Untitled

© Copyright by Zakład Wydawniczy »NOMOS«, 2012
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani
w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje:prof. dr hab. Krzysztof Kłosiński
prof. dr hab. Andrzej Sadowski
Książka dofinansowana przez Wydział Historyczno-Socjologiczny
Uniwersytetu w Białymstoku
Redakcja i korekta: Jadwiga Nagły
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki: Michał Dziadkowiec
Foto na okładce: Instalacja „Wieża Babel” zbudowana z 30 tys. książek,
autorstwa Marty Minujín, Buenos Aires
ISBN 978-83-7688-089-1
KRAKÓW 2012
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u
tel./fax (12) 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział I: Ideé fixe. Tło społeczne. Jakiej narodowości był Zamenhof.
Antysemityzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spory o narodowość Zamenhofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Strategia Zamenhofa i esperantystów wobec antysemityzmu . . . . . . . . . . . . . . . .
Esperancki antysemityzm polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Źródła wiedzy Zamenhofa; język rozpraw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
21
24
27
28
Rozdział II: Podłoże historyczne dzieła Zamenhofa. Zamenhof wobec
epoki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Królestwo Polskie (Kongresówka 1815–1916) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Strefa osiedlenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunek Rosjan do Polaków i Żydów. Divide et impera . . . . . . . . . . . . . . . .
Litwacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Żydzi w Królestwie Polskim (i na innych obszarach byłej Rzeczypospolitej) . . .
Białystok Zamenhofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Warszawa Zamenhofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kwestia żydowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zamenhof wobec żydowskich ruchów emancypacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jidyszyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Terytorializm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Syjonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Haskala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Asymilacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chasydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunek Zamenhofa do języków hebrajskiego i jidysz . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zagadnienia socjolingwistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
34
35
36
37
39
41
43
47
48
50
52
52
55
55
56
58
61
Rozdział III: Hilelizm i Humanitaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metoda wykładu hilelizmu i humanitaryzmu. Zawoalowanie waśni
etnicznych. Kamuflaż przed cenzurą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hilelizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bóg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
66
68
70
6
Spis treści
Religia. Aspekt teologiczno-moralny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Religia. Aspekt socjologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Grupa etniczna. Lud. Naród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Język esperanto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Terytorialiści i syjoniści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Misja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Голу́с jako wypędzenie, rozproszenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Голу́с jako cierpiętnictwo, cierpienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nowy naród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Od Szawła do Pawła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Humanitaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Państwo. Stany Zjednoczone Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Neutralność. Uniwersalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Neutralny fundament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wewnętrzna idea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Omówienie niektórych problemów humanitaryzmu (wersja ostatnia,
z 1917 roku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
71
72
73
76
76
78
79
80
82
82
84
85
86
87
88
89
Rozdział IV: Wybrane zagadnienia interlingwistyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Imponderabilia interlingwistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Esperanto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Kontestacje, reformacje, rewizje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Wielka Schizma. Aspekt interlingwistyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Wielka Schizma. Aspekt społeczno-polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Osobliwości esperanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Paradygmat łatwej wyuczalności języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Słowotwórstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Wyrazy „pozytywne” i „negatywne” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Korelatywna tabela zaimków i przysłówków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Ars poetica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Rozdział V: Wpływy dzieła Zamenhofa. Reminiscencje . . . . . . . . . . . . . . . .
Reakcja na pojawienie się esperanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Esperanto w świecie religii i spirytyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Allan Kardec i jego spirytyzm a język uniwersalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bahaizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oomoto 大本 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wpływ esperanta na dzieło literackie, przypadek newspeak George’a Orwella
w 1984 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Amikejo, próba powołania esperanckiego państwa, w poszukiwaniu własnej
tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Niepodległościowcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
129
132
134
134
135
137
138
141
145
145
Spis treści
7
Amikejo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Esperancja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Rozdział VI: Polityka językowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Modelowanie języka dla celów politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lingwistyka, dyscyplina nauk ścisłych czy społecznych? . . . . . . . . . . . . . . .
