy oczek
wodnych jest naturalną ich ewolucją, to jednak w wielu miejscach w dużej mierze są spowodowane
przez działalność człowieka. Do głównych przyczyn zanikania jezior i ogólnie sieci wodnej zaliczyć
można melioracje, które w większości były prowadzone w kierunku odwodnienia danego obszaru.
Wskutek takich działań zanikło jezioro w okolicach Kowalewa Pomorskiego (Chudziak 1996), które
widoczne było jeszcze na mapach w XVIII wieku. Ponadto na obszarach wysoczyznowych, w wyniku
melioracji, zaobserwowano również zanikanie małych oczek wodnych (Marszelewski, Podgórski 2004).
Nastąpiły również zmiany w przebiegu rzek, np. Strugi Rychnowskiej, która jeszcze we wczesnym
średniowieczu nie miała połączenia z Jeziorem Mlewieckim (Niewiarowski 1990). Z innych antropogenicznych przekształceń tego obszaru należy wymienić przekop Strugi Lubickiej (niewielki fragment
znajduje się na opracowywanym obszarze). Na analizowanym obszarze znajduje się naturalny fragment
koryta Strugi Lubickiej, jednak w XIII wieku część wody, sztucznie, została skierowana do Torunia
(Niewiarowski, Tomczak 1969). Od tej pory średni przepływ tej rzeki zmniejszył się o około 30 %.
Intensywny rozwój przemysłu, a przez to duży pobór wody wymusił budowę nowego ujęcia wody
dla miasta Torunia. Zlokalizowano je w Lubiczu Dolnym na prawym brzegu rzeki Drwęcy. W 1969 roku
stan czystości rzeki nie budził zastrzeżeń. Budowę rozpoczęto w 1972 r., a zakończono w 1978 roku.
Równocześnie z budową ujęcia powierzchniowego „Drwęca” wywiercono 20 studni w Jedwabnie.
W celu piętrzenia wody wybudowano również jaz na 11 km Drwęcy. Stany wody na jazie piętrzącym są
regulowane w zależności od zasobów wodnych rzeki. W ostatnich latach ujęcie to poddano modernizacji i proces uzdatniania wody odbywa się poprzez jej ozonowanie. Ilość pobieranej wody z Drwęcy
systematycznie się zmniejsza już od połowy lat 80-tych XX wieku. Aktualnie pobór wody z ujęcia wynosi
około 30 tys. m3/d, należy tylko wspomnieć, iż maksymalnie wynosił 127 tys. m3/d (w 1985 roku). Poważnym problemem jest zła jakość wody Drwęcy, w różnych latach notowano wielokrotnie przekroczenia
m.in. fosforu ogólnego, fenoli lotnych, miana coli, chlorofilu (Raporty…od 1991 – 2013). Po wybudowaniu
oczyszczalni ścieków w miastach położonych nad Drwęcą lub jej dopływach jakość wody zaczęła się
normalizować. Pobór wody nie wpływa znacząco na zasoby wodne rzeki Drwęcy, nawet przy jej
maksymalnym wykorzystaniu przepływ Drwęcy zmniejsza się o około 4 % (Banaszak 2003). Jednak
przy niskim przepływie Drwęcy odsetek pobranej wody zwiększa się do około 14,5 %. Do głównych
zmian związanych z budową ujęcia na Drwęcy w Lubiczu należy:
- skrócenie biegu rzeki o 80 m (odcięcie zakola),
- zalanie 11,26 ha powierzchni terenu,
- zmniejszenie średniej prędkości przepływu, a w związku z tym zwiększenie sedymentacji,
- zwiększenie rozwoju roślinności brzegowej i podwodnej w zbiorniku,
- zmianę temperatury wody poniżej zbiornika,
- cofka o długości 8000 m wywierająca wpływ na odcinki ujściowe dopływów (Banaszak 2003).
Literatura:
Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jańczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Podział hydrograficzny Polski, 1983, (red. H. Czarnecka), IMGW, Warszawa.
Banaszak A., 2003, Zmiany hydrograficzne i hydrologiczne w dolinie dolnej Drwęcy po wybudowaniu ujęcia wody
w Lubiczu, maszynopis pracy magisterskiej, UMK, Toruń.
Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1984, Gleby [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN, Warszawa – Poznań – Toruń.
Bienias D., 2003, Przeobrażenia środowiska przyrodniczego we wczesnym średniowieczu na ziemi chełmińskiej,
Studia nad osadnictwem ziemi chełmińskiej, t. 5.
Chudziak W., 1996, Zasiedlenie strefy chełmińsko – dobrzyńskiej we wczesnym średniowieczu (VII-XI w.), UMK,
Toruń.
Galon R., 1931, Morfologia doliny Drwęcy, Badania geograficzne nad Polską Północno – Zachodnią, z.5-6, Poznań.
Kondracki J. 2001, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Mapa glebowo – rolnicza województwa bydgoskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy.
Marszelewski W., Podgórski Z., 2004, Zmiany ilościowe oczek i jezior na Pojezierzu Chełmińskim w świetle materiałów kartograficznych z XIX i XX wieku, Przegląd Geograficzny. T.76, z 1.
Mrózek W., 1984, Wody płynące [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność, i osadnictwo, gospodarka, pod
red. R. Galona, PWN, Warszawa – Poznań – Toruń.
Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej, Studia Soc. Sc. Toruń.,
Sec. C, vol. 4 nr 1, Toruń.
Niewiarowski W., 1965, Mapa geomorfologiczna Polski, arkusz Kowalewo Pomorskie, skala 1:50 000 PAN.
Niewiarowski W., 1968, Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy, Toruń.
Niewiarowski W, Tomczak A., 1969, Morfologia i rozwój rzeźby obszaru miasta Torunia i jego okolic, Zeszyty Nauk.
UMK, Geografia 6, Toruń.
Niewiarowski W., 1984, Osady czwartorzędowe i rzeźba terenu, [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność,
i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN Warszawa – Poznań – Toruń.
Niewiarowski W., 1990, Rozwój i przeobrażenia głównych komponentów środowiska geograficznego mikroregionu
osadniczego w okolicach Gronowa, woj. Toruńskie, w późniejszym plejstocenie i w holocenie, [w:] Studia nad
osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, pod red. J. Olczaka, Toruń.
Olszewski P., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kowalewo Pomorskie,
PIG, Warszawa.
Pius B., 2013, Przestrzenny i czasowy rytm zmian odpływu w zlewni Drwęcy, maszynopis pracy doktorskiej, UMK,
Toruń.
Pogórski Z., 2004, Wpływ budowy i funkcjonowania młynów wodnych na rzeźbę terenu i wody powierzchniowe
Pojezierza Chełmińskiego i przyległych części dolin Wisły i Drwęcy, UMK, Toruń.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego (różne lata), Biblioteka Monitoringu Środowiska,
Bydgoszcz.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Wójcik D., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnej Wisły w okresie 1951-1980 [w:] Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno – ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, pod red. Z. Churskiego, Toruń.
Zgliczyński Ł., 2009, Reżim termiczny Wisły w profilu Toruń i Drwęcy w profilu Elgiszewo w latach 1961 – 2005,
maszynopis pracy magisterskiej, UMK, Toruń.
© Copyright by Bożena Pius
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu