recenzja 1

dr hab. Michał Gradziński
Instytut Nauk Geologicznych UJ
Recenzja
osiągnięcia naukowego będącego podstawą wszczęcia postępowania habilitacyjnego i
pozostałych osiągnięć naukowych dr. Andrzeja Kaima
Charakterystyka i ocena osiągnięcia będącego podstawą wszczęcia postępowania
habilitacyjnego; „Ekosystemy chemosyntetyczne i ich zapis kopalny”
Dr Andrzej Kaim przedłożył do oceny zestaw składający się z 13 artykułów
naukowych opublikowanych w latach 2007–2012. Ich tematyką jest szerokie spektrum
zagadnień dotyczących zespołów bentosowych rozwiniętych: (i) na zatopionych kłodach
drewna (2 prace), (ii) na szkieletach wielkich kredowych gadów morskich (2 prace), (iii) w
sąsiedztwie źródeł węglowodorowych (8 prac), (iv) w pobliżu wypływów hydrotermalnych (1
praca). Dwanaście prac jest napisanych we współautorstwie, a jedna jest pracą samodzielną.
W przypadku prac współautorskich przedłożone oświadczenia współautorów (w formie
zeskanowanej na CD) są spójne z wykazanym udziałem procentowym i charakterem wkładu
prac habilitanta w poszczególne prace.
W samodzielnej pracy (Kaim, 2011) habilitant wykazał odmienność badanych
zespołów bentosowych zasiedlających zatopione kłody jurajskich drewien z klastycznych
osadów batonu z Gnaszyna (obecnie dzielnica Częstochowy) od analogicznych zespołów
znanych z osadów kredowych i młodszych. Odmienność ta sprowadza się głównie do braku
drewnojadów z grupy świdraków (małży z rodzin Teredinidae i Xylophagainidae) w
badanych zespołach. Na podstawie analizy zależności troficznych badanego zespołu fauny w
kontekście cech geochemicznych osadu goszczącego habilitant uzasadnił tezę, że brak
świdraków decydował o nie rozwinięciu się typowych zespołów chemosyntetycznych,
których trofizm oparty jest o maty bakteryjne utleniające siarkę. W pracy Schneider i Kaim
(2012) habilitant wraz ze współautorem opracowali hiatelidy z omawianych zespołów
bentosowych, będące jednymi z najstarszych przedstawicieli tej grupy, i wykazali
podobieństwo budowy muszli badanych okazów ze współczesnymi przedstawicielami
1
Hiatella. Ponadto stwierdzili, że hiatellidy są konserwatywną rodziną małży, która nie uległa
zasadniczym przemianom od czasu mezozoiku.
Dwie spośród przedłożonych prac dotyczą zespołów bentosowych rozwiniętych na
szkieletach wielkich kręgowców morskich. W pierwszej z tych prac (Kaim et al., 2008)
habilitant wraz z czwórką współautorów opisali pierwsze mezozoiczne zespoły tego typu
związane ze szkieletami turońskich i koniackich pleziozaurów z Hokkaido. Wykazali oni, że
na kościach gadów był rozwinięty zespół chemosyntetyczny oparty o bakterie utleniające
siarkowodór powstający na drodze anaerobowej redukcji siarczanów. Ponadto zwrócili uwagę
na podobieństwo tego zespołu do zespołów zasiedlających równowiekowe wysięki
węglowodorów, wskazali na możliwość migracji faun pomiędzy tymi niezwykle
specyficznymi (mikro)środowiskami i zasugerowali rolę szkieletów wielkich gadów dla
migracji faun zasiedlających wysięki węglowodorów. Druga z prac dotycząca bentosu
rozwiniętego na kościach kręgowców (Johnson et al., 2010) omawia współczesny, nowy dla
wiedzy rodzaj Rubispyra stwierdzony w zatoce Monterey. Habilitant brał udział w badaniach
filogenetycznych nowego rodzaju i na podstawie analizy muszli wskazał jego możliwych
kopalnych przodków.