Reguły (prawa) językowe a legislacja językowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Żywot i śmierć języków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metody autorytarne i demokratyczne w polityce językowej . . . . . . . . . . . . . . . .
Polityka językowa Związku Radzieckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Język narodowy Turków, jako wynik skrajnie autorytarnej polityki Dil
Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dwa języki narodowe norweskie bokmål i nynorsk, jako wynik
demokratycznych rozwiązań językowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153
155
156
157
158
159
160
Rozdział VII: Sprawiedliwość językowa i kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy możliwa jest sprawiedliwość językowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo jednostki do języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nierówności językowe i języki międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wspólnoty europejskie wobec języków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
English only jako najmniej bolesne wykluczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ius sermonis – czy możliwa jest sprawiedliwość językowa? . . . . . . . . . . . . .
Imponderabilia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Unicestwienie esperanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gdyby nie Endlösung der Judenfrage? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kultura esperancka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przyszłość językowa Europy, przyszłość językowa świata . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wnioski i opinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
169
169
169
171
173
175
176
178
180
183
184
188
189
164
166
KALENDARIUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Aneks: Wybrane pisma Ludwika Zamenhofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Co w końcu zrobić? (1882) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
List do członków Bilu (1883) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hilelizm. Projekt rozwiązania kwestii żydowskiej (1901) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Deklaracja o istocie Esperantyzmu (przyjęta na ostatnim posiedzeniu
roboczym Kongresu w Boulogne-sur-Mer) (1905) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przemówienie inauguracyjne podczas II Światowego Kongresu Esperantystów
w Genewie (1906) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ludy i Język Międzynarodowy (1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Apel do Dyplomatów (1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Humanitaryzm (1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
195
195
207
211
247
249
256
262
266
8
Spis treści
Nota bibliograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Wykaz cytowanej literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Indeks wybranych idei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Summary: The Life and Work of Ludwik Zamenhof: Reception and
Reminiscence – A Selection of Writings and Letters . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Résumé: Ludwik Zamenhof. La vie et l’œuvre. Réception et réminiscences.
Textes et lettres choisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
Resumo: Ludwik Zamenhof. La vivo kaj verko. Percepto kaj komentarioj.
Elektitaj tekstoj kaj leteroj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
9
Wstęp
Poważne studia nad Ludwikiem Zamenhofem rozpoczęto w zasadzie wiek po stworzeniu esperanta w 1887 roku, zdzierając antysemickie maski przekłamań. Na temat
Ludwika Zamenhofa napisano w różnych językach (w tym najwięcej w esperanto)
ponad dwieście bezwartościowych, najczęściej apologetycznych książek i esejów
oraz kilkanaście interesujących i wartościowych książek i dysertacji. Wartościowe
prace krytyczne są przywołane w tej książce, jednak z wielu powodów, które tu
wymienię, nie stanowią pełnego portretu twórcy esperanta. Owe „powody” można
podzielić na subiektywne – wynikające z różnic ideowych autorów piszących o Zamenhofie, obiektywne – wynikające z ówczesnego braku dostępu do źródeł oraz interpretacyjne – wynikłe z nadzwyczajnego kamuflażu koncepcji politycznych, które
Zamenhof „przemycał” w swych pismach z obawy przed carską cenzurą, a które
najróżniej rozumiano.
Głównym „grzechem” poważniejszych rozpraw o Zamenhofie było ignorowanie
jego żydowskości. Nie potrafiono wydobyć z jego dzieła najważniejszego problemu, czyli istoty prób radykalnej reformy judaizmu i stworzenia hilelizmu, późnej
humanitaryzmu. Kompleksowo zagadnienie to usiłuje wyjaśnić dopiero w latach
sześćdziesiątych XX wieku Żyd amerykański, Naftali Zvi Maimon (1905–1984).
