Wychowanie do wartosci

Wychowanie do wartości
Angelika Kubik
Wychowanie jako proces świadomego kształtowania całej osobowości natury ludzkiej wiąże się
z odpowiedzialnością za treści, które przekazujemy wychowując, a tym samym odpowiedzialnością za drugiego
człowieka. Ważne staje się to , abyśmy wychowując kładli nacisk na to co wyróżnia i wzbogaca ludzką osobowość,
a więc wartości- cele ludzkich dążeń. Cały proces edukacji przyjmuje sobie za zadanie wszechstronny rozwój człowieka,
jest on oparty na wartościach- przekazujemy w trakcie jego realizacji to co cenne, coś co stanowić będzie fundament do
budowy własnej tożsamości młodych ludzi a co za tym idzie tożsamość społeczną, kulturową, narodową. Od tego jakie
wartości będą obierane za najważniejsze zależeć będzie obraz całego społeczeństwa. Człowiek ciągle kieruje się
i odnosi do uznawanych wartości, ale potrzebuje on takich wartości, które będą wnosić w jego życie pozytywny ład
i sprawiać mu satysfakcję w dążeniu do ich realizacji. Wartości służą rozwojowi osobistemu z tym, że muszą one
wczesniej zastać przez nas wybrane i zaakceptowane jako własne. Musimy dokonywać wyboru z całego szeregu
wartości i budować z nich pewną hierarchię- im bardziej cenię daną wartość i identyfikuje się z nią, tym będzie ona
usytuowana wyżej i tym bardziej będzie ona oddziaływała na moje zachowanie.
Znajomość wartości wyznawanych przez ludzi młodych ma ogromne znaczenie w procesie
wychowawczym bowiem „mają one nie tylko wymiar społeczny, ale także praktyczny i osobisty, bo w zależności od tego,
jakie wartości człowiek wybierze i będzie realizował, taki będzie kształt i jakoś jego życia”(1). To wartości w znacznym
stopniu wpływają na sposób naszego postępowania, są one niejako wskazówkami, które wyznaczają kierunek i sposób
realizacji obranych przez nas celów.
Poznanie świata młodzieży, ich wartości pozwala na podjęcie określonych działań pedagogicznych, bez
tego trudno podejmować próby kształtowania i wzbogacania osobowości ludzi młodych. „Znajomość akceptowanych
przez młodzież wartości stanowi punkt wyjścia dla wychowawców w nadawaniu procesom edukacyjnym właściwych
kierunków”(2).
Rola wychowania sprowadzać się tu powinna do uwrażliwiania na wartości a poprzez to do ich
akceptacji i utożsamiania się z nimi. Akceptując wartości, przyjmując je jako własne i identyfikując je z własnym
postępowaniem tworzymy swoją osobista hierarchię tego co cenne i według niej kierujemy swym postępowaniem w taki
sposób, aby wyznaczała nam ona właściwą drogę do osiągnięcia zamierzonych celów. Wiedza o świecie wartości
młodzieży ma być pomocą a pracy wychowawczej, powinna ona wyzwalać i wspierać wszechstronny rozwój młodego
człowieka. „Wiedza ta powinna pozwolić na bardziej dojrzałą ocenę obecnej rzeczywistości oraz uzyskać wskazówki
dotyczące tego , jakie należy podjąć działania i stworzyć warunki, by młodzież w swoich preferencjach dokonywała
wyborów właściwych” (3).
