Janusz Deska*, Antoni Bombik*, Jolanta Raczuk**, Anna Marciniuk
Transkrypt
Janusz Deska*, Antoni Bombik*, Jolanta Raczuk**, Anna Marciniuk
Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 50, 2011 r. Janusz Deska*, Antoni Bombik*, Jolanta Raczuk**, Anna Marciniuk-Kluska*** REALIZACJA PROGRAMU OCZYSZCZANIA KRAJU Z AZBESTU NA LATA 2009–2032 W GMINACH WIEJSKICH POWIATÓW SIEDLECKIEGO I ŁOSICKIEGO IMPLEMENTATION OF PROGRAMME FOR ASBESTOS ABATEMENT IN POLAND 2009–2032 IN RURAL CONTIES OF SIEDLCE AND ŁOSICE DISTRICTS Słowa kluczowe: usuwanie azbestu, gminy wiejskie, mazowieckie, zaawansowanie programu, koszty. Key words: asbestos removal, rural municipalities, Mazowsze states, advancement program, costs. Streszczenie Na obszarze Polski znajduje się około 15 500 tys. Mg wyrobów zawierających azbest, w tym 14 900 tys. ton płyt azbestowo-cementowych oraz 600 tys. Mg rur i innych wyrobów azbestowo-cementowych, a na obszarze wiejskim znajduje się około 5400 tys. budynków, krytych płytami azbestowo-cementowymi. Największe ilości wyrobów azbestowych znajdują się na terenie województw: mazowieckiego (3000 tys. Mg) i lubelskiego (2000 tys. Mg). W roku 2002 przyjęto w Polsce „Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski”, który zakłada, że do 2032 roku na obszarze Polski nastąpi usunięcie z budynków * Dr Janusz Deska, prof. dr hab. Antoni Bombik – Instytut Agronomii, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce; tel.: 25 643 13 22; e-mail: [email protected]; e-mail: [email protected] ** Dr inż. Jolanta Raczuk – Instytut Biologii, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, ul. Prusa 12, 08-110 Siedlce; tel.: 25 643 12 38; e-mail: [email protected] ***Mgr Anna Marciniuk-Kluska – Instytut Zarządzania i Marketingu, Uniwersytet PrzyrodniczoHumanistyczny w Siedlcach, ul. Żytnia 17/19, 08-110 Siedlce; tel.: 25 643 17 08; e-mail: [email protected] 240 Realizacja programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032 w gminach... i budowli wszystkich wyrobów, które zawierają azbest. W badaniach przeprowadzono analizę realizacji tego programu we wszystkich gminach wiejskich powiatu siedleckiego i łosickiego. Oceniono przygotowane programy pod względem stopnia kompletności rozwiązań, stopnia zaawansowania realizacji programu oraz przewidywanych efektów. Gminy zajmują łącznie obszar 2375 km2 i są zamieszkałe przez 116 426 osób. Na ich obszarze znajduje się 472 wsie. W trakcie realizacji programu zinwentaryzowano 4893,9 tys. m2 pokryć dachowych, co odpowiada masie 59 753,5 Mg wyrobów azbestowych. Analiza udokumentowała duże zróżnicowanie stopnia realizacji programu w obydwu powiatach. Zwraca uwagę niewielki stopień wdrażania przyjętego programu w tych gminach. Nieznaczny udział gmin, w których stopień realizacji jest wysoko zaawansowany, może zdecydować o opóźnieniu realizacji PUA w tym terenie. Innymi czynnikami, mogącymi ograniczyć wykonanie założeń programu, jest zupełny brak składowisk substancji niebezpiecznych w tym terenie oraz wysokie koszty tego procesu, trudne do zaakceptowania w tym rejonie Polski. Summary On the Polish territory is about 15 500 thousand Mg of asbestos-containing products, including 14 900 thousand Mg tons of asbestos-cement panels and 600 thousand Mg pipes and other asbestos cement products. Rural area is about 5400 buildings, covered with asbestos-cement panels. The largest amounts of asbestos can be found in the following Mazowsze (3000 thousand Mg) and Lubelskie (2000 thousand Mg) region. In 2002, adopted in Poland Programme “The removal of asbestos and asbestos-containing products used on Polish territory”, which assumes that for 2032 on Polish territory will be removed from the buildings and all products containing asbestos. In studies conducted to examine the implementation of this program in all rural communities Siedlce and Łosice districts. Prepared rated programs in terms of completeness of solutions, the degree of sophistication of program implementation and expected results. In the course of the program were inventoried 4893,9 thousand m2 of