Ponadto nie potrafiono uporać się z żydowską „kwestią narodową”, czyli, zdaniem
Zamenhofa, w jaki sposób Żydzi mają być równoprawnymi obywatelami w państwach narodowych, gdzie z definicji będą stanowić mniejszość, która jako grupa
etniczna zawsze będzie dyskryminowana, więc samo przez się Żydzi nie tylko jako
zbiorowość, ale indywidualnie, również będą dyskryminowani, podobnie zresztą jak
członkowie innych mniejszości.
Wielu, szczególnie zachodnioeuropejskich bibliografów Zamenhofa nie było
w stanie wniknąć w te zagadnienia, uważając, że Rewolucja Francuska dokonała
najsprawiedliwszego rozwiązania problemów narodowych, zrównując wszystkich
obywateli wobec prawa. Jednak – skoro prawo to jest prawem skonstruowanym
głównie przez jakobinów, a tym samym nie jest ono „uniwersalne” (jak przypuszczali
jakobini), ale (nawet, gdyby zbliżało się do wymiarów uniwersalnych) jednak „francuskie” – nie dawało to spokoju Zamenhofowi. Zagadnienie to dojrzeli w swoich
rozprawach Szwajcar Edmond Privat (1889–1962) i Francuzi André Caubel (1904–
–1977) czy Gaston Waringhien (1901–1991), ale na swój sposób: „Jak można zauważyć w tym ostatnim akapicie, Zamenhof traktuje w nim zagadnienia, które dotyczą
tylko wschodnioeuropejskich Żydów, których osobliwe zwyczaje (stroje, kuchnia,
10
Wstęp
dni świąteczne, kalendarz itp.) zabraniały im żyć razem z innymi społecznościami”1. Dopiero w całym wymiarze zagadnienie to dostrzegł Szwajcar Andy Künzli
(1962–) w swym monumentalnym dziele Esperanto, Hillelismus (Homaranismus)
und die „jüdische Frage”2, w którym dokonał analizy sytuacji Żydów w imperiach
wielonarodowych, głównie w Rosji, w konstrukcjach politycznych różniących się
od struktur państwowych ówczesnej Europy Zachodniej.
Kolejnym zagadnieniem, które nie pozwoliło wcześniej na stworzenie pełnego
portretu Zamenhofa to braki źródłowe, odkrywane latami. Przede wszystkim, niemal przez wiek nie były znane niektóre bardzo ważne pisma i listy Zamenhofa,
pisane w kilku językach. Zmieniwszy poglądy, niektórych pism Zamenhof później
nie udostępniał. „Broszury pozostają u Zamenhofa, zamknięte w szafie”3. Nie należy zapomnieć, że olbrzymia część dorobku, a nade wszystko korespondencji do
Zamenhofa, spłonęła w jego archiwach rodzinnych w Warszawie 25 września 1939
roku od wybuchu niemieckiej bomby zrzuconej na ulicę Królewską.
W latach siedemdziesiątych XX wieku Adolf Holzhaus (1892–1982) przetłumaczył na esperanto, głównie z rosyjskiego, ale i z jidysz, hebrajskiego i innych
języków, wiele nieznanych wcześniej prac Zamenhofa, które najczęściej wydawał
własnym sumptem. Dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku ukazał się największy i zapewne pełny zbiór dotychczas odnalezionych pism i tłumaczeń dokonanych przez Zamenhofa, które wydał w 58 tomach (+ 4 pośmiertnych) pod różnymi
tytułami Japończyk Itô Kanzi (1918–2005) w Osace i Tokio. W 2009 roku Rosjanin
Aleksander Korżenkow (1958–) wydaje popularnonaukową bibliografię, która jest
uporządkowanym szkicem życia i myśli Zamenhofa.