We współczesnym świecie bardzo ważne jest ustalenie własnej tożsamości , a więc odpowiedz na
pytanie „kim jestem?”, bowiem bardzo łatwo jest zagubić samego siebie w czasach, gdzie media kreują wizerunek
człowieka ( piękny, bogaty, wpływowy, inteligentny, zawsze uśmiechnięty), który tak naprawdę odnosi się do nielicznych
jednostek, a który jest przez nas tak bardzo pożądany. Łatwo w tym procesie „pogoni za szczęściem” zgubić swoje
własne „ja”. „We współczesnej kulturze, gdy mowa o tożsamości, dominuje potrzeba „bycia sobą” (4). Ważne więc staje
się to by w wychowaniu akcentować podmiotowość i indywidualność wychowanków „(…) działanie to wymaga wyraźnego
podkreślenia różnicy miedzy mną a innymi, z drugiej podobieństwa, które pozwala tożsamość uznać za cos ważnego,
cennego , wartościowego. (…) Musi to być jednak tożsamość oparta na świadomości różnic jednostkowych przy
równoczesnej świadomości tożsamości ludzkiej, człowieczej. To dlatego, że każdy człowiek jako człowiek posiada
wartość bezwarunkową, jego wyjątkowość i „różność” powinna zostać dostrzeżona i respektowana” (5). Ale by pomagać
wychowankom odnajdywać swoje własne „ja” najpierw osoba wychowująca musi określić sama swoją własną tożsamość,
bowiem wychowuje ona całym sobą- własnym przykładem. Bardzo ważne jest aby wychowawca sam był dojrzały i stale
pracował nad umacnianiem swojej hierarchii wartości tak aby wychowanek miał wokół siebie ludzi dorosłych o czytelnych
tożsamościach.
Mówiąc o tożsamości i indywidualności, należy pamiętać o tym, że każdy z nas posiada część cech,
których poza nami nie posiada nikt inny i to właśnie decyduje o naszej indywidualności i tożsamości. Kształtowanie
własnej osobowości to kształtowanie indywidualnych cech, ale z tej indywidualności wypływają również zobowiązania
wobec innych ludzi „(…) trzeba przyjąć odpowiedzialność nie tylko za własne życie, ale także odpowiedzialność za innych
ludzi. Nie wystarczy pytać siebie o wartość i sens życia, ale należałoby pytać jakiego twórczego zadania człowiek się
podejmuje, za co chce ponosić odpowiedzialność w życiu, jakim potrzebom innego człowieka chce służyć”(6). W
wychowaniu powinno się akcentować szczególnie i ciągle obecność innych ludzi w naszym życiu, często takich, którzy
potrzebują naszej pomocy przejawiającej się w różnych formach. Dzięki otwarciu się na innych umacniamy i pogłębiamy
nasz świat wartości.
Swoja tożsamość budujemy i wyrażamy również za pomocą kultury a więc tego wszystkiego „co wznosi
życie ziemskie ku górze”. „tylko człowiek, byt powołany, byt rozumny, poznający i wolny, byt zdolny rozeznać i wybrać
świadomie prawdę , dobroć, piękni, może uczestniczyć twórczo w budowaniu kultury i tylko tak buduje też własna
tożsamość” ( 7). Możliwość twórczego uczestnictwa w budowie prawdziwej kultury sprawia, że poprzez to działanie
człowiek wyraża też swoja tożsamość. „Im bardziej człowiek jest zdolny rozpoznać, przeżyć i wybrać prawdę, dobro, i
piękno tym bardziej jest wolny” (8). Ukształtowanie wrażliwości na to co piękne i wzniosłe, a więc kulturę wzbogaca
wewnętrznie człowieka, a tym samym wzbogaca też świat jego wartości. Możliwość tworzenia kultury przybliża człowieka
ku Bogu i innym ludziom, a tym samym wyraża jego tożsamość. Dlatego tak wielkie znaczenie w procesie
wychowawczym przypisuje się kształtowaniu wrażliwości na te wartości, które wzbogacą ludzką naturę.