roofing, which corresponds to the weight of 59 753.5 thousand Mg of asbestos products. An analysis has documented large differences in the degree program in both counties. Draws attention to a small degree of implementation of the adopted program in these communities. Small share of the municipalities in which the degree of implementation is a highly advanced, it may decide to delay the implementation of the Program in the area. Other factors that may limit the performance objectives of the program is a complete lack of landfill of hazardous substances in the area and the high cost of this process, difficult to accept in this region of Poland. 241 Janusz Deska i in. 1. WPROWADZENIE Azbest znany był już w czasach starożytnych, a jego zastosowanie gospodarcze notuje się od 4500 lat. Przez kilka stuleci był dodatkiem do innych materiałów w produkcji knotów do świec, niepalnego papieru oraz skóry, a także sukna na płaszcze żołnierskie. W XX wieku był jednym z powszechnie stosowanych surowców mineralnych. Nazwa azbest obejmuje ogół minerałów krzemianowych, tworzących włókna. Zalicza się do nich: azbesty serpentynowe (chryzotylowe) i amfibolowe (amiantowe, amozytowe, aktynolitowe, antofyllitowe, krokidolitowe oraz magnesioriebeckitowe). Do minerałów azbestopodobnych należą: attapulgit, antygoryt włóknisty, sepiolit, talk włóknisty, wollastonit, serpentynit włóknisty, zeolity włókniste oraz inne minerały krzemianowe, jak: diopsyd, egiryn, lamprofyllit, astrofyllit i sillimanit. Pod względem chemicznym są one uwodnionymi krzemianami magnezu, żelaza, wapnia i sodu [Siemińska 1988, Alloway, Ayres 1999]. Azbesty są materiałami praktycznie niezniszczalnymi, ponieważ nie ulegają degradacji biologicznej i termicznej, w związku z czym wprowadzone do środowiska pozostają w nim przez setki lat. Popularność wyrobów z azbestu związana jest ze specyficznymi właściwościami fizycznymi i chemicznymi tych minerałów. Włókna azbestów są mocne, trwałe i bardzo elastyczne, dzięki czemu produkty azbestowe są ogniotrwałe, kwasoodporne i są dość odporne na korozję. Odznaczają się również dużą wytrzymałością mechaniczną, dlatego były powszechnie stosowane w budownictwie, przemyśle maszynowym i włókienniczym oraz w elektrotechnice [Finley i in. 2007]. Służyły do produkcji wyrobów budowlanych, głównie płyt dachowych i elewacyjnych oraz rur. Do Polski pierwsze wyroby zwierające azbest trafiły na początku lat trzydziestych XX wieku, w postaci płyt azbestowo-cementowych produkowanych w Belgii. Wzrost popularności azbestu nastąpił w Polsce w latach 1969–1970, kiedy to powstały zakłady przemysłowe używające azbestu jako substratu do produkcji różnych wyrobów. W tym czasie do Polski importowano 100 tys. ton azbestu rocznie, co stanowiło 2% produkcji światowej. Azbest importowano z ZSRR, głównie chryzotyl (95% importu) oraz krokidolit (z RPA). Inne rodzaje azbestów występowały głównie w sprowadzanych z zagranicy wyrobach gotowych oraz w postaci domieszek do chryzotylu i krokidolitu [Wyroby… 1965, Siemińska 1988]. W roku 1997 zaczęła obowiązywać w Polsce ustawa regulująca zasady obrotu azbestem, w której wprowadzono zakaz jego wykorzystywania. W Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej wprowadzono rygorystyczne przepisy, zakazujące stosowania azbestu o wiele wcześniej niż w Polsce, przez co dla wielu zagranicznych zakładów produkujących wyroby z azbestu Polska stała się rynkiem zbytu nagromadzonych zapasów [Dyczek 2000, Paustenbach i in. 2003, 2004]. Szkodliwość pyłu azbestowego jest zależna od liczby włókien, stopnia penetracji płuc oraz od fizycznych i aerodynamicznych cech włókien. Szczególne groźne są włókna cien- 242 Realizacja programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032 w gminach... kie, o średnicy poniżej 3 µm, w tym włókna respirabilne (dłuższe niż 5 µm i o grubości mniejszej od 3 µm). Największe ryzyko zdrowotne powoduje kontakt z włóknami azbestu amfibolowego. Jednak dopóki włókna te nie są uwalniane do powietrza i nie występuje ich wdychanie, wyroby z udziałem azbestu nie stanowią zagrożenia dla zdrowia. Takie niebezpieczeństwo powoduje zachodząca po kilkudziesięciu latach użytkowania korozja lub uszkodzenia (łamanie, kruszenie, cięcie, szlifowanie) wyrobów zawierających azbest. Z tego powodu również w trakcie usuwania wyrobów zawierających azbest konieczne jest zachowanie szczególnej ostrożności [Szeszenia-Dąbrowska 2003, Pyssa, Rokita 2007]. 