Trzon przedłożonych do oceny prac dotyczy zespołów bentosowych zasiedlających
podmorskie wysięki węglowodorów (hydrocarbon seeps). Habilitant był członkiem
międzynarodowych, interdyscyplinarnych zespołów badających osady takich wysięków
przede wszystkim z Japonii jak również z Antarktydy i Kalifornii. Badania były głównie
skoncentrowane na analizie zespołów bentosowych zasiedlających te wysięki, która to analiza
była przeprowadzana w szerokim aspekcie środowiskowym. W pracy Jenkins et al. (2007a)
habilitant wraz ze współautorami wskazali na przestrzenne rozmieszczenie fauny bentosowej
w osadach stanowiska Yasukawa (Hokkaido) i powiązali go z gradientem koncentracji
metanu i najprawdopodobniej także siarkowodoru. Wykazali oni, że zespoły zdominowane
przez ślimaki zasiedlały centralną część wysięku, podczas gdy zespoły małżowe w części
peryferyczne. Zmianie zespołów fauny towarzyszy spadek zawartości węglanu wapnia w
osadzie goszczącym. W kolejnej pracy dotyczącej tego samego stanowiska jak również
pobliskiego stanowiska Omagari (Jenkins et al., 2007b) habilitant wraz ze współautorami
szczegółowo zrekonstruowali rozmieszczenie fauny bentosowej, wskazali że powszechne w
badanych osadach ślimaki z rodzaju Serradonta zasiedlały rurki wieloszczetów, czyli
realizowały zbliżoną strategię do dzisiejszych przedstawicieli tego gatunku. Natomiast równie
powszechne ślimaki z rodzaju Bathyacmaea wykorzystywały różnego typu mniejszej
2
wielkości twarde elementy podłoża. Powyższa zależność ekologiczna ograniczała
rozprzestrzenienie rodzaju Serradonta.
Ślimaki z osadów kopalnych wysięków węglowodorów były również przedmiotem
kolejnej pracy (Kaim et al., 2008). Autorzy wykazali podobieństwa i różnice pomiędzy
zespołami bentosowymi zasiedlającymi współczesne wysięki a badanymi zespołami
kopalnymi. Główną różnicą jest obecność w zespołach kopalnych ślimaków z nowego dla
wiedzy gatunku Hokkaidokoncha. Autorzy udokumentowali ze stanowiska Kanajirisawa
najstarszych przedstawicieli Provannidae.
W obszernej pracy Habilitant i współautorzy (Kaim et al., 2009) porównali zespoły
ślimaków z opracowywanych stanowisk na Hokkaido ze stanowiskami młodszymi
(pokredowymi) i wykazali ich znaczne podobieństwo. Jednocześnie podkreślają, że jedynym
istotnym elementem wspólnym między badanymi zespołami a zespołami starszymi,
pochodzącymi z przełomu jury i kredy, jest występowanie hokkaidokonchidów. Autorzy
postawili ponadto hipotezę o łączności zespołów zasiedlających w morzach kredowych
wysięki węglowodorów, szkielety kręgowców i kłody drewien.
Opisowi najmłodszego, jedynego po wczesnokredowego, monogatunkowego zespołu
ramienionogów zasiedlającego wysięki węglowodorów jest poświęcona kolejna praca
Habilitanta i współautorów (Kaim et al., 2010). W pracy jest postulowana zależność
pomiędzy ekspansją małży a zanikiem ramienionogów w zespołach zasiedlających wysięki
węglowodorów.