Człowiek powołany jest do tego by być dobrym – a więc w samym postępowaniu powinien kierować się
takimi zasadami i wyborami aby to szeroko ujęte dobro ochronić. Dobro stanowi podstawową przesłanką do ogólnego
postępowania moralnego, a więc przyjęcie stałej postawy wobec określonej wartości. Świadomość samego siebie swoich
obowiązków i powinności tworzy moralną odpowiedzialność jednostki. „Dobro moralne odnosi się do podmiotu moralnego
jako takiego, jego rzeczywistego pragnienia i woli by podążać za dobrem, wartością i je urzeczywistniać. (…) Konkretna
wartość danej osoby, określona jest w odniesieniu do postawy zajmowanej przez nią w sposób wolny i
odpowiedzialny(…). (9). Odpowiedzialnym można być tylko wobec tych wartości , w których dostrzegamy „coś ludzkiego”
tzn. coś co jesteśmy wstanie zrealizować. „Oznacza to, że każdy wymóg musi być dostępnym i zrozumiałym ze strony
ludzkiego rozumu” (10). Ale mówić o odpowiedzialności można tylko w ujęciu relacji między osobami, bowiem musi
istnieć tu drugi człowiek, przed którym będziemy za coś odpowiadać. Warunkiem, w którym można mówić o
odpowiedzialności jest świadomość osoby, dlatego wychowując należy skupiać się na wyjaśnianiu tego, czemu ma
służyć podjęcie odpowiedzialności za siebie i innych. Odpowiedzialność to troska o dobro własne i dobro drugiego
człowieka, dobro wspólne wszystkim ludziom obecne w każdym systemie czy hierarchii wartości ogólnych.
W procesie rozróżniania dobra od zła należy kierować się moralnością, która stanowi pewną
wskazówkę wyznaczającą kierunek naszego dalszego działania , dlatego też „naczelnym zadaniem pedagoga powinno
dziś być przed wszystkim dokonywanie jasnych i jednoznacznych rozstrzygnięć, nazywanie zła złem i przekaż wartości w
drodze prawdy” (11). Z tego tez wynika , że u podstaw wszelkich negatywnych zachowań odnaleźć możemy brak
znajomości wartości ogólnych. Aby przybliżyć takie postępowanie, które idzie w parze z wartościami odnosimy się do
autorytetu jako przykładu postępowania, które uważamy za godne i właściwe.
Pojawia się tu jednak pewien problem, ponieważ „perswazja odwołująca się do autorytetu wartości jest obecnie zadaniem
trudnym, niewdzięcznym, często na samym starcie nieefektywny (…)”. (12). Spowodowane jest to faktem wynikającym z
tego, że prawdziwe i pozytywne autorytety często zastępowane są tym, ż czym mamy do czynienia na co dzień.
Autorytetem staje się medialny idol, grupa rówieśnicza, a więc ktoś Kub cos niekoniecznie promujące uznawane wartości
, ale to co jest bliskie młodemu człowiekowi w dosłownym w tego słowa znaczeniu, a więc coś z czym styka się na co
dzień. W wychowaniu należy więc jasno podkreślać i szczególnie promować autorytety prawdziwe, czytelne i
jednoznaczne, które staną się wzorem pozytywnych zachowań promujących i chroniących ogólnoludzkie wartości.
W procesie nauczania i wychowania poza słownym „promowanie” poczynań mających na celu
poszanowanie i respektowanie świata wartości równie ważne stają się konkretnie podejmowane działania, które niejako
wystawiają na próbę to czy chcemy i czy potrafimy te wartości respektować samym sobą na co dzień. Fryderyk Zoll w
artykule „Nauczyciel prawa wobec problemu nauczania o sprawiedliwości” podaje jako przykład zmiany jakie wprowadza
się w sposobie wychowania do wartości, który nie jest oparty tylko i wyłącznie na teorii, ale ma on także swój wymiar w
praktyce. Studenci prawa nabywają nie tylko umiejętności teoretyczne z zakresu prawa ale musza jeszcze w praktyce
umieć je wykorzystać. Do tego celu stworzono program, w ramach którego studenci pomagają osobom ubogim,
świadcząc im w ograniczonym zakresie pomoc prawną, znajdując się przy tym pod stałym nadzorem nauczyciela prawa”
(13). Celem takiego działania jest rzeczywiste poznawania podstaw zawodu prawnika poprzez wkład zdobytej wcześniej
wiedzy i umiejętności podejmowania decyzji, które wiążą się z odpowiedzialnością za drugiego człowieka. Wiąże się to
również z przezwyciężaniem problemów, które pojawiają się na drodze próby realizacji poszczególnych działań a także
weryfikacją przestrzegania własnego kodeksu etyczno- moralnego oraz zawodowego, który zobowiązuje do
przestrzegania zasad i wartości, którymi należy się kierować w procesie realizacji wyznaczonych sobie celów. Dzięki
takim działaniom studenci mogą zastanowić się nad realnymi sposobami możliwości rozwiązywania problemów osób,
które tej pomocy od nas oczekują. Taka osobista styczność z problemami innych ludzi staje się ważnym życiowym
doświadczeniem. „Zadaniem nauczyciela jest pomoc w szukaniu jak najlepszych rozwiązań. Jest to jednak także pomoc
studentowi w ukształtowaniu odpowiedniego podejścia do sprawy: profesjonalnego i współczującego zarazem” (14).