2. PROGRAM USUWANIA AZBESTU ZE ŚRODOWISKA W roku 2002 opracowano w Polsce i wprowadzono w życie „Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski”, obecnie znany jako „Program oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032”. Założenia tego programu wskazują, że do 2032 r. na obszarze Polski zostaną usunięte z budynków i budowli wszystkie wyroby zawierające azbest. W programie przewidziano inwentaryzację wszystkich produktów zawierających azbest na obszarze poszczególnych jednostek administracyjnych Polski. W Polsce azbest najczęściej wykorzystywano do produkcji pokryć dachowych (eternit falisty i płaski), płyt elewacyjnych i balkonowych, rur do wykonywania instalacji wodociągowych, kanalizacyjnych i centralnego ogrzewania, sprzęgieł i hamulców do wind, różnych typów izolacji cieplnej, bojlerów, kotłów, wymienników ciepła, przewodów centralnego ogrzewania oraz ognioodpornych koców azbestowych [Pyssa, Rokita 2007]. Obecnie 90% obiektów, zawierających azbest, pozostaje niezinwentaryzowanych, w związku z czym założenia dotyczące ilości i masy wyrobów azbestopochodnych określono szacunkowo. Podaje się, że na obszarze Polski znajduje się około 15 500 tys. Mg wyrobów zawierających azbest, w tym 14 900 tys. Mg płyt azbestowo-cementowych oraz 600 tys. Mg rur i innych wyrobów azbestowo-cementowych, a na terenach wiejskich znajduje się około 5400 tys. budynków krytych płytami azbestowo-cementowymi. Największe ilości wyrobów azbestowych znajdują się na terenie województw: mazowieckiego (3000 tys. Mg) i lubelskiego (2000 tys. Mg) [Program… 2010]. Powierzchnia płyt azbestowo-cementowych w województwie mazowieckim jest oceniana na 262 030 tys. m2, co stanowi masę 2961,1 tys. Mg. Znajduje się tu również 78,8 tys. Mg rur azbestowo-cementowych. Przewidywana masa odpadów zawierających azbest, powstających w województwie mazowieckim w wyniku usuwania wyrobów z azbestem, wyniesie do 2012 r. 1036,4 tys. Mg, w latach 2013–2022 – 1184,4 tys. Mg, a w latach 2023–2032 – 740,3 tys. Mg [Program… 2010]. Podstawowe programy usuwania azbestu z użycia powinny zostać przyjęte na poziomie gmin lub miast. W swoich założeniach powinny one umożliwić inwentaryzację wszystkich 243 Janusz Deska i in. asortymentów produktów, zawierających azbest, określenie ich ilości i miejsc występowania. Pozwalają również na wskazanie metod usunięcia azbestu oraz jego utylizacji, a także wycenę kosztów tych przedsięwzięć oraz wskazują potencjalnych wykonawców zabiegów usunięcia azbestu, posiadających niezbędne uprawnienia. Programy usuwania azbestu powinny również wskazywać niebezpieczeństwa, wynikające ze stosowania azbestu oraz powstające w trakcie procesu usuwania wyrobów, zawierających azbest [Program… 2010]. 3. CEL BADAŃ I METODYKA Celem przeprowadzonych badań była ocena stopnia zaawansowania procesu realizacji „Programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032” w gminach powiatu siedleckiego i łosickiego oraz określenie ilości azbestu znajdujących się na tym terenie i możliwości ich usunięcia, w ramach przyjętych przez gminy algorytmów utylizacji wyrobów zawierających azbest. W czerwcu 2011 r. dokonano oceny realizacji wymienionego programu we wszystkich gminach wiejskich tych powiatów. W tych z nich, w których przygotowano i wprowadzono własne programy usuwania azbestu, przeprowadzono ocenę struktury rzeczowej tych programów, proponowane w nich rozwiązania techniczne oraz stopień zaawansowania realizacji danego programu i jego efekty. Zastosowano w tym celu analizę dokumentów i statystykę tabelaryczną. Na podstawie uzyskanych danych, wyznaczono równanie trendu procesu usuwania azbestu na badanym obszarze w latach działania programu, przy użyciu programu Excel z pakietu Microsoft. 4. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ Badania obejmowały 19 gmin położonych na terenie wschodniej części województwa mazowieckiego, wchodzących w skład powiatu siedleckiego i łosickiego (rys. 1). Gminy te zajmują łącznie 2375 km2 i są zamieszkałe przez 116 426 osób (tab. 1). Na ich obszarze znajduje się 472 sołectwa, co odpowiada w przybliżeniu ilości wsi. Teren obydwu powiatów znajduje się w dużej części w obszarze funkcjonalnym Zielone Płuca Polski. Zlokalizowane są tu: Nadbużański Park Krajobrazowy oraz Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu. Niektóre gminy położone są także w Obszarze Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA oraz w Obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków „Dolina Dolnego Bugu” (PLB140001). Analizowane gminy to gminy typowo rolnicze, obejmujące niemal wyłącznie gospodarstwa rolne rodzinne, zgrupowane w 472 wsiach. Na terenie badanych gmin istniało niewiele gospodarstw spółdzielczych i państwowych gospodarstw rolnych (PGR), po których pozostały budynki gospodarcze i mieszkalne. Obecną zabudowę gospodarstw charakteryzuje duży udział budynków o dachach krytych falistymi płytami azbestowo-cementowymi (W01) oraz rombokształtnymi płaskimi płytami karo (W02). Obecność dużej liczby pokryć dachów 244 Realizacja programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032 w gminach... Rys. 1.Położenie obszaru badań [opracowanie własne na podstawie gminy.pl] Fig. 1. Location of study area [own study based on gminy.pl] Tabela 1.Charakterystyka badanych gmin Table 1. Characteristic of study municipality Powiat Siedlce Powierzchnia, km2 Liczba mieszkańców Liczba wsi Domanice 46,9 2810 14 2007 Kotuń 150,0 8513 32 nie posiada Gmina Rok wdrożenia programu Korczew 105,0 3150 15 2008 Mokobody 119,3 5481 30 2008 Mordy 170,2 6472 30 2010 Paprotnia 81,0 2960 22 2009 Przesmyki 117,2 3932 23 2009 Siedlce 141,0 16 073 35 2008 Skórzec 119,0 7442 21 2008 Suchożebry 101 4684 18 2008 Wiśniew 126,0 6023 27 2008 Wodynie 115,7 5003 24 2009 Zbuczyn 211,0 10 145 46 nie posiada c.d. tabeli 1 na str. 246 245 Janusz Deska i in. Łosice Huszlew 117,6 3217 25 nie posiada Łosice 121,2 11 207 18 nie posiada Olszanka 87,6 3194 17 nie posiada Platerów 129,0 5397 23 2010 Sarnaki 197,3 5542 32 nie posiada Stara Kornica 119,0 5181 20 2009 19 2375,0 116 426 472 – Razem Opracowanie własne. zawierających azbest jest efektem usuwania w latach 1960–1980 łatwopalnych strzech słomianych i pokrycia dachów budynków mieszkalnych oraz gospodarczych materiałem ogniotrwałym, jakim są płyty azbestowo-cementowe. Było to przedsięwzięcie w znacznym stopniu ograniczające występowanie pożarów, niszczących wcześniej tutejsze wsie. Ponadto w jednej z gmin stwierdzono istniejący 1,5 km wodociąg, którego konstrukcja zawiera azbest (W03). 5. OCENA REALIZACJI PROGRAMU W BADANYCH GMINACH Po wprowadzeniu „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski” 74% opisywanych gmin podjęło decyzje o wstępnej inwentaryzacji azbestu. W kolejnych latach realizację programu zadeklarowało odpowiednio: 2007 rok – 1 gmina, 2008 rok – 8 gmin, 2009 rok – 4 gminy, 2010 rok – 2 gminy. Pozostałe gminy deklarują wprowadzenie programu w roku 2011. W gminie Zbuczyn wykonano jedynie wstępną inwentaryzację azbestu, bez wdrażania programu jego usunięcia. W powiecie łosickim zaledwie 33% gmin wdrożyło wymieniony program, natomiast w powiecie siedleckim do programu przystąpiło 85% gmin. W badaniach prowadzonych przez fundację „Gaja”, dotyczących wdrożenia programu usuwania azbestu (PUA), przygotowanie PUA na terenie całego kraju zadeklarowało w roku 2010 37,2% gmin, a na terenie województwa mazowieckiego 43,3% [Plich 2010]. Programy usuwania azbestu w 9 gminach zostały opracowane we własnym zakresie, a 5 gmin powierzyło wykonanie takiego programu wyspecjalizowanym biurom projektowym. Zastosowane odmienne strategie nie skutkują zróżnicowaniem struktury dokumentacji. Każdy z analizowanych dokumentów zawierał niezbędne informacje na temat zagrożeń wynikających z użytkowania wyrobów zawierających