koreferat - hist .uj .edu .pl

Prof. dr. hab. Anatol Hryckiewicz
Rola gospodarcza ziem białoruskich w Europie środkowowschodniej
we wczesnej epoce nowożytnej
Jednym z regionów gospodarczych Europy środkowowschodniej były tereny Wielkiego
Księstwa Litewskiego, w tym ziemie Litwy (obecna wschodnia część) Litwy i zachodnia i środkowa Białoruś (obecne ziemie nad Dźwiną i Dnieprem). Już w XV w. na ziemiach Litwy oraz
ziemiach połockiej, witebskiej i smoleńskiej powstały majętności bojarskie, co potem, w XVI
wieku dało możliwość odnośnie łatwo stworzyć folwarki. W ziemiach zaś nad Dnieprem i na
Polesiu nie doszło wtedy do stworzenia się własności bojarskiej. Te strefy były i mniej zaludnione
i częściej, najbardziej na wschodzie, stanowiły teren działań wojennych i zniszczeń.
Wzrost własności bojarów (od drugiej ćwierci XVI st. szlachty) przypada na XV stulecie,
przedewszystkim w wyniku nadań ze strony hospodarów Witolda, Świdrygiełły, Zygmunta
Kiejstutowicza i Kazimierza Jagiellońeczyka oraz jego synów Aleksandra i Zygmunta Starego, już
w XVI stuleciu.
Jednym z ważnych czynników w rozwoju gospodarczym Litwy i Białorusi było zwycięstwo
Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego pod Grunwaldem. W wyniku tego zwycięstwa otwarte
byli szlaki handlowe do Bałtyki i krajów Europy północnej i do utrwalenia związków z miastami
Hanzy niemieckiej. To ułatwiło eksport produkcji rolniczej i leśnej na zachód z Litwy i Białorusi.
Nowa sytuacja gospodarcza we wschodnim regionie Europy umożliwiła i przeprowadzenie
reformy agrarnej, przede wszystkim reformy włócznej, która polegała na komasacji i przemierzeniu
wszystkich ziem uprawnych na włóki wielkości 21,37 hektarów. Powinności chłopskie byli
unormowane i ujednolicone w zależności od wielkości i jakości gruntów. Wsie na Białorusi i Litwie
byli znacznie powiększone. Reforma wlóczna od 1557 r. była przeprowadzona w dobrach
wielkoksiążęcych, a potem – i w majątkach magnatów i szlachty. Utworzenie folwarków jako
ośrodków racjonalizacji i przedsiębiorstwa agrarnego hospodara, magnatów i szlachty z wykorzystaniem pańszczyzny przez chłopów tiahłych umożliwiło zwiększyć produkcję rolną dla
eksportu do Europy północnej. W wyniku tej reformy dochody skarbu państwa i właścicieli
ziemskich znacznie się powiększyli. Na ziemiach Litwy i Białorusi się utrwalił system
trzechpolowy. We włościach „ruskich” (Białorusi wschodniej) i na Polesiu reforma włóczna była
przeprowadzona pod koniec XVI w. i w pierwszej połowie XVII w.
W dużych miastach Litwy i Białorusi w XV—XVI w. już znacznie zaangażowane przemysł
i handel. Natomiast w małych miastach i miasteczkach jeszcze szeroko uprawiano robnictwo.
Jednak i te małe ośrodki miejskie są ośrodkami handlowymi otaczającego ich regionu. Mniejszy
i powolny rozwój miast i miasteczek jest we wschodniej i południowej strefach Białorusi, na
Polesiu. Takimi ośrodkami gospodarczymi miejskiego typu byli osiedla obok zamków hospodarskich i niektóre dwory możnowładców. W w. XVI na Białorusi było już 200 miasteczek i 40 miast.
Władza wielkoksiążęca nadawała coraz więcej przywilejów na targi i jarmarki od końca XV w.
Proces urbanizacyjny obejmował cale Wielkie Księstwo Litewskie.
Miasta wykonywali nie tylko funkcje gospodarcze. Oni byli jednocześnie i ośrodkami administracyjnymi powiatów, starostw lub wielkich majątków szlacheckich. W XV—XVI w. miasta byli
punktami obronnymi, miejscami koncentracji oddziałów wojskowych.
Wreszcie w XV—XVI st. miasta Wielkiego Księstwa Litewskiego się łączyli handel
międzymiastowy i wymiana towarów z zagranicą. Największe miasta handlowe to przede
wszystkim Wilno. W części zachodniej Białorusi do większych miast należały Grodno, Brześć,
Pińsk, Słuck i Mińsk. We wschodniej części to Połock, Witebsk, Mohylew. Bliżej do Polesia takim
ośrodkiem był Bobrujsk. W miastach na rynkach miejscowi chłopi sprzedawali zboże, bydło, skóry,
miód. W kramach miejskich i na rynkach sprzedawano najrozmaitsze wyroby rzemiosła.
W XVI w. handel zagraniczny miast białoruskich rozwijał się pomyślnie zarówno z Polską
i Niemcami, jak i ze wschodnim sąsiadem – państwem Moskiewskim, pomimo częstych wojen
z tym państwem tak na początku w. XVI, jak i w drugiej połowie. W miastach Białorusi wyłoniła
się dość mocna grupa kupców, prowadzących handel zagraniczny.
Rozwoju ekonomiki kraju sprzyjało i zaludnienie jego. Według popisu wojska Wielkiego
Księstwa Litewskiego 1528 r. Litwa i Białoruś wraz z Podlasiem miała ponad 2 miliony
mieszkańców, co oznaczało około 7 osób na km2. Jednak zaludnienie kraju nie było
równomiernym. Największa koncentracja miast i miasteczek występowało w województwie
wileńskim (powiaty wileński, oszmiański, lidzki, brasławski i wiłkomirski). Tu było ich jedno na
220 km2. Najmniejsza liczba miast i miasteczek była na wschodzie, w województwie mścisławskim
– jedno na 1076 km2.
Rozwój ekonomiki Wielkiego Księstwa Litewskiego zbliżał to państwo do innych krajów
Europy środkowowschodniej. To zbliżenie było uwieńczone aktem politycznym szlachty Białorusi
i Litwy, przedstawiciele której zawarli dobrowolnie Unię Lubelska z Polską. Ten akt podkreślał
przynależność Litwy i Białorusi do Europy.