Rok po publikacji pierwszego podręcznika do esperanta, więc w roku 1888, na
rodzinę Zamenhofów spada dotkliwy cios, bowiem ojciec Zamenhofa, Marek, będąc
cenzorem w Warszawie, w randze radcy państwowego u szczytu kariery urzędniczej
w Imperium Rosyjskim, zostaje zwolniony z pracy (do dziś nie są znane wyczerpująco przyczyny zwolnienia), co doprowadza do nagłego zubożenia rodziny. W jednej
chwili dwudziestodziewięcioletni Ludwik zaczyna rozumieć, czym jest urzędnicza
machina imperium, która żyje własną logiką i niszczy wszystko, co może jej zagrozić; w której oprócz najróżniejszych formacji siłowych na straży ładu stoi „policja
myśli”, czyli cenzura. A ówczesnej Rosji zagraża wszystko, bowiem owo wielonarodowe imperium rozgrywa politykę narodową i etniczną według zasady divide et
impera, reformy ustrojowe i społeczne imperium są zbyt zachowawcze, młodzież
terrorem chce unicestwić władzę carów, dochodzi do licznych pogromów, piętrzą się
konflikty klasowe, przybiorą na sile nastroje rewolucyjne.
Powody wynikające z obawy przed cenzurą i represjami sprawiają, że Zamenhof
poddaje się autocenzurze, stąd jego pisma stają się zakamuflowane. Muszą przejść
1
Ludwik L. Zamenhof, Leteroj de L.L.Zamenhof 1901–1906, t. II, opracował i komentarzami opatrzył Gaston Waringhien, Paris: Eldonis SAT, 1948, s. 334 (dalej LET).
2
Andy Künzli, L.L. Zamenhof (1859–1917). Esperanto, Hillelismus (Homaranismus) und die „jüdische Frage” in Ost-und Westeuropa, Wiesbaden: Verlag Harrassowitz, 2010.
3
Naftali Zvi Maimon, La kaŝita vivo de Zamenhof, Tokio: Japana Esperanto-Instituto, 1978, s. 184.
11
Wstęp
stosowną „egzegezę” i na dobrą sprawę proces ten dokonuje się obecnie w ramach
najróżniejszych konferencji naukowych.
* * *
Do napisania tej książki przygotowywałem się latami, analizując etapami wybrane
zagadnienia, które wcześniej publikowałem. Wybrałem z nich niektóre prace, które
poddałem przeróbkom i uaktualnieniom. Są one sygnalizowane w tym opracowaniu.
Ostateczny kształt nadałem tej książce w ostatnich dwóch latach, gdy uznałem, że
poznałem wszelkie źródła wiedzy niezbędne dla tej pracy, i że wstępnie wyczerpałem badania.
Praca ta opiera się na metodzie badań niereaktywnych, która nie wymaga wchodzenia w bezpośrednie interakcje z badanymi zjawiskami. Jej głównym instrumentem badawczym jest hermeneutyczna analiza treści dostępnych pism i dokumentów,
odczytanie z nich symboli i ich funkcjonowania w tekście. Następnie uporządkowanie z nich wniosków w taki sposób, by całość analizy potwierdziła hipotezę badawczą, która w przypadku moich badań nad Zamenhofem brzmi: to nie język jako
taki, w tym esperanto, stanowiły fundament intelektualnych rozważań Zamenhofa,
ale nowy ład narodowo-etniczny i językowy świata a nade wszystko chęć ocalenia
Żydów przed pogromami, nazywanymi przez Zamenhofa w jego publicystyce „wydarzeniami”, przed unicestwieniem, w przeczuciu czegoś tragicznego, niedającego
się racjonalnie opisać:
Teraz „wydarzenia” stały się oczywiście chroniczne, a równocześnie osłabły reakcje na nie, ale
pamięć po nich jeszcze długo się nie uspokoi, a pokazowa lekcja, od czasu do czasu przypominana kolejnymi „wydarzeniami”, nie może być całkowicie zapomniana. Czas więc, bardziej
niż kiedykolwiek, opracować taki plan działania, który mógłby energicznie ocalić nasz lud4.