azbest, uwarunkowania prawne decydujące o konieczności ich usunięcia oraz wzory dokumentów niezbędnych do wypełnienia przez petentów zainteresowanych usunięciem azbestu z ich posesji. We wszystkich opisywanych gminach sporządzono również wstępną inwentaryzację wyrobów azbestowych, przy czym w kilku wypadkach z zastrzeżeniem, że nie musi ona odzwierciedlać stanu rzeczywistego. Niemal we wszystkich programach przedstawiono moż- 246 Realizacja programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032 w gminach... liwości finansowania oraz harmonogramy tej operacji w czasie, przy czym niektóre z nich zawierały ogólniki, odnoszące się do słabo sprecyzowanych możliwości finansowych gminy. Podobny problem istnieje na terenie całego kraju, gdzie 48,2% gmin posiada zabezpieczone lub rozpoznane fundusze przeznaczone na ten cel [Plich 2010]. Tabela 2.Ocena ilości azbestu w gminach posiadających zatwierdzone programy Table 2. Evaluate the amount of asbestos in the municipalities that have approved Gmina Domanice Korczew Masa azbestu, Masa azbestu, Asortyment Masa Powierzchnia Mg, Mg, wyrobów Minerały azbestu, azbestu, w przeliczeniu w przeliczeniu azbestoazbestowe 2 Mg tys. m na 1 sołectwo na 1 mieszkańca wych 1612,0 2225,6 146,6 210,4 115,1 0,574 W01 chryzotyl 148,4 0,707 W01, W02 W03 chryzotyl krokidolit Mokobody 3761,6 319,7 125,4 0,686 W01, W02 chryzotyl Mordy 7678,0 590,0 255,9 1,186 W01, W02 chryzotyl Paprotnia 3514,0 219,6 159,7 1,187 W01 chryzotyl Przesmyki 2900,0 263,4 126,1 0,738 W02 chryzotyl Siedlce 6620,4 579,3 189,2 0,412 W01, W02 W03 chryzotyl krokidolit Skórzec 3194,0 290,4 152,1 0,429 W01, W02 chryzotyl Suchożebry 4211,0 368,4 233,9 0,899 W01, W02 chryzotyl Wiśniew 8134,2 481,9 301,3 1,351 W01, W02 chryzotyl Wodynie 3522,7 299,4 146,8 0,704 W01, W02 chryzotyl 112,8 0,512 W01, W02, W03 chryzotyl krokidolit Zbuczyn 5190,0 471,5 Platerów 4212,0 382,6 183,1 0,780 W01, W02 chryzotyl Stara Kornica 2978,0 270,7 148,9 0,575 W01, W02 chryzotyl 59 753,5 4893,9 126,6 0,513 – – Łącznie Objaśnienia: W01 – płyty azbestowo-cementowe płaskie, W02 – płyty azbestowo cementowe faliste, W03 – rury i złącza azbestowo-cementowe; opracowanie własne. Znacznie gorzej niż identyfikacji ogólnych kierunków programu przedstawia się uszczegółowienie realizacji programu w czasie. Zaledwie 43% gmin posiada ustalony stopień pilności usunięcia azbestu i określoną na jego podstawie dynamikę usuwania wyrobów w kolejnych latach, dodatkowo 57% gmin nie posiada również przygotowanych kosztów usunięcia wyrobów azbestowych w kolejnych latach. Nie mają one również ustaleń, dotyczących płatników wspomagających system opłat za utylizację tych odpadów. Najbardziej zaawansowane programy posiadają gminy Mordy i Platerów, w których dokonano szczegółowej inwentaryzacji pokryć dachowych, z zastosowaniem fotografii lotniczej, oraz określono szczegółowe harmonogramy usuwania azbestu i założenia finansowe tego procesu. Ilość wyrobów zawierających azbest, zidentyfikowanych w czasie wstępnej inwentaryzacji, została określona na podstawie powierzchni płyt stanowiących pokrycia dachów. Roz- 247 Janusz Deska i in. piętość uzyskanych powierzchni płyt w poszczególnych gminach mieści się w przedziale od 146,6 tys. m2 (Domanice) do 590,0 tys. m2 (Mordy), stanowiąc w sumie na opisywanym obszarze powierzchnię 4893,9 tys. m2 (tab. 2). W sołectwach leżących w gminach obydwu powiatów znajduje się od 112,8 (Zbuczyn) do 301,3 Mg (Wiśniew) wyrobów azbestowych, przy średniej 126,6 Mg. W opisywanych gminach przypada na 1 mieszkańca od 0,412 Mg (Siedlce) do 1,351 Mg (Wiśniew) tych wyrobów, przy średniej dla obydwu powiatów, wynoszącej 0,513 Mg. Zidentyfikowane wyroby zostały wytworzone głównie z wykorzystaniem azbestu chryzotylowego, a jedynie w niewielkim stopniu wykorzystywano azbest krokidolitowy. Są to informacje potwierdzone w pracach Obmińskiego [2000, 2010]. W żadnej z gmin nie stwierdzono obecności wyrobów azbestowych na dzikich wysypiskach śmieci, co wydaje się dość dyskusyjne, zważywszy na stan zanieczyszczenia okolicznych lasów i terenów