Kolejne dwie prace dotyczą osadów podmorskich wysięków z Antarktydy (wyspa
Alexandra) (Kaim & Kelly, 2009) i Kalifornii (Jenkins et al., 2013). W pierwszej z tych prac
Habilitant wraz ze współautorem dokumentują jurajskie zespoły chemosyntetyczne podobne
do opisywanych wcześniej z kredy Japonii. Na tej podstawie stawiają tezę o szerokim
rozprzestrzenieniu takich zespołów już przed jurą późną. W drugiej autorzy zanalizowali
małże z rodzaju Caspiconcha z jury górnej i kredy dolnej i na tej podstawie wykazali
przynależność tego rodzaju do rodziny Kalenteridae. Stwierdzili oni, że po wymarciu tego
gatunku zespoły epifaunalne zasiedliły podmorskie wysięki węglowodorów dopiero w
eocenie i były to zespoły odmienne, bo złożone z omułków Bathymodiolus. Z kolei w pracy
Kaim i Schneider (2012) autorzy zrekonstruowali ontogenezę enigmatycznego małża
Myoconcha crassa i wskazali na jego związek z zasiedlającym wysięki węglowodorów
małżem Caspiconcha.
Ostatnia z prac przedłożonych do oceny (Kaim et al. 2012) dotyczy plioceńskich
ślimaków Kaneconcha knorri (również nowy dla wiedzy rodzaj i gatunek). Habilitant wraz ze
3
współautorami opowiadają się za związkiem tych ślimaków z aktywnością hydrotermalną,
wykazują ich przynależność do provanidów, a następnie rekonstruują rozprzestrzenienie tej
rodziny oraz przedstawiają uwagi o jej filogenezie.
Znaczenie naukowe powyższych artykułów jest bez najmniejszej wątpliwości
doniosłe, a wkład dr. Kaima w ich powstanie znaczący, co wyraża się udziałem procentowym
jak i merytorycznym. W ocenianych artykułach w sposób kompleksowy i systematyczny
analizowane są kopalne zespoły bentosowe, głównie z wysięków węglowodorowych, a
przedstawiane wnioski należą do pionierskich na tym polu. Zakres badań jest bardzo szeroki,
od badań taksonomicznych, głównie ślimaków, poprzez różnorakie analizy ekologiczne, po
rekonstrukcje rozmieszczenia paleogeograficznego i odtworzenie filogenezy poszczególnych
grup fauny. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że wszystkie artykuły zostały
opublikowane w czołowych czasopismach paleontologicznych indeksowanych w Web of
Science, a współczynnik oddziaływania (IF) tych czasopism jest znaczący i mieści się od
1.067 do 3.114. O znaczeniu powyższych artykułów świadczą również ich stosunkowo liczne
cytowania. Oceniane artykuły są świetnym przykładem badań naukowych uprawianych na
wysokim, międzynarodowym poziomie. Udział Habilitanta w tych badaniach dowodzi jego
dojrzałości naukowej, opanowaniu warsztatu badawczego i umiejętności nawiązywania
owocnej współpracy z najwybitniejszymi w skali światowej specjalistami. Dzięki tej
współpracy Habilitant sam stał się uznanym specjalistą, zwłaszcza w dziedzinie paleoekologii
i tafonomii mięczaków, i jest bez wątpienia rozpoznawalny w nauce światowej.
Jedynym mankamentem przedłożonego do oceny zestawu prac jest ilość prac
wchodzących w jego skład (13 prac), co odbija się niewątpliwie na mniejszej zwartości
tematycznej całego zestawu. Opisywane jurajskie zespoły zasiedlające zatopione kłody
drewna nie są bowiem zespołami chemosyntetycznymi, co dowodnie wykazał sam Habilitant.
Niemniej jednak wnioski płynące z badań tych zespołów rzutują na zrozumienie ewolucji
zespołów chemosyntetycznych. Habilitant mógł pozwolić sobie na złożenie aż tylu prac będąc
w komfortowej sytuacji swoistego embarras de richesse, gdyż pozostały dorobek –
omówiony poniżej – jest pomimo wyłączenia wspomnianych 13 prac niezwykle obfity.
Ocena pozostałego dorobku i aktywności naukowej habilitanta
Jak zaznaczono powyżej pozostały dorobek dr. Kaima jest również bardzo znaczący.
Składa się na niego 31 prac, z czego 20 opublikowanych w czasopismach indeksowych (np.