Praca ta składa się z siedmiu rozdziałów oraz Aneksu i jej ambicją jest pokazanie całości dzieła Zamenhofa, jego recepcji i związanych z nią reminiscencji. Różni
się ona od dotychczasowych prac tym, że nie kładzie ona głównego akcentu na sam
język esperanto i ruch esperancki, z czym kojarzony jest w pierwszej kolejności
Zamenhof. Głównym przedmiotem analizy jest jego myśl religijna, społeczna i polityczna, której owocem jest esperanto, które rozsławiło Zamenhofa, paradoksalnie,
jako lingwistę, a nie jako twórcę nowych idei społecznych, które zostaną zignorowane. W książce pojawia się wyjątkowo dużo obszernych cytatów z Zamenhofa,
bowiem Czytelnik nie miał nigdy okazji dotrzeć do nich w polszczyźnie.
W rozdziale pierwszym zarysowuję główne idee Zamenhofa, spory o jego
przynależność narodową oraz strategię, jaką wybiera Zamenhof wobec antysemityzmu epoki. Analizuję również jego specyficzny sposób niepodawania źródeł
swojej wiedzy.
Mi estas homo. Originalaj verkoj de d-ro L.L. Zamenhof, wybór, redakcja, przypisy Aleksander
Korĵenkov, Kaliningrad: Sezonoj, 2006, s. 6 (dalej MEH).
4
12
Wstęp
W rozdziale drugim przedstawiam podłoże społeczno-historyczne rzeczywistości politycznej widzianej oczyma Zamenhofa, dla którego dzieje Polski i Rosji są
drugorzędnym zagadnieniem wobec naczelnego, mianowicie losu Żydów na terenie
byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
W rozdziale trzecim staram się rozwikłać główne idee lansowane w jego doktrynach hilelizmu oraz humanitaryzmu. Główny akcent kładę na przedefiniowanie
myśli Zamenhofa tak, by „oczyścić je” z autocenzorskiego kamuflażu i by były one
zrozumiałe dla współczesnego czytelnika. Jest to, jak dotychczas, wciąż jeszcze obszar dziewiczy dla „egzegezy” myśli Zamenhofa.
W rozdziale czwartym przedstawiam, w jaki sposób najróżniejsze idee i ideo­
logie wpływały na kształtowanie się różnych szkół interlingwistycznych, a nade
wszystko, jaką odgrywały one rolę w samym kształtowaniu się języka i ruchu esperanckiego w tworzeniu konkurencyjnych prądów interlingwistycznych, innych języków sztucznych oraz najróżniejszych „schizm” w ruchu esperanckim. Również
przedstawiam wybrane zagadnienia interlingwistyczne, by na tym tle uwidocznić
słabo znane dotychczas cechy esperanta, głównie słowotwórstwo oraz aspekty pedagogiczne oraz ars poeticę.
Rozdział piąty poświęcony jest najróżniejszym reminiscencjom, bowiem wpływ
dzieła Zamenhofa uwidacznia się czasami w najmniej oczekiwanych zjawiskach.
Esperanto staje się przykładowo „tym” językiem, który, zdaniem kilku ruchów religijnych, jest wskazany przez ich proroków, jako rozwiązanie językowych „udręk”
ludzkości. Skądinąd przykładowo esperanto posłuży George’owi Orwellowi do konstrukcji new speak, języka społeczeństwa totalitarnego w powieści 1984. W końcu
przedstawię próby powołania państwa esperanckiego.
Rozdział szósty jest próbą wprowadzenia w politykę językową tout court. W języku polskim posiadamy kilka prac omawiających polityki językowe poszczególnych państw, nie ma nade wszystko teoretycznej pracy, która uwzględniałaby całość zagadnień polityki językowej, w tym rozwiązań wychodzących poza narodowe
ramy. A przecież właśnie „tworzenie” takich języków jak nowohebrajskiego, serbochorwackiego czy indonezyjskiego, cała sowiecka alfabetyzacja narodów i narodowości Związku Radzieckiego, reforma tureckiego, spory o język narodowy Norwegów, w końcu zmagania o status esperanta to domena polityki językowej.