zabagnionych. Przyjmując dla wymienionych gmin, nieposiadających zinwentaryzowanych wyrobów azbestowych, wartość średnią powierzchni płyt azbestowo-cementowych 349,6 tys. m2, całkowita powierzchnia znajdujących się tu pokryć azbestowych dla wszystkich gmin obydwu powiatów wynosi około 6641,7 tys. m2. Odpowiada to masie 811,0 tys. Mg i objętości 665,0 tys. m3 wyrobów azbestowych, którą należy wywieźć z terenów gmin i umieścić na przygotowanych do tego składowiskach. Na analizowanym terenie brak jest jakichkolwiek składowisk przygotowanych do przyjęcia azbestu. Najbliższe, znajdują się w odległości od 150 do 220 km (Rachocin – o pojemności około 45 tys. m3, Poniatowa Wieś – o pojemności 19 tys. m3 oraz Kraśnik – o pojemności 168 tys. m3) [Program… 2010]. Tabela 3.Powierzchnia pokryć dachowych w badanych gminach [m2] z podziałem względu na stopień pilności jego usunięcia Table 3. Area of surface in the studied communities [m2] of the division due to the urgency of his removal Gmina I Stopień pilności usunięcia azbestu II Powierzchnia azbestu m2 III Domanice 0 0 146 557 4473 126 210 79 667 0 0 319 736 Korczew Mokobody Mordy 20 996 567 505 1484 Paprotnia b.d. b.d. b.d. Przesmyki b.d. b.d. b.d. Siedlce 4360 346 932 227 984 Skórzec 2904 174 240 113 256 Suchożebry b.d. b.d. b.d. Wiśniew b.d. b.d. b.d. c.d. tabeli 3 na str. 249 248 Realizacja programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032 w gminach... Wodynie 59 886 0 239 544 Platerów 8109 373 296 1188 Stara Kornica b.d. b.d. b.d. Razem 100 728 1 588 183 982 859 % ogółu 3,8 59,4 36,8 Objaśnienie: b.d. – brak danych. Opracowanie własne. W okresie najbliższych 5 do 10 lat niezbędne staje się zorganizowanie na terenie wschodniej części województwa mazowieckiego składowisk, przeznaczonych do przechowywania usuniętych wyrobów azbestowych. Program usuwania azbestu zakłada, że do roku 2032 w województwie mazowieckim niezbędnych będzie 7 składowisk odpadów azbestowych, o łącznej powierzchni 28 ha, w tym do roku 2012 – 2 składowiska o powierzchni 5 ha i 1 składowisko o powierzchni 2 ha. W latach 2013–2022 niezbędne jest zorganizowanie 2 składowisk o powierzchni 5 ha, a w latach 2023–2032 1 składowiska o powierzchni 5 ha i 1 o powierzchni 1 ha [Program… 2010]. O tempie usuwania azbestu decyduje stopień korozji wyrobów azbestowych [Obmiński 2010]. Wprowadzone stopnie pilności umożliwiają klasyfikację inwentaryzowanych produktów ze względu na stopień ich zniszczenia. W odniesieniu do najbardziej zniszczonych struktur materiałów (grupa 1) niezbędne jest ich natychmiastowe usunięcie. Na badanym terenie w 50% gminach, które wdrożyły PUA, ustalono stopień pilności usunięcia produktów azbestowych (tab. 3). Wyroby wymagające natychmiastowej utylizacji stanowiły 3,8% całej masy wyrobów azbestowych, a II stopnia utylizacji 59,4%. Wyrobów o dobrym stanie technicznym zidentyfikowano 36,8%. Wyroby z ostatniej grupy, po pokryciu warstwa ochronną, mogą być użytkowane jeszcze przez kilka lat [Dyczek 2000]. Tabela 4.Prognozowane ilości usuwanego azbestu w gminach posiadających PUS [Mg] Table 4. Projected amount of asbestos removed in municipalities with asbestos removal project [Mg] Gmina Korczew Lata do 2007 2 Mordy 2008 2009 2010 2011– 2012 5,7 86,8 48,2 9,6 0 0 0 2013– 2017 9,7 769,0 2018– 2022 2023– 2027 2028– 2032 556,2 556,2 556,2 3459,0 3452,0 Siedlce 0 30,0 16,0 66,0 36,0 1611,0 1611,0 1611,0 1612,0 Skórzec 0 64,0 107,0 189,0 208,0 639,0 639,0 639,0 640,0 Suchożebry 0 0 180,6 180,6 361,2 903,0 903,0 903,0 903,0 Wiśniew 0 0 0 92,0 93,0 1987,3 1987,3 1987,3 1987,3 Zbuczyn 0 0 0 82,0 36,0 6444,9 0 0 Platerów 0 30,4 0 0 421,2 1893,8 1893,8 Razem 2 130,1 390,4 2473,8 16281,3 23221,7 Opracowanie własne. 