W zjednoczonej Europie szczególnie cenne i konieczne staje się przestrzeganie i promowanie
systemu wartości, który łączy obywateli poszczególnych krajów w pewną całość, która szanuje i wyznaje te same prawa,
uznając godność każdego człowieka. Według projektu Traktatu Konstytucyjnego „Unia jest otwarta dla wszystkich państw
europejskich, których narody dzielą te same wartości, je przestrzegają, zobowiązując się wzajemnie je wpierać. System
wartości ma być więc według Projekty fundamentem Unii Europejskiej” (15). Tak, więc wspólnota państw zjednoczonej
Europy powinna być przestrzenia w której mają być: poszanowanie godności człowieka, wolność, demokracja,
praworządność i poszanowanie praw człowieka. Wszystkie te wyżej wymienione wartości powinny być oparte na
tolerancji, sprawiedliwości oraz solidarności.
Na czele wartości uznawanych prze UE stoi godność człowieka jako przyrodzona i nienaruszalna.
Człowiek obdarzony jest tą wartością od samego początku swego istnienia i żadna władza nie jest wstanie tej godności
odebrać. Wiąże się ona z poszanowaniem prawa do życia, zakazem tortur i poniżania, zakazem niewolnictwa i pracy
przymusowej. Unia Europejska natomiast nie wyraża niestety zdecydowanego i jednoznacznego zdania odnośnie
aktualnych problemów w sferze ochrony życia nurtujących współczesne społeczeństw, bowiem nie wprowadza
ewidentnego zakazu aborcji i eutanazji. Jeżeli natomiast chodzi o integralność osoby ludzkiej to ewidentnie zakazuje się
praktyki eugenicznej, których celem jest osobowa selekcja jednostek oraz zakaz klonowania, a więc powielania istot
ludzkich a także zakaz wykorzystania ciała i organów człowieka w celu zdobywania korzyści majątkowych. Przypisy te
stoją na straży poszanowania godności osoby ludzkiej, aby uchronić ja przed przedmiotowym traktowanie we
współczesnym świecie (16).
Kolejną wartością cenioną i chroniona przez UE jest wolność. Obejmuje ona wszystko to co człowiek
może czynić nie łamiąc zasad prawnych, etyczno- moralnych i obyczajowych, Należy przy tym pamiętać, że „żadna
wolność (,,,) nie może oznaczać zezwolenia na zachowania godzące w godność człowieka” (17). Każdy z nas pragnie
być osoba wolną , mogącą wyrażać swoje opinie, podejmować sama decyzje. W metodach pedagogicznych również
trzeba wziąć pod uwagę prawo do wolności danego wychowanka. Nie można narzucać mu swojego zdania, przekonań,
bo to może spowodować jedynie dystans pomiędzy uczniem a nauczycielem. Umożliwienie mu dokonywania własnych
decyzji pozwoli iż zdobędzie zdolność do korzystania z własnych doświadczeń a co za tym idzie pozytywną ocenę tych
doświadczeń dla samego siebie.