4
3Palaeo, Cretaceous Research, Facies, Palaeontology, Acta Palaeontologica Polonica, Acta
Geologica Polonica). Zaznaczyć trzeba, że aż 19 z tych prac zostało opublikowanych po
uzyskaniu stopnia doktora. Wkład Habilitanta w powstanie powyższych prac jest istotny, co
jest wyrażone zarówno udziałem procentowym jak i charakterem jego udziału
merytorycznego (na przykład zbieranie i opracowanie materiału, napisanie dyskusji w wielu
pracach). Tematyka prac jest szeroka, aczkolwiek znaczna część z nich dotyczy kopalnej
fauny ślimaków. Publikacje Habilitanta dowodzą systematycznego i konsekwentnego rozwoju
jego zainteresowań naukowych i intensyfikacji aktywności zawodowej. Manifestuje się to
wyraźnym wzrostem liczby prac publikowanych rocznie, aż do pięciu prac w 2012 r. (nie
licząc trzech dalszych zaliczonych do osiągnięcia naukowego będącego podstawą wszczęcia
postępowania habilitacyjnego).
O znaczącej pozycji zawodowej dr. Kaima, poza publikowanymi pracami, świadczą
również parametry naukometryczne, to jest bardzo duża ilość cytacji w Web of Science (387
wraz z autocytacjami), wysoki indeks Hirscha (12) oraz sumaryczny współczynnik
oddziaływania czasopism, w których prace Habilitanta były publikowane wynoszący ponad
45. Pozycji tej dowodzi także udział w realizacji licznych grantów, powierzanie Habilitantowi
funkcji recenzenta przez różnorakie czasopisma naukowe z całego świata, w tym tak
renomowane jak Geology, a także recenzowanie przez niego prac doktorskich za granicą i
opiniowanie projektów badawczych dla polskich i zagranicznych agencji grantowych.
Nadmienić trzeba, że Habilitant był beneficjentem międzynarodowych programów
stypendialnych, między innymi Japan Society for Promotion of Science i Alexander von
Humboldt Stiftung, a także stypendiów krajowych (Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i
Polskiego Towarzystwa Geologicznego). Za swoją działalność naukową otrzymywał
różnorakie wyróżnienia. Na podkreślenie zasługuje też udział dr. Kaima w redakcji
prestiżowego czasopisma naukowego Acta Palaeontologica Polonica, gdzie pełnił funkcje
Assistant Editor w latach 2005-2011, a obecnie jest Associate Editor.
Na tle pozostałych dokonań najsłabiej prezentują się osiągnięcia dydaktyczne dr.
Kaima. Prowadził on wykłady dla studium doktoranckiego w jego macierzystej jednostce –
Instytucie Paleobiologii PAN i w ramach Malacological Course na Ludwig-MaximiliansUniversität w Monachium. Taka sytuacja jest jednak usprawiedliwiona praca poza
szkolnictwem wyższym i formalnymi przeszkodami prowadzenia prac doktorskich
obowiązującymi do 2011 r. Powyższy niedostatek Habilitant z nawiązką wyrównuje swoją
bardzo aktywną działalnością naukową, która byłaby trudna od realizowania w takim
wymiarze dla osoby zatrudnionej w szkolnictwie wyższym.
5
Podsumowanie
Po szczegółowej analizie składającego się z 13 artykułów osiągnięcia naukowego
„Ekosystemy chemosyntetyczne i ich zapis kopalny” będącego podstawą wszczęcia przewodu
habilitacyjnego, a także analizie pozostałego dorobku naukowego i aktywności naukowej
stwierdzam, że Habilitant – dr Andrzej Kaim jest w pełni ukształtowanym badaczem o bardzo
wysokich kwalifikacjach, a jego osiągnięcia wnoszą bardzo znaczący wkład w rozwój
paleoekologii i tafonomii oraz w całej pełni spełniają warunki określone w Ustawie o
stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki. Z pełnym
przekonaniem stawiam zatem wniosek o dopuszczenie Habilitanta do przeprowadzenia
dalszego postępowania zgodnie z obowiązującymi przepisami.
6