Rozdział siódmy zamyka całość rozważań nad dojrzałą myślą Zamenhofa, która
pod koniec jego życia skoncentrowała się na pytaniu, co jest sprawiedliwe a co nie
w kwestiach narodowych, etnicznych i językowych. Rozdział ten próbuje znaleźć
odpowiedź na to pytanie, w zakresie językowym.
Książkę zamyka krótkie résumé w językach angielskim, francuskim i esperanto
oraz Aneks, w którym przedstawiam kilka wybranych esejów Zamenhofa, które wydają mi się najistotniejsze dla potrzeb tej pracy.
Cytaty i fragmenty pism, a nade wszystko listy i pomieszczone w Aneksie wybrane pisma Zamenhofa ukazują się w języku polskim – poza nielicznymi wyjątkami – po raz pierwszy, i tłumaczone są z języków esperanto, rosyjskiego i francuskiego przez autora tej książki.
13
Wstęp
* * *
Zamenhof, jako jeden z nielicznych myślicieli epoki, przejmując „racjonalność”
oświecenia, odrzucił równocześnie jego najważniejsze paradygmaty dotyczące organizowania ładu społecznego w ramach państw, narodów oraz religii. Uważał, że
ślepa służba narodowi przeradza się w szowinizm, a ślepe posłuszeństwo „klerowi”
przeradza się w fanatyzm, asymilacja zaś jest wykorzenieniem o negatywnych skutkach psychospołecznych dla każdej jednostki.
Zamenhof uważnie śledził procesy kształtowania się nowożytnej tożsamości Żydów i sam im ulegał, raz jako terytorialista, czyli zwolennik wykupienia dla Żydów
ziemi w Ameryce, innym razem jako aktywny syjonista, jeszcze innym razem jako
Europejczyk wyrosły na ideach haskali.
Porównując Żydów do innych narodów zdawał sobie sprawę, że typowe atrybuty
narodu w XIX-wiecznej Europie, jak język i terytorium, nie istniały dla Żydów już
od dwudziestu wieków. Wiedział, że judaizm i pamięć po przodkach zespala Żydów,
ale zdawał sobie sprawę z tego, że wyłącznie na bazie religii i tradycji nie można
będzie zbudować nowoczesnego państwa żydowskiego. W końcu uznał budowę takiego państwa nie tyle za utopię, ile za niepożądany proces, a dążenia państw narodowych do niepodległości za uprawnione, ale nie najważniejsze sprawy epoki, gdyż
zdaniem Zamenhofa państwo jest instrumentem narodu dominującego do dławienia
czy asymilacji mniejszości, nie traktującym ich na równej stopie z narodem dominującym, co jest zamachem na wolność jednostki, i co z gruntu jest niesprawiedliwe.
Zamenhof podjął się rozwiązać zagadnienia swego narodu i całej ludzkości
w taki sposób, by:
• „nie wykorzeniając człowieka z jego ojczyzny, z jego języka i z jego wyznania, pozwolić mu pokonać wszelkie sprzeczności swego narodowo-religijnego podłoża i porozumieć się z wszystkimi ludźmi, wszelkich języków i religii
na neutralnie ludzkim fundamencie, według zasady wzajemnej”5;
• stworzyć uniwersalny język, łatwy do wyuczenia, który pozwoli na ponadnarodową i bezdyskryminacyjną komunikację oraz równocześnie na przezwyciężenie barier językowych;
• stworzyć nowy naród z „gromad” narodów istniejących, by zjednoczyć ludzkość w oparciu o prawo (zasady moralne) niedyskryminacji etnicznej, rasowej,
narodowej, językowej, a nade wszystko, by zamknąć epokę mesjanistycznych
filozofii narodowych, w tym żydowskiej, przez przekazanie ludzkości jedynego
uniwersalnego prawa, wywołanego w Talmudzie (Szabbat, 31): „Nie czyń bliźniemu, co tobie niemiłe”, czego, zdaniem Zamenhofa, Żydzi jeszcze nie uczynili, za co cierpią nie mogąc ani religijnie, ani racjonalnie spełnić posłania.