Równość jako następna wartość chroniona przez państwa europejskie zakłada równość każdego wobec
prawa oraz zakaz dyskryminacji. Równość będzie również dotyczyć równości mężczyzny i kobiety zarówno do
zatrudnienia jak i do wynagrodzenia. Kobieta wg Karty Praw Podstawowych musi mieć taką sama szanse odnośnie
kariery zawodowej. Oznacza to, że każdy ma być traktowany na równi z innymi, mieć te same prawa bez względu na
rasę, wyznawaną religię czy pozycję społeczną, Chodzi tu o poszanowanie godności i wolności każdego człowieka (18).
Mówiąc o równości należy również wspomnieć o tolerancji, która jest ściśle związana z równością. W
dzisiejszych czasach tożsamość jest jednak błędnie rozumiana. Bowiem każdy człowiek powinien kochać bliźniego a nie
tylko go tolerować. Należy więc głębiej i bardziej dojrzale ujmować pojecie jakim jest tolerancji. Oczywiści nie można
popaść w skrajność, bowiem tolerancja nie może oznaczać zgody i przyzwolenie na wyrządzanie krzywdy innej osobie,
na niegodziwe zachowanie, brak szacunku. Tolerancja nie oznacza przymykanie oczu na wszystko i wszystkim.
Wychowawcy musza wiec w młodym człowieku wykształcić dojrzałą tolerancji, która zawsze powinna być skierowane na
dobro człowieka.
Na podkreślenie zasługują tu również prawa obywatelskie przysługujące wszystkim członkom
zjednoczonej Europy i wiążące się z przestrzeganiem praw człowieka jako pełnoprawnego członka społeczeństwa, za
którego odpowiedzialność ponosi państwo (19). Każdy obywatel Unii Europejskiej ma prawo do swobodnego poruszania
się i osiedlania na terytorium państw członkowskich. Przysługuje mu również prawo do „ bezstronnego i rzetelnego
załatwienia swojej sprawy, do poszanowania zasady poufności oraz tajemnicy zawodowej i handlowej, do bycia
wysłuchanym zanim zostaną podjęte jakiekolwiek działa, które mogły by przynieść mu szkodę” (20).
Ja widać wartości cenione i chronione przez Unię Europejską poprzez chociażby sformalizowane
kodeksy prawne maja na celu przed wszystkim troskę o człowieka jako niekwestionowaną, najwyższą wartość. Godność,
wolność, równość , prawa obywatelskie wszelkie te wartości wzajemnie się ze sobą łączą, bowiem nie można mówić o
wolności człowieka jeśli nie przyznamy mu prawa do godność czy równości. „Te wartości mogą stanowić w
rzeczywistości dobry fundament dla zjednoczenia Europy i dla właściwego zabezpieczenia wolności i praw każdego
człowieka znajdującego się pod jurysdykcją organów Unii” (21). Wychowując należy zwracać uwagę na te wartości, które
są powyżej wymienione i starać się aby każdy z wychowanków przyjmując i chroniąc wartości, które prawnie gwarantuje
nam bycie członkiem wspólnoty zjednoczonych państw miał poczucie tożsamości i poszanowania wartości, które są
wspólnie wszystkim ludziom, w interesie których leży wspólne dobro wszystkich.
Podsumowując akcenty pedagogiczne, na które należy zwracać uwagę wychowując do wartości należy
podkreślić, iż tak naprawdę cały proces wychowawczy opiera się o podstawową wartość, którą stanowi sam człowiek i
jego godność, która przysługuje tylko jemu. Wychowanie natomiast zakłada wszechstronny rozwój człowieka, właściwy
dobór wartości i wyznaczanie celów, tak aby wychowankowie zrozumieli i przyjęli te wartości jako własne, kierując się
nimi w sytuacjach np. konieczności dokonywania trudnego wyboru. Aby właściwie ukierunkować proces doboru wartości
najpierw należy poznać świat wartości, którymi kieruje się współczesna młodzież a w dalszej kolejności wyzwalać i
wspierać zachowania wychowawczo pożądane. Równie istotne w tym procesie jest staje się określenie własnej
tożsamości- odpowiedź na kolejne pytanie „co jest dla mnie ważne, co stanowi dla mnie wartość?” Z kolei odpowiedź na
te pytania rodzi poczucie odpowiedzialności- jeżeli wiem kim jestem i co dla mnie ma znaczenie muszę tego chronić i
postępować zgodnie z tym co przyjąłem za wartość. Niezwykle ważne w ujęciu aksjologicznym jest pojęcie i przykład
autorytetu, jako wskazówki na drodze naszych wyborów , odnośnika naszych zachowań. Z autorytetem chcemy się
identyfikować, dlatego tak ważnym w procesie wychowawczym staje się odpowiedni dobór autorytetu promującego
pozytywne wzorce.