249 Janusz Deska i in. W kilku gminach w ramach opracowanego projektu usuwania azbestu wykonano prognozę rozkładu ilości utylizowanych produktów w kolejnych latach jego realizacji (tab. 4). Na podstawie wyprowadzonych wskaźników i znajomości zidentyfikowanych produktów zawierających azbest możliwa jest przybliżona kalkulacja ich całkowitej masy, która musi być usunięta z gmin do roku 2032. Zwraca uwagę znaczny przyrost masy tych produktów, przewidywanych do usunięcia w ostatnich latach działania programu, w odniesieniu do lat wcześniejszych. Z jednej strony oznacza to możliwość działania na podstawie wypracowanych i przetestowanych wcześniej algorytmów, z drugiej strony powoduje spiętrzenie prac i środków niezbędnych do pokrycia kosztów wykonywanej utylizacji. Ponieważ 20% gmin nie dokonało jeszcze wstępnego rozpoznania ilości azbestu znajdującego się na ich terenie, niezbędne jest uwzględnienie również tych gmin w ogólnej ocenie problemu. Wyznaczona średnia dla gmin, które dokonały już oceny może być dopuszczalnym wskaźnikiem w takiej ocenie (rys. 2). Wykreślona krzywa wskazuje na istniejącą kumulację ilości azbestu, koniecznego do utylizacji w ostatnich latach programu, czego matematycznym opisem jest obliczone równanie trendu. Rys. 2.Prognozowana masa wyrobów azbestowych niezbędnych do usunięcia w kolejnych latach programu w powiatach siedleckim i łosickim Fig. 2. Estimated mass of asbestos products necessary to remove in subsequent years of the program in the counties Łosice and Siedlce Duże znaczenie w podejmowaniu decyzji dotyczącej usuwania azbestu odgrywają koszty tego programu. Niewielkie możliwości finansowe samych gmin są wspierane przez zabezpieczone w tym celu środki przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Bank Ochrony Środowiska oraz banki komercyjne. Możliwe jest również po- 250 Realizacja programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032 w gminach... zyskiwanie funduszy z programów Unii Europejskiej. Kumulacja ilości usuwanego azbestu w kolejnych latach programu wymagać będzie pozyskiwania funduszy z kilku źródeł. Niestety, w opisywanych gminach tylko 4 wykonały rozpoznanie w zakresie rozkładu kosztów PUA w kolejnych latach (tab. 5). Tabela 5.Ustalone koszty usuwania azbestu w badanych gminach, tys. zł Table 5. The fixed costs of asbestos removal in the analyzed municipalities, in thousands zl Gmina Domanice Korczew Mokobody Lata 2011– 2012 2013– 2017 2018– 2023 2024– 2032 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 357,3 51 176,0 1473,0 1473,0 2942,0 6310,5 2003,3 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 9592,1 1750,1 4833,0 10 740,0 1659,5 411,8 1029,5 1853,1 6588,1 2225,7 Mordy Paprotnia Przesmyki 1074,0 205,9 4833,0 1029,5 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. Siedlce 216,3 95,2 3412,3 3412,3 10 243,3 Skórzec Łącznie Koszty w przeliczeniu na 1 mieszkańca 2009– 2010 4396,7 1564,7 7902,4 1013,7 17 379,5 2009,8 805,0 764,5 1742,3 1742,3 1742,3 8711,4 1081,3 Suchożebry b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 11 052,8 2359,7 Wiśniew b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 12 047,4 2000,2 Wodynie 183,0 b.d. b.d. Platerów* 0 547,1 Stara Kornica Razem b.d. 2462,0 b.d. b.d. b.d. b.d. 2304,5 53 531,6 11 304,6 11 304,6 b.d. 5479,6 1095,3 2462,0 5471,1 1013,7 b.d. 5414,6 1045,1 24 075,7 111 086,1 1488,9 Objaśnienie: b.d. – brak danych. * Opracowanie własne. Jedynym wiarygodnym wskaźnikiem opisującym koszty tego procesu jest kwota niezbędna do zabezpieczenia kosztów całkowitego usunięcia azbestu. W poszczególnych gminach waha się ona od 440 tys. zł (Domanice) do około 17 400 tys. zł (Siedlce), w sumie stanowiąc 111 mln zł. Należy pamiętać, że koszty były liczone w momencie sporządzania programów i nie uwzględniają wzrostu kosztów elementów tego procesu w kolejnych latach. Dodatkowo, obliczona wartość nie uwzględnia wydatków gmin, które dotychczas nie przygotowały PUA, dlatego też rzeczywiste koszty realizacji programu mogą być znacznie większe. Wskaźnikiem, często używanym do oceny stopnia obciążenia kosztami, jest koszt przypadający na 1 mieszkańca. W opisywanych badaniach wynosił on od 100 do 2200 zł na 1 osobę, co wskazuje na dużą zmienność tego wskaźnika. Podsumowując efekty analizy, należy podkreślić duże zróżnicowanie stopnia realizacji programu w obydwu powiatach. Wysoki udział gmin z powiatu siedleckiego, które wpro- 251 Janusz Deska i in. wadziły PUA do