Czy można znaleźć w rozważaniach Zamenhofa coś oryginalnego? Z pewnością
na uwagę zasługują te prekursorsko i przednaukowo potraktowane problemy, które
niewątpliwie zostały zaczerpnięte, w niektórych zagadnieniach współczesnych nauk
5
MEH, s. 139.
14
Wstęp
humanistycznych, w jakimś stopniu z Zamenhofa (choć niekoniecznie tylko i wyłącznie z niego), ale najczęściej „z drugiej ręki”, bez podawania źródeł, a następnie
upowszechniły się:
• Wyodrębnienie etniczności, jako zjawiska nieredukowalnych kulturowych
sposobów bycia i życia grup narodowych czy etnicznych.
• Wypracowywanie zasad moralnych i prawnych dla społeczeństw wielokulturowych.
• Obrona mniejszości narodowych czy etnicznych.
• Wkład do teorii z zakresu interlingwistyki i polityki językowej.
• Zagadnienia sprawiedliwości językowej.
Jednym z najistotniejszych elementów zjednoczenia ludzkości miał być język
esperanto, który Zamenhof przedstawia jako gotowy projekt w 1887 roku, w 28.
roku swego życia. Można powtórzyć za francuskim lingwistą Antoine’m Meilletem:
„Wszelkie dyskusje teoretyczne są bezprzedmiotowe. Esperanto istnieje”6.
Można byłoby powiedzieć, że Zamenhof nie wymyśla nic nowego pod słońcem,
gdyż tysiące ludzi najróżniejszej proweniencji, z najróżniejszych motywów, myślały
w dziejach o najróżniejszych misjach humanitarnych, o sprawiedliwości, w końcu
o utopiach, tworzyły najróżniejsze języki, a jednak da się wyodrębnić u Zamenhofa
specyfikę dotychczas nieogarniętą umysłem ludzkim. Na przykład nikt przed Zamenhofem nie pragnął stworzyć ab ovo nowego narodu, co najwyżej chciał „udoskonalić” swój własny naród. Wybierał swój naród do misji dziejowej służącej całej
ludzkości. Ale stworzyć nowy naród, powiedzmy neutralny etnicznie, do którego
przystąpią inni? W jaki sposób, w jakim celu? Praca ma odpowiedzieć na tego typu
i podobne zagadnienia, które rozważał Zamenhof.
Z dzisiejszej perspektywy można następująco wykreślić etapy intelektualnego
życia Zamenhofa7:
1859 – Narodziny Ludwika Zamenhofa;
1881 – Terytorialista (22. rok życia);
1882 – Syjonista (23. rok życia);
1887 – Twórca esperanto (28. rok życia);
1901 – Hilelizm. Krytyka syjonizmu (42. rok życia);
1905 – Wewnętrzne przeistoczenie. Od „Szawła do Pawła” (46. rok życia);
1906 – Humanitaryzm (47. rok życia);
1910 – Wielokulturowość (51. rok życia);
1913 – Dialog międzyreligijny (54. rok życia);
1914 – Stany Zjednoczone Europy. Stały Trybunał Europejski (55. rok życia);
1917 – Humanitaryzm. Wersja ostatnia (58. rok życia);
1917 – Śmierć Zamenhofa (w 58. roku życia).
Cyt. za: Umberto Eco, W poszukiwaniu języka uniwersalnego, przeł. Wojciech Soliński, Gdańsk-Warszawa: Marabut-Volumen, 2002, s. 340.
7
Najpełniejsze kalendarium z życia Zamenhofa publikuje dotychczas André Cherpillod, L. L. Zamenhof: Datoj, faktoj, lokoj, Courgenard: Édition de la Blanchetière, 1997.
6