Wartości są dobrem ogólnym wszystkich ludzi- takie jak godność człowieka, dobro, miłość, przyjaźń
prowadzą do wspólnych celów a co za tym idzie jednoczą ludzi w drodze, która prowadzi do budowy lepszego świata.
Człowiek, który akceptuje wartości i dąży do ich realizacji czuje się spełniony. Aby móc wychowywać do wartości należy
samy sobie uświadomić swoja hierarchię wartości, tego co dla mnie jest ważne, cenne a następnie podzielić się tym z
innymi uczestniczącymi w procesie wychowania drugiego człowieka.
Należy jednak pamiętać, iż kształtowanie sytemu wartości jest niezwykle ważną kwestią w procesie
wychowanie dzieci i młodzieży, ponieważ to da im warunki do rozwoju. Trzeba bowiem przygotować je do pełnienia ról
społecznych. Każdy człowiek w ciągu swojego życia pełni wiele ról, które nadaje mu jego otoczenie lub, które sam sobie
wybiera. Role te formułowane są w postaci oczekiwań i tym samym określonych wymagań względem jednostki. Tak więc
dane środowiska w różny sposób wpływają na funkcjonowanie młodego człowieka w rodzinie, społeczeństwie i państwie.
Jednak mimo to należy przekazać młodemu człowiekowi takie wartości, które będą mu pomoc w jego życiu, które będą
stanowić drogowskazy jego postępowania.
Młody człowiek powinien przede wszystkim kierować się prawdą i dobrem drugiego człowieka, bowiem to
pozwoli lepiej zrozumieć siebie otaczający świat i rozsądnie kierować swoim zachowaniem. Dziecko które wkracza w
dorosłe życie powinno kierować podstawowymi wartościami a to z kolei pozwoli na lepszy jego rozwój i życie w zgodzie z
całym społeczeństwie.
PRZYPISY:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
A. Błasiak, „Młodzież wobec wartości, „Horyzonty wychowania” 3(2004) 2(6), s. 87
Tamżem, s. 91
Tamże , s. 99
K. Olbrycht, „Pytania wokół roli tożsamości w wychowaniu, „Horyzonty Wychowania 2 ( 2003) 2(4) , s. 107
Tamże, s. 110
Z. Płużek, „Refleksje nad kryzysami własnej tożsamości”, „Horyzonty Wychowania”, 2(2003) 4, s.147
Z. Mirek, „Tożsamość człowieka w kontekście relacji natura- kultura- sacrum”, „Horyzonty Wychowania”, 2 (2003) 2 (4), s. 36
Tamże , s. 19
T. Grzywacz, „Dobro moralne a autentyczna realizacja człowieka”, „Horyzonty Wychowania” 4 (2005) 1 (7), s.61
Tamże , s. 71
M. Sztuka, „Aksjologiczny wymiar rozstrzygnięć w teorii i praktyce resocjalizacji”, „Horyzonty Wychowania”, 3(2004) 2(6), s. 133
Tamże , s. 134- 135
F. Zoll, „Nauczyciel prawa wobec problemu nauczania sprawiedliwości”, „Horyzonty Wychowania” 4 (2005) 1( 7), s. 165
Tamże, s. 170
A. Zoll, „Człowiek jako podmiot wolności i praw w jednoczącej się Europie, „Horyzonty wychowania” 2(2002) 1(3), s. 20
Tamże, s. 23-24
Tamże, s. 26- 27
Tamże, s. 27
19.Tamże, s. 30
20. Tamże, s. 20- 21
21. Tamże, s. 33