realizacji, może świadczyć o wyższej świadomości ekologicznej władz tych gmin. Zwraca jednak niewielki stopień wdrażania przyjętego programu w tych gminach. Nieznaczny udział gmin, w których stopień realizacji jest wysoko zaawansowany, może zdecydować o opóźnieniu realizacji PUA w tym terenie. Innymi czynnikami, mogącymi ograniczyć wykonanie założeń programu, jest zupełny brak składowisk substancji niebezpiecznych w tym terenie oraz wysokie koszty tego procesu, trudne do zaakceptowania w tym rejonie Polski. Oceniając przygotowane programy, należy zwrócić uwagę na brak w nich nowoczesnych technologii, stosowanych do utylizacji minerałów azbestowych, które znacząco wpływają na skuteczność tego procesu [Parosa 2010]. Oceniając jednak decyzje gmin w tym zakresie, należy podkreślić chęć realizacji tego programu. Świadczy o tym zobowiązanie do wdrożenia PUA w 2011 roku. Wdrożenie programu we wszystkich gminach pozwoli na całościową ocenę problematyki utylizacji azbestu w tym regionie. PIŚMIENNICTWO Agency for Toxic Substances and Disease Registry. 2001. Toxicological profile for asbestos. Atlanta: US Department of Health and Human Services. ALLOWAY B.J., AYRES D.C. 1999. Chemiczne podstawy zanieczyszczenia środowiska. PWN, Warszawa. DYCZEK J. 2000. Bezpieczne postępowanie z azbestem i materiałami zawierającymi azbest. Uwarunkowania techniczne i prawne. Materiały Szkoły Gospodarki Odpadami. Rytro 18–22 września. Sympozja i Konferencje 44: 65–74. FINLEY B.L., RICHTER R.O., MOWAT F.S., MLYNAREK S., PAUSTENBACH D.J., WARMERDAM J.L., SHEEHAN P.J. 2007. Cumulative asbestos exposure for U.S. automobile mechanics involved in brake repair (circa 1950s–2000). Journal of Exp. Sci. Environ. Epidemiol. 17: 644–655. MACIASZEK A., NIESŁOCHOWSKI A. 1988. Prace ITB nad otrzymaniem materiałów pyłowych bezazbestowych. Materiały Ogólnokrajowej Konferencji Naukowo-technicznej „Azbest w budownictwie i przemyśle”. Łódź. OBMIŃSKI A. 2000. Odpady azbestowe, składowanie, neutralizacja, zagrożenia. Materiały Szkoły Gospodarki Odpadami. Rytro 18–22 września 2000. Sympozja i Konferencje 44: 207–217. OBMIŃSKI A. 2010. Zastosowanie azbestu i problemy odpadów azbestowych w świetle obowiązującego prawa. Realizacja „Programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032” w praktyce – raport. FZ Gaja. PAROSA R. 2010. Zastosowanie metod MTT i MOS w unieszkodliwianiu odpadów azbestowych. Realizacja „Programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032” w praktyce – raport. FZ Gaja. 252 Realizacja programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032 w gminach... PAUSTENBACH D.J., RICHTER R.O., FINLEY B.L., SHEEHAN P.J. 2003. An evaluation of the historical exposures of mechanics to asbestos in brake dust. Applied Occupational and Environmental Hygiene 18: 786–804. PAUSTENBACH D.J., FINLEY B.L., LU E.T., BRORBY G.P., SHEEHAN P.J. 2004. Environmental and occupational health hazards associated with the presence of asbestos in brake linings and pads (1900 to present): A „state-of-the-art” review. Journal of Toxicological and Environmental Health B, 7: 33–110. PLICH A. 2010. Wyniki ogólnopolskiego monitoringu gminnych programów usuwania azbestu. Realizacja „Programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009–2032” w praktyce – raport. FZ Gaja. Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009–2032. 2010. Załącznik do uchwały Nr 39/2010 Rady Ministrów z dnia 15 marca 2010 r. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. PYSSA J., ROKITA G.M. 2007. Azbest – występowanie, wykorzystanie i sposób postępowania z odpadami azbestowymi. Gospodarka Surowcami Mineralnymi 23, 1: 49–61. SIEMIŃSKA M. 1988. Azbest i jego zastosowanie. Materiały Ogólnokrajowej Konferencji Naukowo-technicznej „Azbest w budownictwie i przemyśle”. Łódź. SZESZENIA-DĄBROWSKA N. 2003. Azbest a zdrowie człowieka. Materiał dydaktyczny na kurs specjalistyczny „Bezpieczne postępowanie z azbestem i materiałami zawierającymi azbest”. AGH, Kraków. Wyroby azbestowo-cementowe. Produkcja i zastosowanie. 1965. Praca zbiorowa. Arkady, Warszawa. 253